Azerbaycan tarixi en qedim zamanlardan

15-ci esrde Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu dövletleri yarandı.>>>

Qedim Azerbaycan Sheheri Erdebil.

Erdebilin 5000 ile yaxın tarixi vardır. Bu, şumer abidelerinde qeyd edilib.
2006-cı il ehalinin siyahıya alınmasının neticelerine göre Erdebil şeherinin 412,669 nefer ehalisi var. Ehalinin ekseriyyeti azerbaycanlılar olmaqla, qalan qismi çox az sayda (1%-den az) farslardan ibaretdir.
Erdebil özünün xalı, xalça, ipek ve s. mehsulları ile şöhret qazanmışdır. Hemçinin, İranın kartof becerilen en böyük bölgelerinden biridir. Meşhur Şeyx Sefieddin ve Şah İsmayıl meqbereleri bu şeherde yerleşir. Erdebilin diger tarixi abidelerine geldikde, Cüme mescidini ve şeherin Kehralan adlanan hissesindeki Şeyx Cebrayıl mezarlığını qeyd etmek olar.
Şeherin cenub-qerb hissesinde yerleşen Şorebil gölü ve gölün etrafındakı eylence mekanı Erdebilin yüksek turizm potensialının göstericisidir. Bundan elave şeher kenarında yerleşen Sereyn yaşayış menteqesi müalice ehemiyyetine malik isti suyu ile şöhret qazanmışdır. İstisu özüne hem ölke daxilinden, hem de ölke xaricinden her il minlerle turist celb edir. Savalan dağı ise yay feslinde yerli ve xarici alpinistlerin maraq obyektine çevrilir. Erdebil şeherinin sefalı yerlerinden biri de “Fındıqlıq” adlanan ormanlarıdır ki, Azerbaycanla serhedde, Talış dağlarının eteklerinde yerleşir.
Sefeviler dövletinin qurulduğu tarix İranın Medeniyyet şurası terefinden Erdebil Milli Günü adlandırılıb.
Erdebil Azerbaycanın qedim şeherlerinden biridir. Bu şeher deniz seviyyesinden 1100 metr hündürlükde yerleşir. Erdebil şeherinin mehsuldar torpağa malik düzenlikde yerleşmesine baxmayaraq onu hündür dağlar ehate etmişdir. Şeher Qerbden Savalan dağı, Şerqeden Bağro dağı, Cenubdan Büzgüş, Şimaldan ise Talış dağları ile ehate olunur.
Erdebil elverişli tebii-coğrafi şeraite malikdir. Deniz seviyyesinden 4820 m hündürlüye malik olan Savalan dağı keçmişde vulkan olmuşdur.Hazırda bu vulkan sönmüşdür. Bu dağ Erdebil şeherinin iqlimine yaxşı tesir edir. Hemin dağın eteyinde Erdebil şeherinden az aralıda yerleşen Sereyin, Sarı dava ve Qotur suyu adlı mineral sular da bu qedim şeheri şöhretlendirmişdir.
Şeher tarixi yaxşı tedqiq edilmemiş, şeher erazisinde ve etrafında arxeoloji qazıntı işleri aparılmamışdır. Erdebil şeheri ve onun etrafında bir sıra abideler, o cümleden bir metr uzunluğunda ağır destekli qılınclar, müxtelif xencerler, baltalar, ox ucluqları, ox qablarının metal hisseleri, sırğa ve boyunbağılar da tapılmışdır ve yüksek senetkarlıq nümunesi kimi qiymetlendirilen bu tapıntılar hal-hazırda Tehran şeherinde, İran Bastan Muzeyinde “Erdebil tapıntıları” bölmesinde saxlanılır.
İranın tarixçi ve coğrafiyaşünaslarından Fexreddin Musevi Erdebili, Cemşid İbadulla Meliki, Eli Rezmera, İsmayıl Dibac, Elekber Dehxuda, Mesud Keyhan, Daryuş Behazin, Baba Seferi ve başqaları orta esr menbelerine esaslanıb şeherin orta esrler tarixi haqqında melumatlar vermişler. İran Ensiklopediyasının müellifi Dehxuda Fidovsi ve Yaqut Hemeviye istinad ederek yazmışdır: ”Sasani sülalesinin nümayendesi Firuz terefinden salınmış Erdebil şeheri mühüm iqtisadi rola malik olan Zaqafqaziya ve Azerbaycan şeherleri arasındakı ticaret yolu üzerinde bina edilmişdir. Oradan meyve qurusu, xalça ve yun ixrac edilirdi. Emevilerin dövründe ise Azerbaycanın paytaxtı Marağadan buraya köçürülmüşdür.”
