Azerbaycan sifahi xalq ədəbiyyatı numuneleri

Eləmi, Vətən yeri,
Yurd yeri, Vətən yeri.
Haraylayıb gəzirəm
Bülbüllər ötən yeri.

ŞİFAHİ XALQ ƏDƏBİYYATI

Azerbaycan Milli İlimler Enstitüsü KKTC Doğu Akdeniz Üniversitesi “Ortaq Türk Keçmişindén Ortak Türk Gélécéyiné” 2010, Bakü, Azerbaycan.

Download Free PDF View PDF
Download Free PDF View PDF

Asia Minor Studies

Afganistan’ın tarihine bakıldığında eğitim kurumlarının zenginliği ve çeşitli dillerin bir arada barındığı görülebilmektedir. Afganistan’ın konumu dolayısıyla etrafındaki diğer Orta Asya milletlerinden de etkilendiği söylenebilir. Bu coğrafyada Hintçe ve Farsça gibi lisanlarla zenginleşen edebiyat dilinin etkisi, bu çeşitli kültürlerin bir araya gelip kaynaşmalarını sağlamış ve ortaya oldukça renkli bir görüntü çıkmıştır. Özellikle Afgan edebiyatında bu izlere sıkça rastlanmaktadır. Çalışmada, bu bilgiler ışığında Afganistan’daki eğitim anlayışı ve diller üzerinde durularak bu konu hakkında aydınlatıcı bilgiler verilecektir. When the Afghanistan history is considered, an abundance of educational institutions and various languages which had been existing together for years are noteworthy. Because of its location, we can easily say that it has been affected by other Central Asian countries. The effect of the literary language which has prospered with the languages like Indo and Persian in this geography, gave way to the integration of different cultures and a rich outlook. In special, we come across the examples under consideration in Afghanistan literature frequently. In this work, it has been attempted to discuss the educational institutions and languages in Afghanistan and thus to reach a conclusion on the related topic.

Download Free PDF View PDF
Download Free PDF View PDF
Download Free PDF View PDF
Download Free PDF View PDF

Эпоха раннего американского романтизма и «Пентало¬гия о кожаном чулке» Джеймса Фенимор Купера

Отсутствие антагонизма по отношению к верованиям, понятиям и эстетическим взглядам предшественников-просветителей, в специфике формирования американской нации и культуры, отличия общественной ситуации в Америке и Европе в первые годы 19 века – все это является характерной особенностью американского романтизма. Необходимо отметить, что уже в творчестве первых романтиков был осуществлен переход к новому пониманию личности, к новому восприятию связей, соединяющих личность и универсум природы, личность и историю, личность и народ. Романтизм предстает и как эстетическая концепция, и как реально существующее направление в литературе. Эпоха романтизма совпала со временем активного освоения территории США, когда активно в жизнь людей входит фронтир. Дж.Ф.Купер на основе фронтира вкладывает и глубоко оригинальные формы творческого преобразования колоритного материала, и фольклорную эстетику США и мифологию индейцев, а также представляет свою галерею типов или полулегендарных героев. Предания и мифы, которые использует Дж.Ф.Купер в своей «Пенталогии и Кожаном Чулке» оказывали непосредственное воздействие на саму литературу. В США эпоха романтизма делает первые попытки постижения национальной культуры как полиэтнической и активно осваивает сокровища индейского художественного наследия.

Download Free PDF View PDF

Starting points of literatures and cultures – Abstracts Book

Azerbaijan Comparative Literature Association and Azerbaijani Literature Department of Baku Slavic University welcome papers, panel and roundtable proposals from scholars and doctoral students for interdisciplinary conference to be held on November 27-28, 2015. The conference will cover a wide spectrum of issues, which could be considered criteria for the “nationality” of literary production and national culture. It is hard to know how to share national literature and culture without knowing how national literature begins, when and what the starting point is for the cultural heritage and literature of the contemporary nation. The related and seemingly settled terms nation (and national identity), national (or ethnic) culture and national literature are more questionable than they at first appear. The starting points and borders of national literatures and frontiers of any contemporary nation, new collapsed or established states do not coincide. The Ottoman Empire, the Mongol-Tatar Golden Horde, the Mughal dynasty, the Russian Empire, the Arabian caliphates, the Soviet Union – this is only part of the list of former states and collapsed frontiers. Both territory and cultural heritage should be shared among successor states. The definition of nation and identity has been repeatedly reconsidered in the last two decades of the post-socialist transition, and ancient history is mostly not on the agenda. Another related issue is exile literature, dissident literature and émigré literature. How can they be considered “national”? We invite scholars from various fields, backgrounds and approaches to explore these and other related questions: • What are the starting points of national literature and cultures? The state? Folklore? Epic? Classical literature? Alphabet? • What is starting point for literature itself? And what is literary text? Religious book, chronicle, any orally transferred text? • What are the criteria to define the beginning of literary or cultural nationality? The language of the text? Religion? The ethnicity of the author or their country of residence? • How does the concept of national literature and culture change through the changing components of identities? The state-ideology principle: what we share with others, as in the case of divided nations; the role of language in the “nationality” of literature and parallels between the role of Latin and Greek in Christian Europe, Arabic and Persian in Moslem Asia and the changing status of native language. As René Wellek and Austin Warren noted, the “problems of ‘nationality’ become especially complicated if we have to decide that literatures in the same language are distinct national literatures, as American and modern Irish assuredly are. Such a question as why Goldsmith, Sterne, and Sheridan do not belong to Irish literature, while Yeats and Joyce do, needs an answer” (Theory of Literature: A seminal study of the nature and function of literature in all its contexts. London: Penguin Books, 1985, p. 52). • How did religion as a component of identity influence literature and culture in the late ancient and medieval period? How did Soviet ideology shape the common features of different nations and ethnicities? Confirmed keynote speakers include: Gregory Nagy – Professor of Comparative Literature, Director of the Center for Hellenic Studies, Harvard University. Lecture: “Lives of Homer” Olga Davidson – Professor Institute for the Study of Muslim Societies and Civilizations, Boston University. Lecture: “Lives of Ferdowsi” Stefania Sini – Professor Comparative Literature Università del Piemonte Orientale (Italy); editor-in-chief of the journal Theory of Literature Enthymema ( http://riviste.unimi.it/index.php/enthymema (Italy). Lecture: Italian classic and folk epic: language, plot, style, between the divine and comedy A special panel on Nizami Ganjavi and Shota Rustaveli epics will be organized by the Theory of Literature Department of Literary Institute of ANAS (Azerbaijan National Academy of Sciences) and Department of Rustaveli Studies of Shota Rustaveli Institute of Georgian Literature and GCLA (Georgian Comparative Literature Association). Panel chairs: Prof. Irma Ratiani (confirmed) Azerbaijani side – TBA A special roundtable on the alphabet and language of national literature will be held with a talk by Prof. Irakli Kenchoshvili (Georgia) on the text of Azerbaijani songs in the Georgian alphabet n XVIII century.

Download Free PDF View PDF

AZERBAYCANLI MUHACİRLERİN ARAŞTIRMALARINDA ÂŞIKLAR

Azərbaycan folkloru

Azərbaycan folkloru — kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan, müəllifləri məlum olmayan ədəbiyyatdır. Qədimlikdən, tarixdən xəbər verməklə yanaşı Azərbaycan xalqının ruhundan süzülən mədəniyyətdir.

Yalançı çobanın nağılı

Zəngin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyati dünyanın digər xalqlarının folkloru arasında özünəməxsus yer tutur. Bütün xalqların ədəbiyyatları üçün ilk və səciyyəvi olan kollektiv yaradıcılıq Azərbaycan ədəbiyyatının da əsasını qoyub.

Azərbaycanlıların zəngin bir şifahi ədəbiyyatı var. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. İngilis dilindən götürülmüş bu termin — folk -xalq, lore isə bilik, hikmət (xalq müdrikliyi) anlamındadır.

Şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri – ibtidai insanların məişət, təbiət hadisələri, ovçuluq, əmək və digər bu kimi məsələləri haqqında təsəvvürləri və bununla əlaqədər keçirdikləri hisslərin tərənnümüdür. Bunlar qədim dövrlərdə yaranaraq, dildən-dilə, ağızdan ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücün parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır.

Bu hislərin ilk nümunələri isə əmək nəğmələridir. Folklorun digər formaları – nağıllar, dastanlar, hikmətli sözləri və s. nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı kollektiv yaradıcılıq olduğu üçün xalqın çox hissəsinin arzu və istəklərini, müxtəlif hadisələrə münasibətini, tərbiyəvi görüşlərini özündə əks etdirir.

Şifahi xalq ədəbiyyatının qələmə alınması – təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yox, bir çox başqa elmlərin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və s. inkişafı üçün də böyük rol oynayıb. Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının dili türk dillərindən biridir və təbidir ki, qədim türk xalqlarının yaratdığı dastanların süjetləri, motivləri Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında da geniş şəkildə öz əksini tapıb [1]

Mündəricat

• 1 Azərbaycan mifologiyası
• 2 Ortaq türk folkloru
• 3 Azərbaycan folkloru janr zənginliyi
• 4 Azərbaycan folkloru orta əsrlərdə
• 5 Aşıq sənəti
• 6 Lirik növ
  • 6.1 Nəğmələr
    • 6.1.1 Əmək nəğmələri
    • 6.1.2 Mərasim nəğmələri
    • 6.1.3 Mövsüm nəğmələri
    • 6.1.4 Qəhrəmanlıq nəğmələri
    • 6.2.1 Laylalar
    • 6.2.2 Oxşamalar
    • 7.1 Əfsanələr
    • 7.2 Rəvayətlər
    • 7.3 Lətifələr
    • 7.4 Nağıllar
      • 7.4.1 Nağılların adları
      • 8.1 Xalq oyunları
      • 8.2 Xalq tamaşaları
      • 8.3 Xalq şəbihləri

      Azərbaycan mifologiyası

      Azərbaycan ədəbiyyatının qaynağında zəngin və dərin məzmunlu Azərbaycan folkloru durmaqdadır. Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası Qədim hind, Qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. İnsan cəmiyyətinin ilkin formalaşma dövrünün bədii təfəkkür məhsulları olan bu mifik ünsürlərdə kosmosla xaos, yəni dünya düzəni ilə qarmaqarışıqlıq, nizamsızlıq, dünya düzəninin bu nizamsızlıqdan yaranması və eyni münasibətlərin insan cəmiyyətində əks olunması özünə yer tapmışdır. Mifik dünyagörüşündə insan cəmiyyətində kosmos, yəni əksər insanlar tərəfindən qəbul edilmiş qayda-qanunlar toplusu əsas etibarilə cəmiyyətin aparıcı nizamını – ailə, məişət, insanla təbiət arasında qarşılıqlı anlaşma proseslərini əhatə edir. Mifoloji dünyagörüşünün ayrı-ayrı ünsürləri indiyə qədər folklorun ovsun, alqış, qarğış, rəvayət, qodu və sayaçı mərasimi ilə ilgili mətnlərdə qorunub saxlanmışdır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında “Kosa-Kosa”, “Qodu-Qodu”, “Novruz”, “Xıdır Nəbi” və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.

      Ortaq türk folkloru

      “Kitabi Dədə Qorqud” dastanına həsr edilmiş rəsm əsərləri

      Azərbaycan folklorunun özəlliklərindən birini – onun başqa türk xalqlarının folkloru ilə ortaq cəhətlərə malik olması təşkil edir. Bu xalqların şifahi söz sənətində bir çox mətnlərin üst-üstə düşməsi həmin örnəklərin vahid etnocoğrafi məkanda meydana gəlməsini və o cümlədən türk xalqlarının vahid bir kökə bağlılığını göstərir. Qədim türk ədəbiyyatına aid olan dastanlar arasında “Oğuznamə”lər xüsusi bir silsilə təşkil edir. “Köç”, “Ergenekon”, “Şu”, “Qayıdış” kimi dastanlarda isə bütöv şəkildə prototürklərin mühüm problemləri öz bədii-mifoloji əksini tapmışdır. Həmin dastanların çoxu xülasə şəklində XI yüzillikdə yaşayıb-yaratmış türk alimi Kaşğarlı Mahmudun “Divanü Lüğat-it-Türk” (“Türk dilinin divanı”) əsərində öz əksini tapmışdır. Bu dastanlar xalqların böyük hicrəti dövrünün bədii-mifik dünyagörüşünü özündə saxlamaqdadır.

      Azərbaycan folkloru janr zənginliyi

      Azərbaycan folkloru janr zənginliyinə malikdir. Həyatı əks etdirmə baxımından lirik, epik və drammatik növləri vardır. Bu ədəbi növlərin hər birinə məxsus janrlar yaranmış, zaman-zaman zənginləşmişdir. Lirik və epik folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. Müxtəlif ədəbi növlərin janrlarında folklora xas olan ortaq cəhətlərlə yanaşı, məzmun və forma baxımından fərqli xüsusiyyətlər də vardır. Epik folklor janrlarından nağıl, xalq müdrikliyinin ifadəsi olan atalar sözləri və zərbi-məsəllər tarix boyu qonşu xalqların folklor və klassik ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Lirik janrlardan bayatılarda xalq həyatının və məişətinin müxtəlif tərəfləri bədii-emosional şəkildə əks olunmuşdur. Qədim türk xalqlarının özünəməxsus poeziyası olmuş və bu poeziya türklərin milli vəzni olan heca və ya “barmaq” vəznində yaradılmışdır. Müxtəlif şeir şəkillərində heacaların sayı müxtəlif olsa da, epik süjetli uzun şeirlər və dastanlar əsas etibarilə yeddihecalıq formada yaradılmışdır. Bu cür şeirlər insanın yaddaşında daha yaxşı qorunub saxlanır. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janrlarından olan bayatıların da hər misrası yeddi hecadan ibarət olur.

      Folklor janrları arxaik və çağdaş janrlar kimi iki yerə bölünür. Arxaik folklor janrlarında sınamalar, ovsunlar, fallar, andlar, dualar, alqışlar və qarğışlar geniş yer tutur. Ancaq bu bölgü şərtidir; belə ki, folklor yaranma prosesi bütün tarix boyu getdiyindən, bu janrlara da müntəzəm olaraq yeni-yeni örnəklər əlavə olunur.

      Lirik növdə bağlı olduğu hadisə və ya proses baxımından ən qədim janr olan nəğmələr müxtəlif növlərə bölünür. Əmək prosesi ilə bağlı olan holavar və sayaçı sözlər, mövsümi proseslərlə bağlı mövsüm nəğmələri, müxtəlif mərasimlərlə bağlı olan toy və yas nəğmələri, qəhrəmanlarla bağlılıq təşkil edən qəhrəmanlıq nəğmələri və son olaraq fərqli məişət münasibətləri zəmnində yaranmış layla və oxşamalar.. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janlarından birini də bayatılar təşkil edir. Bayatılar əsasən insanın lirik-fəlsəfi duyğularını yığcam poetik şəkildə ifadə etməyə xidmət göstərir. Bu poetik formanın janr xüsusiyyətlərini qeyd olunan janrlar da əsasən daşıyır — layla, nazlama, ağı, sayaçı sözü, holavar, vəsfi-hal və s. örnəklər. Bundan başqa, bayatı-bağlama, bayatı-deyişmə, bayatı-tapmaca kimi örnəklər də bu poetik formanın daxilində özünə yer tutur. Bayatılar dörd misradan, hər misra yeddi hecadan ibarət olur. Qafiyələnmə sistemi əsasən a-a-b-a şəklindədir. Tarixən türkdilli poeziyada cinasa çox fikir verildiyindən, qafiyələri cinas təşkil edən bayatı örnəkləri də çoxdur. Bayatının forma növlərindən biri də ilk misrası ancaq qafiyədən ibarət olan növdür. Bu cür bayatılara daha çox Kərkük folklorunda rast gəlinir. Bayatıda adətən birinci və ikinci misralar əsas mənanı ifadə etmək üçün hazırlıq rolunu oynayır.

      Geniş yayılmış lirik folklor janrlarından birini də xalq mahnıları təşkil edir. Bunlar konkret musiqi motivinə bağlı olan müxtəlif formalı poetik mətnlərdir. “Aman nənə”, “Ay lolo”, “Sona bülbüllər”, “Süsən sünbül” və s. xalq mahnıları indi də müğənnilərin repertuarında qalmaqdadır. İfa tərzinə görə xalq mahnıları arasında solo, xor və deyişmə-mahnılar seçilir.

      Xronoloji baxımdan epik folklor janrlarından əfsanələr ilk öncə nəzərdən keçirilir. Əfsanələri başqa epik janrlardan fərqləndirən başlıca əlamət – onda fantastik element və hadisələrin iştirak etməsidir. Eyni əlamətin daşıyıcısı olan sehrli nağıllardan fərqli olaraq, əfsanələrdə süjet bitkin xarakter daşımayıb, yalnız bir fraqment şəklində olur. Təsvir etdiyi obyekt və hadisənin məzmununa görə Azərbaycan folklorunda əfsanələrin kosmoqonik, zoonimik, toponimik və etnonimik növləri vardır. Ən qədim əfsanələr kainat, dünya və səma cisimlərinin yaranması ilə bağlı olan örnəklərdir. Azərbaycan folklorunun janrları arasında əfsanə və rəvayətlərdən sonra nağıllar epik növün ən geniş yayılmış örnəklərini təşkil edir.

      Atalar sözü və məsəllər də Azərbaycan folklorunun epik janrları arasında geniş yayılmışdır. Xalqın uzun əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübələrin ümumiləşmiş yekunu, nəticəsi olan atalar sözü və məsəllər türk xalqları arasında geniş yayılmış, bir çox hallarda cəmiyyətdə əxlaq kodeksini əvəz etmişdir. Bu janrın ilk örnəkləri Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat-it-Türk”, “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi klassik yazılı abidələrdə özünə yer tapmışdır. Oğuz tayfalarının müdrikliyini ifadə edən xüsusi atalar sözü topluları – “Oğuznamə”lər də Azərbaycan folklorunun qiymətli abidələrindəndir.

      Azərbaycan folklorunun dramatik janrları xalq oyunları və meydan tamaşaları ilə təmsil edilmişdir. Bunların ən səciyyəvi örnəyi kimi “Kosa-Kosa” dramını göstərmək olar. İslamın qəbulundan sonra peyğəmbər ailəsinə məxsus müqəddəslərin faciəsi mövzusunda xalq arasında geniş yayılmış şəbihlər də xalq dramlarına daxildir.

      Azərbaycan folkloru orta əsrlərdə

      Soldan sağa: “Koroğlu dastanı” və “Aşıq Qərib” (Xıdır İlyasla bir yerdə) və Əsli və Kərəm dastanlarına həsr edilmiş rəsm əsərləri

      Azərbaycan folklorunun inkişaf mərhələləri arasında orta əsrlərin xüsusi yeri vardır. Bu dövrdə – XVI–XVIII yüzilliklərdə dastan janrı xüsusilə geniş inkişaf etmiş, Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım kimi qüdrətli sənətkarlar ərsəyə gəlmişdi. Əsasən irfanla bağlı olan orta əsr məhəbbət dastanları – “Qurbani”, “Aşıq Qərib-Şahsənəm”, “Əsli-Kərəm”, “Abbas-Gülgəz”, “Şah İsmayıl-Gülzar”, “Tahir-Zöhrə”, “Alıxan-Pəri”, “Arzu-Qəmbər”, qəhrəmanlıq dastanı “Koroğlu” bu dövrün məhsuludur. Məhəbbət dastanlarından fərqli olaraq, “Koroğlu” müxtəlif qolların toplusu olmaqla “Dədə Qorqud” dastanlarının ənənəsini davam etdirir və buna görə də epos adlanır. “Koroğlu” eposunun süjetində konkret tarixi hadisə – XVI–XVII yüzilliklərdə Türkiyə və Azərbaycanda baş vermiş Cəlalilər üsyanı dursa da, formalaşma prosesində abidəyə bir sıra əlavə süjetlər artırılmış, bəzi hallarda mifik motivlərdən də istifadə edilmişdir.

      Folklor örnəkləri əsas etibarilə anonim – müəllifsiz olduğundan, konkret müəllifi olan aşıq ədəbiyyatının Azərbaycan folklorunda xüsusi yeri vardır. XVI yüzillikdə əsası qoyulan və dövrümüzə qədər davam edən aşıq sənətinin ən böyük nümyaəndələri “ustad aşıqlar” termini ilə ifadə edilir. Azərbaycan folklorunda ilk ustad aşıq kimi Qurbaninin adı çəkilir. Qurbani Şah İsmayıl Xətaidən (1487–1524) yaşca bir qədər böyük olmuş və onunla müəyyən münasibətləri olmuşdur. Səfəvilərin tarixindən və “Qurbani” dastanından bu xalq sənətkarı haqqında müəyyən məlumatlar almaq mümkündür.

      Aşıq sənəti

      Aşıq yaradıcılığı xalq ədəbiyyatının mühüm, həm də zəngin hissəsi olub, tarixin çox qədim zamanlarından baş alıb gəlir. Aşıq şeirinin müəllifinin məlum olması onu fərqləndirən əsas cəhətlərdəndir. Qədim dövrlərdə dədə, bəzən də ozan, varsaq adlandırılan aşıqlar yaşadıqları zəmanənin mühüm hadisələrinə yaratdıqları əsərlərdə münasibət bildirmiş, elin-obanın dərdinin, arzu-istəyinin ifadəçisi olmuşdur. Qoşma, gəraylı, bayatı aşıqların daha çox müraciət etdikləri janrlardır.

      Aşıqlar iki qrupa bölünür: bir qismi yaradıcı olub, şeir qoşur, dastan yaradır və onları ifa edir; bir qismi isə daha çox mövcud əsərlərin ifası ilə məşğul olur. Belələri ifaçı aşıqlar adlandırılır. Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Hüseyn Cavan və b. aşıq sənətinin inkişafına, zənginləşməsinə töhfə vermiş yaradıcı aşıqlardır.

      Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı və b. ifaçılıq yolunu tutmuş, aşıq sənətinin yaşamasına, yayılmasına əhəmiyyətli xidmət göstərmişlər.

      Azərbaycan üç yüz illik ənənələri XIX əsrdə Aşıq Ələsgər (1821–1926) kimi qüdrətli xalq sənətkarının yetişməsinə təkan vermişdir. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında lirik motivlə əxlaqi-didaktik motiv üzvi şəkildə bir-birinə qovuşmuşdur. Bu el sənətkarı özündən sonrakı aşıq ədəbiyyatının, eləcə də yazılı şeirin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 105 il ömür sürmüş aşığın yaradıcılığında bu dövrün bir çox tarixi hadisələri və şəxsiyyətləri öz əksini tapmışdır.

      Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusən aşıq sənəti qonşu xalqların ədəbiyyatlarına da dərin təsir göstərmiş, bir sıra gürcü və erməni şairləri türk dilində yazıb-yaratmışlar. XVIII əsr erməni şairi Sayat Nova şeirlərinin əksəriyyətini indi onun nəvələrinin bəyənmədiyi türk (Azərbaycan) dilində qələmə almışdı.

      Azərbaycan folklorunun ilk örnəkləri yazılı şəkildə qədim yunan tarixçisi Herodotun “Tarix” əsərində (E.Ə. V əsr) bizə gəlib çatmışdır. Bunlar – qədim Azərbaycan dövləti Midiyanın süqutunun və İran dövləti tərəfindən işğalının səbəbləri haqqında xalq bədii təfəkkürünün məhsullarıdır. Bu əfsanələr “Astiaq”, “Tomris” və başqa adlarla Herodotun əsərində yazıya alınmışdır. İndiki mənada tarix əsəri deyil, həm də bədii əsər qələmə almış Herodot, Azərbaycan əfsanələrini də yüksək bədiiliklə işləmiş və təsirli psixoloji səhnələr yaratmağa müvəffəq olmuşdur. “Tomris” əfsanəsi bu baxımdan daha diqqətəlayiqdir. İşğalçılıq məqsədi ilə Midiyaya hücum edib, ölkəni viran qoyan İran şahını məğlub etmiş Midiya sərkərdəsi – qəhrəman qadın Tomris onun başını kəsib bir qan tuluğuna salır ki, yeriklədiyi qandan “doyunca içsin…” “Astiaq” əfsanəsində mifoloji qat daha güclüdür. Burada əsas hadisələr yuxugörmə və taleyin əvvəlcədən müəyyən edilməsi üzərində qurulmuşdur. İlahi qüvvələrin təyin etdiyi taleyin dəyişdirilməsində insanın nə qədər gücsüz olduğu – Astiaqın faciəsi örnəyində təqdim edilir. Eyni motivlər qədim dünyanın bir çox ədəbiyyatlarında, o sıradan antik yunan ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

      Aşıq yaradıcılığının məhsulu olan dastan epil-lirik əsər sayılır. Dastanda nəsrlə nəzm, epik təhkiyə ilə lirik təqdimat vəhdətdə olur. Aşıq dastandakı əhvalatı nağıl edərkən saz havasının müşayiəti ilə qəhrəmanın hiss və həyacanlarını əks etdirən şeirlər də söyləyir.

      “Kitabi-Dədə Qorqud”, eləcə də “Koroğlu” da vətənin müdafiəsi, azadlıq, ədalətsizliyə qarşı mübarizə geniş əks olunduğundan onlar qəhrəmanlıq dastanları adlanır.

      “Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib” kimi məhəbbət dastanlarında isə azad məhəbbətdən, bir-birini sevən gənclərin dözüm, sədaqət, ağıl və cəsarət sayəsində qovuşmasından bəhs olunur. Məhəbbət dastanları ustadnamə ilə başlayıb duvaqqapma ilə bitir. Bəzi məhəbbət dastanları faciə ilə bitir, sevgililər şər qüvvələrin yaratdığı maneələri aşa bilmir, bir-birinə qovuşmur. Belə dastanlarda duvaqqapma olmur.

      Azərbaycan folklorunun yazılı halda bizə gəlib çatmış ən böyük abidəsi isə “Kitabi-Dədə Qorqud” eposudur. Bu eposun müxtəlif obraz və motivləri sonrakı Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına təsir göstərsə də, bütövlükdə şifahi ənənədə qorunub saxlanmamışdır. Buna görə də, “Dədə Qorqud” dastanları yazılı ədəbiyyat örnəyi kimi də tədqiqata cəlb edilir. Bu məqalədə də həmin prinsip gözlənilmişdir.

      Nəğmələr

      Nəğmələr lirik növün qədim və geniş yayılmış janrlarından biridir. Məznununa görə bir neçə yerə bölünür: əmək, mərasim, mövsüm, qəhrəmanlıq və məişət nəğmələri.

      Əmək nəğmələri

      Əmək nəğmələri əmək prosesində yaranan və oxunan nəğmələrdir. Holavarlar və sayaçı sözlər əmək nəğmələrinin ən geniş yayılmış növlərindəndir. O cümlədən, holavar və sayaçı sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrları hesab olunur.

      Holavarlar əkinçilik və cütçülüklə bağlı nəğmələrdir. Holavarlarda etnoqrafik xüsusiyyətlərə, istehsal alətlərinin adına, öküzün, kəlin tərifinə tez-tez təsadüf edilir. Əkinçi, cütçü öz ağır əməyini yüngülləşdirmək üçün müəyyən ritmi, ahəngi olan nəğmələr demişdir. Cütçü əkin-biçin zamanı holavar səsləndirərək öküzə müraciət edir, iş prosesində ona güvəndiyindən söz açır. Məsələn:

      Qızıl öküzüm, yeri,
      Qoyma şum qala yeri,
      İti tərpən, maralım,
      Düşmənlər baxır bəri.

      Sayaçı sözlər qoyunçuluqla bağlı yaranmış nəğmələrdir. Sayaçı sözlərində kəndli həyatında qoyunçuluğun böyük əhəmiyyəti göstərilir. Sayaçı sözləri, adətən, qoyuna müraciətlə oxunur və ondan xeyir-bərəkət dilənir. Məsələn:

      Nənəm, a narış qoyun,
      Yunu bir qarış qoyun.
      Çoban səndən küsübdür,
      Südü ver, barış, qoyun.

      Mərasim nəğmələri

      Xalqın məişəti, güzərənı ilə bağlı olan mərasim nəğmələri müxtəlif mərasimlərlə bağlı yaranıb. Toy nəğmələri, yas nəğmələri mərasim nəğmələrinin geniş yayılmış növlərindəndir.

      Toy nəğmələri elçilik, nişan, qız köçürmə, oğul evləndirmə, gəlin gətirmə ilə bağlı oxunan nəğmələrdən ibarətdir. Bu cür nəğmələrdə vəfa, sədaqət, etibar, gözəllik və mərdlik təbliğ olunur. Məsələn:

      Qızıl üzüyün qaşı,
      Bişdi bağrımın başı.
      Mən deyən yar olmasa,
      Yandırram dağı,daşı.

      Ağılar (yas mərasim nəğmələri) ölümlə, fəlakətlə bağlı oxunur və məzmununda qəm, kədər, qüssə, iztirab əhval-ruhiyyəsi güclü hiss olunur. Ağılara el arasında “edilər”, “edilmək” də deyilir. Həm nəzmlə, həm də nəsrlə ola bilər. Bəzən ölənin yaxşı keyfiyyətləri dilə gətirilir. Bu nəğmələrdə yaxın, doğma adamların ölümündən doğan dərin kədər, qəm hisləri ifadə olunur. Məsələn:

      Bostanda tağım ağlar,
      Basma,yarpağım ağlar,
      Sağ durduqca mən özüm,
      Ölsəm,torpağım ağlar.

      Analar yanar ağlar,
      Dərdini sanar ağlar,
      Dönər göy göyərçinə
      Yollara qonar ağlar.

      Mövsüm nəğmələri

      Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları Keçəl, Kosa və Bahar qızı

      Mövsüm nəğmələri ilin müxtəlif fəsilləri ilə əlaqədər oxunur. “Səməni”, “Xıdır Nəbi”, “Yel baba”, “Duman, qaç”, “Günəş, çıx” (günəşi çağırmaq məqsədilə), “Yağmur, gəl”, “Qodu-qodu” (uzun zaman yağan yağışın kəsməsi üçün) kimi nəğmələr mövsüm nəğmələrindəndir. Məsələn:

      A yel baba,yel baba,
      Qurban sənə,gəl,baba.
      Taxılımız yerdə qaldı,
      Yaxamız əldə qaldı.
      A yel baba,yel baba,
      Qurban sənə gəl baba.

      Aşağıdakı nəğmədə qədim azərbaycanlıların yaz, yay,payız, qış fəsli haqqında təsəvvürləri öz əksini tapır:

      Üçü bizə yağıdır,
      Üçü cənnət bağıdır.
      Üçü yığır,gətirir,
      Üçü vurur,dağıdır.

      Qəhrəmanlıq nəğmələri

      Qəhrəmanlıq nəğmələri, adətən, döyüş zamanı, yaxud döyüşdən əvvəl oxunaraq, döyüşçüləri səfərbərliyə, qorxmazlığa, igidliyə, cəngavərliyə çağırır. Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm, Qatır Məmməd kimi el qəhrəmanlarının dilindən oxunan nəğmələr belə nəğmələrdəndir. Məsələn:

      Dolun at belinə, qoç dəlilərim,
      Xotkarı taxtından endirək, hoydu!
      Talayaq mülkünü, alaq malını,
      Öyünü başına endirək, hoydu!

      Məişət nəğmələri

      Məişət nəğmələri olan laylalar və oxşamalar folklorun geniş yayılmış janrlarındandır.

      Laylalar

      Laylalar anaların, nənələrin körpə uşaqları yatırarkən oxuduğu nəğmələrdir. Laylalar, adətən, 4 misradan ibarət olsalar da, bayatılarda olduğu kimi bəzən beş misralı laylalara da rast gəlinir. Məsələn:

      4 misralı layla (aaba)

      Laylay, beşiyim, laylay,
      Evim, eşiyim, laylay.
      Sən get şirin yuxuya,
      Çəkim keşiyin laylay.

      5 misralı layla (aaabb)

      Bir bu qədər ağlama,
      Ürəyimi dağlama,
      Yuxuma daş bağlama.
      Laylay, oğulum, laylay,
      Qəndim, noğulum, laylay.

      Oxşamalar

      Oxşamalar laylalardan fərqli olaraq, uşaq oyandıqdan sonra onu oynatmaq, əzizləmək, nazlandırmaq məqsədilə oxunan nəğmələrdir. Oxşamalara bəzən “nazlamalar” və ya “əzizləmələr” də deyilir. Laylada həzinlik, alçaq ton üstünlük təşkil edirsə, oxşamalarda şən, ritmik olmaqla yanaşı, həm də zarafatyana ifadələr də olur. Oxşamalar ikilik və dördlük şəklində olur. Məsələn:

      Balama qurban inəklər,
      Balam haçan iməklər.

      Göydəki quşlar
      Bu balama qurban.
      Yağan yağışlar
      Bu balama qurban.

      Mahnılar

      Nəğmələrdən fərqli olaraq, mahnıların özünəməxsus havası, melodiyası olur. O, nisbətən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. Məsələn:

      Əzizim, sini-sini,
      Doldur, ver sini-sini.
      Mən sənə göz dikmişəm.
      Neynirəm özgəsini?!

      Mahnılar gözəllik, azadlıq, vətənpərvərlik ideyalarını təbliğ etsə də, məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş mahnılar daha çoxdur. “Üçtelli durna”, “Ahu kimi”, “Gül açdı”, “Kəklik”, “Bülbüllər oxur” kimi mahnılarda tərənnüm olunan sevgi duyğuları təbiət gözəllikləri ilə əlaqələndirilir.

      İctimai-siyasi məzmunlu mahnılar: “Gül açdı” (“Mən yardan ayrılmazdım”), “Qadan alım”, “Budur gəldi əsirlərin karvanı”, “Sona bülbüllər”, “Çal papaq”, “Bizi ayırdılar ana-atadan”. Bu mahnılarda sevgisinə qovuşa bilməyən aşiqin daxili böhranları, zorla vətənindən didərgin salınan, əsir düşənlərin ah-naləsi ifadə olunur.

      “Apardı sellər Saranı”, “Sona bülbüllər”, “Samovara od salmışam”, “Laçın”, “Qalanın dibində”, “Pəncərədən daş gəlir” kimi mahnılar həcmi, poetik quruluşu və kompozisiyasına görə bir-birindən fərqlənir: iki, üç, dörd bənddən ibarət ola bilir; bir sıra mahnılarda bəndlər 4 misradan ibarət olsa da, beş, altı, yeddi, hətta on misra da ola bilər; mahnıların bir qismində təkrar misralar, digər bir qismində isə nəqarətlər işlənir.

      Üzeyir Hacıbəyov mahnıları yüksək qiymətləndirərək demişdir: “El mahnıları Azərbaycan xalqının əhvali-ruhiyyəsini şərh, zövqi-musiqisini bəyan, şeir və musiqidəki yaradıcılıq qabiliyyətinin dərəcəsini təyin edə bilən böyük bir material olduğundan onun istər musiqi, istər ədəbi, istər psixoloji, istərsə də etnoqrafik əhəmiyyəti çox böyükdür”.

      Bayatılar

      Əsas məqalə: Bayatı

      Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik növünün ən geniş yayılmış janrı bayatıdır. Bayatılar kövrək, həzin duyğuları, səmiyyəti, məhəbbəti, insanın könül dünyasını əks etdirən lirik folklor nümunələridir. Həcmcə kiçik olan bayatılarda dərin mənalı fikir ifadə olunur. Nəğmə və mahnılardan fərqli olaraq, bayatıların sabit forma-janr xüsusiyyətləri vardır. Bayatılar həcmcə dörd misradan, hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir janrıdır. Bayatının birinci, ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə, üçüncü misrası isə sərbəst olur (aaba). Adətən, “Mən aşiq”, (yaxud “Mən aşıq”) “Aşiqəm”, “Əzizim”, “Əziziyəm”, “Eləmi” ifadələri ilə başlanır. Əsas fikir, əsasən, üçüncü, dördüncü misralarda olur. Birinci və ikinci misralar axrıncı misralar üçün zəmin hazırlayır. Nəğmələrin bir çox nümunələri: layla, oxşama, holavar, sayaçı sözləri və mahnılar çox vaxt bayatı şəklində olub, ancaq məzmunu ilə fərqlənir. Məsələn:

      Mən aşiq keçdi məndən,
      Ox dəydi, keçdi məndən.
      Yaxşıya körpü oldum,
      Yaman da keçdi məndən.

      Bayatıların böyük bir qismi məhəbbət mövzusunda olsa da, ictimai-fəlsəfi, əxlaqi-tərbiyəvi məzmun daşıyan, vətənə, ailəyə, ata-anaya sevgi, məhəbbət aşılayan bayatılar da çoxdur. Bayatılara aşıq yaradıcılığında və yazılı ədəbiyyatda da təsadüf olunur: Sarı Aşıq, Xəyyat Mirzə kimi aşıqlar, Şah İsmayıl Xətai, M.Əmani, Qasım bəy Zakir, Məhəmmədhüseyin Şəhriyar kimi şairlər bu janrdan məharətlə istifadə etmişlər.

      Mehdi Hüseyin deyirdi: “Bayatıların ən qüvvətli nümunələrini sevgi lirikası adlandırmaq daha doğru olar. Burada həmişə incə insan hissləri dərin və səmimi bədii obrazlar vasitəsilə verilir”.

      Əfsanələr

      Qız qalası əfsanəsi

      Folklorun qədim janrlarında olan əfsanələrdə ağlasığmaz, möcüzəli, fantastik səciyyəli qeyri-adi hadisələrdən söz açılır. Əfsanələr xalqın əsgi dünyagörüşü, düşüncə tərzi, arzu və istəkləri ilə əlaqədar yaranmışdır. Əfsanəni digər janrlardan fərqləndirən əsas əlamət odur ki, əfsanədə real zəmindən kənar, müasir ağlın, düşüncənin uydurma, fantastika kimi qəbul etdiyi qeyri-adi, fövqəltəbii əhvalat və hadisələr təsvir olunur. Əfsanələrdə müxtəlif planetlər, əşyalar, heyvan və quşlar insana xas olan əlamətlərə malik olur. Əfsanələrdə xeyrə, gözəlliyə məhəbbət, şərə, eybəcərliyə nifrət hissi var.

      Mövzu-məzmun baxımından əfsanələrin aşağıdakı növləri var:

      1. Zoonimik əfsanələr (heyvan və quş adları ilə bağlı): “Maral”, “Qu quşu”, “Qızıl ilan”, “Turac”, “Şanapipik”, “Səməndər quşu”
      2. Toponimik əfsanələr (yer adları ilə bağlı): “Pəri qala”, “Siyəzən”, “Beşbarmaq dağı”, “Səngəçal”, “Dədəgünəş”, “Dəmirqaya”
      3. Etnonimik əfsanələr (tayfa, xalq, nəsil adları ilə bağlı): “Oğuz”, “Bayat”
      4. Kosmoqonik əfsanələr (səma cismləri haqqında əfsanələr): “Ayla Günəş”

      Səməd Vurğun “Ayın əfsanəsi” poemasını, İlyas Əfəndiyev “Apardı sellər Saranı”, “İsa-Musa” hekayələrini xalq əfsanələri əsasında yazmışlar.

      Rəvayətlər

      Rəvayətlər əfsanələrdən fərqli olaraq, nə vaxtsa həqiqətən baş vermiş, lakin ağızdan-ağıza keçərkən ilkin dəqiqliyini, təfərrüatını itirmiş söhbətlərdir. Buna görə də həmişə “rəvayətə görə”, “deyilənə görə”, “belə rəvayət edirlər ki” ifadələri ilə başlanır. Məsələn:

      Rəvayətə görə məşhur fars-tacik şairi Sədi Şiraz bir gün yol ilə gedirmiş. Birdən yol kənarındakı bir kərpickəsən kişinin onun şeirlərini necə gəldi zümzümə etdiyini eşidir. Şair bir söz deməyib kişinin qurutmaq üçün yol qırağınq düzdüyü çiy kəpiclərin üstünə çıxır və onları tapdamağa başlayır. Kərpickəsən bunu görüb hay-həşir salır:
      — A kişi dəli olubsan?! Bu yazıq kərpiclərin günahı nədir ki, onların qol-qabırğasını sındırırsan?! Axı mən bunlara xeyli zəhmət çəkmişəm!
      Sədi cavabında deyir:
      — Bəs mənim o yazıq şeirlərimin günahı nədir ki, sən onların qol-qabırğasını belə sındırırsan? Məgər mən onların üzərində zəhmət çəkməmişəm?!

      Rəvayətlər 2 cür olur:

      1. Tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər. Məsələn, Nəsimi, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Aşıq Ələsgər və başqa ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin həyatına dair rəvayətlər var.
      2. Coğrafi ərazilərlə bağlı rəvayətlər. Məsələn, “Qarı dağı”, “Sınıq körpü”, “Bibiheybət”, “Şuşa”, “Xatun arxı” rəvayətləri yer adları ilə bağlı yaranmış rəvayətlərdir. Cəfər Cabbarlı “Qız qalası”, Mikayıl Müşfiq “Çoban”, Səməd Vurğun “Aslan qayası” poemalarının, İlyas Əfəndiyev “Qarı dağı” hekayəsinin mövzusunu xalq rəvayətlərindən götürmüşdür.

      Lətifələr

      Elmira Abbaslı — Molla Nəsrəddin, 2012. Heydər Əliyev Mərkəzi

      Lətifələr ictimai həyatdakı və məişətdəki qüsurları əks etdirən yığcam və gülməli əsərlərdir. Lətifələrin əsasında gülüş dayanır. Lətifələrdə yumorla yanaşı, satira, sarkazm da mühüm yer tutur. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin, Abdal Qasım, Ayrım Tağı, Mirzə Bağı, Hacı Dayı kimi lətifə qəhrəmanları vardır. Onların ən məşhuru Molla Nəsrəddindir. “Evi düzəldərik”, “Mindiymi saymıram” kimi lətifələrdə Molla Nəsrəddin avam, sadəlövh adam təsiri bağışlayır.

      Cəlil Məmmədquluzadə Molla Nəsrəddinə məhəbbət əlaməti olaraq öz satirik jurnalını “Molla Nəsrəddin” adlandırmış, bu adı özünə təxəllüs götürmüşdür.

      Nağıllar

      Elmira Abbaslı — Məlikməmməd və Simurq quşu, 2013. Heydər Əliyev Mərkəzi.

      Epik növün çox sevilən və həcmcə ən böyük janrı nağıldır. İnsanların qədim dövrlərdən yaratdığı nağıllar ağızdan-ağıza keçərək dəyişmiş, zənginləşmiş, dövrümüzə gəlib çatmışdır. Nağıllarda xeyirlə şər, işıqla qaranlıq, həyatla ölüm, haqla nahaq mübarizə aparır və həmişə xeyir şərə, haqq nahaqqa, işıq qaranlığa qalib gəlir. Sehr, əfsun, cadu, tilsim, əjdaha və s. nağılların çoxunda tez-tez təsadüf edilən fantastik qüvvələrdir. Bu nümunələrdə bütün hadisələr əsas qəhrəmanla bağlı olur. Bu qəhrəman əksər hallarda ideallaşdırılır. Nağılın müsbət qəhrəmanı qarşılaşdığı bütün çətinlikləri dəf edir, şər qüvvələrə qaib gələrək öz arzusuna çatır.

      Əşya və təbiət hadisələrinin canlandırılması, insanlara məxsus əlamətlərin əşya və heyvanlar üzərinə köçürülməsi, əhvalatların geniş epik lövhələrlə təsviri nağılların əsas xüsusiyyətləridir. Nağıllar, bir qayda olaraq, qaravəlli adlanan və nəzm şəklində söylənən kiçik bir müqəddimə ilə başlanır. Bu da nağılı başqa janrlardan fərqləndirən əsas əlamətdir. Qaravəlli nağılın əsas məzmunu ilə səsləşmir.

      Qaravəllidən sonra “biri varmış, biri yoxmuş, Allahdan başqa heç kim yoxmuş”, “Günlərin bir günündə, Məmmədnəsir tinində” kimi giriş sözləri söylənilir. Nağıllarda hadisələri bir-biri ilə əlaqələndirmək üçün ənənəvi cümlələrdən istifadə olnunur: “Nağıl dili yüyrək olar”, “Az getdi, üz getdi…”, “Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi…”, “Orda ayla, illə, burda müxtəsər dillə” və s. Nağıllar özünəməxsus sonla bitir.

      Mövzularına, təsvir predmetinə və üsullarına görə nağıllar bir neçə qrupa bölünür. Onların hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır:

      Cırtdan. Milli İncəsənət Muzeyi

      1. Sehrli nağıllar. Sehrli qüvvələrin iştirak etdiyi nağıllar sehrli nağıllar adlanır. Qəhrəmanlar divlərə, əjdahalara, müxtəlif tilsimlərə qarşı vuruşur. Qəhrəman öz arzusuna çatmaq üçün adi şər qüvvələrlə deyil, sehrli şər qüvvələrlə mübarizə aparmalı olur. Şər qüvvələrlə mübarizədə nağılın qəhrəmanına xeyirxah sehrli qüvvələr (simurq quşu, uçan xalça və s.) kömək edir. “Məlikməmməd”, “Şəms və Qəmər”, “Sehrli üzük”, “Şahzadə Mütalib”, “Ağ atlı oğlan”, “Vur, çomağım, vur” və s. nağıllar sehrli nağıllardır.
      2. Heyvanlar haqqında nağıllar. Personajları müxtəlif heyvanlardan ibarət olan nağıllar heyvanlar haqqında olan nağıllardır. Bu nağıllardakı surətlər alleqorik planda verilir; şir — qəddarlıq, dovşan — qorxaqlıq, qurd — yırtıcılıq rəmzidir. Haqsızlıq, ədalətsizliklə mübarizə motivləri mühüm yer tutur. Cəmiyyətdə olduğu kimi, xeyir və şəri təmsil etməklə, heyvanlar da iki qrupa bölünür. “Tülkünün kələyi”, “Qoca aslan”, “Çil madyan”, “Şir və tülkü”, “Axmaq canavar”, “Ağ quş nağılı”, “Tülkü və canavar” və s. nağıllar heyvanlar haqqında nağıllardır.
      3. Tarixi nağıllar. Tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan nağıllara tarixi nağıllar deyilir . Ədəbiyyatımızda III Dara, İskəndər, Ənuşirəvan, Şah Abbasla bağlı nağıllar var. Məsələn, Şah Abbasla bağlı nağılların bir qismində o, (“Üç bacı”, “Saleh və Valeh”) qəddar, zülmkar, ikinci qismində isə xeyirxah, cənnətməkan kimi təsvir olunur (“Baftaçı və Şah Abbas”, “Şah Abbasın doğulması”).
      4. Ailə-məişət nağılları. Xalqın gündəlik həyatı, yaşayış tərzi ilə daha yaxından səsləşən nağıllar məişət nağıllarıdır. Bu nağılların qəhrəmanları çox zaman sadə, təvazökar, xeyirxah və fərasətli olurlar. Onlar həyatda çətinliklərlə qarşılaşır, yoxsulluq içində yaşayırlar. Belə nağılların qəhrəmanları öz arzularına çatmaq üçün mübarizə aparır, dara düşən insanların köməyinə yetişir, çətin sınaqlardan üzüağ çıxaraq ağıl və bacarıqları ilə şər qüvvələrə qalib gəlirlər. Məişət nağılları digər qruplara nisbətən daha çoxdur. “Yeddi qardaş, bir bacı”, “Usta Abdulla”, “Yetim İbrahim”, “İlyasın nağılı”, “Daşdəmirin nağılı”, “Qazanılmış manat” məişət nağıllarıdır.

      Nağılların adları

      • Günəş nağılı
      • Tülkü, tülkü,tünbəki
      • Üç şahzadə
      • Oxayla Əhməd
      • Göyçək Fatma
      • Cırtdan
      • Ağıllı qoca
      • Məlikməmməd
      • Dəniz balası
      • Birma nağılları
      • Vyetnam nağılları
      • Əfqan nağılları
      • İndoneziya nağılları
      • İran nağılları
      • Koreya nağılları
      • Malaya nağılları

      Atalar sözləri və məsəllər

      Atalar sözləri xalqın zəngin həyat təcrübəsi əsasında gəldiyi qənaətləri, dəfələrlə sınaqdan keçirilmiş həqiqətləri əks etdirən yığcam və dərin mənalı sözlərdir. Məsələn:

      • Zəhmət çəkməyən bal yeməz;
      • Hirsli başda ağıl olmaz;
      • Dəmiri isti-isti döyərlər;
      • Vətənin qədri qürbətdə bilinər;
      • Güc birlikdədir;
      • El gücü, sel gücü.

      Atalar sözlərində düzlük, mərdlik, müdriklik, vətənpərvəlik, əməksevərlik, humanizm təbliğ olunur. Onlara “müdrik sözlər”, “qanadlı sözlər” və s. deyilməsi də bu hikmətli xalq örnəklərinə verilən yüksək qiymətlə bağlıdır. Atalar sözləri yazılı ədəbiyyatdakı aforizmlərlə oxşarlıq təşkil edir. Atalar sözləri nəsrlə də, nəzmlə də ola bilər.

      Atalar sözləri məsəllərə oxşasa da, onlar ayrı-ayrı janrlardır. Atalar sözlərində fikir bitkin və tam olur. Onlar müstəqil işlənir və aydın bir fikir ifadə edir. Məsəllərdə isə fikir natamam olur, izaha ehtiyac duyulur. Onun mənasını başa düşmək üçün bağlı olduğu əhvalatı bilmək lazımdır. Atalar sözlərindən fərqli olaraq, məsəllər müəyyən əhvalatla bağlı olur. Məsəl müəyyən əhvalatın, hadisənin nəticəsi, yekunu kimi meydana çıxır. Məsələn:

      • Sən çaldın;
      • Qələt yağ küpəsindədir;
      • Doyan o rəhmətlik kimi olar;
      • Tənbələ dedilər qapını ört, dedi külək örtər;
      • Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş.

      Məsəllər tam inkişaf edib formalaşandan sonra atalar sözlərinə çevrilir.

      Tapmacalar

      Epik növün yığcam və geniş yayılmış janrlarından biri də tapmacalardır. Burada əşyanın məcazi təsviri, onun səciyyəvi əlamətlərinin təqdimi əsas yer tutur. Tapmacanı hərfi mənada anlamaq, dərk etmək mümkün deyil. Bu, sadəcə, səhv yoldur. Tapmacanın cavabını tapmaq üçün obrazlı təfəkkür, məntiqi düşüncə tələb olunur. Dinləyicilərin zehni qabiliyyətini, biliyini yoxlamaq məqsədilə işlədilib, üstüörtülü əlamətlərə deyilir və əşyanın, hadisənin özünün tapılması tələb olunur. Tapmacada hökmən iki tərəf iştirak etməlidir. Həm nəzmlə, həm də nəsrlə ola bilərlər. Məsələn:

      Odda yanmaz,
      Suda batmaz?

      Yanıltmaclar

      Epik folklorun janrlarından olan yanıltmaclar səs oyunu üzərində qurulmuşdur. Həm nəzm, həm də nəsr şəklində olan yanıltmaclar eyni səsin, oxşar səslənən sözlərin, söz birləşmələrinin sırası, əvəzlənməsi prinsipinə əsaslanır. Bu janrda olan nümunələr yumoristik məzmuna malik olub, uşaqların nitqinin, tələffüzünün inkişafına kömək edir: Aşpaz Abbas aş asmış, asmışsa da, az asmış.

      Dramatik növ

      Xalq oyunları

      Dramatik növün janrlarından olan oyunlar uşaq orqanizminin hərəkətə, fəaliyyətə olan ehtiyacından yaranmışdır. Lakin oyunlar uşaqlarda təqlidlə yanaşı, düzüb-qoşmaq, yaratmaq bacarığını da üzə çıxarır. O, sənətin bir neçə sahəsini — musiqini, rəqsi, şeiri, aktyorluğu özündə birləşdirir. Kollektiv şəkildə həyata keçirilən uşaq oyunları oturaq və hərəkətli olmaqla iki yerə bölünür.

      Xalq oyunları: “Xan oyunu”, “Motal-motal”, “Əl üstə kimin əli”, “Lal-dinməz”, “Uçdu, uçdu”, “Dəsmalı ver”, “Xəndəyədüşmə”, “Dəyirman” . “Xan oyunu”nda ən azı dörd nəfər iştirak etməlidir.

      Xalq tamaşaları

      Xalq tamaşalarına meydan tamaşaları da deyilir.

      Xalq tamaşaları: “Tənbəl qardaş”, “Kosa-kosa” (bu həm də oyundur), “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş” (tənbəlliyin tənqidi, əməyə rəğbət hissinin oyadılması), “Bic Nökər”.

      “Tənbəl qardaş” tamaşası üç hissədən ibarətdir. Burada əməyə, zəhmətə məhəbbət ideyası, birpərdəli “Bic nökər”də isə əxlaqi saflıq təbliğ olunur. Oyunlardan fərqli olaraq, tamaşalar başqalarına göstərmək üçün icra edilir.

      Xalq şəbihləri

      Xalq şəbihləri dini tamaşalardır. Bu tamaşalar daha çox məhərrəmlik mərasimləri ilə bağlı olur. “Qasımın toy gecəsi” belə tamaşalardandır.

      İstinadlar

      1. ↑ Şifaqi xalq ədəbiyyatı (Folklor)
      • Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Bakı, Çıraq, 2009. I kitab [ölü keçid]
      • Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Bakı, Elm, 2006. II kitab 2017-12-15 at the Wayback Machine

      Həmçinin bax

      Xarici keçidlər

      Oktyabr 23, 2021
      Ən son məqalələr

      Anacamptis sancta

      Anacamptis syriaca

      Anacantha

      Anacardium

      Anacardium microcarpum

      Anacardiaceae

      Anabolizm

      Anabad məscidi

      Anabad (İran)

      Anabar buxtası

      Ən çox oxunan

      Nobel Prize 2011-Press Conference KI-DSC 7512

      Nobel prize medal

      Nodar Şaşıqoğlu

      Nofretete Neues Museum

      Nofəl Quliyev

      azərbaycan, folkloru, kollektiv, yaradıcılıq, məhsulu, olan, müəllifləri, məlum, olmayan, ədəbiyyatdır, qədimlikdən, tarixdən, xəbər, verməklə, yanaşı, azərbaycan, xalqının, ruhundan, süzülən, mədəniyyətdir, yalançı, çobanın, nağılı, zəngin, azərbaycan, şifahi. Azerbaycan folkloru kollektiv yaradiciliq mehsulu olan muellifleri melum olmayan edebiyyatdir Qedimlikden tarixden xeber vermekle yanasi Azerbaycan xalqinin ruhundan suzulen medeniyyetdir Yalanci cobanin nagili Zengin Azerbaycan sifahi xalq edebiyyati dunyanin diger xalqlarinin folkloru arasinda ozunemexsus yer tutur Butun xalqlarin edebiyyatlari ucun ilk ve seciyyevi olan kollektiv yaradiciliq Azerbaycan edebiyyatinin da esasini qoyub Azerbaycanlilarin zengin bir sifahi edebiyyati var Sifahi xalq edebiyyatina folklor da deyilir Ingilis dilinden goturulmus bu termin folk xalq lore ise bilik hikmet xalq mudrikliyi anlamindadir Sifahi xalq edebiyyatinin ilk numuneleri ibtidai insanlarin meiset tebiet hadiseleri ovculuq emek ve diger bu kimi meseleleri haqqinda tesevvurleri ve bununla elaqeder kecirdikleri hisslerin terennumudur Bunlar qedim dovrlerde yaranaraq dilden dile agizdan agiza kecerek yasamis ve zenginlesmisdir Folklor numuneleri xalq zekasinin qudretini bedii tefekkurunun gucun parlaq eks etdiren mezmun cehetden maraqli ideya baximindan zengin esrlerin sinagindan cixmis eserlerdir Bu senet incileri janr elvanligi dil uslub aydinligi poetik tutumu ve xelqiliyi ile secilir Sifahi edebiyyatda xalqimizin insan taleyi ile bagli dusunceleri vetenperverliyi humanizmi arzu ve isteyi sevgisi nifreti muxtelif tarixi donemlerde uzlesdiyi muhum ictimai siyasi hadiselere munasibeti genis bedii eksini tapmisdir Bu hislerin ilk numuneleri ise emek negmeleridir Folklorun diger formalari nagillar dastanlar hikmetli sozleri ve s numunelerdir Sifahi xalq edebiyyati kollektiv yaradiciliq oldugu ucun xalqin cox hissesinin arzu ve isteklerini muxtelif hadiselere munasibetini terbiyevi goruslerini ozunde eks etdirir Sifahi xalq edebiyyatinin qeleme alinmasi tekce Azerbaycan edebiyyati ucun yox bir cox basqa elmlerin tarix cografiya etnoqrafiya ve s inkisafi ucun de boyuk rol oynayib Melumdur ki Azerbaycan xalqinin dili turk dillerinden biridir ve tebidir ki qedim turk xalqlarinin yaratdigi dastanlarin sujetleri motivleri Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda da genis sekilde oz eksini tapib 1 Mundericat 1 Azerbaycan mifologiyasi 2 Ortaq turk folkloru 3 Azerbaycan folkloru janr zenginliyi 4 Azerbaycan folkloru orta esrlerde 5 Asiq seneti 6 Lirik nov 6 1 Negmeler 6 1 1 Emek negmeleri 6 1 2 Merasim negmeleri 6 1 3 Movsum negmeleri 6 1 4 Qehremanliq negmeleri 6 2 Meiset negmeleri 6 2 1 Laylalar 6 2 2 Oxsamalar 6 3 Mahnilar 6 4 Bayatilar 7 Epik nov 7 1 Efsaneler 7 2 Revayetler 7 3 Letifeler 7 4 Nagillar 7 4 1 Nagillarin adlari 7 5 Atalar sozleri ve meseller 7 6 Tapmacalar 7 7 Yaniltmaclar 8 Dramatik nov 8 1 Xalq oyunlari 8 2 Xalq tamasalari 8 3 Xalq sebihleri 9 Istinadlar 10 Menbe 11 Hemcinin bax 12 Xarici kecidlerAzerbaycan mifologiyasi RedakteAzerbaycan edebiyyatinin qaynaginda zengin ve derin mezmunlu Azerbaycan folkloru durmaqdadir Mifoloji bedii dunyagorusun izleri folklorda ve klassik edebiyyatda indi de ozunu buruze vermekdedir Azerbaycan mifologiyasi Qedim hind Qedim yunan mifologiyasi qeder sistemli ve butov xarakter dasimir Ancaq Azerbaycan folklorunqda Azerbaycan mifologiyasinin izlerini askar etmek mumkundur Bunlar daha cox kosmoqonik ve movsumi elece de etnoqonik miflerin mueyyen detallarini ozunde dasimaqdadir Insan cemiyyetinin ilkin formalasma dovrunun bedii tefekkur mehsullari olan bu mifik unsurlerde kosmosla xaos yeni dunya duzeni ile qarmaqarisiqliq nizamsizliq dunya duzeninin bu nizamsizliqdan yaranmasi ve eyni munasibetlerin insan cemiyyetinde eks olunmasi ozune yer tapmisdir Mifik dunyagorusunde insan cemiyyetinde kosmos yeni ekser insanlar terefinden qebul edilmis qayda qanunlar toplusu esas etibarile cemiyyetin aparici nizamini aile meiset insanla tebiet arasinda qarsiliqli anlasma proseslerini ehate edir Mifoloji dunyagorusunun ayri ayri unsurleri indiye qeder folklorun ovsun alqis qargis revayet qodu ve sayaci merasimi ile ilgili metnlerde qorunub saxlanmisdir Azerbaycan mifoloji metnlerinin ekseriyyetinde qedim turk mifoloji dusuncesi aparici motiv kimi cixis edir Bunu ister dunyanin yaranmasi ile bagli olan kosmoqonik miflerde ister etnosun menseyi ile bagli olan etnoqonik miflerde isterse de movsumi proseslerle elaqedar olan teqvim miflerinde gormek mumkundur Mifoloji metnlerin yaranmasi ve onlarin folklor metnlerinde unsurler seklinde qorunub saxlanmasi ibtidai insanin tebiete ve tebiet quvvelerine baxisi ile six elaqedardir Soz hereket ve oyun vasitesile tebiet quvvelerine tesir gostermek arzusu ibtidai insanda mifoloi metnleri yaratmaq ve ifa etmek ehtiyaci dogurmusdur Bunlarin sirasinda Kosa Kosa Qodu Qodu Novruz Xidir Nebi ve b merasim negmelerini ve bunlari musayiet eden reqsleri gostermek olar Ortaq turk folkloru Redakte Kitabi Dede Qorqud dastanina hesr edilmis resm eserleriAzerbaycan folklorunun ozelliklerinden birini onun basqa turk xalqlarinin folkloru ile ortaq cehetlere malik olmasi teskil edir Bu xalqlarin sifahi soz senetinde bir cox metnlerin ust uste dusmesi hemin orneklerin vahid etnocografi mekanda meydana gelmesini ve o cumleden turk xalqlarinin vahid bir koke bagliligini gosterir Qedim turk edebiyyatina aid olan dastanlar arasinda Oguzname ler xususi bir silsile teskil edir Koc Ergenekon Su Qayidis kimi dastanlarda ise butov sekilde prototurklerin muhum problemleri oz bedii mifoloji eksini tapmisdir Hemin dastanlarin coxu xulase seklinde XI yuzillikde yasayib yaratmis turk alimi Kasgarli Mahmudun Divanu Lugat it Turk Turk dilinin divani eserinde oz eksini tapmisdir Bu dastanlar xalqlarin boyuk hicreti dovrunun bedii mifik dunyagorusunu ozunde saxlamaqdadir Azerbaycan folkloru janr zenginliyi RedakteAzerbaycan folkloru janr zenginliyine malikdir Heyati eks etdirme baximindan lirik epik ve drammatik novleri vardir Bu edebi novlerin her birine mexsus janrlar yaranmis zaman zaman zenginlesmisdir Lirik ve epik folklor numuneleri daha genis yayilmisdir Muxtelif edebi novlerin janrlarinda folklora xas olan ortaq cehetlerle yanasi mezmun ve forma baximindan ferqli xususiyyetler de vardir Epik folklor janrlarindan nagil xalq mudrikliyinin ifadesi olan atalar sozleri ve zerbi meseller tarix boyu qonsu xalqlarin folklor ve klassik edebiyyatina guclu tesir gostermisdir Lirik janrlardan bayatilarda xalq heyatinin ve meisetinin muxtelif terefleri bedii emosional sekilde eks olunmusdur Qedim turk xalqlarinin ozunemexsus poeziyasi olmus ve bu poeziya turklerin milli vezni olan heca ve ya barmaq vezninde yaradilmisdir Muxtelif seir sekillerinde heacalarin sayi muxtelif olsa da epik sujetli uzun seirler ve dastanlar esas etibarile yeddihecaliq formada yaradilmisdir Bu cur seirler insanin yaddasinda daha yaxsi qorunub saxlanir Azerbaycan folklorunun en zengin janrlarindan olan bayatilarin da her misrasi yeddi hecadan ibaret olur Folklor janrlari arxaik ve cagdas janrlar kimi iki yere bolunur Arxaik folklor janrlarinda sinamalar ovsunlar fallar andlar dualar alqislar ve qargislar genis yer tutur Ancaq bu bolgu sertidir bele ki folklor yaranma prosesi butun tarix boyu getdiyinden bu janrlara da muntezem olaraq yeni yeni ornekler elave olunur Lirik novde bagli oldugu hadise ve ya proses baximindan en qedim janr olan negmeler muxtelif novlere bolunur Emek prosesi ile bagli olan holavar ve sayaci sozler movsumi proseslerle bagli movsum negmeleri muxtelif merasimlerle bagli olan toy ve yas negmeleri qehremanlarla bagliliq teskil eden qehremanliq negmeleri ve son olaraq ferqli meiset munasibetleri zemninde yaranmis layla ve oxsamalar Azerbaycan folklorunun en zengin janlarindan birini de bayatilar teskil edir Bayatilar esasen insanin lirik felsefi duygularini yigcam poetik sekilde ifade etmeye xidmet gosterir Bu poetik formanin janr xususiyyetlerini qeyd olunan janrlar da esasen dasiyir layla nazlama agi sayaci sozu holavar vesfi hal ve s ornekler Bundan basqa bayati baglama bayati deyisme bayati tapmaca kimi ornekler de bu poetik formanin daxilinde ozune yer tutur Bayatilar dord misradan her misra yeddi hecadan ibaret olur Qafiyelenme sistemi esasen a a b a seklindedir Tarixen turkdilli poeziyada cinasa cox fikir verildiyinden qafiyeleri cinas teskil eden bayati ornekleri de coxdur Bayatinin forma novlerinden biri de ilk misrasi ancaq qafiyeden ibaret olan novdur Bu cur bayatilara daha cox Kerkuk folklorunda rast gelinir Bayatida adeten birinci ve ikinci misralar esas menani ifade etmek ucun hazirliq rolunu oynayir Genis yayilmis lirik folklor janrlarindan birini de xalq mahnilari teskil edir Bunlar konkret musiqi motivine bagli olan muxtelif formali poetik metnlerdir Aman nene Ay lolo Sona bulbuller Susen sunbul ve s xalq mahnilari indi de mugennilerin repertuarinda qalmaqdadir Ifa terzine gore xalq mahnilari arasinda solo xor ve deyisme mahnilar secilir Xronoloji baximdan epik folklor janrlarindan efsaneler ilk once nezerden kecirilir Efsaneleri basqa epik janrlardan ferqlendiren baslica elamet onda fantastik element ve hadiselerin istirak etmesidir Eyni elametin dasiyicisi olan sehrli nagillardan ferqli olaraq efsanelerde sujet bitkin xarakter dasimayib yalniz bir fraqment seklinde olur Tesvir etdiyi obyekt ve hadisenin mezmununa gore Azerbaycan folklorunda efsanelerin kosmoqonik zoonimik toponimik ve etnonimik novleri vardir En qedim efsaneler kainat dunya ve sema cisimlerinin yaranmasi ile bagli olan orneklerdir Azerbaycan folklorunun janrlari arasinda efsane ve revayetlerden sonra nagillar epik novun en genis yayilmis orneklerini teskil edir Atalar sozu ve meseller de Azerbaycan folklorunun epik janrlari arasinda genis yayilmisdir Xalqin uzun esrler boyu elde etdiyi tecrubelerin umumilesmis yekunu neticesi olan atalar sozu ve meseller turk xalqlari arasinda genis yayilmis bir cox hallarda cemiyyetde exlaq kodeksini evez etmisdir Bu janrin ilk ornekleri Mahmud Kasgarinin Divanu Lugat it Turk Kitabi Dede Qorqud kimi klassik yazili abidelerde ozune yer tapmisdir Oguz tayfalarinin mudrikliyini ifade eden xususi atalar sozu toplulari Oguzname ler de Azerbaycan folklorunun qiymetli abidelerindendir Azerbaycan folklorunun dramatik janrlari xalq oyunlari ve meydan tamasalari ile temsil edilmisdir Bunlarin en seciyyevi orneyi kimi Kosa Kosa dramini gostermek olar Islamin qebulundan sonra peygember ailesine mexsus muqeddeslerin faciesi movzusunda xalq arasinda genis yayilmis sebihler de xalq dramlarina daxildir Azerbaycan folkloru orta esrlerde Redakte Soldan saga Koroglu dastani ve Asiq Qerib Xidir Ilyasla bir yerde ve Esli ve Kerem dastanlarina hesr edilmis resm eserleriAzerbaycan folklorunun inkisaf merheleleri arasinda orta esrlerin xususi yeri vardir Bu dovrde XVI XVIII yuzilliklerde dastan janri xususile genis inkisaf etmis Qurbani Tufarqanli Abbas Sari Asiq Xeste Qasim kimi qudretli senetkarlar erseye gelmisdi Esasen irfanla bagli olan orta esr mehebbet dastanlari Qurbani Asiq Qerib Sahsenem Esli Kerem Abbas Gulgez Sah Ismayil Gulzar Tahir Zohre Alixan Peri Arzu Qember qehremanliq dastani Koroglu bu dovrun mehsuludur Mehebbet dastanlarindan ferqli olaraq Koroglu muxtelif qollarin toplusu olmaqla Dede Qorqud dastanlarinin enenesini davam etdirir ve buna gore de epos adlanir Koroglu eposunun sujetinde konkret tarixi hadise XVI XVII yuzilliklerde Turkiye ve Azerbaycanda bas vermis Celaliler usyani dursa da formalasma prosesinde abideye bir sira elave sujetler artirilmis bezi hallarda mifik motivlerden de istifade edilmisdir Folklor ornekleri esas etibarile anonim muellifsiz oldugundan konkret muellifi olan asiq edebiyyatinin Azerbaycan folklorunda xususi yeri vardir XVI yuzillikde esasi qoyulan ve dovrumuze qeder davam eden asiq senetinin en boyuk numyaendeleri ustad asiqlar termini ile ifade edilir Azerbaycan folklorunda ilk ustad asiq kimi Qurbaninin adi cekilir Qurbani Sah Ismayil Xetaiden 1487 1524 yasca bir qeder boyuk olmus ve onunla mueyyen munasibetleri olmusdur Sefevilerin tarixinden ve Qurbani dastanindan bu xalq senetkari haqqinda mueyyen melumatlar almaq mumkundur Asiq seneti RedakteAsiq yaradiciligi xalq edebiyyatinin muhum hem de zengin hissesi olub tarixin cox qedim zamanlarindan bas alib gelir Asiq seirinin muellifinin melum olmasi onu ferqlendiren esas cehetlerdendir Qedim dovrlerde dede bezen de ozan varsaq adlandirilan asiqlar yasadiqlari zemanenin muhum hadiselerine yaratdiqlari eserlerde munasibet bildirmis elin obanin derdinin arzu isteyinin ifadecisi olmusdur Qosma gerayli bayati asiqlarin daha cox muraciet etdikleri janrlardir Asiqlar iki qrupa bolunur bir qismi yaradici olub seir qosur dastan yaradir ve onlari ifa edir bir qismi ise daha cox movcud eserlerin ifasi ile mesgul olur Beleleri ifaci asiqlar adlandirilir Abbas Tufarqanli Xeste Qasim Asiq Elesger Asiq Semsir Asiq Huseyn Cavan ve b asiq senetinin inkisafina zenginlesmesine tohfe vermis yaradici asiqlardir Asiq Emrah Asiq Kamandar Asiq Huseyn Saracli ve b ifaciliq yolunu tutmus asiq senetinin yasamasina yayilmasina ehemiyyetli xidmet gostermisler Azerbaycan uc yuz illik eneneleri XIX esrde Asiq Elesger 1821 1926 kimi qudretli xalq senetkarinin yetismesine tekan vermisdir Asiq Elesgerin yaradiciliginda lirik motivle exlaqi didaktik motiv uzvi sekilde bir birine qovusmusdur Bu el senetkari ozunden sonraki asiq edebiyyatinin elece de yazili seirin inkisafina boyuk tesir gostermisdir 105 il omur surmus asigin yaradiciliginda bu dovrun bir cox tarixi hadiseleri ve sexsiyyetleri oz eksini tapmisdir Azerbaycan sifahi xalq yaradiciligi xususen asiq seneti qonsu xalqlarin edebiyyatlarina da derin tesir gostermis bir sira gurcu ve ermeni sairleri turk dilinde yazib yaratmislar XVIII esr ermeni sairi Sayat Nova seirlerinin ekseriyyetini indi onun nevelerinin beyenmediyi turk Azerbaycan dilinde qeleme almisdi Azerbaycan folklorunun ilk ornekleri yazili sekilde qedim yunan tarixcisi Herodotun Tarix eserinde E E V esr bize gelib catmisdir Bunlar qedim Azerbaycan dovleti Midiyanin suqutunun ve Iran dovleti terefinden isgalinin sebebleri haqqinda xalq bedii tefekkurunun mehsullaridir Bu efsaneler Astiaq Tomris ve basqa adlarla Herodotun eserinde yaziya alinmisdir Indiki menada tarix eseri deyil hem de bedii eser qeleme almis Herodot Azerbaycan efsanelerini de yuksek bediilikle islemis ve tesirli psixoloji sehneler yaratmaga muveffeq olmusdur Tomris efsanesi bu baximdan daha diqqetelayiqdir Isgalciliq meqsedi ile Midiyaya hucum edib olkeni viran qoyan Iran sahini meglub etmis Midiya serkerdesi qehreman qadin Tomris onun basini kesib bir qan tuluguna salir ki yeriklediyi qandan doyunca icsin Astiaq efsanesinde mifoloji qat daha gucludur Burada esas hadiseler yuxugorme ve taleyin evvelceden mueyyen edilmesi uzerinde qurulmusdur Ilahi quvvelerin teyin etdiyi taleyin deyisdirilmesinde insanin ne qeder gucsuz oldugu Astiaqin faciesi orneyinde teqdim edilir Eyni motivler qedim dunyanin bir cox edebiyyatlarinda o siradan antik yunan edebiyyatinda genis yayilmisdir Asiq yaradiciliginin mehsulu olan dastan epil lirik eser sayilir Dastanda nesrle nezm epik tehkiye ile lirik teqdimat vehdetde olur Asiq dastandaki ehvalati nagil ederken saz havasinin musayieti ile qehremanin hiss ve heyacanlarini eks etdiren seirler de soyleyir Kitabi Dede Qorqud elece de Koroglu da vetenin mudafiesi azadliq edaletsizliye qarsi mubarize genis eks olundugundan onlar qehremanliq dastanlari adlanir Sah Ismayil Asiq Qerib kimi mehebbet dastanlarinda ise azad mehebbetden bir birini seven genclerin dozum sedaqet agil ve cesaret sayesinde qovusmasindan behs olunur Mehebbet dastanlari ustadname ile baslayib duvaqqapma ile bitir Bezi mehebbet dastanlari facie ile bitir sevgililer ser quvvelerin yaratdigi maneeleri asa bilmir bir birine qovusmur Bele dastanlarda duvaqqapma olmur Azerbaycan folklorunun yazili halda bize gelib catmis en boyuk abidesi ise Kitabi Dede Qorqud eposudur Bu eposun muxtelif obraz ve motivleri sonraki Azerbaycan folkloruna ve klassik edebiyyatina tesir gosterse de butovlukde sifahi enenede qorunub saxlanmamisdir Buna gore de Dede Qorqud dastanlari yazili edebiyyat orneyi kimi de tedqiqata celb edilir Bu meqalede de hemin prinsip gozlenilmisdir Lirik nov RedakteNegmeler Redakte Negmeler lirik novun qedim ve genis yayilmis janrlarindan biridir Meznununa gore bir nece yere bolunur emek merasim movsum qehremanliq ve meiset negmeleri Emek negmeleri Redakte Emek negmeleri emek prosesinde yaranan ve oxunan negmelerdir Holavarlar ve sayaci sozler emek negmelerinin en genis yayilmis novlerindendir O cumleden holavar ve sayaci sozleri sifahi xalq edebiyyatinin en qedim janrlari hesab olunur Holavarlar ekincilik ve cutculukle bagli negmelerdir Holavarlarda etnoqrafik xususiyyetlere istehsal aletlerinin adina okuzun kelin terifine tez tez tesaduf edilir Ekinci cutcu oz agir emeyini yungullesdirmek ucun mueyyen ritmi ahengi olan negmeler demisdir Cutcu ekin bicin zamani holavar seslendirerek okuze muraciet edir is prosesinde ona guvendiyinden soz acir Meselen Qizil okuzum yeri Qoyma sum qala yeri Iti terpen maralim Dusmenler baxir beri Sayaci sozler qoyunculuqla bagli yaranmis negmelerdir Sayaci sozlerinde kendli heyatinda qoyunculugun boyuk ehemiyyeti gosterilir Sayaci sozleri adeten qoyuna muracietle oxunur ve ondan xeyir bereket dilenir Meselen Nenem a naris qoyun Yunu bir qaris qoyun Coban senden kusubdur Sudu ver baris qoyun Merasim negmeleri Redakte Xalqin meiseti guzereni ile bagli olan merasim negmeleri muxtelif merasimlerle bagli yaranib Toy negmeleri yas negmeleri merasim negmelerinin genis yayilmis novlerindendir Toy negmeleri elcilik nisan qiz kocurme ogul evlendirme gelin getirme ile bagli oxunan negmelerden ibaretdir Bu cur negmelerde vefa sedaqet etibar gozellik ve merdlik teblig olunur Meselen Qizil uzuyun qasi Bisdi bagrimin basi Men deyen yar olmasa Yandirram dagi dasi Agilar yas merasim negmeleri olumle felaketle bagli oxunur ve mezmununda qem keder qusse iztirab ehval ruhiyyesi guclu hiss olunur Agilara el arasinda ediler edilmek de deyilir Hem nezmle hem de nesrle ola biler Bezen olenin yaxsi keyfiyyetleri dile getirilir Bu negmelerde yaxin dogma adamlarin olumunden dogan derin keder qem hisleri ifade olunur Meselen Bostanda tagim aglar Basma yarpagim aglar Sag durduqca men ozum Olsem torpagim aglar ve ya Analar yanar aglar Derdini sanar aglar Doner goy goyercine Yollara qonar aglar Movsum negmeleri Redakte Azerbaycan Novruz bayrami qehremanlari Kecel Kosa ve Bahar qiziMovsum negmeleri ilin muxtelif fesilleri ile elaqeder oxunur Semeni Xidir Nebi Yel baba Duman qac Gunes cix gunesi cagirmaq meqsedile Yagmur gel Qodu qodu uzun zaman yagan yagisin kesmesi ucun kimi negmeler movsum negmelerindendir Meselen A yel baba yel baba Qurban sene gel baba Taxilimiz yerde qaldi Yaxamiz elde qaldi A yel baba yel baba Qurban sene gel baba Asagidaki negmede qedim azerbaycanlilarin yaz yay payiz qis fesli haqqinda tesevvurleri oz eksini tapir Ucu bize yagidir Ucu cennet bagidir Ucu yigir getirir Ucu vurur dagidir Qehremanliq negmeleri Redakte Qehremanliq negmeleri adeten doyus zamani yaxud doyusden evvel oxunaraq doyusculeri seferberliye qorxmazliga igidliye cengaverliye cagirir Koroglu Qacaq Nebi Qacaq Kerem Qatir Memmed kimi el qehremanlarinin dilinden oxunan negmeler bele negmelerdendir Meselen Dolun at beline qoc delilerim Xotkari taxtindan endirek hoydu Talayaq mulkunu alaq malini Oyunu basina endirek hoydu Meiset negmeleri Redakte Meiset negmeleri olan laylalar ve oxsamalar folklorun genis yayilmis janrlarindandir Laylalar Redakte Laylalar analarin nenelerin korpe usaqlari yatirarken oxudugu negmelerdir Laylalar adeten 4 misradan ibaret olsalar da bayatilarda oldugu kimi bezen bes misrali laylalara da rast gelinir Meselen 4 misrali layla aaba Laylay besiyim laylay Evim esiyim laylay Sen get sirin yuxuya Cekim kesiyin laylay 5 misrali layla aaabb Bir bu qeder aglama Ureyimi daglama Yuxuma das baglama Laylay ogulum laylay Qendim nogulum laylay Oxsamalar Redakte Oxsamalar laylalardan ferqli olaraq usaq oyandiqdan sonra onu oynatmaq ezizlemek nazlandirmaq meqsedile oxunan negmelerdir Oxsamalara bezen nazlamalar ve ya ezizlemeler de deyilir Laylada hezinlik alcaq ton ustunluk teskil edirse oxsamalarda sen ritmik olmaqla yanasi hem de zarafatyana ifadeler de olur Oxsamalar ikilik ve dordluk seklinde olur Meselen Ikilik Balama qurban inekler Balam hacan imekler Dordluk Goydeki quslar Bu balama qurban Yagan yagislar Bu balama qurban Mahnilar Redakte Negmelerden ferqli olaraq mahnilarin ozunemexsus havasi melodiyasi olur O nisbeten sonraki dovrlerde yaranmisdir Meselen Ezizim sini sini Doldur ver sini sini Men sene goz dikmisem Neynirem ozgesini Mahnilar gozellik azadliq vetenperverlik ideyalarini teblig etse de mehebbetin terennumune hesr olunmus mahnilar daha coxdur Uctelli durna Ahu kimi Gul acdi Keklik Bulbuller oxur kimi mahnilarda terennum olunan sevgi duygulari tebiet gozellikleri ile elaqelendirilir Ictimai siyasi mezmunlu mahnilar Gul acdi Men yardan ayrilmazdim Qadan alim Budur geldi esirlerin karvani Sona bulbuller Cal papaq Bizi ayirdilar ana atadan Bu mahnilarda sevgisine qovusa bilmeyen asiqin daxili bohranlari zorla veteninden didergin salinan esir dusenlerin ah nalesi ifade olunur Apardi seller Sarani Sona bulbuller Samovara od salmisam Lacin Qalanin dibinde Pencereden das gelir kimi mahnilar hecmi poetik qurulusu ve kompozisiyasina gore bir birinden ferqlenir iki uc dord bendden ibaret ola bilir bir sira mahnilarda bendler 4 misradan ibaret olsa da bes alti yeddi hetta on misra da ola biler mahnilarin bir qisminde tekrar misralar diger bir qisminde ise neqaretler islenir Uzeyir Hacibeyov mahnilari yuksek qiymetlendirerek demisdir El mahnilari Azerbaycan xalqinin ehvali ruhiyyesini serh zovqi musiqisini beyan seir ve musiqideki yaradiciliq qabiliyyetinin derecesini teyin ede bilen boyuk bir material oldugundan onun ister musiqi ister edebi ister psixoloji isterse de etnoqrafik ehemiyyeti cox boyukdur Bayatilar Redakte Esas meqale BayatiSifahi xalq edebiyyatinin lirik novunun en genis yayilmis janri bayatidir Bayatilar kovrek hezin duygulari semiyyeti mehebbeti insanin konul dunyasini eks etdiren lirik folklor numuneleridir Hecmce kicik olan bayatilarda derin menali fikir ifade olunur Negme ve mahnilardan ferqli olaraq bayatilarin sabit forma janr xususiyyetleri vardir Bayatilar hecmce dord misradan her misrasi yeddi hecadan ibaret olan seir janridir Bayatinin birinci ikinci ve dorduncu misralari hemqafiye ucuncu misrasi ise serbest olur aaba Adeten Men asiq yaxud Men asiq Asiqem Ezizim Eziziyem Elemi ifadeleri ile baslanir Esas fikir esasen ucuncu dorduncu misralarda olur Birinci ve ikinci misralar axrinci misralar ucun zemin hazirlayir Negmelerin bir cox numuneleri layla oxsama holavar sayaci sozleri ve mahnilar cox vaxt bayati seklinde olub ancaq mezmunu ile ferqlenir Meselen Men asiq kecdi menden Ox deydi kecdi menden Yaxsiya korpu oldum Yaman da kecdi menden Bayatilarin boyuk bir qismi mehebbet movzusunda olsa da ictimai felsefi exlaqi terbiyevi mezmun dasiyan vetene aileye ata anaya sevgi mehebbet asilayan bayatilar da coxdur Bayatilara asiq yaradiciliginda ve yazili edebiyyatda da tesaduf olunur Sari Asiq Xeyyat Mirze kimi asiqlar Sah Ismayil Xetai M Emani Qasim bey Zakir Mehemmedhuseyin Sehriyar kimi sairler bu janrdan meharetle istifade etmisler Mehdi Huseyin deyirdi Bayatilarin en quvvetli numunelerini sevgi lirikasi adlandirmaq daha dogru olar Burada hemise ince insan hissleri derin ve semimi bedii obrazlar vasitesile verilir Epik nov RedakteEfsaneler Redakte Qiz qalasi efsanesi Folklorun qedim janrlarinda olan efsanelerde aglasigmaz mocuzeli fantastik seciyyeli qeyri adi hadiselerden soz acilir Efsaneler xalqin esgi dunyagorusu dusunce terzi arzu ve istekleri ile elaqedar yaranmisdir Efsaneni diger janrlardan ferqlendiren esas elamet odur ki efsanede real zeminden kenar muasir aglin dusuncenin uydurma fantastika kimi qebul etdiyi qeyri adi fovqeltebii ehvalat ve hadiseler tesvir olunur Efsanelerde muxtelif planetler esyalar heyvan ve quslar insana xas olan elametlere malik olur Efsanelerde xeyre gozelliye mehebbet sere eybecerliye nifret hissi var Movzu mezmun baximindan efsanelerin asagidaki novleri var Zoonimik efsaneler heyvan ve qus adlari ile bagli Maral Qu qusu Qizil ilan Turac Sanapipik Semender qusu Toponimik efsaneler yer adlari ile bagli Peri qala Siyezen Besbarmaq dagi Sengecal Dedegunes Demirqaya Etnonimik efsaneler tayfa xalq nesil adlari ile bagli Oguz Bayat Kosmoqonik efsaneler sema cismleri haqqinda efsaneler Ayla Gunes Semed Vurgun Ayin efsanesi poemasini Ilyas Efendiyev Apardi seller Sarani Isa Musa hekayelerini xalq efsaneleri esasinda yazmislar Revayetler Redakte Revayetler efsanelerden ferqli olaraq ne vaxtsa heqiqeten bas vermis lakin agizdan agiza kecerken ilkin deqiqliyini teferruatini itirmis sohbetlerdir Buna gore de hemise revayete gore deyilene gore bele revayet edirler ki ifadeleri ile baslanir Meselen Revayete gore meshur fars tacik sairi Sedi Siraz bir gun yol ile gedirmis Birden yol kenarindaki bir kerpickesen kisinin onun seirlerini nece geldi zumzume etdiyini esidir Sair bir soz demeyib kisinin qurutmaq ucun yol qiraginq duzduyu ciy kepiclerin ustune cixir ve onlari tapdamaga baslayir Kerpickesen bunu gorub hay hesir salir A kisi deli olubsan Bu yaziq kerpiclerin gunahi nedir ki onlarin qol qabirgasini sindirirsan Axi men bunlara xeyli zehmet cekmisem Sedi cavabinda deyir Bes menim o yaziq seirlerimin gunahi nedir ki sen onlarin qol qabirgasini bele sindirirsan Meger men onlarin uzerinde zehmet cekmemisem Revayetler 2 cur olur Tarixi sexsiyyetlerle bagli revayetler Meselen Nesimi Hebibi Sah Ismayil Xetai Mehemmed Fuzuli Molla Penah Vaqif Asiq Elesger ve basqa edebi tarixi sexsiyyetlerin heyatina dair revayetler var Cografi erazilerle bagli revayetler Meselen Qari dagi Siniq korpu Bibiheybet Susa Xatun arxi revayetleri yer adlari ile bagli yaranmis revayetlerdir Cefer Cabbarli Qiz qalasi Mikayil Musfiq Coban Semed Vurgun Aslan qayasi poemalarinin Ilyas Efendiyev Qari dagi hekayesinin movzusunu xalq revayetlerinden goturmusdur Letifeler Redakte Elmira Abbasli Molla Nesreddin 2012 Heyder Eliyev Merkezi Letifeler ictimai heyatdaki ve meisetdeki qusurlari eks etdiren yigcam ve gulmeli eserlerdir Letifelerin esasinda gulus dayanir Letifelerde yumorla yanasi satira sarkazm da muhum yer tutur Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda Behlul Danende Molla Nesreddin Abdal Qasim Ayrim Tagi Mirze Bagi Haci Dayi kimi letife qehremanlari vardir Onlarin en meshuru Molla Nesreddindir Evi duzelderik Mindiymi saymiram kimi letifelerde Molla Nesreddin avam sadelovh adam tesiri bagislayir Celil Memmedquluzade Molla Nesreddine mehebbet elameti olaraq oz satirik jurnalini Molla Nesreddin adlandirmis bu adi ozune texellus goturmusdur Nagillar Redakte Elmira Abbasli Melikmemmed ve Simurq qusu 2013 Heyder Eliyev Merkezi Epik novun cox sevilen ve hecmce en boyuk janri nagildir Insanlarin qedim dovrlerden yaratdigi nagillar agizdan agiza kecerek deyismis zenginlesmis dovrumuze gelib catmisdir Nagillarda xeyirle ser isiqla qaranliq heyatla olum haqla nahaq mubarize aparir ve hemise xeyir sere haqq nahaqqa isiq qaranliga qalib gelir Sehr efsun cadu tilsim ejdaha ve s nagillarin coxunda tez tez tesaduf edilen fantastik quvvelerdir Bu numunelerde butun hadiseler esas qehremanla bagli olur Bu qehreman ekser hallarda ideallasdirilir Nagilin musbet qehremani qarsilasdigi butun cetinlikleri def edir ser quvvelere qaib gelerek oz arzusuna catir Esya ve tebiet hadiselerinin canlandirilmasi insanlara mexsus elametlerin esya ve heyvanlar uzerine kocurulmesi ehvalatlarin genis epik lovhelerle tesviri nagillarin esas xususiyyetleridir Nagillar bir qayda olaraq qaravelli adlanan ve nezm seklinde soylenen kicik bir muqeddime ile baslanir Bu da nagili basqa janrlardan ferqlendiren esas elametdir Qaravelli nagilin esas mezmunu ile seslesmir Qaravelliden sonra biri varmis biri yoxmus Allahdan basqa hec kim yoxmus Gunlerin bir gununde Memmednesir tininde kimi giris sozleri soylenilir Nagillarda hadiseleri bir biri ile elaqelendirmek ucun enenevi cumlelerden istifade olnunur Nagil dili yuyrek olar Az getdi uz getdi Derelerden sel kimi tepelerden yel kimi Orda ayla ille burda muxteser dille ve s Nagillar ozunemexsus sonla bitir Movzularina tesvir predmetine ve usullarina gore nagillar bir nece qrupa bolunur Onlarin her birinin seciyyevi xususiyyetleri vardir Cirtdan Milli Incesenet Muzeyi Sehrli nagillar Sehrli quvvelerin istirak etdiyi nagillar sehrli nagillar adlanir Qehremanlar divlere ejdahalara muxtelif tilsimlere qarsi vurusur Qehreman oz arzusuna catmaq ucun adi ser quvvelerle deyil sehrli ser quvvelerle mubarize aparmali olur Ser quvvelerle mubarizede nagilin qehremanina xeyirxah sehrli quvveler simurq qusu ucan xalca ve s komek edir Melikmemmed Sems ve Qemer Sehrli uzuk Sahzade Mutalib Ag atli oglan Vur comagim vur ve s nagillar sehrli nagillardir Heyvanlar haqqinda nagillar Personajlari muxtelif heyvanlardan ibaret olan nagillar heyvanlar haqqinda olan nagillardir Bu nagillardaki suretler alleqorik planda verilir sir qeddarliq dovsan qorxaqliq qurd yirticiliq remzidir Haqsizliq edaletsizlikle mubarize motivleri muhum yer tutur Cemiyyetde oldugu kimi xeyir ve seri temsil etmekle heyvanlar da iki qrupa bolunur Tulkunun keleyi Qoca aslan Cil madyan Sir ve tulku Axmaq canavar Ag qus nagili Tulku ve canavar ve s nagillar heyvanlar haqqinda nagillardir Tarixi nagillar Tarixi sexsiyyetlerin heyat ve fealiyyeti ile elaqedar yaranan nagillara tarixi nagillar deyilir Edebiyyatimizda III Dara Iskender Enusirevan Sah Abbasla bagli nagillar var Meselen Sah Abbasla bagli nagillarin bir qisminde o Uc baci Saleh ve Valeh qeddar zulmkar ikinci qisminde ise xeyirxah cennetmekan kimi tesvir olunur Baftaci ve Sah Abbas Sah Abbasin dogulmasi Aile meiset nagillari Xalqin gundelik heyati yasayis terzi ile daha yaxindan seslesen nagillar meiset nagillaridir Bu nagillarin qehremanlari cox zaman sade tevazokar xeyirxah ve ferasetli olurlar Onlar heyatda cetinliklerle qarsilasir yoxsulluq icinde yasayirlar Bele nagillarin qehremanlari oz arzularina catmaq ucun mubarize aparir dara dusen insanlarin komeyine yetisir cetin sinaqlardan uzuag cixaraq agil ve bacariqlari ile ser quvvelere qalib gelirler Meiset nagillari diger qruplara nisbeten daha coxdur Yeddi qardas bir baci Usta Abdulla Yetim Ibrahim Ilyasin nagili Dasdemirin nagili Qazanilmis manat meiset nagillaridir Nagillarin adlari Redakte Gunes nagili Tulku tulku tunbeki Uc sahzade Oxayla Ehmed Goycek Fatma Cirtdan Agilli qoca Melikmemmed Deniz balasi Birma nagillari Vyetnam nagillari Efqan nagillari Indoneziya nagillari Iran nagillari Koreya nagillari Malaya nagillariAtalar sozleri ve meseller Redakte Atalar sozleri xalqin zengin heyat tecrubesi esasinda geldiyi qenaetleri defelerle sinaqdan kecirilmis heqiqetleri eks etdiren yigcam ve derin menali sozlerdir Meselen Zehmet cekmeyen bal yemez Hirsli basda agil olmaz Demiri isti isti doyerler Vetenin qedri qurbetde biliner Guc birlikdedir El gucu sel gucu Atalar sozlerinde duzluk merdlik mudriklik vetenpervelik emekseverlik humanizm teblig olunur Onlara mudrik sozler qanadli sozler ve s deyilmesi de bu hikmetli xalq orneklerine verilen yuksek qiymetle baglidir Atalar sozleri yazili edebiyyatdaki aforizmlerle oxsarliq teskil edir Atalar sozleri nesrle de nezmle de ola biler Atalar sozleri mesellere oxsasa da onlar ayri ayri janrlardir Atalar sozlerinde fikir bitkin ve tam olur Onlar musteqil islenir ve aydin bir fikir ifade edir Mesellerde ise fikir natamam olur izaha ehtiyac duyulur Onun menasini basa dusmek ucun bagli oldugu ehvalati bilmek lazimdir Atalar sozlerinden ferqli olaraq meseller mueyyen ehvalatla bagli olur Mesel mueyyen ehvalatin hadisenin neticesi yekunu kimi meydana cixir Meselen Sen caldin Qelet yag kupesindedir Doyan o rehmetlik kimi olar Tenbele dediler qapini ort dedi kulek orter Ekende yox bicende yox yeyende ortaq qardas Meseller tam inkisaf edib formalasandan sonra atalar sozlerine cevrilir Tapmacalar Redakte Epik novun yigcam ve genis yayilmis janrlarindan biri de tapmacalardir Burada esyanin mecazi tesviri onun seciyyevi elametlerinin teqdimi esas yer tutur Tapmacani herfi menada anlamaq derk etmek mumkun deyil Bu sadece sehv yoldur Tapmacanin cavabini tapmaq ucun obrazli tefekkur mentiqi dusunce teleb olunur Dinleyicilerin zehni qabiliyyetini biliyini yoxlamaq meqsedile isledilib ustuortulu elametlere deyilir ve esyanin hadisenin ozunun tapilmasi teleb olunur Tapmacada hokmen iki teref istirak etmelidir Hem nezmle hem de nesrle ola bilerler Meselen Odda yanmaz Suda batmaz Yaniltmaclar Redakte Epik folklorun janrlarindan olan yaniltmaclar ses oyunu uzerinde qurulmusdur Hem nezm hem de nesr seklinde olan yaniltmaclar eyni sesin oxsar seslenen sozlerin soz birlesmelerinin sirasi evezlenmesi prinsipine esaslanir Bu janrda olan numuneler yumoristik mezmuna malik olub usaqlarin nitqinin teleffuzunun inkisafina komek edir Aspaz Abbas as asmis asmissa da az asmis Dramatik nov RedakteXalq oyunlari Redakte Dramatik novun janrlarindan olan oyunlar usaq orqanizminin herekete fealiyyete olan ehtiyacindan yaranmisdir Lakin oyunlar usaqlarda teqlidle yanasi duzub qosmaq yaratmaq bacarigini da uze cixarir O senetin bir nece sahesini musiqini reqsi seiri aktyorlugu ozunde birlesdirir Kollektiv sekilde heyata kecirilen usaq oyunlari oturaq ve hereketli olmaqla iki yere bolunur Xalq oyunlari Xan oyunu Motal motal El uste kimin eli Lal dinmez Ucdu ucdu Desmali ver Xendeyedusme Deyirman Xan oyunu nda en azi dord nefer istirak etmelidir Xalq tamasalari Redakte Xalq tamasalarina meydan tamasalari da deyilir Xalq tamasalari Tenbel qardas Kosa kosa bu hem de oyundur Ekende yox bicende yox yeyende ortaq qardas tenbelliyin tenqidi emeye regbet hissinin oyadilmasi Bic Noker Tenbel qardas tamasasi uc hisseden ibaretdir Burada emeye zehmete mehebbet ideyasi birperdeli Bic noker de ise exlaqi safliq teblig olunur Oyunlardan ferqli olaraq tamasalar basqalarina gostermek ucun icra edilir Xalq sebihleri Redakte Xalq sebihleri dini tamasalardir Bu tamasalar daha cox meherremlik merasimleri ile bagli olur Qasimin toy gecesi bele tamasalardandir Istinadlar Redakte Sifaqi xalq edebiyyati Folklor Menbe RedakteAzad Nebiyev Azerbaycan xalq edebiyyati Baki Ciraq 2009 I kitab olu kecid Azad Nebiyev Azerbaycan xalq edebiyyati Baki Elm 2006 II kitab Arxivlesdirilib 2017 12 15 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteXarici kecidler Redakte Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan folkloru amp oldid 5872260, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

      ne axtarsan burda

      en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

      Şifahi xalq ədəbiyyatı

      Özümüz də bilmədən ruhumuza axan bir ədəbiyyatımız var. Şifahi xalq ədəbiyyatı. Analarımızın laylası,alqışı, arzusu, nənələrimizin nağılı,oxşamaları babalarımızın dastanı ilə qəlblərimizə hopan ədəbiyyatımız. Hazırki zamanda da çoz geniş istifadə olunur. Hələ qarğışları demirəm

      Bayatı
      Çay batıb, çaylaq qalib,
      Ceyransiz oylaq qalıb.
      Dağlar qəm libasında,
      El köçüb yaylaq qalıb.

      Şamama qopub tağdan,
      Alma düşüb budaqdan.
      Ey gözümün işığı
      Məni qurtar bu dağdan.

      Eləmi dağlar çəkər,
      Dumanı dğlar çəkər.
      Çəhid bala dağını
      Analar ağlar, çəkər.

      Eləmi, Vətən yeri,
      Yurd yeri, Vətən yeri.
      Haraylayıb gəzirəm
      Bülbüllər ötən yeri.

      Əzizim, qala dərdi,
      Yurd dərdi, qala dərdi.
      Elim xoş günlər görə
      Düşmənə qala dərdi.

      Yuvadan üçan ağlar,
      Vətəndən qaçan ağlar.
      Dərdlilırin içində
      Obadan köçən ağlar.

      “Ölüm gözəl şeydir, budur pərdə ardından xəbər
      Gözəl olmasaydı, ölürmüydü Peyğəmbər”
      02-02-2008, 08:17 PM #2
      Senior Member Üyelik tarihi Sep 2007 Mesajlar 342

      Sənə şükürlər olsun İlahi məni Təbrizli yaratdın
      Biləyim güclü yaratdın
      Niyə fəxr eyləmiyim. Təbrizi qeyrətli yaratdın

      Papağın əyri qoy oğlum
      Yenə düşmən qabağında
      Uca Türkün ocağında
      Qoca Ərkin qalasında
      O sukut qan çanağında
      Belə üsyanı qopatdın.
      Elə tufanı yaratdın.

      Qoy o satqınlar özün Tehrana satsın!
      Özünü satmışın artıq nəsi vardır ki talansın?!
      Qoy onlar maskova qaçsın.
      Gözünün qarşısına pərdə açanlar
      Düşmənin oxlarını xalqa atanlar
      Çürümüş beyni yuvanlar
      İçi boş təblə vuranlar
      Bizi bizdən ayıranlar
      Ürəyi müftə vuranlar
      Məni Təbrizdə qoyub maskovaya sinə vuranlar
      Vətəni, millətini beş manata, min tümənə
      Gah rusa, gah frsa satanlar!

      Huşu yox başına gəlsin
      Hələ qoy özlüyünü yadlara satsın
      Hələ qoy Təbrizimi qanə boyansın
      O Səhəndin vuqarı sönməz vuqardır Ata Təbriz
      Bu Azərbaycanın evladına aydındır, əyandır qoca Təbriz

      Başımı eyləmisən sən uca Təbriz
      Sən Azərbaycanımın qan damari
      Sən əzəldən yaranıbsan qoca aslan yatağı
      Dədə qorqud sayağı.
      Özü məzlum. amma məzlum dayaği.

      Baki səndən alacaqdır nəfəsi
      İki qardaş qıracaqdır qəfəsi
      “Rəsuloğlu” ucalandır bu səsi
      “Yaşasın Türk elinin ərgənəsi
      Yaşasın millətimin ənənəsi
      Yaşasın Türkçülüyün dəbdəbəsi. “

      Ölmüyəydim barı Təbrizliləri şad görəydim.
      Bakının nəğmələrin Təbriz ilə yar görəydim
      Səni Azad görəydim
      Səni abad görəydim
      Ürəyim pasdan arınmış, səni ulduzla, aya tay görəydim.
      Səni Azad görəydim.
      Səni abad görəydim. Qoca Təbriz

      Sən bizi aldatdın illərdən bəri
      Mən çərxi-fələkdən dərs gِtürmüşəm
      Özgə anasından süd əmənləri
      Özgə qulluğunda duran gِrmüşəm

      Bəsdir dِzdüyümüz ِlümdən betər
      Kِhnə bazardakı kِhnə nırxa
      Milləti yüz yerə caladın, yetər
      Yüz arxın suyunu qatma bir arxa

      Əslimi, nəslimi tanıyıram mən
      Qarışıq deyiləm, ِzümdən hürkəm
      Sən kimsən, sən nəsən, ِzün bilərsən
      Mən ilk qaynağımdan Türk oğlu Türkəm!

      Sübutdur, dəlildir, ağlın qibləsi
      Dəyişə bilərsən ağlımı ancaq
      Canım çıxanadək qəlbimin səsi
      Türkəm gərçəyini pıçıldayacaq

      “Ölüm gözəl şeydir, budur pərdə ardından xəbər
      Gözəl olmasaydı, ölürmüydü Peyğəmbər”
      02-06-2008, 09:14 PM #3
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845

      Bəlkə də kimlərəsə naməlum olar ki, şifahi xalq ədəbiyyatı nədir? Bir az bu haqda yazmaq istərdim. Ədəbiyyatımız 2 qola b

      02-06-2008, 09:44 PM #4
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845

      Şifahi xalq ədəbiyyatı 3 n

      02-07-2008, 10:55 AM #5
      Senior Member Üyelik tarihi Sep 2007 Mesajlar 342

      Sağ ol Anel.
      Üzr istəyirəm mənim vaxtım bir az az oldu.
      Bu mövzunu canlandırmaqda mənə kömək et.
      Çünki Hər gün həyatımızda müraciat etdiyimiz ədəbiyyatımızdır. Nənələrimiz, Analarımız, Bacılarımız, Gəlinlərimizin oxuduğu “LAYLA”-lar

      Laylay beşiyim laylay,
      Evim, eşiyim laylay.
      Sən get şirin yuxuya,
      Çəkim keşiyin laylay.

      Laylay deyim boyunca
      Baş yastığa qoyunca
      Pardaxlan, qızıl gülüm
      Bir iyləyim doyunca.

      Laylay dedim yatasan,
      Qızıl gülə batasan.
      Qızılgül kölgəsində
      şirin yuxu tapasan.

      Balama can demişəm,
      Ağlama can demişəm.
      Balam dil açan günə
      Quzu qurban demişəm.

      Balam laylay, a laylay,
      Körpəm laylay, a laylay.

      Laylası dərin bala,
      Yuxusu şirin bala,
      Tanrıdan əhdim budur
      Toyunu görüm, bala.

      Bizim yerlər qalın meşə,
      Taxtında otur həmişə,
      Aranında gül bitsin,
      Yaylağında bənövşə.

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Laylay dedim ucadan,
      ünüm çıxdı bacadan,
      Səni tanrı saxlasın,
      Çicəkdən,qızılcadan.

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Layla dedim yatınca,
      Gözlərəm ay batınca,
      Canım zinhara gəldi,
      Sən hasilə çatınca.

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Layla beşiyim, layla,
      Evim.eşiyim, layla,
      Sən yat, yuxun algınan
      Çəkim keşiyin layla!

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Layla dedim yatasan,
      Qızıl gülə batasan
      Qızıl bağın olsun,
      Kölgəsinda yatasan.

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Laylay dedim yatasan,
      Qızıl gülə batasan.
      Qızıl gülün içində
      şirin yuxu tapasan.

      Balam layla, a layla!
      Gülüm layla, a layla!

      Laylay dedim yatasan,
      Qızıl gülə batasan.
      Gül yastığın içində
      şirin yuxu tapasan.

      Laylay dedim həmişə,
      Karvan gedər enişə.
      Yastığında gül bitsin,
      Döşəyində bənövşə.

      Laylay dedim gündə mən,
      Kölgədə sən, gündə mən.
      Ildə bir qurban olar,
      Sənə qurban gündə mən.

      Laylay əməyim bala,
      Duzum çörəyim bala.
      Gözlərəm böyüyəsən,
      Görüm köməyin bala.

      “Ölüm gözəl şeydir, budur pərdə ardından xəbər
      Gözəl olmasaydı, ölürmüydü Peyğəmbər”
      02-11-2008, 06:37 PM #6
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845

      Dəyməz. Mən də

      02-11-2008, 07:28 PM #7
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845
      02-12-2008, 06:55 PM #8
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845

      “Əfsanə”. Bu janr əsasən xalqın tarixini, xəyalpərəstliyini, arzularını

      02-17-2008, 07:13 PM #9
      Senior Member Üyelik tarihi Oct 2007 Yer Sankt-Peterburq, Rusiya..Azəriyəm Mesajlar 845

      BİRİ VARMIŞ, BİRİ YOXMUŞ
      Uşaqlıqdan bəri gecələr yatan zaman analarımızdan, nənələrimizdən eşitdiyimiz nağıllar barəsində yazmaq istəyirəm.
      Nağıl. Ş.x.ədəbiyyatının ən qədim və geniş yayılmış janrlarındadandır.Nağıllarda insanların, həyatı, yaşam tərzi, d

      02-17-2008, 09:42 PM #10
      Junior Member Üyelik tarihi Jan 2008 Mesajlar 21

      Şifahi xalq ədəbiyyatlarından günümüzdə böyük mövzulardan biri olan “DASTAN”

      Dastanlar- Xalqımızın ən qədim ədəbiyyat janrlarından biridir. Dastanlar müxtəlif təbəqə insanlardan bəhs edərək dildən-dilə keçərək bu günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Burada qəhramanlıq, sevgi-məhəbbət, vətən, zalım bəy və xanarla mübarizə, mədəniyyət mövzularında dastanlara rast gəlmək olur. Bəzi dastanlar Türk millətlərinin birliyini bildirən, ümumi türkçiliyi diqqətə çatdırır. Belə dastanlardan ən əsas ” Kitabi Dədə Qorqud” dastanını göstərə bilərik.
      O cümlədən qəhrəmanlıq və zalımlara qarşı ” Koroğlu” ” Qaçaq Nəbi” Qaçaq Kərəm”
      Məhəbbət mövzusunda- “Abbas və Gülgəz” ” Əsli və Kərəm” (Yanıq Kərəm musiqisi bu dastana həsr olunmuşdur), “Aşıq Qərib” və s. dastanlarını göstərmək olar.
      Dastanlar boylar yaxud qollara ayrılır. Bunlarda dastanda baş verən hadisə və ya ayrı-ayrı dastan qəhramanlarına aid edilən hissələrdən ibarət olur. Məsələn Dədə Qorquddan ” Ana südü və dağ çiçəyi” boyu, Koroğludan ” Keçəlin Qıratı qaçırması” boyu və s.

      Dastanlar qədimdən bəri dillərimizdə Aşıq sənəti Aşıq yaradıcılığı ilə yaşayıb. Hər zaman toy və məclislərimizdə, bayramlarımızda aşıqlar dastan söyləyər bu söyləmələrlə dahada gözəlləşə-gözəlləşə, bəzədilə-bəzədilə yaşamışdır.

      « Chansons de Roland | Sonuna qədər! »

      Yer imleri

      Yer imleri

      Yetkileriniz

      • Konu Acma Yetkiniz Yok
      • Cevap Yazma Yetkiniz Yok
      • Eklenti Yükleme Yetkiniz Yok
      • Mesajınızı Değiştirme Yetkiniz Yok

      Azeri Forum sitemiz Azerbaycan, Türkiye, İran, Rusiya ve diğer tüm dünya devletlerinde yaşayan tüm Azerbaycan Türklerini biraraya getirmek amacı ile kurulmuştur. Azerbaycan hakkında – Azerbaycan coğrafi isimdir. Anlamı Odlar Yurdu yani Ateşler Yurdu demektir. Bu isim bir yandan bu bölgede milattan çok önce yaşayan nüfusun çoğunluğunun ateşperest olması ile ilgilidir. Yani bu bölgede yaşayan nüfus ateşi Tanrı sayıyorlardı, oda tapıyorlardı. “Azer” – ateş, ateş demektir. Öbür taraftan, Azerbaycan’da eski zamanlarda Türk soylu “Azer” sözündendir. “Azer” – “az” ve “er” terkibinden ibarettir. Türk dillerinde “az” ın iyi niyet, başarılı kader gibi anlamları var. “Azer” – yani “er kişi”, “er oğlu”, “ateş koruyan” demektir. Demek ki “Azerbaycan” bu bölgede yaşayan eski Türk dilli kabilenin adına oluşmuştur. Azerbaycan dünyanın en eski insan yaşam alanlarından biridir. İnsanlık tüm gelişme dönemlerinde bu topraklarda kendi tarihini yaşamıştır. İnsanlığın ilk çağlarında Azerbaycan’da insan meskenleri olmuştur. Bugünkü insanlık kültürünün oluşması, kalkınması ve dialektikasında Azerbaycan’ın kendi yeri, kendi payı vardır. Zaman uzun geçmişlerin bir çok arkeolojik ve mimari eserleri bizim için korumuştur. Eski taş kitabeler, yazılar, asırların derinliklerinden yadigar kalmış halı desenleri, onları okumayı bilenlere, başlıcası ise okumak isteyenlere çok şey konuşabilir. Azerbaycan’ı tanımak, onun hakkında gerçeği bilmek için bu toprağa, onun adamlarına dost gözüyle bakmak gerekir. Azerbaycan eski kültür ülkesidir. Buraya göç gelmiş oğuz boyları o bölgede yüzyıllardır kuruldu stabilize, derin köklere sahip kültürle karşılaşarak, kendi növbelerinde bu kültürü ümumtürk kültürel gelenekleri ile zenginleştiren. Halkımızın yetenek ve yaratıcılık kudreti “Kitab-ı Dede Korkut”, “Oğuzname”, “Köroğlu” ve birçok başka epik eserlerde tecessüm etmiştir.

      Tüm Zamanlar GMT +4 Olarak Ayarlanmış. Şuanki Zaman: 10:28 AM .

      Bu sistem vBulletin® alt yapısına sahiptir, Version 4.2.0 kullanılmaktadır.
      Telif hakları, Jelsoft Enterprises Ltd’e aittir. Copyright © 2023

      Похожие статьи

      • Azerbaycan sifahi xalq edebiyyati

        Ifahi xalq ədəbiyyatında ədəbi növlər və janrlar Sabah aparırıq bizə. Şifahi xalq ədəbiyyatı. Bədii ədəbiyyat şifahi və yazılı olaraq 2 yolla formalaşır….

      • Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı

        Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Ağılar. Bayatı şəklində olur və yas mərasimində ifa olunur. Ağılarda qəm, kədər hissləri üstünlük təşkil edir….

      • Azerbaycan sifahi xalq ədəbiyyatı

        Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı Paşa Əfəndiyev (аудиокнига) Редкостная хрень, наполненная самолюбованием автора и повторением Солжевских страшилок об…

      • Azerbaycan sifahi xalq dbiyyatı

        Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına Qoz yemənın insan orqanizmində əmələ gətirdiyi dəyişikliklər.Qrammənfi və qrammüsbət bakteriyalar orqanizm üçün çox…

      • Azerbaycan xalq rəqsləri

        Azerbaycan xalq rəqsləri Ritminə görə rəqslər 3 cür olur: Azərbaycan rəqsləri Azərbaycan rəqsləri — özündə qədim və zəngin tarixi daşıyır. Eramızdan 2–3…

      Related posts:

      1. Azrbaycan dili 2ci sinif metodik vsait
      2. Rus dili derslik
      3. Azərbaycan respublikasının qanunvericilik kitabı
      4. Azərbaycan tarixi 11