Bir çox alimler buradakı şeherin esasının Sasani çahı Firuz terefinden qoyulması fikrini qebul etmirler. Çünki şeherin adı hele Atropatenada Atropatidler sülalesinin dövründen yazılı menbelerde çekilir. Bu ise şeherin esasının da farslar (Sasaniler) yox, atropatenliler terefinden[5] qoyulduğunu sübur edir.
Dehxuda “Hüdudülalem”e istinad ederek şeherin adını Ordvil, ”Anandrac”ın müellifine göre Erdebil (bu menbede sözün menası acıqlı fil kimi izah olunur), Yaqut Hemeviye göre Bazane Firuz, Firuzkerd,Firuzabad adlandırılır.
D.Behazin Şahnameye esaslanıb Erdebili “İranın” qedim ve mühüm şeherlerinden biri hesab edir. Ona göre Keyanilerin hakimiyyeti dövründe Behmen qalası (farsca Dej-Behmen) Erdebile yaxın erazide yerleşmişdir. Keyxosrov bu qalanı feth etdikden sonra Azergüşnasp mebedini orada tikdirmişdir (menbede gösterilen fikri yalnışdır, çünki, Azergüşnasp mebedi Qazaka şeherinde yerleşir). D.Behazin sözüne davam ederek yazır: ”Erdebil Sasanilerin ve ereblerin ilk dövründe Azerbaycanın paytaxtı, Abbasilerin dövründe ise iranlıların (müellif azerbaycan türklerini iranlı (fars) hesab edir) ereblere qarşı apardığı mübarizenin merkezi olmuşdur.
D.Behazin de öz növbesinde şeherin V esrde Firuz terefinden bina edilmesi ve Bazane Firuz adlanması fikrini müdafie edir. Lakin o, yazır: ”Menim tedqiqatım göre Erdebil şeherinin bina edilmesi Firuzun vaxtından daha qedimdir. Ona göre ki, V Behram Firuzdan 34 il evvel hunların hücumu zamanı Erdebil yolu ile Amile, Gurgana ve sonra ise Xorasana getmişdir. O, Vis ve Ramin eserine istinad ederek Erdebil şeherinin bina edilmesini Parfiya dövrüne aid edir (lakin müellif Manna dövleti zamanında burada şeherin ve şeher etrafı yaşayış menteqelerinin olmasını nezere almır). Müellife göre Erdebil, yaxud Artabil Avesta dilindedir. Erdebil iki “arta” ve “vil” sözlerinden ibaret olmaqla müqeddes anlamını daşıyır. Ona göre “er” şexs adlarının evvelinde – Erdevan, Erdeşir, Erdeviraf, yaşayış yerlerinde ise Erdestan, Erdekan sözlerinde müqeddeslik menasında işledilmişdir.
Fars dilinde vil ya da bil teklikde işledilmir. Bu sözlere ancaq yer adlarında sonluq kimi Devil, Şorabil, Endebil, Lendovil, Şabil, Mobil formalarında tesadüf edilir. Bir sözle, müellif Erdebil şeherinin salınması tarixini Sasanilerin dövründen daha evvele aid edir. Ona göre mehz bu şeher Qafqaza yaxın olduğuna göre, Firuz oranı ordu merkezi edib ve onun abadlaşdırılmasına sey göstermişdir.
Antik müelliflerin eserlerinden ferqli olaraq orta esr müelliflerinin eserlerinde şeherin tarixi, abideleri, ictimai heyatı ve saire ile elaqedar çoxlu deyerli melumatlar vardır. Lakin antik menbelerde melumatın qıtlığı heç de o anlama gelmir ki, bu dövrde şeher az inkişaf etmişdir. Çünki, elde olan azsaylı arxeoloji tapıntılar (eger şeher erazisinde arxeoloji tedqiqat işleri aparılmış olsaydı daha zengin materiallar elde edlerdi) şeher erazisinde yaşayışın en azı Tunc dövründe olduğunu gösterir. Firdovsi eserinde Behmen qalasının Keyxosrov terefinden ateşgaha çevrilmesinden ve bu qalanın Erdebilde yerleşmesinden danışır. Hemdullah Qezviniye göre Erdebil Siyavu.un oğlu Keyxosrov terefinden bina edilmişdir. Efsanevi hökmdar olan Keyxosrov terefinden şeherin bina edilmesi fikri de özü-özlüyünde şeherin qedim tarixinden xeber verir. Firdovsinin Behmen qalası ve Ruinqala adlandırdığı toponimler hazırda Erdebilin Qerbinde, Savalan dağının eteyinde farslaşdırılmış şekilde Ruyin-dizeq ve Dej-Vican formada tesadüf edilir. Bundan başqa şeher etrafında bir başa ateşperestlikle bağlı ay adlarına, o cümleden Şehrivar ve Emerdad toponimik adlarına da rast gelmek olur. Buna esasen bir sıra müellifler şeherin esasnın Zerdüşt dövründe qoyulduğu fikrini ireli sürürler.
Erdebil şeheri etrafında faydalı qazıntıların olması, Yaxın ve Orta Şerqi Şimal ölkeleri ile birleşdirmesi, strateji ve ticaret yollarının bu şeherden keçmesi hele qqedim dövrlerden onun iqtisadiyyatına böyük tesir göstermişdir. Bu ticaret yolları haqqında melumat veren ereb coğrafiyaşünası İstexri yazır: ”Berdeden Yunana 7 ağac (bir ağac teqriben 6 km-e beraberdir), oradan Beyleqana 7, Beyleqandan Varsana 7, buradan Belbaxa 7, Belbaxdan Berzende 7, Berzendden ise Erdebile 15 ağac mesafe vardır.”
Erdebil şeherinde olmuş Yaqut Hemevi eserinde bu şeherin abadlığı, ehalisi, senetkarlıq ve ticareti haqqında geniş melumat verir. O, bu şeheri Bazani Firuz adı altında tesvir edir.
Sasaniler dövründe merzbanlıq merkezlerinden biri de bu şeher olmuşdur. Şeherin iqtisadi ve ictimai ehemiyyetinden istifade eden erebler öz ordularını burada saxlayırdılar. Sonralar Yusif ibn Divdad Azerbaycanın paytaxtını Marağadan Erdebile köçürmüşdü. Monqol yürüşleri dövründe şeher ehali terefinden inadla müdafie olunsa da monqollar şeheri ele keçirerek ehaliye divan tutmuş ve şeheri dağtmışdı.
Bezi müellifler şeherin adını azeri dili esasında izah etmeye çalışırlar. Bele ki, İran dilleri qrupuna daxil olan azeri dilinde “arta” – müqeddes, ”vil” – şeher demekdir. Bu fikrin terefdarları iddia edirler ki, Erdebilin müqeddes şeher adlandırılması bilavasite ateşperestlikle elaqedardır.
Bu fikrin ne qeder doğru olmasında asılı olmayara hal-hazrda da şeherin etrafında ateşgahların qalıqları qalmaqdadır.
Erdebilin emele gelmesi haqqında Azerbaycan xalq yaradıcılığnın nümunesi olan “Savalan efsanesi” de maraqlı melumat verir. Hemin efsanede gösterilir ki, bu erazide Erde ve Bil adlı iki qoçaq türk tayfası yaşayırmış. Bu tayfalar yadelli düşmenle (güman ki, burada Azerbaycana soxulan İran dilliler nezerde tutulur) vuruşa-vuruşa zirvesi qarla örtülmüş ezemetli bir dağa gelib çatmışlar. Onlar xan çobanın dağa döndüyünü görüb dağı Savalan adlandırmışlar. Efsanede deyildiyine göre her iki tayfa birleşib orada şeher salır ve adını da Erdebil qoyurlar.
Abdulla Fazili qeyd edir ki, melumat müeyyen qeder efsanevi xarakter daşısa da şeherin adının izal baxımından diqqeti celb edir.
1220-1221-ci illerde şeherde olmuş Ebuon şeherin abadlığı ve bolluğu haqqında bele yazır: ”Sefalı ve ürekaçan yerde bina edilmiş bu böyük şeherin bol suyu, meyve ağacları ve çoxlu erzaq malları var. Xezer denizinden Erdebile iki günlük yoldur. Şeherden bir günlük mesafede yerleşen meşeler olduqca ezemetlidir. Şehere düşmen tehlükesi üz verdikde ehali qaçaraq bu meşede özünü qoruya bilir.”
Erdebil şeheri Elxaniler ve Teymurlular dövründe de inkişaf edir. Xüsusile Sefevilerin hakimiyyeti zamanı Erdebil ictimai-iqtisadi nöqteyi-nezerden özünün yüksek seviyyesine qalxaraq Yaxın Şerqin en meşhur şeherlerinden birine çevrilir. II Şah Abbasın dövründe Azerbaycanda ve İranda olan fransız seyyahı Tavene Eredbil şeherine aid olan ipek ticaretinin ehemiyyetini döne-döne vurğulayır.
1746-cı ilde Muğanın Ultan qalasında (Suqovuşanda) Nadir şahın tacqoyma merasimi keçirildikden sonra, o, bu hadiseni Erdebilde tentene ile qeyd etmişdr. Qacarların hakimiyyeti dövründe ise Azerbaycanın başqa şeherleri kimi Eredil de yavaş-yavaş öz ehemiyyetini itirmeye başlayır.
XIX esrin evvellerinde Abbas Mirzenin gösterişi ile fransız generalı Qardan Erdebilde müdafie xarakterli qala tikintisinin layihesini verir ve tikintisine rehberlik edir. Qala xalq terefinden Narınqala adlandırılır. Rza şahın dövründe qala sökülerek yerinde yeni binalar, o cümleden poçt-teleqraf binası inşa edilir.
Şeher daim tecavüzlere meruz qaldığından şeherde en qedim ve qedim dövrün abideleri o qeder de çox deyil. Ruinqala şeher etrafında olan en qedim abidelerden biridir. Erdebil Cüme mescidi de qedim abidelerden olmaqla, Azerbaycanın en qedim mescidlerinden biri, Azerbaycan memarlığının qiymetli incisidir. Mescid Selcuqlular dövründe tikilmişdir. Mütexessislerin qeyd etdiyine göre Erdebil Cüme mescidi ereb işğalından sonra şeherde yaradılmış ilk abidedir. Uca minaresinin uçmasına baxmayaraq mescid öz ezemetini saxlamışdır. Sefeviler dövründe yaradılmış memarlıq abideleri ise şehere xüsusi ezemet ve gözellik verir. Burada Azerbaycan incesenetinin en qiymetli nümunelerinden olan Şeyx Sefi türbe kompleksi xüsusile diqqete layiq eserdir. Türbede Şeyx Sefinin mezarı üstündeki senduqe Seyid Sedreddin Musa dövründe hazırlanmışdır. Bu türbenin arxasında Seyid Sedreddinin oğlunun mezarı, onun yanında ise Xace Eli Siyahpuşun mezarı yerleşir. Şeyx Heyder ve Şah İsmayıl Xetainin türbeleri kompleksi tamamlayır. Hemçinin Helime xatun ve Fatma xatun türbeleri de buradadır. Şeyx Sefi türbe kompleksine daxil olan Çinixana binası da gözel memarlıq nümunesi hesab olunur. Buraya Çinixana adı ona göre verilmişdir ki, binanın divarlarında her çini qabın özüne mexsus, senetkarın istedad ve zövqüne uyğun olaraq yerler hazırlanmışdır. Azerbaycan ustaları terefinden hazırlanan qablar ve onların divardakı yerleri adamı heyrete salır.
Erdebil xalçaçıları terefinden toxunmuş Şeyx Sefi xalçası Azerbaycan xalçaçılıq tarixinin en mükemmel nümunelerinden olmaqla, İngilterenin Viktoriya ve Albert Muzeyinde saxlanılır.
Erdebildeki Saleh abideleri, Erdebil kilsesi, Erdebil İmamzadesi, Yequbiyye, İbrahimabad, Daşkesen, Tepe, Almas ve Asef körpüleri de Azerbaycanın maraqlı ve qiymetli abideleridir.

tehran616

Azerbaycan erazisinde en qedim heyat izleri 1,2 milyon evvele aid Quruçayda tapılmışdır.Ele hemin erazide 300-400 min önceye aid Azıx mağarası yerleşir.Bu mağara dünyadakı 4. en qedim insan izidir.

Qobustan erazisindeki qaya resimlerinin tarixi ise texminen 10-15 min il bundan evvelle aiddir.

Azerbaycan erazisindeki en qedim dövlet quruluşu M.Ö. 3 minillikde mövcud olmuş Aratta(Alatey) dövletidir.>>>

M.Ö. 9-cu esrde güney Azebycan erazisinde Manna dövleti yarandı.>>>

M.Ö. 7-ci esrde Azerbaycan torpaqlarına Kimmer-Skit-Sak tayfaları geldiler,bu erazide dövlet quraraq yerli xalqla qaynayıb qarışdılar.

Erken orta esrledeki Azerbaycan dövlelerinden Atropatena ve Albaniyanı göstermek olar.Artıq 1-ci esrden e’tibaren Azerbaycanın quzey tereflerinde xristianlıq yayıldı.>>>

Eramızın 7-ci esrinden başlayaraq Azerbaycana ereb işğalçıarı gelmeye başladılar.Xalq onları sevmirdi ve buna göre böyük üsyanlar başladı.Bu üsyanlardan en böyüyü Babekin başçılığı altında Xürremiler herekatı idi.>>>

Xilafetin parçalanmasından sonra 9-11 esrlede Azerbaycanda bir neçe müsteqil dövlet (Saciler,Salariler,Şeddadiler,Revvadiler ve Şirvanşahlar) yarandı.>>>

11-ci esrde Azerbaycana Selcuq Türkleri geldi.Bir müddet sonra Atabey Eldegez Azerbaycanı müsteqil idare etmeye başladı.>>>

13-cü esrde Azerbaycana Moğol hücumları başladı.Hülakü xan burada öz dövletini qurdu.>>>

15-ci esrde Qaraqoyunlu ve Ağqoyunlu dövletleri yarandı.>>>

…ve nehayet 1501-ci il;Azerbaycan tarixine qızıl herflerle yazılan dövlet;Sefevi imperatorluğu.>>>

18-ci esrden başlayaraq Azerbaycanda xaos başlayır.Azerbaycanda 23 müsteqil dövlet-Xanlıqlar yaranır.>>>

19-cu esrin evvellerinde Rusiya-İran savaşı başlayır;1813(Türkmençay) ve 1828(Gülüstan)-ci il sülh müqavileleri ile Azerbaycan iki yere bölünür.>>>

1918-ci ilde Azerbaycan Respublikası e’lan olunur.>>>

*Sitemizin Tarix bölümündeki melumatlar esasen 1994-cü ilde Z.Bünyadov ve Y.Yusifovun redaktesinde Bakıda çapdan çıxmış “Azerbaycan Tarixi” kitabından götürülüb.

**Tarixi şeraite müeyyen aydınlıq getirmek üçün tarixi xeritelerde müasir serhedler de saxlanılıb.

Bu slaydşou üçün JavaScript lazımdır.

Azerbaycan tarixi en qedim zamanlardan

Qedim Azerbaycan Sheheri Erdebil.

tehran616

Похожие статьи

Related posts: