Azerbaycan tarixi irad nuriyeva

Lakin Qızıl Arslan gerçək hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün mövcud olan bütün imkanlardan istifadə etmədi. Sarayda özbaşınalıq hökm sürür, hökmdarın isə içki məclislərindən başı açılmırdı. Nəhayət, Qızıl Arslana qarşı qəsd təşkil olundu. İnanc Xatun bu qəsddə fəal rol oynayırdı. 1191-ci ilin sentyabr ayında Qızıl Arslan öldürüldü. [63] [64]

Eldənizlər

Eldənizlər (türk. İldenizli Atabeyliği , fars. ایلدگزیان‎ ), həmçinin Eldəgəzlər və ya Azərbaycan Atabəyləri (fars. اتابکان آذربایجان‎ , translit. Atabakan-e Āzarbayjan) — 1136–1225-ci illərdə Azərbaycanı, şərqi Anadolunu, şimali İraqı, İranı və Cibəli idarə etmiş tarixi dövlət. Sülalənin əsasının qoyulması qıpçaq əsilli Şəmsəddin Eldənizlə bağlıdır. Belə ki, Sultan Məsud tərəfindən Arranı iqta olaraq alan Eldəniz tezliklə hakimiyyətini bütün Azərbaycana yaymışdı. 1160-cı ildə oğulluğu Arslanşahı da hökmdar etdikdən sonra Eldəniz İraq Səlcuq sultanlığındakı hakimiyyəti də faktiki olaraq ələ keçirdi. Şəmsəddin Eldənizin dövründə Azərbaycan atabəylərinin torpaqları Arran, Azərbaycan, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan, Rey, Mosul, Kirman, Fars, Xuzistan, Axlat, Ərzurum və Marağa torpaqlarını əhatə edirdi. [10]

اتابکان آذربایجان‎
Atabakan-e Azarbayjan [1] [2]
Eldənizlər
Eldənizlərin ən qüdrətli dövrlərindəki sərhədləri [3]
İllik xəzinə gəliri : 84,2 milyon diniar [3]

Sülalənin möhkəmlənməsi Məhəmməd Cahan Pəhləvanın dövrü ilə bağlıdır. 1175-ci ildə Sultan Arslanşahın ölümündən sonra onun 7 yaşlı oğlu III Toğrulu hakimiyyətə gətirən Cahan Pəhləvan özünü onun atabəyi elan etdi və Şəmsəddin Eldəniz kimi faktiki hakimiyyəti öz əlinə aldı. [11] Atabəy Cahan Pəhləvan tərəfindən mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyanlar yatırılmış və qonşuluqdakı hakim sülalələr ilə dostluq münasibətləri yaradılmışdı. Cahan Pəhləvanın dövrü stabillik dövrü olduğu üçün Eldənizlərin hakimiyyəti altındakı torpaqlarda mədəni sahələr inkişaf etmişdi. Adı çəkilən atabəyin dövründə Eldənizlərin paytaxtı Naxçıvandan Həmədana köçürülmüşdü. [12]

Əsrin böyük şairləri Nizami və Xaqani Atabəylər dövründə yaşamışdılar. Hər iki şairin Eldəniz sarayı ilə sıx əlaqələri olmuşdur. Eldənizlər dövründə memarlıq sahəsində də bir sıra irəliləyişlər əldə edilmişdi. Arran və Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbləri bu dövrdə inkişaf etmişdi. Naxçıvan- Marağa memarlıq məktəbinin inkişafında Memar Əcəminin böyük rolu olmuşdur. Yusif ibn Küseyir türbəsi, Möminə Xatun türbəsi, Göy Günbəd türbəsi, Atabəylər məscidi kimi memarlıq nümunələri Eldənizlər dövrü ilə bağlıdır. [13]

Məhəmməd Cahan Pəhləvandan sonra hakimiyyətə qardaşı Qızıl Arslan gəldi. Qızıl Arslanın dövründə paytaxt Təbrizə köçürüldü. O, ara müharibələrinə son qoydu və həmçinin özünü sultan elan edərək Azərbaycan atabəylərinin hakimiyyətini, hökm etdikləri ərazilərdə qanuniləşdirdi. 1191-ci ildə Sultan Qızıl Arslanın ölümündən sonra taxt müharibələri yenidən başladı. Bu müharibələrdə Cahan Pəhləvanın oğulları, Əbu Bəkr, Əmir Əmiran Ömər və Qutluq İnanc əsas rol oynayırdılar. [14]

Hakimiyyətdə olan sonuncu hökmdarlar Əbu Bəkr və Özbəyin dövründə dövlət zəifləyərək süquta sürükləndi. Hər iki hökmdar dövlət işləri ilə maraqlanmır və vaxtlarını daha çox içki məclislərində keçirməyə üstünlük verirdilər. Özbəyin dövründə Azərbaycan atabəylərinin torpaqlarının çoxu itirilmişdi, onun hakimiyyəti təkcə Azərbaycanla məhdudlaşmışdı. Nəhayət xarici basqınlara əhəmiyyət verməyən son hökmdar Özbəyin dövründə bütün Eldəniz torpaqları Cəlaləddin Məngüberdi tərəfindən işğal edildi. Ona heç bir müqavimət göstərməyən Özbək isə 1225-ci ildə Əlincə qalasında öldü. [15]

Mündəricat

1 Sülalənin mənşəyi

2 Şəmsəddin Eldəniz (1136–1175)

2.1 Sülalənin güclənməsi
2.2 Hakimiyyətin ələ keçirilməsi
2.3 Sərhədlərin genişləndirilməsi

3.1 Daxili mübarizə
3.2 Xarici əlaqələr

6.1 Gürcü yürüşləri və Əcəm İraqındakı döyüşlər
6.2 Monqolların yürüşü
6.3 Xarəzmşah Cəlaləddinin yürüşü

7.1 İdarəetmə və inzibati bölgü
7.2 Ordu

8.1 Elm

8.1.1 Tibb
8.1.2 Ədəbiyyat
8.1.3 Təhsil

9.1 Şəhərlər və ticarət
9.2 Sikkə zərbi
9.3 Torpaq sahibliyi və vergilər

Sülalənin mənşəyi

Eldənizlər sülaləsinin banisi olan Şəmsəddin Eldəniz qıpçaqlardan idi. Mirxond yazır: Məlumatlı tarixçilər xəbər verirlər ki, qıpçaqların ölkəsində qədim çağlarda belə bir adət var idi: əgər hər hansı bir tacir birdəfəyə 40 qul alsaydı, onlan satan ondan yalnız otuz doqquzunun pulunu alır, qırxıncını pulsuz verirdi”. Belə olmuşdu ki, Sultan Mahmudun hakimiyyəti dövründə bir qul alverçisi 39 qulu satıb, qırxıncı qul üçün pul götürməmişdi. Həmin qul da Eldəniz olmuşdur. [16]

Bəzi mənbələrə görə Eldənizin mənşəyi Qafqazdakı qıpçaqlardan, bəzilərinə görə isə Mərkəzi Asiyadan və Xorasan ərazisindəki qıpçaqlardan gəlməkdədir. Xarəzm tarixçisi Bahaəddin Məhəmməd ibn Müəyyəd Xarəzmşahların məktublarını qələmə aldığı əsərində Atabəy Cahan Pəhləvana aid bir məktubdan bəhs edərkən, atabəyin Xarəzm ordularının başında Taraza qədər gəlmiş qıpçaq Uran qəbiləsinin rəislərindən Kıranla “qohum olduğunu” yazmaqdadır. Xarəzm ordusuna keçənə qədər adı çəkilən qəbilənin böyük hissəsi müsəlman deyildi. Belə ki, qəbilə türk tanrıçılığına pərəstiş edirdi. [17]

Şəmsəddin Eldəniz (1136–1175)

Həmçinin bax: Şəmsəddin Eldəniz

Sülalənin güclənməsi

Azərbaycan Dövlətçiliyi

Manna

Midiya imperiyası

İşquz

Şəki dövləti
Xaçın knyazlığı
Sünik knyazlığı

Azərbaycan xanlıqları

bax
müzakirə
redaktə

Eldənizi qul kimi alan Səlcuq vəziri Sümeyrəminin 1122-ci ilin mayında sui-qəsdlə öldürülməsindən sonra Sultan Mahmud onun bütün var-dövlətini müsadirə etdirirdi. Eldəniz də sultanın xidmətinə keçdi. Sultan Mahmud Eldənizin bacarığını görüb, tərbiyəsini Əmir Nəsrə tapşırır. Tezliklə onu sultan mətbəxinə başçı qoydular. O, bu vəzifəsində ikən Sultan Mahmudu ölüm yaxaladı. Sultan II Toğrulun hakimiyyəti dövründə Eldəniz sultanın şəxsi məmlükləri sırasına keçirildi. Sultanın xanımı Mömünə xatun ona xüsusi iltifat göstərirdi. [18]

1136-cı ildə Sultan Məsud Arranı atabəy Eldənizə iqta torpağı verdi və o, Bərdəyə öz iqamətgahına yola düşdü. Eldəniz burada yerli əmirləri tezliklə öz tərəfinə çəkdi, sultan xidmətinə asılılıqdan çıxdı, saraya nadir hallarda gəlirdi. Yavaş-yavaş o, bütün Azərbaycana yiyələndi və xırda əmirlikləri özünə tabe etdirdi. Cüzcani yazır “Eldəniz Azərbaycan ərazini öz hakimiyyəti altına alıb, çoxlu işlər gördü və bu ölkədə onun fəaliyyətinin izləri hələ də qalmaqdadır”. [19] Bununla müstəqil Eldənizlər dövlətinin və bu dövləti idarə edən Eldənizlər sülaləsinin əsası qoyuldu. Eldənizin ələ keçirdiyi torpaqlara daxil olan Naxçıvan paytaxt seçildi. [10]

Hakimiyyətin ələ keçirilməsi

Atabəy Şəmsəddin Eldənizin adına zərb olunmuş pul. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndu

1145–1146-cı illərdə Fars hakimi Boz Aba və Rey hakimi Abbas ittifaq bağlayaraq mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırdılar. Bu ittifaqa Sultan Məsudun hacibi Əbdürrəhman ibn Toğan Yürək də daxil oldu. Sultan Məsud bu qiyamı yatıra bilmədiyi üçün atabəy Eldənizdən kömək istədi. Atabəy təcili yola çıxıb Məsudla birlikdə Kaşan ətrafında qiyamçıların qarşısına çıxdı. Döyüşdə üsyançılar məğlub oldular və geri çəkildilər. Eldənizin isə İraq Səlcuq sultanlğında nüfuzu daha da artdı. [20]

1160-cı ildə İraq Səlcuq sultanı Süleyman şah əmirlərin çıxışları nəticəsində taxtdan salınıb öldürülən zaman, qəsdin təşkilatçıları, başda nüfuzlu əyyanlardan olan Şərafəddin Müvəffəq Qord-Boz Eldənizə müraciətlə xahiş etdilər ki, öz oğulluğu Arslanşahı İraq sultanlığı taxtına çıxarmaq üçün Həmədana gətirsin. [21] 1160-cı ilin noyabrında Eldəniz 20 minlik ordunun başında Arslanşahla Həmədana daxil oldu. Burada onları dövlətin bütün əyan və əmirləri (Reyin hakimi İnancdan başqa) qarşıladılar və təntənəli mərasimdən sonra Arslanşaha tac qoydular. Sultan hakimiyyəti altında olan bütün yerlərdə onun adına xütbə oxundu. [22]

1160-cı ildə Şəmsəddin Eldəniz “Böyük Atabəy” titulu aldı və İraq Səlcuq sultanlığının idərisini faktiki olaraq ələ keçirdi. Böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan sultanın hacibi oldu, kiçik oğlu Qızıl Arslan isə ordunun ali baş komandanı təyin edildi. [23]

Atabəy Eldənizin İraq Səlcuq taxtını ələ keçirməsi asan olmadı. Arslanşaha qarşı taxtın 2 iddiaçısı meydana çıxdı. Marağa atabəyi nəzarəti altında olan Mahmud şah və Fars hakiminin nəzarəti altındakı Məlik şah. Bu iki iddiaçı xəlifənin təkidilə Eldənizə qarşı hərəkət keçdilər. Ancaq Eldəniz tez tərpənib onların birləşməsinə imkan vermədi. 2 avqust 1161-ci ildə Rey ətrafında Mahmud şah ibn Məhəmmədin ordusunu darmadağın etdi. Reyi ələ keçirib oranı Cahan Pəhləvanın iqtası elan etdi. [24] Rey hakimi Əmir İnanc da Eldənizin vassalına çevrildi. [25]

Daha sonra Eldəniz Marağa hakimi Nüsrətəddin Arslan-Abaya elçi göndərib, şahzadə Mahmud şah ibn Məhəmmədin verilməsini və özünün də sultan xidmətinə gəlməsini tələb etdi. Ancaq Nüsrətəddin bu tələbi yerinə yetirməkdən boyun qaçırdı və bildirdi: “Sultan mənim yanımda yaşayır!” Onda atabəy Eldəniz Cahan Pəhləvanın başçılığı altında ordu toplayıb, Marağa hakimi Nüsrətəddinə qarşı göndərdi. Nüsrətəddin yardım üçün Xilat hakimi şah-ərmən Seyfəddin bəy Teymura müraciət etdi və o da ordusunu köməyə göndərdi. Səfidrud çayındakı döyüşdə Cahan Pəhləvan məğlub oldu və Həmədana qaçdı. [26] Bir müddət sonra Marağa atabəyi Nüsrətəddin vəfat etdi. Eldəniz onun mülklərində çoxuna ələ keçirdi və Ağsunquriləri təsiri altına saldı. [27]

Sərhədlərin genişləndirilməsi

1175 – Eldənizlərin ən geniş dövrü

Eldənizin sonuncu düşməni, Arslanşahın ali hakimiyyətini tanımaq istəməyən Fars hakimi Sunqur ibn Mədud 1161-ci ildə vəfat etdi. Yalnız onun yerinə gələn Zəngi ibn Mədud 1162-ci ildə sultandan və atabəy Eldənizdən vassal asılılığını qəbul edərək, onların adına pul kəsdirdi. Elə o il atabəy Eldəniz Ərdəbil vilayətini Məhəmməd ibn Ağ Quşdan aldı və həmin ərazini oğlu Cahan Pəhləvanın mülklərinə qatdı. [28]

1161-ci ildə gürcü qoşunları Eldənizlərin tabeçiliyində olan Dəbil şəhərinə hücum edib 10 minə qədər adamı qılıncdan keçirmiş, qadınları və uşaqları çılpaq halda Gürcüstana aparmışdılar. Gürcü qadınlarının etirazından sonra onların paltarları özlərinə qaytarılmışdı. [10] Baş vermiş hadisədən xəbər tutan atabəy Eldəniz Xilat, Marağa, Ərzən ər-Rum hakimlərini və başqa əmirləri gürcülərə qarşı birləşdirdi. 1163-cü ilin yanvarında atabəy Eldənizin qoşunları Gürcüstana daxil oldular. Eldənizin və III Georginin qoşunları arasında hərbi əməliyyat 1 ay davam etdi. Həmin ilin iyulunda əmirlərin birləşmiş qüvvələri gürcülərə qarşı ikinci yürüşə başladılar, Eldəniz Dəbil şəhərini onların əlindən aldı və III Georgini ağır məğlubiyyətə uğratdı. Lakin bu məğlubiyyətə baxmayaraq, 1164-cü ilin aprelində gürcü qoşunları yenidən Dəbil şəhərinə həmlə edərək onu taladılar. Eldəniz yenidən onları şəhərdən qovdu və həmin ilin sonunda şəhəri Şəddadi əmiri Fəzlunun qardaşı əmir Şahənşahın ixtiyarına verdi. [29]

1167-ci ildə Mosul Atabəyləri Zəngilər də Arslanşahın hakimiyyətini qəbul etdi. Atabəy Eldəniz Kirman və Xuzistan hakimlərini də itaəti altına aldı. Beləcə, Atabəy Eldəniz dövründə Azərbaycan Atabəyləri İraq Səlcuqlularının bütün torpaqlarını əllərinə keçirdilər. Atabəyə itaət edən əyalətlər arasında Arran, Azərbaycan, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan, Rey, Mosul, Kirman, Fars, Xuzistan, Axlat, Ərzurum və Marağa yer alırdı. Səlcuq müvərrixi əl-Hüseyni belə deyir: “Əsl hökmdar Atabəy Eldənizin özü idi. Əmrləri o verirdi, iqta torpaqlarını o paylayırdı, dövlət xəzinəsinə nəzarəti də o edirdi. Sultan Arslanşah ibn Toğrulun ancaq adı var idi”. [27]

1167–1168-ci ilərdə Kirmanın hakimi Toğrul şah öldü və onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Toğrul şahın ortancıl oğlu II Arslanşah qaçıb Həmədana – Sultan Arslanşah və atabəy Eldənizin qulluğuna gəldi. 1168-ci ildə Atabəyin qüvvələri Kirmana daxil oldular. II Arslanşah Atabəyin vassalı kimi Kirmana hakim təyin edildi. [30]

1166-cı ildə çoxsaylı gürcü qoşunu Azərbaycana soxularaq Gəncəyədək irəlilədilər. Şəhər qarət və talanlara məruz qaldı. Bu müdaxilədən sonra, 1174-cü ilədək tərəflərdən heç biri fəal hərbi əməliyyatlar aparmadı. Lakin 1174-cü ilin əvvəlində atabəyin Naxçıvandan Həmədana gələn arvadı Möminə xatun gürcü qoşunlarının yeni hücumundan xəbər gətirdi. 1175-ci ilin avqustunda atabəy Eldənizin, sultan Arslanşahın, Xilat hakimi Şah Ərmənin və Diyarbəkir hakiminin birləşmiş qüvvələri Cahan Pəhləvanın başçılığı altında gürcülərə qarşı daha bir yürüş etdilər. Ravəndinin məlumatına görə, gürcülər “məğlub edildilər, müsəlmanlar isə elə bir qələbə qazandılar ki, beləsini kimsə xatırlaya bilmirdi”. Bu məğlubiyyətdən sonra gürcülər Dəbilə, eləcə də Eldənizlərin tabeliyində olan başqa torpaqlara olan hücumlarından müvəqqəti olaraq əl çəkdilər. [31]

1166–1167-ci illərdədə Atabəydən vassal asılılıqda olan Nişapur hakimi Ay-Aba Həmədana gəldi və atabəy Eldənizə bildirdi ki, xarəzmşah İl-Arslan öz qoşunlarını Nişapuru tutmağa yönəltmişdir. Atabəy Eldəniz Həmədandan Reyə yollandı və oradan xarəzmşah İl-Arslanın yanına aşağıdakı məzmunda bir məktubla elçi göndərdi: “Doğrudan-doğruya bu Müəyyid Ay-Aba sultanın məmlükdür, Xorasan isə sultanın ölkəsidir, onun atalarının və babalarının yeridir. Eləcə də sənin qaldığın Xarəzm də onun mülküdür! Əgər sən Nişapura hərəkət etsən, onda mənim cavabım sənə qarşı hücum və bizim aramızda müharibə olacaqdır. Sən özün haqqında düşünmürsənmi?!” [32]

Mühasirə 2 ay uzansa da, şəhər təslim olmadı. Atabəyin və Xarəzmşahın qoşunları arasında baş verən döyüş bir nəticə vermədi. Bununla belə, Eldənizlər çox keçmədən Nişapuru itirdilər. Belə ki, əvvəllər Eldənizlərin vassalı olan Nişapur hakimi Ay-Aba özü Xarəzmşahın tərəfinə keçmişdi. [33]

1168-ci ildə Marağa hakimi Arslan-Aba yenidən hakimiyyətə qarşı üsyan etdi, lakin bu üsyan Marağanı mühasirəyə alan Cahan Pəhləvan tərəfindən yatırıldı. Çox keçmədən marağalıların əvvəlki vassallığını bərpa edən barışıq imzalandı. [32] 1170-ci ildə Reyə hərəkət edən atabəy, bu əyaləti əlinə keçirib oğlu Cahan Pəhləvanın iqtaları arasına qatdı. Rey hakimi İnanc, atabəyin əmriylə öldürüldü. [34]

1175-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında Şəmsəddin Eldəniz və dekabr-yanvar aylarında isə Arslanşah vəfat etdi. [35]

Məhəmməd Cahan Pəhləvan (1175–1186)

Həmçinin bax: Məhəmməd Cahan Pəhləvan

Daxili mübarizə

Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adına zərb olunmuş dirhəm. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatikа Fоndu

Atabəy Eldənizin ölüm xəbəri Cahan Pəhləvana yetişən kimi o, dərhal Həmədandan Naxçıvana yola düşdü, dövlət xəzinəsini və taxt-tacın əmlakını öz nəzarəti altına aldı. Bütün qoşunları bir yerə toplayaraq, Atabəy hadisələrin sonrakı gedişini, Sultan Arslanşahın ona qarşı münasibətinin məqsədini gözləməyə başladı. [36] [37]

Eldənizin siyasətindən narazı olan əmirlər Cahan Pəhləvanın Həmədanı tərk etməsindən istifadə edərək, sultan Arslanşahı böyük ordu ilə Azərbaycana hücum etməyə təhrik etdilər. [38] Lakin Zəncanda xəstələnərək, yenidən Həmədana qayıdan sultan Arslanşah, Cahan Pəhləvanı paytaxta dəvət edir, onunla barışır, dövlətin idarəsini ona tapşırdıqdan az sonra vəfat edir. Mənbələrin məlumatı Arslanşahın Cahan Pəhləvanın sərəncamı ilə zəhərlənməsi faktını təsdiq edir. Bu yolla rəqibini aradan götürən Atabəy, Arslanşahın 7 yaşlı oğlu III Toğrulu 1177-ci ildə sultanlıq taxtında əyləşdirir, özü də onun atabəyi olur. [39]

Cahan Pəhləvan onun tabeliyindən çıxmış vassalı, Xuzistan hakimi Aydoğdu Şimlənin çıxışını yatırmalı oldu. Atabəy Eldəniz öz sağlığında xəlifənin həmlələrinin qarşısını almağa qadir qüvvəyə malik olan bu vassalına həmişə qoşunla yardım etmişdi. Şimlə Atabəy Eldənizin ölümündən istifadə edərək Nəhavəndi hiylə yolu ilə daxil olaraq, şəhəri talan etdi, şəhər qazısını və hakimini isə edam etdirdi. Cahan Pəhləvanın göndərdiyi qoşunla baş vermiş döyüşdə Şimlənin ordusunu darmadağın edildi, ağır yaralanmış Şimlə isə əsir alındı və iki gün sonra öldü. Xuzistanda hakimiyyətə keçən oğlu Şərəfəddin Əmiran Atabəyə tabe oldu. [40]

Atabəyin qarşısında Səlcuq sülaləsindən yeganə maneyə Sultan III Toğrulun əmisi şahzadə Məhəmməd idi. Şahzadə Məhəmməd III Toğrul hakimiyyətə gətirildikdən sonra İsfahana gedərək Atabəy Cahan Pəhləvana qarşı qoşun yığmağa başladı. Lakin məğlub edildi və əsir alınaraq Sərcahan qalasında həbsə atıldı. [41]

Atabəy Pəhləvan Marağa atabəyi Arslan-Aba ibn Ağsunqurun 1175-ci ildəki vəfatından istifadə edib onun torpaqlarını əlinə keçirmək üçün hərəkətə başladı və təzliklə Marağa mühasirəyə alındı. Eyni zamanda Arran və Azərbaycan hakimi qardaşı Qızıl Arslan da Təbrizə hücum etdi. Marağa şəhərinin qaziül-qüzatı [q 1] Sədrəddin ilə bağlanan sülh müqaviləsinə görə Marağa, Ruindej qalası Ağsunqurilərə verilmək şərti ilə Marağa atabəylərinin digər torpaqları Eldənizlilərin əlinə keçdi. Arran və Azərbaycan hakimi Qızıl Arslan bunun üzərinə öz iqamətgahını Naxçıvandan Təbrizə köçürdü. [42]

Xarici əlaqələr

Üzərində Məhəmməd Cahan Pəhləvanın adı yazılmış və antropomorf təsvirlərlə bəzədilmiş saxsı qab, Qədim Gəncə, Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi

Atabəyin inzibatçılıq qabiliyyəti və amansız tələbkarlığı dövlət idarəçilik sisteminin hər bir sahəsində möhkəm qayda-qanunun yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətdə olduğu 10 il müddətində dövlət heç bir xarici müdaxiləyə məruz qalmadı. Əl-Hüseyni yazır ki, Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti illərində “gürcülər onun tələblərini qəbul edərək, sülh bağladılar”. [43] [44]

Atabəy hakimiyyəti möhkəmləndikdən az sonra onunla xarəzmşah Təkiş arasında dostluq münasibətləri yarandı. Dövrümüzə xarəzmşah Təkişin “İraqın böyük atabəyi Şəms əd-Dövlə və-d-Din Pəhləvana” yazdığı məktublardan cəmi dördü çatmışdır. Bunların birində (avqust, 1181-ci il) təəssüf hissi ilə deyilirdi ki, “cənabi-Humayun” padşah öz elçilərinin sayını azaltmışdır. Digər bir məktubda Xarəzmşah xahiş edir ki, onun hədiyyələrini qəbul etsin, belə ki, “bu hədiyyələr səmimi qəlblə göndərilib. Xarəzmşah ümid etdiyini bildirir ki, həmişə onların arasında sevinc qapıları açıq, şübhə qapıları isə bağlı olacaq.”

Hələbdə Zəngi Atabəylərinin ən böyük nümayəndəsi Nurəddinin vəfatından sonra Misiri əlinə keçirən Səlahəddin Əyyubi öz hərbi gücündə istifadə edərək Zəngilərin əvvəlcə Hələb qolunu öz hakimiyyəti altına almış, daha sonra da Cahan Pəhləvanın vassalı Mosul Zəngilərinə təsir etməyə başlamışdı. Mosul hakimi Zəngilərdən İzzəddin Məsud Səlahəddin Əyyubiyə bir elçi göndərərək sülh təklif etsə də Əyyubi bunu qəbul etmədi. Səlahəddin Əyyubinin cavabı üzərinə Mosul atabəyi İzzəddin Cahan Pəhləvana özlərinin sultanın vassalları olmaları səbəbilə qorunmasını xahiş etdi. Bunu eşidən Əyyubi 1185-ci ilin aprelində Mosulu mühasirəyə aldı. Ancaq tam bu vaxt Ərmənşahlardan II Sökmənin 10 iyul 1185-ci ildə vəfat xəbərini eşidən Səlahəddin Əyyubi mühasirəni dayandırıb Axlat istiqamətində hərəkətə keçdi. Əyyubinin gəlişinə qədər Axlatda Ərmənşahların başına keçən Seyfəddin bəy Teymur kömək üçün Pəhləvana müraciət etdi. Həm Mosul, həm də Axlatdakı vəziyyəti hesaba qatan Atabəy Pəhləvan təcili olaraq Şərqi Anadolu istiqamətində hərəkətə keçdi. Atabəyin köməyə gəlməsi ilə qüvvələr fərqinin əleyhinə olduğunu başa düşən Səlahəddin geri çəkildi. [45]

1185-ci Cahan Pəhləvanın vassalı, Xilatın hakimi Nəsirəddin Məhəmməd ibn İbrahim II Sökmənin ölümündən sonra məmlükü Seyfəddin bəy Teymur əlinə keçirdi. II Sökmənin vəziri Məcdəddin ibn əl-Müvəffəq başda olmaqla Xilatın əyanları – məmlükün rəqibləri Səlahəddinə müraciətlə Xilatın Teymurdan geri alınmasını xahiş etdilər. Səlahəddin bu təklifi qəbul etdi və Xilata qoşun göndərdi. Kəşfiyyat məqsədi ilə fəqih İsa Xilata elçi göndərildi. II Sökmənin vəziri ona bildirdi ki:“Seyfəddin bəy Teymur və Pəhləvanın qızı II Sökmənin həyat yoldaşı Xilat qalasındadırlar, bəlkə Pəhləvan da buraya gəldi”. Fəqih heç bir nəticə əldə etmədən geri qayıtdı. [46]

Tezliklə atabəy Cahan Pəhləvan da himayəsində olan torpaqların qorunması adı ilə qoşun ilə Xilata özünü çatdırdı. Atabəyin qoşunları şəhərin şərqində mövqe tutdular. Cahan Pəhləvan Səlahəddinə məktub yazaraq bildirdi: “Bu ölkə mənim qızıma mənsubdur və o, hazırda qaladadır. Mənim məsləhətim budur: qoy aramızda olan dostluq münasibəti əvvəlki kimi qalsın və davam etdirilsin”. Bundan sonra Səlahəddin əl-Cəzirəyə, Pəhləvan isə öz ölkəsinə qayıdtdılar. Seyfəddin bəy Teymur Atabəyə pul və hədiyyələr göndərdi və Xilatda Cahan Pəhləvanın adı ilə xütbə oxunmağa başlandı. [47]

Bu hadisələr zamanı atabəy Cahan Pəhləvanın qarnından bərk ağrı bərk ağri tutdu. Atabəy əmr etdi ki, onu tikdirdiyi Təbərək qalasına, ailəsinin yanına aparsınlar. Təbiblərinin bütün səylərinə baxmayaraq, onlar Atabəyi ölüm yatağından qaldıra bilmədilər. 1186-cı ildə, 50 yaşında vəfat etdi. [48]

Cahan Pəhləvan ölümündən əvvəl öz övladları arasında hakimiyyəti bölüşdürmüşdü. Azərbaycan və Arranın idarəsini oğlu Əbu Bəkrə tapşırmış, qardaşı Qızıl Arslanı da onun atabəyi təyin etmişdi. Rey, İsfahan və Əcəm İraqının idarəsi Qutluq İnanc ilə Əmir Əmiran Ömərə, Həmədanı isə Özbəyə vermişdi. [49] Lakin atabəyin qəfil ölümü onun qoyduğu qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız sultan III Toğrulun deyil, eləcə də qardaşının dul arvadı İnanc xatunun və onun İraq Səlcuq əmirləri arasındakı tərəfdarlarının müqavimətləri ilə üzləşməli oldu. [49] [50]

Qızıl Arslan (1186–1191)

Həmçinin bax: Qızıl Arslan

Cahan Pəhləvanın ölümü sultanlığın hakim dairəsində çaşqınlığa səbəb oldu. Əyanları və Atabəyin yaxın adamları (İnanc xatın və onun tərəfdarları) iki və ya üç ay ərzində Cahan Pəhləvanın ölümünü onun təbəələrindən gizlədir, xəstəliyi haqqında xəbər yayırdılar. Bütün bu müddətdə onlar Cahan Pəhləvanın yerini kimin tuta biləcəyi haqqında məşvərətlər keçirirdilər. Nəhayət, onlar sultan III Toğrulun yanına gedib, Qızıl Arslanın iqta torpaqları sayılan Azərbaycanı və Arranı onun hakimiyyəti altında saxlamağa və qoşunun baş komandanı vəzifəsini də ona tapşırmağa razı salmaq qərarına gəlirlər. [51]

Atabəy Qızıl Arslanın şair Nizami Gəncəvini qarşılaması. 1481-ci ilə aid əlyazmadan miniatür. (Uolters Sənət Muzeyi, Baltimor, ABŞ)

Cahan Pəhləvanın əmrindəki məmlüklər və əmirlər də taxt iddiaçıları arasında üçə bölünmüşdülər. Ordunun böyük bir hissəsi Qızıl Arslanın tərəfində idi. Əmirbar [q 2] Mahmud Anasıoğlu, Qəzvin əmiri Nurəddin Qara, Natanz hakimi Nurəddin Qıran Huvan, Rey əmiri Siracəddin Qaymaz, Qarac valisi Əbu Duləf, Fərrazin hakimi və Atabəy Pəhləvanın məlikül-ümərası Cəmaləddin Uluq Barbəy Ay-Aba əl-Fərrazin Qızıl Arslanın atabəyliyini dəstəkləyirdilər. Cəmaləddin Ay-Aba, Seyfəddin Rus və Cəmaləddin Öz-Aba Qutluq İnanc ilə Əmir Əmiran Ömərin, İzzəddin Miyak əl-Atabəyi, Qaragöz əl-Atabəyi, Bəşir və Sevinc Aba sultan III Toğrulun tərəfini tuturdular. [52]

İnanc xatunun narazılığına baxmayaraq, əmirlərin əksəriyyəti belə bir nəticəyə gəldilər ki, Cahan Pəhləvanın varisi məhz Qızıl Arslan olmalıdır. 1186-cı ildə Onlar sədaqətlərini Qızıl Arslana bildirərək, ondan Həmədana gəlməyi və dövlətin idarəsini öhdəsinə götürməyi xahiş edirlər. Sultan III Toğrul da Qızıl Arslanı özünün atabəyi təyin etməyə məcbur oldu. [53]

Qızıl Arslana olan bu münasibət, mövqeyinin möhkəmlənməsi İnanc xatunu heç də qane etmirdi. O, mərhum ərinin sabiq məmlükləri Əmir Camaləddin Ay-Aba və Seyfəddin Rusla gizli danışığa girərək, onların Sultan III Toğrulun tərəfinə keçmələrinə nail oldu. [54] Zəncan, Əbhər və Marağa hakimləri də onlara qoşuldular. 1187-ci ildə Həmədan yaxınlığında birləşmiş qüvvələrlə Qızıl Arslanın ordusu arasında bir neçə gün davam edən döyüşlərdən sonra Qızıl Arslanın ordusu geri çəkildi. [55]

Bundan sonra Sultanın əmri ilə onun tərəfdarları Qızıl Arslanın tərəfdarlarına divan tutmağa başladılar. Belə ki, III Toğrulun vəziri İzzəddin, Həmədanın rəisi Fəxrəddin, Qızıl Arslanın əmirləri Siracəddin Qaymaz, Bədrəddin Qaragöz və başqalan öldürüldü. Bundan sonra yerli hakimlər, xüsusən ətraf ərazinin hakimləri Sultanla əlaqəni kəsməyə başladılar. [56]

Qızıl Arslan əvvəlcə Bağdad xəlifəsi ən-Nasir Lidinillaha müraciət etdi. Xəlifə ən-Nasir Qızıl Arslanın təklifini qəbul etdi və Cəlaləddin ibn Yunisin başçılığı ilə Həmədana qoşun göndərdi. Həmədan ətrafındakı Day-Mərgdə meydana gələn döyüşdə Qızıl Arslanın gəlməsini gözləməyib döyüşə girən xəlifə qüvvələri 6 may 1188-ci ildə III Toğrul tərəfindən darmadağın edildilər. [57]

Məğlubiyyət xəbərini eşidən xəlifə təcili ikinci bir ordu təşkil etdi və başına da Mücahidəddin Xalis əl-Xassi gətirdi. 1188-ci ilin dekabrında Xəlifə ilə Sultan arasında ikinci vuruşma meydana gəldi. Bu dəfə III Toğrul Həmədanı tərk edib İsfahana qaçdı və Abbasi ordusu paytaxtı tutdu. Qızıl Arslan da buraya gəldi. Həmədanda xəlifənin əmriylə taxta Qızıl Arslan oturduldu və Bağdadda onun adına “hökmdar və möminlər əmirinin köməkçisi” adıyla xütbə oxuduldu. [58]

Qızıl Arslanın Həmədanda olmasından istifadə edən sultan III Toğrul öz qoşunu ilə Uşnu, Xoy, Urmiya və Səlmas şəhərlərinə soxulub, hər yeri talan etdi [59] və Səlahəddin Əyyubiyə müraciət edərək, yardım göstərməsini xahiş etdi. Səlahəddin, Qızıl Arslanla III Toğrulu barışdırmağa cəhd göstərsə də bu heçbir nəticə vermədi. Əvvəl barışığa razı olan III Toğrul, yenidən Qızıl Arslanla müharibə etmək qərarına gələrək, 1190-cı ilin oktyabrında Qızıl Arslanın üzərinə hücuma keçdi. Qızıl Arslan digər rəqibi İnanc xatunun oğulları ilə barışıq imzaladı, onları öz yanında xidmətə götürdü və nəhayət mərhum qardaşının dul qalmış arvadı İnanc xatunla evləndi. Beləliklə yalnız bu tədbirlərdən sonra 1191-ci ildə III Toğrulla qarşılaşan Qızıl Arslan Sultanı məğlub edərək həbsə atdı. [60]

1191-ci ildə Qızıl Arslan fəallaşmış olan gürcülərin qarşısını almaq üçün hərəkət keçdi. Atabəy qoşunları Van gölünə yaxınlaşaraq yollarının üzərindəki Bitlis şəhərini tutdular. Eyni zamanda Qızıl Arslan, kraliça Tamaranın birinci əri, gürcü sarayından qovulmuş olan Georgi Rusa hərbi yardım göstərdi. Gürcüstana soxulan Qızıl Arslanın qüvvələri ölkəni talan etdilər və çoxlu əsir qənimətlə geri qayıtdılar. [61]

Qızıl Arslan Həmədana qayıdarkən Naxçıvandakı həbsdə olan Səlcuq taxtının varislərindən Səncər ibn Süleymanı da özüylə gətirərək İraq Səlcuq taxtına əyləşdirdi. Sonradan Xəlifənin də məsləhəti ilə Səncəri yenidən həbs etdirib sultanlıq tacını öz başına qoydu. Beləcə, Eldənizlərin hakimiyyət uğrunda mübarizəsi Naxçıvan iqtidarlığından Səlcuqlu sultanlıq taxtına qədər bir yol keçərək öz inkişaflarının zirvəsinə çatdı. Beləliklə, Azərbaycan Atabəyləri formal hakimiyyəti, yəni sultan titulunu ələ keçirdilər. [62]

Lakin Qızıl Arslan gerçək hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçün mövcud olan bütün imkanlardan istifadə etmədi. Sarayda özbaşınalıq hökm sürür, hökmdarın isə içki məclislərindən başı açılmırdı. Nəhayət, Qızıl Arslana qarşı qəsd təşkil olundu. İnanc Xatun bu qəsddə fəal rol oynayırdı. 1191-ci ilin sentyabr ayında Qızıl Arslan öldürüldü. [63] [64]

Əbu Bəkr (1191–1210)

Həmçinin bax: Atabəy Əbu Bəkr

Əbu Bəkrin adına zərb olunmuş dirhəmlər

Sultan Qızıl Arslan öldürülən kimi Əbu Bəkr Azərbaycana yola düşdü və tezliklə Naxçıvana, Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründən Azərbaycan Atabəylərinin tabeliyində olan torpaqlardan yığılmış vergilərin toplandığı Əlincə qalasına çatdı. Qala bütün xəzinələrlə birlikdə Əbu Bəkr tərəfindən ələ keçirildi. Azərbaycandakı bütün yerli hakimlər onun hakimiyyətini tanıdılar. [65] Həmədan və ətraf vilayətləri isə Cahan Pəhləvanın İnanc xatundan olan oğlanları Qutluq İnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər zəbt etdilər. İnanc xatunun özü Reydə qaldı. [42]

Cahan Pəhləvanın silahdaşlarından olan Mahmud Anas 1192-ci ildə sultan III Toğrulu həbsdən çıxardı. Qutluq İnancın üzərinə hücuma keçən III Toğrul Qəzvin yaxınlığındakı döyüşdə İnancın 15 minlik qoşununu məğlub etdi. Ordusunun xəyanətinə uğrayan Qutluq İnanc Reyə çəkildi. Bu qələbədən sonra sultan III Toğrulun təntənəli surətdə Həmədana daxil oldu və yenidən sultan taxtına sahibləndi. [66]

Məğlub olan Qutluq İnanc xarəzmşah Təkişə elçilər vasitəsilə III Toğrula qarşı mübarizə üçün yardım istədi. Xarəzmşah Təkiş Əcəm İraqında vəziyyətin gərginliyindən istifadə edərək, 1193-cü ilin əvvəlində Əcəm İraqını işğal etmək üçün qoşun göndərdi. Xarəzm qoşunları hücuma keçərək Reyi və Təbərkək qalasını ələ keçirdilər. Qutluq İnanc Xarəzmşah qoşunlarının qüvvəsindən qorxaraq, qaçıb Sərcahan qalasında sığındı. Bundan istifadə edən edən III Toğrul Təkişə külli miqdarda bəxşiş göndərdi və Qutluq İnanca qarşı mübarizədə ondan kömək dilədi. Kömək əvəzi olaraq III Toğrul öz qızını Təkişin qardaşı Yunis xana verdi və hətta onun adı ilə pul kəsdirməyə, onun adına xütbə oxutmağa söz verirdi. [67]

Bu vaxt xarəzmşah Təkişin qardaşı Sultanşah ona qarşı üsyan qaldırdı, Gürgənci zəbt etdi və Xarəzmi mühasirəyə aldı. Ona görə də Təkiş zəbt olunmuş torpaqlardan xərac toplayaraq, Rey və Təbərəkdə əmir Tamqaçın başçılığı ilə Xarəzm qoşun dəstələrini qoyub tezliklə Xarəzmə qayıtdı. [68] Ənənəsinə sadiq qalan III Toğrul isə yenədə müttəfiqinə xəyanət etdi və Xarəzmşahın getməsindən istifadə edərək, 1193-cü ilin mart-aprelində Xarəzmşahların qoşun dəstəsinə hücum edərək, onları qılıncdan keçirdi. Rey və Təbərək qalasını ələ keçirdi və məğlub olaraq öldürülmüş Əmir Tamqaçın başını Xarəzmə göndərdi. [69]

Hadisələrin belə şəkil alması İnanc xatunu III Toğrula münasibətdə siyasəti dəyişməyə vadar edir. O, III Toğrula müraciət edərək, dostluq münasibətləri və özünün sərvətləri müqabilində onunla evlənmək təklifini qəbul etməyi xahiş edir. Lakin evləndikdən az sonra Toğrula xəbər verirlər ki, İnanc xatun onu zəhərləmək fikrindədir. Bu xəbər Toğrula çatan kimi təşkil etdiyi sui-qəsd İnanc xatunun özünə qarşı istifadə edilir və İnan xatun öldürülür. [70]

Qutluq İnanc Mahmud anasının aqibətindən sonra atasının bir dəstə qulamı qaçaraq qardaşı Əmir Əmiran Ömərə sığındı. Qardaşlar birləşərək Təbrizi ələ keçirdilər və digər qardaşları Əbu Bəkrin üzərinə hücuma hazırlaşmağa başladılar. 1193-ci ilin axırlarında Təbriz yaxınlığında baş verən döyüşdə Əbu Bəkr qalib gəldi. Qutluq İnanc Zəncana, Ömər isə Şirvana qaçdı. [42] Qutluq İnanc xarəzmşah Təkişə məktub göndərdi və yenidən III Toğrula qarşı mübarizə üçün ondan kömək istədi. Eyni zamanda xəlifə ən-Nasir də Təkişə məktubla müraciət etdi. Bu təklifi qəbul edən Təkiş, 1193-cü ildə qoşunu ilə Xarəzmdən yürüşə başladı. Semnanda Qutluq İnanc öz tərəfdarları və III Toğrulu tərk etmiş İraq əmirləri ilə birlikdə Təkişə qoşuldular. [71]

Xarəzmşahın hücum xəbərini eşidən III Toğrul təcili surətdə qoşunları ilə Reyə tərəf üz qoydu və əsas qüvvələrinin yaxınlaşmasını gözləmədən Xarəzmşahla müharibəyə girmək qərarına gəldi. 1194-cü ilin martın 4-də III Toğrul 60 nəfər qulamla Rey yaxınlığında Xarəzm ordusunun Qutluq İnancın başçılıq etdiyi qabaq dəstələri üzərinə hücuma keçdi. Toqquşma zamanı oxla gözündən yaralanaraq və atdan yıxılan Sultan, Qutluq İnanc tərəfindən öldürüldü və başı Xarəzmşaha aparıldı. [72]

III Toğrulun ölümündən sonra, 1194-cü ilin iyulunda, Təkiş Həmədanı, Əcəm İraqının əksər şəhərlərini ələ keçirərək, tutulmuş torpaqları öz əmirləri arasında bölüşdürdü. O, İsfahanı Qutluq İnanca verərək, onu İraqın baş əmiri təyin etdi. Həmədan — əmir Qaragöz əl-Atabəyiyə, Rey – Təkişin oğlu Yunis xana verildi. Əmir Mayaçuq Yunis xanın atabəyi təyin olundu. [71]

1195-ci ilin əvvəllərində Xuzistan hakimi İl-Doğdu öldü. Bundan istifadə edən Xəlifə vəziri İbn əl-Qəssabın başçılığı ilə Xuzistana qoşun yeritdi. Xuzistanı şəhərlərini işğal etdikdən sonra Xəlifənin əmri ilə Abbasi qoşunları qarışıqlıq içində olan Əcəm İraqına da hücuma başladılar. [73]

Həmin il Qutluq İnanc və Yusif xanın atabəyi Mayaçuq arasında ziddiyyət yarandı. Zəncan yaxınlığındakı döyüşdə məğlub olan Qutluq İnanc öz dəstəsi ilə Xulvan keçidinə, Xəlifənin vəziri, həm də Abbasi ordusunun komandanı olan İbn əl-Qəssaba sığınaraq və ondan kömək istədi. Vəzir Qutluq İnancı fəxri xələtlə təltif etdi və süvari dəstəsini onun sərəncamına verdi. Yenidən Həmədana hücum edən İnanc qısamüddətli döyüşdən sonra Yunis xanı və Mayaçuqu şəhərdən çıxara bildi. [74]

Bu hadisələrdən xəbər tutan Əlaəddin Təkiş xəlifə qoşunlarının Əcəm İraqından çıxarılmasını tələb etdi və qoşunla Xarəzmdən Əcəm İraqına yürüşə başladı. 1196-cı ilin iyulunda, vəzirin ölümündən sonra xəlifə qoşunları içərisində başlanan ixtilafdan istifadə edən Xarəzmşah Həmədanı mühasirəyə aldı. Şəhər ələ keçirildi və Qutluq İnanc öldürüldü. [75]

Şirvanşah I Axsitana sığınan Əmir Əmiran Ömərə I Axsitan tərəfindən hərbi qüvvə ilə yardım göstərildi. Həmçinin Gürcü çariçası Tamardan da hərbi dəstək alan Ömər, birləşmiş qoşunlarla Şəmkir və Beylaqan döyüşlərində Əbu Bəkri ağır məğlubiyyətə uğratdı. Əmir Əmiran Ömər və gürcülərin hərbi qüvvələri Gəncəyə hücum etdilər. Gəncə əhalisi “kafirlərlə” gəldiyinə görə təslim olmayacaqlarını bildirdilər. [76] Əmir Əmiran Ömər Gəncəni hiylə ilə ələ keçirdi. Gürcü qoşunları Gəncəni tərk etdikdən sonra isə əhali tərəfindən hücuma məruz qalan Əmir Əmiran Ömər öldürüldü. Şəhər yenidən Əbu Bəkrin hakimiyyəti altına keçdi. Bundan xəbər tutan gürcü qoşunları Azərbaycan sərhədlərini keçdilər. Əbu Bəkr dövlətin müdafiəsini başlı-başına buraxaraq, Naxçıvana, oradan da Təbrizə getdi. Gəncəni ala bilməyən gürcü qoşunları 1203-cü ildə Dəbilə daxil oldular və şəhəri qarət etdilər. [77]

Güclü rəqibə müqavimətin faydasız olduğunu başa düşən Əbu Bəkr xarəzmşah Təkişə tabe olduğunu bildirdi və Əcəm İraqı ilə Azərbaycanın idarəsinin ona verildiyini yazan bir icazə aldı. Ancaq Xarəzmşahın hüzuruna getməyib qardaşı Özbəyi göndərdi. Özbək Həmədanda Xarəzmşah tərəfindən böyük hörmət və izzətlə qarşılandı. Təkiş, İraqi Ərəb, İraqi Əcəmin idarəsini Özbəyə tapşırıb Cəmaləddin Ay-Abanı onun vəziri təyin etdi. [78]

Xarəzmşah Təkişin Xarəzmə qayıtmasından sonra İraq məmlükləri bir yerə yığışaraq Xarəzmşahlara qarşı mübarizəyə başladılar. İttifaqın başında duran Cahan Pəhləvanın vassalı Gökcə ət-Türki ilə birlikdə xəlifə ən-Nasir də Xarəzmşahlara qarşı hərəkətə keçmişdi. Xarəzmşah tərəfindən Özbəyə verilən köhnə İraq Səlcuq torpaqları xəlifə ilə Gökcə arasında bölüşdürüldü. Rey, Savə, Qum, Kaşan Gökcənin, İsfahan, Həmədan, Zəncan və Qəzvin isə Xəlifənin əlinə keçdi. Özbək Həmədanın idarəsini öz əlinə aldı. [79]

1197-ci ildə yanvarın 27-də Özbəyə xidmət adıyla gəlmiş olan vəziri Cəmaləddinin tərəfdarları Özbəyi Həmədandan çıxardılar və şəhəri ələ keçirdilər. Bu vaxt 1197-ci ildə Əyyubilərin görkəmli sərkərdələrindən əmir Əbül Hayc əs-Sami Əyyubi sultanı ilə əlaqələrinin pisləşməsi səbəbindən xəlifəyə sığındı. Xəlifə onu ordu komandanı təyin edərək Həmədana hücuma hazırlaşmağı əmr verdi. Abbasi qoşunları Həmədana yaxınlaşanda Özbək də öz ordusu ilə onlara qoşuldu. Lakin hərbi müşavirə zamanı Özbək Əbül Haycın təklifi ilə razılaşmadığı üçün tərəflər arasında münaqişə yarandı və Özbək həbs edildi. Bundan xəbər tutan Xəlifə Özbəyin təcili azad olunması əmrini verir və ona fəxri geyim və qızıl qılınc göndərir. Əbül Xayc işin belə şəkil aldığını görərək qorxuya düşdü. Ordusunu tərk edərək Ərbilə qaçdı və orada öldü. [80]

Bir müddət sonra Abbasi ordusuna güvənməyən Özbək də Həmədanı tərk edərək Azərbaycana qardaşı Əbu Bəkrin yanına geri döndü. 1220-ci ildə Xarəzmşah Təkiş vəfatında sonra taxta oğlu Əlaəddin Məhəmməd keçdi. [81] Xarəzm taxtında meydana gələn hökmdar dəyişikliyindən istifadə edən Gökcə, Özbək və Əbu Bəkr İraqi Əcəm bölgəsindəki fəallıqlarını artırdılar. Həmədana gələn Atabəy Əbu Bəkr buranın idarəsini qardaşına verib, İsfahanı öz əlinə keçirdi. Reyin idarəsi isə Gökcəyə verilir. Ancaq Eldənizlərlə onların vassalları arasındakı ixtilaf yenidən canlandı. Atabəy Əbu Bəkrin başı içki və kef məclislərinə qarışdığından onun vəzifəsini ölkənin əsil sahibi kimi hərəkət edən Cəmaləddin Ay-Aba aparırdı. Bu vəziyyət Gökcənin gücünün artmasına səbəb oldu. Bir çox saray əyyanları Gökcənin tərəfinə keçməyə başladılar. [82]

“Biz eşitmişik ki, sən elm adamlarına və xeyirxahlara hamilik edir və onlara mərhəmət göstərirsən. Ona görə də biz səni mehriban və mömin adam hesab edirdik. Lakin biz indi bunun tam əksini görürük. Sən islam ölkəsinə soxulur və müsəlmanlarla vuruşursan, onların mülkünü qarət edir və nifaq törədirsən. Əgər sən doğrudan da beləsənsə, sənin ağlın yoxdur. Bir kəndin sahibi olduğun halda, bizim üzərimizə, Həmədan darvazalarından tutmuş Xilat və İrbilə qədər torpaqların hakimlərinin üzərinə hücum çəkirsən? Tutalım ki, sən onu [Əbu Bəkri] qaçmağa məcbur edəcəksən, bəs sənə məlum deyilmidir ki, onun məmlükləri var, mən də onlardan biriyəm? Əgər Əbu Bəkr, hər kənddən bir dəstə və ya hər şəhərdən on nəfər çağırsaydı, onun qoşunu səninkindən bir neçə dəfə artıq olardı! Sənə məsləhətim budur ki, öz şəhərinə qayıdasan! Bunu sənə yalnız rəhmim gəldiyi üçün deyirəm!”

Şəmsəddin Aydoğmuşun Müzəffərəddin Göy-Böriyə məktubu. [83]

Çox keçmədən Atabəy Əbu Bəkrin tərəfdarlarının və ordusunun çox hissəsi Gökcənin tərəfinə keçdi. Əbu Bəkr İsfahana çəkildi, Gökcə isə təntənəli surətdə Həmədana daxil oldu. Bu zaman onunla qalan digər əmirlərin də xəyanəti nəticəsində Əbu Bəkrə tamamilə Azərbaycana çəkildi. Lakin 1203–1204-cü illərdə Gökcəyə qarşı Cahan Pəhləvanın keçmiş vassallarından Şəmsəddin Aydoğmuş çıxış etdi. Baş vermiş döyüşdə Gökcə öldürüldü və bütün torpaqları Aydoğmuşun əlinə keçdi. Aydoğmuş hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün onunla birgə üsyana qalxan Eldəniz şahzadəsi Özbəyi sultan elan etsə də bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləmişdi. [84]

1204–1205-ci illərdə gürcülər Azərbaycanın içərilərinə soxulurlar. İbn əl-Əsirin yazdığına görə, onlar Azərbaycanda “xeyli zorakılıq, dağıntı törətdilər, qarətçilik etdilər, bir çoxlarını əsir tutub apardılar”. Müqavimətlə üzləşməyərək irəliləyən gürcülər Eldənizlərin qərb ərazilərinə Xilata, Malazgirtə və Ərcişə hücumlar təşkil etdilər. Burada, gürcülərlə yerli hakimlərin qoşunları arasında baş verən döyüşdə gürcü ordusu məğlubiyyətə uğradıldı. Lakin sonrakı il gürcü qoşunları yenidən Azərbaycanın qərb vilayətlərinə hücum edib, bir çox məskənləri xarabazara çevirdilər. Bir daha Xilatı tutmağa cəhd göstərsələr də, yenidən darmadağın edildilər. Əbu Bəkr gürcü hücumunun qarşısını almaq məqsədi ilə, nəhayət, gürcü hökmdarının qızı ilə evləndi və bundan sonra gürcü hücumları dayandı. [85]

Azərbaycanda isə Marağa hakimi Körpə Arslan, Ərbil atabəyi Göy-Börü ilə müqavilə bağlayıb Təbrizi ələ keçirməyə hazırlaşırdı. Atabəy Əbu Bəkr qorxuya düşərək Aydoğmuşdan kömək istədi. Əbu Bəkrin bu istəyini qəbul edən Aydoğmuş öz ordusu ilə Əbu Bəkrin düşərgəsinə gələrək, onunla qüvvəsini birləşdirdi. Bunu eşidən Göy-Börü təcili Azərbaycanı tərk etdi. Aydoğmuş ilə Əbu Bəkr Marağanı mühasirəyə aldılar. Ancaq Əlaəddin Körpə Arslan sülh təklif etməsi ilə mühasirə dayandırıldı və müqaviləyə əsasən Marağa qalalarından biri Əbu Bəkrə, Uşnu ilə Urmiyə də Körpə Arslana verildi. [86]

1208-ci ilin ortalarında Ağsunqur əl-Əhmədilinin nəslindən olan Marağa hakimi Körpə Arslan vəfatından və bir qədər də sonra onun azyaşlı oğlunun ölümü ilə Marağa hakimlərinin taxta keçmək üçün heçbir nümayəndəsi qalmamışdı. Bundan istifadə edən atabəy Əbubəkr Marağanı və əl-Əhmədili nəslinin Ruindej qalasından başqa bütün torpaqlarını tutdu. Ruindej qalasını isə Körpə Arslanın bütün sərvətlərini mənimsəmiş xacəsi ələ keçirmişdi. Həmin il xarəzmşah Təkişin oğlu Tacəddin Əlişah Əbu Bəkrin torpaqlarına hücum keçsə də, məğlub edildi və öldürüldü. [87]

Atabəy Nüsrətəddin Əbu Bəkrin ölümü 1210-cu ilin sonu 1211-ci ilin əvvəlinə təsadüf edir. 1211-ci ildə əmisi Qızıl Arslana aid dinarların yenidən zərb edilməsinə qərar verilməsi onun ölümünün 1211-ci ilin əvvəlləri olduğunu göstərir. Qardaşının vəfatından sonra Eldənizlərin taxtına Özbək keçdi. [88]

Özbək (1210–1225)

Həmçinin bax: Atabəy Özbək

Gürcü yürüşləri və Əcəm İraqındakı döyüşlər

Gürcü qoşunları 1210–1211-ci illərdə Azərbaycana dağıdıcı basqınlar etdilər. Onlar Naxçıvanı mühasirəyə aldılar, lakin ələ keçirə bilmədilər. Sonra Mərəndi talan etdilər, Təbrizi mühasirəyə aldılar. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın həyat yoldaşı Zahidə xatun çoxlu pul, daş-qaş və sənətkarlıq məhsulları verib şəhəri dağıntıdan qurtardı. Təbrizlilərin, eləcə də Miyanənin bütün malqarası aparıldı, ətraf yerlər qarət edildi. Gürcü qoşunları geri çəkilərkən miyanəlilər üsyan qaldırıb gürcü qarnizonunu qırdılar. Yenidən şəhərə hücum edən gürcü dəstələri şəhər hakimini ailəsi ilə birlikdə qılıncdan keçirdilər, dərilərini soyub minarənin başından asdılar, sonra isə şəhəri qarət edib yandırdılar. Zəncan, Qəzvin və Abxar əhalisinədə eyni cür divan tutdular. Uçan şəhərinin, Ərdəbilin bütün varidatlarını karvanlarla apardılar. 12 min ərdəbilli qılıncdan keçirildi. Özbəyin hakimiyyəti illərində Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətləndi. [89]

Onun taxta çıxdığı vaxt İraqi Əcəmdə vəziyyət ağır idi. Bu vaxt bir müddətdir İraqi Əcəmi tək başına idarə edən Aydoğmuşa qarşı Cahan Pəhləvanın bir başqa məmlükü Nəsrəddin Məngli çıxış edərək onu məğlub etdi və İraqi Əcəm torpaqlarını əlinə keçirərək Rey, İsfahan, Həmədan və digər əyalətlərdə öz adına xütbələr oxudub, “sultan” adıyla sikkələr zərb etdirdi. Xəlifə ən-Nasir, Azərbaycan atabəyi Özbək və ismaili hökmdarı Cəlaləddin Həsən öz aralarında Menglinin əlindəki İraqi Əcəm torpaqlarını da bölüşdürdülər. Ərbil atabəyi Müzəffərəddin Göy-Börü də onlara qoşuldu. Müttəfiqlərin birləşmiş orduları Həmədana hərəkət etdilər. 1215-ci ilin avqust-senyabrında meydana gələn döyüşdə Məngli məğlub oldu və qaçdığı Savədə şəhər hakimi tərəfindən öldürüldü. Başı isə Atabəy Özbəyə göndərildi. Mənglinin əlindən aldığı torpaqlar üzərinə Cahan Pəhləvanın vassallarından Seyfəddin Oğlamışı canişin təyin edən Atabəy Özbək özü Təbrizə qayıtdı. Ancaq daha əvvəl Xarəzmşahların xidmətində olan Oğlamış hakim təyin edildikdən sonra xütbəni xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin adına oxudmağa başladı. Bu səbəbdən də 1217-ci ilin yazında Oğlamış öldürüldü və Əcəm İraqında Xarəzmşahların adına xütbə oxunması və pul kəsilməsi dayandırıldı. [90]

Bu zaman atabəy Özbək və onun vassalı, Fars hakimi atabəy Səd ibn Zəngi Oğlamışın həlakından və Xarəzmşahın uzaqda olmasından istifadə edərək, qoşunlarını İran İraqı ərazisinə yeritdilər. Özbək İsfahan əhalisinin razılığı ilə şəhərə daxil oldu. Eyni vaxtda Səd ibn Zəngi Rey, Qəzvin, Hüvar və Semnan şəhərini və onların nahiyələrini ələ keçirdi. Atabəy Özbək və atabəy Səd tərəfındən İranın ərazisinin xeyli hissəsinin zəbt olunduğunu Qumisdə eşidən Xarəzmşah öz qoşunlarından 12 min seçmə atlını ayırıb Reyə göndərdi. Xeyli- Buzurq yaxınlığında Xarəzmşah ordusu atabəy Sədi yaxaladı və döyüşdə məğlub olan Səd əsir götürülərək Həmədana, Xarəzmşahın yanına aparıldı. [91]

Bunu eşidən Özbək, Əhər hakimi Nurəddin Məhəmmədi Təbrizə göndərib özü də dağlarda yerləşən qalalardan birinə qaçdı. Ancaq Nurəddin Məhəmməd Miyanə yaxınlarında Xarəzmşahlara məğlub oldu və özüylə birlikdə vəzir Rəbibəddin Dəndan da əsir düşdü. Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd vəziri Nəsirəddin Dövlətyarı Atabəy Özbəyin yanına göndərərək ona təslim olmağı və Xarəzmşah adına xütbə oxutdurub, sikkə kəsdirməyi əmr edir. Xarəzmşahın bu təkliflərini qəbul edən Özbək, Arran və Azərbaycandakı hakimiyyətini qorusa da Əlaəddin Məhəmmədin vassalına çevrildi. [92]

1214–1215-ci illərdə Gürcü hücumlarının arasının kəsilməsindən istifadə edən Özbək öz mülklərində işləri qaydaya salmaq qərarına gəlir. Bu məqsədlə o, atabəy xəzinəsinə vergiləri ödəməkdən imtina etmiş yerli hakimləri cəzalandırmaq üçün Qarabağa yürüş edir. XIII əsrin anonim müəllifinin məlumatına görə, atabəyin “qoşunları qələbə çalaraq, hamını qılıncdan keçirtdilər. Onlar xeyli pul və zəngin hərbi qənimət gətirdilər”. [93]

1222-ci ildə Şirvana hücum edən qıpçaqları darmadağm edən gürcülər oradan qayıdaraq 1222-ci ilin noyabrında Beyləqana hücum etdilər. Şəhər əhalisi həmişəki kimi elə güman edirdilər ki, təzminat ilə gürcülərdən yaxa qurtaracaqlar. Lakin gürcülər monqollardan da amansız qırğın törətməyə başladılar. Şəhəri qarət etdikdən sonra geri döndülər. [94] [95]

Monqolların yürüşü

Əsas məqalə: Monqolların Azərbaycana ilk yürüşü

Atabəy Özbəyin hakimiyyətinin və Eldənizlilərin son dövründə Monqolların Orta Asiya, Orta Şərq və Qafqaza birinci yürüşü gerçəkləşdi. Cəbə Noyon və Subutay Bahadırın [q 3] komandanlığı altında monqollar Xorasan və İraqi Əcəmin torpaqlarından keçərək 1221-ci ildə yanvar ayında Təbrizə gəldilər. Atabəy Özbək monqollara elçi göndərib barışıq imzalamağı təklif etdi. Monqollar Təbriz qarnizonlarındakı xarəzmlilərin onlara təslim edilməsini istədilər. Atabəy Özbək xarəzmlilərin bir hissəsini özü öldürtdü, qalanını da monqollara göndərdi. Bunun xaricində Özbək onlara təzminat olaraq pul, paltar və mal-qara da verdi. [96]

Monqolların gündən-günə artan təhlükəsini görən gürcü hökmdarı IV Georgi Laşa qonşu hakimlərə, o cümlədən atabəy Özbəkə, Xilat və Cazirə hakimi əl-Məlik əl- Əşrəfə müraciət etdi. Atabəy Özbək və Georgi barışıq müqaviləsi və monqollara qarşı birgə çıxış haqqında saziş bağladılar. [97] Lakin birgə hərəkət haqqında danışıqlar monqollara məlum oldu və onlar yenidən Gürcüstana və Arrana soxuldular. Gürcü qoşunları darmadağın edildilər. [98]

Bundan sonra yenidən Azərbaycan ərazisinə qayıdan monqollar bir daha Təbrizə hücum etdilər. Lakin şəhər əhalisi bu dəfə də təzminat verməklə şəhərin işğalının qarşısını ala bildi. Bundan sonra Monqollar üzlərini Marağa tərəfə çevirdilər. 1221-ci ilin martında Özbəyin həyat yoldaşı Sülafə xatuna mənsub olan Marağa şəhəri mühasirəyə alındı. Ağır mühasirəni saxlaya bilməyən marağalılar məğlub oldular. Monqolların əlinə keçən şəhər yandırıldı və qarət edildi. [99]

Daha sonra Eldənizlərə uzun müddət paytaxtlıq edən Həmədana hücum etdilər. Həmədanı əllərinə keçirən monqollar şəhəri xarabaya çevirdikdən sonra Ərdəbilə üz tutdular. Şəhəri dağıdan monqollar yenidən Təbrizə gəldilər. Atabəy Özbək Naxçıvana qaçdı. Təbrizin hakimi Şəmsəddin ət-Tuğrayi isə monqollara hədiyyələr verərək şəhəri onların hücumundan qurtardı. [100] Monqollar buradan Səraba yollandılar, Sərabda da Ərdəbildə etdiklərini təkrarlayan monqollar buradan Naxçıvana hərəkət etdilər. Naxçıvan kəndlərinin əhalisini öldürməyə başlayınca Atabəy Özbəyin oğlu Xamuş onların yanına elçi göndərib üzrxahlıq etdi. Monqollar da onlara toxunulmazlıq əlaməti olaraq üzərində damğa olan ağacdan qayrılmış bayqu [q 4] verdilər. [101]

Naxçıvandan sonra monqollar şimala, Gəncə və Beyləqana doğru hərəkətə başladılar. Beyləqanı qarət etdikdən sonra Gəncəyə hücum edib şəhəri mühasirəyə aldılar. İbn əl-Əsir yazır ki, “bu şəhərin çoxlu müdafiəçiləri olduğunu, onların gürcülərlə daimi mübarizədə qazandığı igidliyini və şəhər divarlarının keçilməzliyini öyrənmişdilər”. Monqollar yalnız təzminat almaqla kifayətlənərək, şəhərdən kənara çəkildilər. Sonra monqollar Dərbənd keçidi vasitəsilə şimala keçmək üçün cəhd göstərdilər. Onların ilk cəhdi baş tutmadı, belə ki, Dərbənd darvazalarını tutan qıpçaqlar onlara müqavimət göstərdilər. Belə olduqda monqollar Şirvanşah I Guştəsbə elçi göndərərək guya sülh bağlamaq üçün bir neçə nəfərin göndərilməsini xahiş etdilər. Şirvanşah öz zadəganları arasından 10 nəfər göndərdi. Monqollar onlardan birini öldürüb, qalanlarından isə şimala keçidi göstərməyi tələb etdilər. Beləliklə Dərbənddən şimala hərəkət edərək Azərbaycandan çıxdılar. [102]

Atabəy Özbəkin fəaliyyətsizliyinə və nüfuzunu itirməsinə baxmayaraq, onun atası Cahan Pəhləvanın vassalları ənənə üzrə Azərbaycan Atabəyləri sülaləsinə olan ehtiramı saxlayırdılar. Belə ki, Mosul Atabəylərinin torpaq sahibləri arasında nifaq düşərkən II İmadəddin Zəngi 1222-ci ildə Mosul hakimi Bədrəddin Lülü tərəfindən öz mülklərindən qovulmuşdu. II İmaməddin Zəngi atabəy Özbəkə pənah apardı, Özbək iltifat göstərərək onun mülklərini pay torpaqlarına, yəni iqtaya bölüb, özünü isə sarayda xidmətə götürdü. [103]

Xarəzmşah Cəlaləddinin yürüşü

Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmmədin ölümündən sonra oğlanları müəyyən ərazilərdə hakimiyyətlərini bərpa etmişdilər. Onlardan ən qüvvətlisi Qiyasəddin Pir şah idi. O, İraqi Əcəmi ələ keçirmişdi digər qardaşı Cəlaləddin Məngüberdi [q 5] isə Hindistana hərəkət etmişdi. Cəlaləddin Hindistanda bir müddət qaldıqdan sonra, oradan da Farsa yollandı. Cəlaləddindən əvvəl qardaşı Pir şah Eldənizlərin mülklərinə hücum etmişdi. Marağanı əlinə keçirən Pir şaha Atabəy Özbək sülh təklif etmiş və bacısı Cəlaliyyə xatunu da ona ərə verdi. [104]

Bundan sonra Qiyasəddin Pir şah öz qoşunlarını Reyə çəkdi. Burada onunla atabəyi və qaynı İğan-Taisi arasında nifaq düşdü və nəticədə İğan-Taisi 50 minlik ordu ilə kənara çəkildi. Onların arasındakı nifaqdan istifadə edən Özbək Pir şaha təslim olmaqdan boyun qaçıraraq, ona qarşı çıxdı. Eyni zamanda Pir şah İğan-Taisini məğlub edərək onu geriyə — Azərbaycana çəkilməyə məcbur etdi. Azərbaycana daxil olan İğan-Taisi qarət və qırğına başladı. [105] Sonra isə xəlifə ən-Nasirin əmri ilə Həmədana tərəf hərəkət etdi ki, bura başqa vilayətlərlə birlikdə ona Xəlifə tərəfındən iqta adıyla verilmişdi. Burada İğan-Taisi Hindistandan gəlmiş Cəlaləddin Manqburnun qoşunları tərəfındən mühasirəyə alınaraq darmadağın edildi və özü əsir alındı. Bundan sonra Cəlaləddin Abbasilər üzərinə hücuma hazırlaşdı. [106]

Xəlifə qoşunlarını darmadağın edən Cəlaləddin 12 gün Bağdad ətrafında qaldıqdan sonra, Marağa əhalisinin dəvəti ilə Azərbaycana tərəf hücuma başladı. 1225-ci ilin may ayında Marağa müqavimət göstərmədən Cəlaləddinə tabe oldu. Bundan sonra Cəlaləddin monqolların viran qoyduğu Uçanı keçərək, Təbriz şəhərini mühasirəyə aldı. Şəhər rəisi Nizaməddin ət-Tuğrainin başçılıq etdiyi Təbriz qoşunu yeddi gündən çox müdafiə oluna bilmədi. 1225-ci ilin iyun ayının 25-də atabəy Özbəyin hələ Xarəzmşah Marağada olarkən tərk etdiyi Təbriz şəhəri Xarəzm qoşunları tərəfindən tutuldu. [107] [108]

Azərbaycandakı qarışıqlıqdan istifadə edən gürcülər İvane Mxarqrdzelinin komandanlığı altında 60 minlik ordu ilə Azərbaycana hücum etmək üçün Dəbil yaxınlığındakı Qarni qalasında toplaşdılar. Gürcülərin əsas məqsədi Bağdadı və Təbrizi ələ keçirmək idi. Bir neçə həftə Təbrizdə qalan Cəlaləddin vəziri Şərəf əl-Mülkü buraya öz naibi təyin edərək [109] Dəbilə doğru hərəkətə başladı. Cəlaləddin Qərnidə gürcü qoşunu ilə döyüşə çıxdı. Baş vermiş döyüşdə gürcülər darmadağın edildilər və 20 min itki ilə geri çəkildilər. [110] Bu hadisələr zamanı Azərbaycan Atabəylərinin keçmiş vassalları – Sürməli hakimləri Şərəfəddin Uzdərə və Hüsaməddin Xızır Cəlaləddinin yanında xidmətə keçdilər. [111]

Bundan sonra Tiflis istiqamətində hərəkət edən Cəlaləddin yol üstə olan Beyləqan, Bərdə, Gəncə, Şəmkir şəhərlərini, eləcə də Bərdəylə Gəncə arasında yerləşən Şutur qalasını tutdu. Sultanın bu yürüşü ərəfəsində Gəncədə qalan atabəy Özbək, ondan Gəncə və onun nahiyələrinə mülkiyyət hüququ əldə etsə də, çox keçmədən Naxçıvan yaxınlığındakı Əlincə qalasında sığınacaq tapdı. Həyat yoldaşı Məleykənin öz razılığı ilə sultan Cəlaləddin ilə evlənməsi [112] xəbəri sultana çatanda o mənbələrin yazdığına görə “başını yastığa qoydu, o saat hərarəti qalxdı və o, bir neçə gündən sonra vəfat etdi”. [113]

Atabəy Müzəffərəddin Əbu Nəsr Özbək ibn Məhəmməd ibn atabəy Eldəniz ət-türki əs-səlcuqi ət-Toğrulun ölümü ilə Azərbaycan Atabəyləri öz mövcudluğunu itirdi. Eldənizlərin övladlarının hakimiyyəti altında olan ərazilər – Azərbaycan, Arran, Şirvan xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnunun hakimiyyəti altına keçdi. Bu, 1231-ci il avqustun ortalarınadək davam etdi və həmin il Cəlaləddinin qoşunları monqollar tərəfındən darmadağın edildi, özü isə öldürüldü. [114] [115]

Atasının ölümündən sonra atabəy Özbəyin yeganə oğlu Qızıl Arslan Xamuş Gəncəyə gələrək, Cəlaləddinə xidmət etmək istədiyini bildirdi. “Anadangəlmə lal-kar olan”, buna görə də “Xamuş” ləqəbini alan məlik, Marağanın hakimi, Ağsunqurilər nəslindən olan Əlaəddin Körpə Arslan əl-Əhmədilinin nəvəsi Sülafə xatuna evlənmişdi. [113]

1226-cı ildə atabəy Özbəyin məmlükləri Bəklik əs-Sədidi və Seyfəddin Sunqurca Sultan Cəlaləddinə qarşı qiyam qaldırdılar. Onların bu çıxışı uğursuz nəticələndi – Sultan Cəlaləddin onları Xoy bölgəsində mühasirə edərək təslim olmağa vadar etdi. Məğlubiyyətə uğramış məmlüklər Sultana xidmət etməyə başladılar. Lakin 1229-cu ildə Bəklik əs-Sədidi və Seyfəddin Sunqurca Atabəyin başqa məmlükləri, o cümlədən Nəsirəddin Ağ Quş və başqaları ilə birlikdə Xamuşun oğlu Nüsrəddini həbsdən çıxararaq Eldənizlərin hakimiyyətini bərpa etmək üçün qiyam qaldırdılar. Lakin bu qiyam da uğursuz nəticələndi Ağ Quş və Bəkliyi çarmıxa çəkdilər. [116]

Dövlət quruluşu

İdarəetmə və inzibati bölgü

Azərbaycan Atabəylərində inzibati idarə eynilə İraq Səlcuq sultanlığında olduğu kimi idi. Sülalənin banisi Şəmsəddin Eldəniz öz dövlətinin nə inzibati, nə də hərbi quruluşunda demək olar ki, heç bir dəyişiklik etmədi. İnzibati və idarəetmə cəhətdən Eldənizlər İraq Səlcuqlarının sistemlərindən istifadə edirdilər. [117]

Qızıl Arslana qədər Eldənizlərdə “böyük atabəy” yəni “atabəy əl-əzəm” deyilən vəzifə mövcud idi. Bu vəzifədə sultanın atabəyi dururdu. Divana rəhbərlik vəzirin əlində idi. O, “əshab əd-divan” adlanırdı. Vəzir, məmurları vəzifəyə təyin etmək və vəzifədən kənarlaşdırmaq, təqaüdləri və məvacibləri müəyyənləşdirmək, vergi idarəsinə və xəzinəyə nəzarət etmək hüquqlarına malik idi. Vəzir daim hökmdarın yanında olur, onu səfər və yürüşlərdə müşayiət edir, özü qoşun göndərə və ona başçılıq edə bilirdi. Dövlətdə böyük hörmətə malik olan vəzirlər, əshab əd-divan, vəzir, sadr, dəstur, xocayi-bozorq titullarını daşıyırdılar. Mürəkkəbqabı və müəyyən mahuddan hazırlanmış çalma onların vəzifə əlamətləri idi. [118]

Eldənizlər dövrünə aid dəbilqə. Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

Dövlətdə üçüncü vəzifə böyük və ya “ulu hacib” vəzifəsi idi. Bu vəzifəni icra edən şəxs əmir əl-hacib əl-kəbir və ya hacib əl-xass əl-həzrət rütbəsini daşıyırdı. O, dövlət başçısına aid mühüm işlər haqqında məlumat verir, onun tələbatı qayğısına qalır və saray mərasimlərini təyin edirdi. [119]

Cahan Pəhləvan dövründən başlayaraq, vəzir olmaqla ali idarə yəni “divan əl-alə” yaradılmışdı. Bu idarənin nəzdində dövlət dəftərxanası yəni divan əl-inşa və yaxud divan ət-tuğra, maliyyə idarəsi və ya xəzinədarlıq yəni “divan əl-istifa” var idi. Dövlət dəftərxanası həm daxili, həm də xarici yazışmaları aparırdı. Bu dəftərxananın başçısı “münşi” və ya “tuğrayi” adlanırdı. Bu vəzifə irsi olmuş, onu icra edən şəxslər və onların sonrakı nəsilləri “ət-tuğrayi” ləqəbini daşımışdılar. Maliyyə idarəsinə və ya xəzinəyə rəhbərlik edən ali maliyyə məmuru yəni “mustoufi əl-mamalik” dövlətin maliyyə idarələri sisteminin başında dururdu. Hərbi idarəyə yəni “divan əl-ceyş və ya divan əl-ərz” sahib “divan əl-ərz” başçılıq edirdi. O, hərbi iqtalara nəzarət edir, bütün rütbələrdən olan hərbi qulluqçuların maaş və xərclərinin ödənilməsi işlərinə baxırdı. Hərbi vəzifələr, eləcə də ordu ilə bağlı hər şey xidmətdə olan türk əyanlarının əlində idi. [120]

Hər bir vilayətin başına “vali” yəni canişin təyin edilirdi. Valilər bu vəzifəni tutmazdan əvvəl çox vaxt qoşun əmirləri kimi fəaliyyət göstərmişlər. Vali öz vilayətinin hakimi idi. Dini hakimlər – qazılar valinin tabeliyində idilər. Vilayətin bütün məmurlarının rəisi, onun ali baş komandanı olan valiyə, maliyyə idarəsi də tabe edilmişdi. Validən sonra vilayətdə vəzifə cəhətdən ikinci şəxs onun vəziri idi. Valinin adından şəhərləri rəislər idarə edirdilər. Bir qayda olaraq, tanınmış yerli nəsildən olan şəhər rəislərinin vəzifəsi irsi idi. Rəisin özünün vəzifəyə qoyduğu və vəzifədən götürdüyü xəfiyyə rəisləri də ona tabe idilər. [121]

Ordu

Eldənizlərin ordusu mərkəzi hakimiyyətdən iqta almış əmirlərin qüvvələrindən və valilərin hakimlik etdikləri ərazilərdən göndərdikləri qüvvədən ibarət idi. Həmçinin hərbi qüvvələrdən başqa, hökmdarın özünün 50 min nəfərlik nizami süvari qoşunu vardı. [122] Əl-Hüseyni özünün “Əxbar əd-dövlə əs-Səlcuqiyyə” kitabında yazır: [123]

Mədəniyyət

Elm

Atabəy hökmdarlarının elmə, sənətə və sənət adamlarına verdikləri qiymət bu dövrdə elmin, mədəniyyətin inkişafını stimullaşdıran amillərdən idi. Mənbələrdə yazılır: “Şirvanşahların və Eldənizlərin saraylarında dövrün ən yaxşı alimləri toplanmışdı. Onların riyaziyyat, təbiətşünaslıq, tibb, kimya, fəlsəfə, məntiq, hüquq, astronomiya, ərəb və fars ədəbiyyatı və b. sahələrdə böyük müvəffəqiyyət və uğurları olmuş, bir çoxları müsəlman mədəniyyət və elminin ən gözəl xadimləri kimi tanınmışdır. [124]

Tibb

Bu dövrdə Azərbaycanda tibb elmi də yüksək səviyyədə inkişaf etmiş, Azərbaycan təbabət alimləri tərəfindən tibbə dair tədqiqatlar aparılmış, bir sıra xəstəliklərin müalicəsi və farmologiya dair əsərlər yazılmışdır. Bunlara Kəfiəddin Ömər ibn Osman, [q 6] Mövlana Kəmaləddin Hüseyn oğlu Nurəddin, Atabəy Özbəyin şəxsi həkimi olmuş Cəlaləddin Təbib, tibbə dair “Əl -Muxtar”, və “Kitabi tibb əl- Camali” kitabların müəllifi Mühzədbəddin Təbrizi, Mahmud ibn İlyas, Əkmələddin Naxçıvani, Fəxrəddin Əbu Abdullah Əhməd ibn Ərəbşah ibn Cəbrayıl ən- Naxçivani, Əkməllədin ən Naxçıvani və s. kimi böyük alimlər daxildir. Cəlalləddin Təbibidən bəhs edən atabəy Özbək deyirdi: [125]

Ədəbiyyat

Söz ehtiyatı, sintaktik ifadələrin zənginliyi, məcaz və tərkiblərin ifadəliyi və orijinallığı – poetik formanın bütün bu əlamətlərinə görə XII əsr Azərbaycan şairləri müasirləri və sonrakı şairlər nəsli arasında seçilirdi. Məzmun zənginliyinə görə isə Nizami və Xaqani yaradıcılığı insan dühasının son dərəcə gözəl nailiyyətləri sırasında durur. Səlcuq sultanlarının, sonralar isə Azərbaycan Atabəylərinin saray şairləri olmuşdur. Səlcuq sultanları, eləcə də sonralar onları əvəz edən Atabəylər qəbilə quruluşunu mühafizə edən və yazısız türk dillərində danışan köçərilərin nümayəndələri idilər. [6]

Dövrün böyük şairlərindən olan Əfzələddin Xaqaninin şerinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də fars dilinin hökmranlıq etdiyi şeir dilinə şairin azərbaycan-türk sözlərini gətirməsidir. Bunlardan şairin “Məra dər parsi fohşi ke quyənd, be torki çərxeşan quyəd ke sənsən” (tərcüməsi: “farsca mənə söyüş desələr, çərxi fələk onlara türkcə deyər ki, sənsən”) misralı məşhur beytində işlədilmiş “sənsən” sözünü, eləcə də özünün şeir “Divan”-ında işlətdiyi su, Tanrı, vuşaq (uşaq), çuxa, qunduz, xatun, sürmə, qara qız, dağ, xan və s. bu kimi sözləri qeyd etmək olar. [126]

Atabəylərin saray şairlərindən biri də Əsirəddin Əbül-Fəzl Məhəmməddir. O, Mərkəzi Asiyanın Əxsikət şəhərində doğulmuş, Xaqani səpkisində yaradan poetik formanın görkəmli ustadıdır. Şairə “Sultan əl-füzəla” [q 7] ləqəbi verilmişdi. Həmçinin “Malik əl-kəlam” [q 8] ləqəbini almış Zəhirəddin Tahir əl-Fəryabi də Atabəylərin Mərkəzi Asiyadan olan şairlərindən olmuşdur. O, 1189-cu ildə Cahan Pəhləvan, sonralar Qızıl Arslan və Əbu Bəkrin himayəsinə keçmişdir. Təbrizdə Xaqani ilə dostlaşan əl-Fəryabi mədhiyyələrində onu təqlid edirdi. Şair Təbrizdə vəfat edtmişdir və qəbri də Xaqaninin qəbri ilə yanaşıdır. Azərbaycan atabəylərinin sarayında Seyyid Zülfüqar Şirvani, Qivami Mütərrizi, Fərrux Şirvani, Cövhəri, Yusif Füzuli, Kəmaləddin Naxçıvani, Seyyid İzzədin əl-Ələvi və başqa bu kimi şairlər də yaşayırdılar. [127]

Nizami Gəncəvi 1180–1181-ci illərdə bitirdiyi ikinci poemasını – “Xosrov və Şirin” əsərini sonuncu İraq Səlcuq sultanı III Toğrula həsr etmişdi. Lakin bu, bir növ rəsmi ithaf idi. Əslində isə poema atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr olunmuşdu. Cahan Pəhləvan 1186-cı ildə öldüyü üçün poemanın mədhi onun qardaşı atabəy Qızıl Arslanın adına yazıldı. Nizamini Gəncə yaxınlığındakı düşərgəsinə dəvət edən Qızıl Arslan öz çadırında onu qəbul etmişdi. Poemanın müqabilində Qızıl Arslan bəxşiş olaraq Nizamiyə Həmdünyan kəndini və fəxri geyim təqdim etdi.

“Xosrov və Şirin”, Nizami Gəncəvi.
Tacı aydan yüksək o Qızıl Arslan
Qərbin pənahıdır. Şərqə hökmran. [128]

Təhsil

Atabəylər dövründə və orta əsrlərdə Azərbaycanda məktəb ibtidai təhsil müəssisəsi kimi tanınırdı. Məktəblər ilkin savad verir və əsasən də mədrəsələr üçün şagirdlər hazırlayırdılar. Məktəblərə qəbul 5–6 yaşından aparılır və 15 yaşına kimi orada təhsil alırdılar. [129] Məktəblərdə yazıb-oxumaqla bərabər, əsas istiqamət dini yönümlü olub, Quranın əzbərlənməsi və dini ehkamların öyrədilməsinə yönəldilirdi. Bundan başqa, ayrı-ayrı fənlər barəsində də məlumat verilirdi. Bu dövrlərdə yetim uşaqların təhsili üçün ayrıca “beyt ət-təlim” adlanan mək-təblər də fəaliyyət göstərirdi. Burada hər 10 uşağa bir tərbiyəçi – atabəy təhkim olunurdu. Onlar yetimlərin yaşayışına, yeməyinə, geyiminə, tərbiyəsinə və s. cavabdeh idilər. [130]

Orta əsrlərdə Azərbaycanda təhsilin məzhər adlı forması da mövcud idi. Bu təhsil formasında hər ustad bir və ya bir neçə şagirdə ayrı-ayrı fənlərdən dərs demək əvəzinə, onlara ümumi rəhbərlik edirdi. Şagirdlər müstəqil şəkildə elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olur və vaxtaşırı ustadın yanına gəlib məsləhət alır, onun mühazirələrini dinləyirdilər. [131]

Mədrəsələrdə orta təhsil müəssisələri olan dini təlimlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris edilirdi. XII–XV əsrlərdə müsəlman Şərqində mədrəsələr təhsil mərkəzləri olmaqla bərabər, həm də elmi mərkəzlər rolunu oynayırdılar. [132]

Dövrün alimlərindən olan Fəxrəddin Əbülfəzl İsmayıl ibn əl-Müsənna ət-Təbrizi. Bağdadın “ən-Nizamiyyə” mədrəsəsində mühazirələr oxuyurdu. O, “Azərbaycan tarixi” əsərinin müəllifidir. Lakin çox təəssüf ki, bu əsər dövrümüzə gəlib çatmamışdır. Ət-Təbrizidən başqa Eldənizlər dövrünün təhslini almış, Azərbaycanın özündə və həmçinin Dəməşqdə, Yəməndə, Qahirədə, Bağdadda mühazirələr deyən bir çox alim yetişmişdir. Onlara Mahmudəl-Ərdəbili, Əz-Zəki əl-Beyləqani, Əminəddin Müzəffər ət-Təbrizi, Məhəmməd əl-Urməvi, Fəxrəddin ər-Razi, Məhəmməd ət-Təbrizi, Əbu Həfs Ömər əl-Cənzi, İsmayıl əl-Cənzəvi, Həddad ən-Naxçıvani, Şəmsəddin Məhəmməd ət-Təbrizi, Şeyx Əbu Həmid Tacəddin əl-Urməvi, Qazi Şəmsəddin əl-Hüvəyyi, Əbu Məhəmməd ət-Təbrizi, İsmayıl əl-Maraqi, Məhəmməd əl-Həsən əl-Maraqi və başqaları daxildirlər. [133]

Memarlıq

Həmçinin bax: Yusif ibn Küseyir türbəsi, Möminə Xatun türbəsi, və Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi

Azərbaycanın ən böyük iqtisadi, siyasi və mədəni mərkəzləri olan Şamaxı, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz, Marağa, Urmiya və b. şəhərlərdə müxtəlif səciyyəli abidələr inşa edildi. Orta əsr Azərbaycan memarlığının inkişafını müəyyənləşdirən 3 əsas üslub istiqamətini əks etdirən Şirvan-Abşeron, Naxçıvan-Marağa və Arran memarlıq məktəbləri təşəkkül tapmışdılar. Bu məktəblərin üslub istiqamətində lokal cəhətlər, o cümlədən regionun etnik və sosial quruluşu həlledici rol oynayırdı. [134]

Memar Əcəminin inkişaf etdirdiyi Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbi – üslub təkcə Naxçıvanı əhatə etməmiş, Güney Azərbaycanda Marağa şəhərinə, Şimalda Bərdə şəhərinə, eyni zamanda Şərqi Anadolu ərazisinə də yayılmışdır. Ümumilikdə bu memarlıq üslubu Şərq aləminin böyük bir hissəsində davam edib, kompozisiyalı abidələrin yaradılmasına təkan vermişdir. [135]

Eldəniz dövrünün memarlığına daxil olan, ən böyük mədəniyyət nümunələrindən biri, Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən 1186-cı ildə Naxçıvan şəhərinin qərb hissəsində ucaldılan Mömünə Xatun türbəsidir. Bişmiş kərpicdən hörülmüş abidə zəngin naxışlarla bəzənmiş xırda kərpiclərlə üzlənmişdir. Bu türbənin prizma şəkilli binası ilə onun çadır örtüyü arasındakı məkan, fiqurlu hörgü şəklində yerinə yetirilmiş yazı vasitəsilə həll edilmişdir. Məqbərənin yeraltı hissəsində formaca onguşəli olan, bədii baxımdan zəngin tərtibata malik sərdabə vardır. [136]

Dövrün dini memarlıq nümunələrindən biri dövrümüzə gəlib çatmamış Atabəylər məscididir. XIX əsirdə yaşamış alman səyyah V.A.Engelqard yazır: [137]

Həmin dövrün tikililərindən biri də memar Əcəminin hələ 1162-ci ildə “şeyxlər başçısı” Yusif Küseyir oğlu üçün tikdiyi türbədir. Bu türbənin həm əsas tikintisi, həm də bəzək hörgüsü bir materialla – bişmiş (qırmızı) kərpiclə işlənmişdir. Türbə ikiqatlı olub, hər iki qatı planda səkkizbucaqlı biçimdədir. Yer altında salınmış sərdabə səkkizüzlü plana uyğun ortası yastı olan günbəzlə örtülmüşdür. Məqbərənin bucaqlarındakı həndəsi bəzəklər köndələninə düzülmüş kərpiclər əsasında əmələ gətirilmişdir. Usta, rəngli material əlavə etmədən işıq və kölgənin maksimal bədii effektinə nail olmağa çalışmışdır. [138]

Eldənizlər dövrünə aid digər memarlıq abidəsi isə 1194-cü ildə Marağada tikilmiş Göy Günbəddir. Göy Günbədin qülləsinin plan-məkan quruluşu Xərrəqan türbələri ilə birtiplidir – səkkizüzlü prizmanın bucaqları bayırda silindrik dayaqlarla möhkəmləndirilmişdir. Ancaq dayaqlararası sivri tağçalarda və karnizdə stalaktitlərdən istifadə etmək baxımından Göy Günbəd Mömünə Xatun Türbəsinin aydın təsirinə məruz qalmışdır. [139]

İqtisadiyyat

Həmdullah Qəzvinin “Nüzhətül-qülüb” əsərindəki rəqəmlərə görə, bilavasitə Azərbaycanınn dövlət gəliri Atabəylər dövründə, yəni XII yüzildə 25 milyon dinar idi. Aşağıda Eldənizlərin ən qüvvətli dövrlərində vergi gəlirləri qeyd olunub (dinar ilə) : [3]

Azərbaycan – 25 milyon
İraqi Əcəm – 25,2 milyon
İraqi Ərəb – 30 milyon
Ərminiyyət əl-Əkbər – 2 milyon

Azərbaycanın tarixi ərazilərinin böyük hissəsini əhatə edən Eldənizlərin və ölkənin şimal-şərq əyalətlərini əhatə edən Şirvanşahlar dövlətinin, eləcə də monqol işğallarından sonra yaranan Hülakilər dövlətinin mövcudluğu əvvəl Marağa, sonra isə Təbriz şəhərlərini mərkəz olaraq seçməsi Azərbaycanın təsərrüfat həyatının inkişafına, o cümlədən də ölçü vasitələrinin vahid sisteminin yaranmasına və tətbiqinə gətirib çıxardı. [140]

Şəhərlər və ticarət

Eldənizlər dövrünə aid vaza, Qədim Gəncə, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi.

Atabəylər dövründə öz inkişafının pik nöqtəsinə çatan Gəncə Eldənizlərin paytaxtlarından biri olmuşdur. Bu dövr abidələrinin verdiyi məlumata görə, Gəncə “mühüm şəhər”, böyük şəhər və paytaxt yəni “dar əl-mülk” idi. Gəncə Yaxın və Orta Şərqdə ən mühüm ticarət-sənət mərkəzi idi. Şəhər yaxınlığında dəmir və mis filizlərinin olması dəmirçilik, metal emalı, silahqayırma, qab-qacaq hazırlanması, metalda naxış açma və başqa sənət sahələri inkişaf etmişdilər. [141]

Bərdə vilayəti bütün Yaxın və Orta Şərqdə toxuculuq üçün başlıca xammal mənbələrindən biri olan xam ipək istehsalı üzrə mühüm baza olmuşdu. Bərdə ilə yanaşı, Beyləqan, Təbriz, Şabran və bir çox digər Azərbaycan vilayət və bölgələrində də xam ipək istehsalı geniş yayılmışdı. Həmçinin Təbriz, Marağa, Xoy, Beyləqan, Ərdəbil şəhərləri əhəmiyyətli toxuculuq mərkəzləri idi. Bu dövrdə Azərbaycanda xalçaçılıq geniş yayılmışdı. Xalçaçılıq Mərənddə və Kür-Araz hövzəsinin şərqində yerləşən şəhər və yaşayış məntəqələrində inkişaf etmişdi. Dabbağlıq sənəti Ənar və Əhər kimi şəhərlərində əsas yer tuturdu. XII əsrdə, Təbriz və Ərdəbil metalişləmə sənətinin, o cümlədən də dəmirçiliyin iri mərkəzləri idi. Duluşçuluq sənəti Azərbaycanın bütün bölgələrində böyük inkişaf yolu keçmişdi. [142]

Azərbaycanın iri iqtisadi mərkəzi olan Naxçıvan Atabəylərin hakimiyyəti dövründə inkişaf etmiş sənətkarlıq istehsalına malik idi. Şəhərdə müxtəlif sənət sahələrini təmsil edən çoxlu ustalar – toxucular, bənnalar, çini qab və ağac emaletmə ustaları, zərgərlər və b. çalışırdılar. Şəhərin sənətkarlıq istehsalında toxuculuq və onunla bağlı olan sahələr – Çin parçası, zərif örtük, xalça, keçə, çuxalıq yun parça, hamam fitələri üçün nazik şal və pambıq parça istehsalı mühüm rol oynayırdı. [143]

Əkinçilikdə, eləcə də ümumiyyətlə ölkənin bütün təsərrüfat həyatında aparıcı sahə taxılçılıq idi. Buğda və arpa becərilməsi əsasən dəmyə xarakter daşıyır və demək olar, ölkənin bütün vilayətlərini əhatə edirdi. Dəmyə əkinçiliyi ilə yanaşı, suvarma əkinçiliyi də mövcud idi. Kəhriz və arxlar sistemi geniş yayılmışdı. Beyləqanda bağçılıq, nar, üzüm və başqa meyvə sahələri inkişaf etmişdi. Azərbaycan erkən orta əsrlərdən başlayaraq çəltiyin geniş surətdə becərildiyi ölkələrdən idi. Bitkinin əsas becərilmə zonası Şəki, Naxçıvan, Muğan, Təbriz və başqa vilayətlər idi. [144]

Sikkə zərbi

Azərbaycanın şəhər və vilayətləri daxili və beynəlxalq əhəmiyyətli ticarət yollarının sıx şəbəkəsi vasitəsilə əlaqələnirdi. Bu ticarət əlaqələrinin nə qədər intensiv və geniş olduğunu, məsələn, Beyləqan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş sikkə tapıntıları sübut edir. Burada böyük miqdarda (1500 nüsxə) Eldəniz sikkələri aşkara çıxarılmışdır. Eldəniz sikkələrinin təxminən yarısını Cənubi Azərbaycan şəhərlərində, o cümlədən Ərdəbildə zərb olunmuş sikkələr təşkil edirdi. [145]

Həmçinin Astara rayonunun Məşkan kəndində tapılmış sikkələr xəzinəsi bütünlüklə “düzgün” kəsilmiş mis sikkələrdən – sonuncu Azərbaycan Atabəyləri və onların vassallarının adından zərb olunmuş mis dirhəmlərdən ibarətdir. 1974-cü ilin noyabrında Masallı rayonunun Xırmandalı kəndində tapılmış ikinci xəzinədə yalnız “düzgün olmayan” şəkildə eyni hökmdarların adından kəsilmiş balaca mis sikkələr vardır. [146]

Torpaq sahibliyi və vergilər

Feodal torpaq mülkiyyətinin bir neçə növü var idi. Mülk torpaqları irsi idi, mülk sahibləri [q 11] torpağı sata və bağışlaya bilərdilər. Camaat (icma) torpaqları-otlaqlar, örüşlər, meşələr, bataqlıqlar və s., bəzən əkin yerləri olurdu. Camaat torpaqları dövlətin mülkiyyətində idi, dövlətə torpaq vergisi-xərac verirdi. Xassə hökmdarların və sülalələrin mülkiyyətində geniş torpaq sahələri vardı. Dövlətə məxsus olan, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn torpaqlara divani, və ya divan torpaqları deyilirdi. Şərti torpaq mülkləri-iqta sistemi də inkişaf etməkdə idi. İqta dövlətə xidmət müqabilində verilirdi. İqta sahibləri-iqtadarlar bilavasitə təsərrüfatla və ya təsərrüfatçılıqla məşğul olmur, bir qayda olaraq, öz iqtalarını icarəyə verirdilər. Zaman keçdikcə onlar iqtadarların xüsusi mülkiyyətinə çevrilirdi. Bu dövrdə vəqf torpaqları da yayılmışdı. Bu torpaqlar ayrı-ayrı ruhanilərə, dini və xeyriyyə müəssisələrinə, məscidlərə, mədrəsələrə və s. verilirdi. [147]

XII əsrdə və XIII əsrin başlanğıcında və onlardan qabaqkı dövrlərdə “xərac” əsas vergi kimi öz əhəmiyyətini saxlayırdı. Torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən pul, ya da natura [q 12] şəklində alınırdı. “Üşr” [q 13] qeyd vergisi xass torpaqlardan və iqta sahiblərindən alınırdı. “Aləf” [q 14] Hər iki termin mənbələrdə işlədilir. qarovulda duran dəstəni və ya rəsmi şəxsi təmin etmək üçün qida və başqa təbii rüsumlar vergisi idi. “Təhəkkümat” [q 15] elə bir vergi növü idi ki, dini müəssisələr və mülklər onu ödəməkdən azad idilər. Gömrük və gözlətmə haqqı da bu təhəkkümata aid idi. “İnam” [q 16] Hökmdarın göstərişi əsasında təbəələrdən haqla birlikdə yığılan əlavə ödənc növlərindən biri idi. Əlavə olaraq iqta sahibləri tərəfindən “mənəl”, “marafiq”, “dəraib” kimi vergilər də alınırdı. [148]

↑ Ərəb sözüdür, tərcüməsi “baş qazı” deməkdir.
↑ Ərəbcədən tərcüməsi rəsmi mərasim əmiri.
↑ Bu sərkərdənin adı Sübidey, Subatay, Sabutay Bahadır olaraq da yazılır.
↑ Monqollarda rəsmi sənəd mənasında işlədilir.
↑ Qaynaqlarda bu hökmdarın adı “Manqburnu”, bəzən də “Məngü-Berti” şəklində keçir. Manqburnu qədim türkcədə “böyük burunlu” deməkdir. Məngü-Bərti isə “əbədi qurd” mənasına gəlir. Bu iki ad arasında qaynaqlarda yer alan fərqin Cəlaləddinin adının tam oxunmamasından irəli gəlməkdədir. Ayrıca, “manq” türklərdə boy adı mənasını da verməkdədir.
↑ Xaqani Şirvaninin əmisi və müəllimi.
↑ Ərəbcədən tərcüməsi “nəciblərin sultanı”.
↑ Ərəbcədən tərcüməsi “sözün hakimi”.
↑ Təqribən 107 metr.
↑ Təqribən 42 metr.
↑ Mülk sahiblərinə malik, məlik, və ya mülkədar deyilirdi.
↑ Yəni vergi pul şəklində deyil, məhsul şəklində ödənilirdi.
↑ Ərəbcədən tərcümədə onda bir mənasındadır.
↑ Ulufə ərəbcə hərfi tərcümədə “qida”, “yem” mənasındadır.
↑Ərəbcədən“təhəkkümün” cəm şəkli. “Mühakimə”, “nəzarət” deməkdir.
↑ Ərəbcədən tərcümədə xeyirxahlıq ifadə edir.

İstinadlar

↑ Hodgson, Marshall G.S. (1977). The expansion of Islam in the middle periods Volume 1. University of Chicago Press. səh. 262. ISBN 0-226-34684-6 .
↑ 12 Luther, K.A. (December 15, 1987). “Atabakan-e Ādarbayjan”. Encyclopedia Iranica . İstifadə tarixi: October 28, 2010 .
↑ 123 Süleyman Əliyarlı.s.155.
↑ Houtsma, M. T. E.J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4, s.1053
↑ Erdoğan Merçil.s. 90.
↑ 123 Ziya Bünyadov.s.199.
↑ Bosworth, Clifford Edmund (1996). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Columbia University Press. 199–200. ISBN 0-231-10714-5 . pp 199-200(Eldiguizds or Ildegizds): “The Elgiguzids or Ildegizds were a Turkish Atabeg dynasty who controlled most of Azerbaijan(apart from the region of Maragha held by another Atabeg line, the Ahamadilis), Arran and northern Jibal during the second half the twelfth century when the Great Seljuq Sultane of Western Persia and Iraq was in full decay and unable to prevent the growth of virtually independent powers in the province”, pp 199-200: “Eldiguz (Arabic-Persian sources write ‘y.l.d.k.z) was originally a Qipchaq military slave”, pp199-200: “The historical significance of these Atabegs thus lies in their firm control over most of north-western Persia during the later Seljuq periodand also their role in Transcaucasia as champions of Islamagainst the resurgent Bagtarid Kings”. pp 199: “In their last phase, the Eldiguzids were once more local rulers in Azerbaijan and eastern Transcaucasia, hard pressed by the aggressive Georgians, and they did not survive the troubled decades of the thirteenth century”.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.129.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.156.
↑ 123 İradə Nuriyeva.s.18.
↑ Antoine Constant. L’Azerbaïdjan, Karthala Editions, 2002, ISBN 2-84586-144-3 , p. 96
↑ Houtsma, M. T. E.J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913–1936, BRILL, 1987, ISBN 90-04-08265-4 , p. 1053
↑ Роза Салаева (2002). НАСЛЕДИЕ АРХИТЕКТУРЫ (PDF) . БАКУ. 2012-12-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
↑ Nuriyeva İradə.s.19–20.
↑ Gülay Ögün Bezer (2013). (PDF) . TDV İslam Ansiklopedisi. 84. 21 avqust 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
↑ Ziya Bünyadov.s.37
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.22.
↑ Azərbaycan tarixi.s.305.
↑ Ziya Bünyadov.s.38–39.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.23.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.115.
↑ Ziya Bünyadov.s.39–40.
↑ Azərbaycan tarixi.s.306.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.116.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.25.
↑ Ziya Bünyadov.s.41.
↑ 12 Əkbər N.Nəcəf.s.26.
↑ Erdoğan Merçil.s.48–49.
↑ Azərbaycan tarixi.s.307–308.
↑ Ziya Bünyadov.s.43.
↑ Azərbaycan tarixi.s.308.
↑ 12 Ziya Bünyadov.s.53.
↑ Azərbaycan tarixi.s.308–309.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.27.
↑ Erdoğan Merçil.s. 87–88.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.29.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.119.
↑ Erdoğan Merçil.s. 89.
↑ Azərbaycan tarixi.313.
↑ Erdoğan Merçil.s. 89–90.
↑ Ziya Bünyadov.s.59–60.
↑ 123 Əkbər N.Nəcəf.s.39.
↑ Azərbaycan tarixi.314.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.120–121.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.33–34.
↑ Ziya Bünyadov.s.64.
↑ Ziya Bünyadov.s.65.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.34.
↑ 12 Süleyman Əliyarlı.s.121.
↑ Azərbaycan tarixi.314–315.
↑ Ziya Bünyadov.s.68.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.35.
↑ Azərbaycan tarixi.314
↑ Süleyman Əliyarlı.s.122.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.35–36.
↑ Ziya Bünyadov.s.71.
↑ Erdoğan Merçil.s. 95.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.36.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.123.
↑ Azərbaycan tarixi.316.
↑ Ziya Bünyadov.s.74.
↑ Əkbər N.Nəcəf.s.37.
↑ Ziya Bünyadov.s.76.
↑ Süleyman Əliyarlı.s.124.
↑ Azərbaycan tarixi.317.
↑ Ziya Bünyadov.s.77–78.
↑ Azərbaycan tarixi.317–318.
↑ Ziya Bünyadov.s.78.
↑ Azərbaycan tarixi.318.
↑ Ziya Bünyadov.s.79.

Orijinal mətn (azərb.)

“Lakin kəbin kəsildikdən az sonra Toğrula xəbər verirlər ki, İnanc xatın onu zəhərləmək qəsdinidədir. Qulluqçu qızlardan biri III Toğrula xəbər verir ki, onun xanımı sultanın içkisinə zəhər qatıb. III Toğrul İnanc xatını həmin içkini içməyə məcbur edir və o zəhərlənir. Bu dövr Atabəylər dövlətinin siyasi həyatında həddən artıq sui-qəsd və intriqalar törədilməsində dəhşətli rol oynamış həmin qadının həyatı belə sona çatır”.

Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti (1136-1225-ci illər). Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 312 səh.
Əkbər N.Nəcəf. Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından – XIV əsrə qədər). Bakı, “Qanun”, 2010.
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild (III-XIII əsrin I rübü). Bakı, “Elm”, 2007. 608 səh. – 24 səh.
Nuriyeva İradə Tofiq qızı. Azərbaycan dövlətləri intibah dövründə. Bakı, “Mütərcim”, 2015. – 32 səh.
Erdoğan Merçil. İldenizliler: Azurbaycan Atabegleri, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. İstanbul, 1993. c. 8.
Əsgər Əhməd. XII-XV əsrlərdə Аzərbaycanın mənəvi mədəniyyəti. Bakı, 2012, “Elm”. 372 səh.
Təhmasib Fərzəliyev. Azərbaycan folklorunda xalq dram və oyun tamaşaları. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. VII kitab. Bakı “Elm”, 1987.
Zakir Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, “İşıq”,1994.
K. M. Məmmədzadə. Azərbaycanda inşaat sənəti. Bakı, “Elm”, 1978.
Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, “Çıraq”, 2007. 400 səh.
C. Qiyasi. Nizami dövrünün memarlıq abidələri. Bakı, “İşıq”, 1991.

Xarici keçidlər

Hodgson, Marshall G.S. (1977). The expansion of Islam in the middle periods Volume 1. University of Chicago Press. səh. 262. ISBN 0-226-34684-6 .
Luther, K.A. (December 15, 1987). “Atabakan-e Ādarbayjan”. Encyclopedia Iranica . İstifadə tarixi: October 28, 2010 .
Gülay Ögün Bezer (2013). (PDF) . TDV İslam Ansiklopedisi. 84. 21 avqust 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
Роза Салаева (2002). (PDF) . БАКУ. 2012-12-09 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.

Avqust 03, 2021
Ən son məqalələr

Vəli Quliyev

Vəli Quliyev (icra başçısı)

Vəli Quliyev (leytenant)

Vəli Qədimov

Vəli Xidirov

Vəli Xuluflu

Vəli Zeynalov

Vəli bəy Yadigarov

Vəli Əkbər

Vəli Əliyev

Ən çox oxunan

Nikolay Menşutkin

Nikolay Metner

Nikolay Mikluxo-Maklay

Nikolay Milyutin

Nikolay Morozkin

eldənizlər, türk, ildenizli, atabeyliği, fars, ایلدگزیان, həmçinin, eldəgəzlər, azərbaycan, atabəyləri, fars, اتابکان, آذربایجان, translit, atabakan, Āzarbayjan, 1136, 1225, illərdə, azərbaycanı, şərqi, anadolunu, şimali, iraqı, iranı, cibəli, idarə, etmiş, ta. Eldenizler turk Ildenizli Atabeyligi fars ایلدگزیان hemcinin Eldegezler ve ya Azerbaycan Atabeyleri fars اتابکان آذربایجان translit Atabakan e Azarbayjan 1136 1225 ci illerde Azerbaycani serqi Anadolunu simali Iraqi Irani ve Cibeli idare etmis tarixi dovlet Sulalenin esasinin qoyulmasi qipcaq esilli Semseddin Eldenizle baglidir Bele ki Sultan Mesud terefinden Arrani iqta olaraq alan Eldeniz tezlikle hakimiyyetini butun Azerbaycana yaymisdi 1160 ci ilde ogullugu Arslansahi da hokmdar etdikden sonra Eldeniz Iraq Selcuq sultanligindaki hakimiyyeti de faktiki olaraq ele kecirdi Semseddin Eldenizin dovrunde Azerbaycan atabeylerinin torpaqlari Arran Azerbaycan Sirvan Cibel Hemedan Gilan Mazandaran Isfahan Rey Mosul Kirman Fars Xuzistan Axlat Erzurum ve Maraga torpaqlarini ehate edirdi 10 اتابکان آذربایجان Atabakan e Azarbayjan 1 2 Eldenizler1136 1225BayragiEldenizlerin en qudretli dovrlerindeki serhedleri 3 StatusuImperiyaPaytaxtiNaxcivan 2 Hemedan 4 Tebriz 5 En boyuk seheriErdebil Beyleqan Berde Gence ve paytaxt seherler Resmi dilleriAzerbaycan turkcesi 6 Fars dili 6 DiniIslam Sunni Idareetme formasiMutleq monarxiyaSulaleEldenizlerSultan atabey 1136 1175Semseddin Eldeniz 7 ilk 1210 1225Ozbek son 8 Tarixi Yaranmasi1136 Suqutu1225ErazisiValyutasiDinar 9 dirhemSelefi XelefiBoyuk Selcuq Imperiyasi Xarezmsahlar dovletiGurcustan kralligiIndi terkibindeAzerbaycan Turkiye Gurcustan Ermenistan Iraq Iran RusiyaIllik xezine geliri 84 2 milyon diniar 3 Sulalenin mohkemlenmesi Mehemmed Cahan Pehlevanin dovru ile baglidir 1175 ci ilde Sultan Arslansahin olumunden sonra onun 7 yasli oglu III Togrulu hakimiyyete getiren Cahan Pehlevan ozunu onun atabeyi elan etdi ve Semseddin Eldeniz kimi faktiki hakimiyyeti oz eline aldi 11 Atabey Cahan Pehlevan terefinden merkezi hakimiyyete qarsi usyanlar yatirilmis ve qonsuluqdaki hakim sulaleler ile dostluq munasibetleri yaradilmisdi Cahan Pehlevanin dovru stabillik dovru oldugu ucun Eldenizlerin hakimiyyeti altindaki torpaqlarda medeni saheler inkisaf etmisdi Adi cekilen atabeyin dovrunde Eldenizlerin paytaxti Naxcivandan Hemedana kocurulmusdu 12 Esrin boyuk sairleri Nizami ve Xaqani Atabeyler dovrunde yasamisdilar Her iki sairin Eldeniz sarayi ile six elaqeleri olmusdur Eldenizler dovrunde memarliq sahesinde de bir sira irelileyisler elde edilmisdi Arran ve Naxcivan Maraga memarliq mektebleri bu dovrde inkisaf etmisdi Naxcivan Maraga memarliq mektebinin inkisafinda Memar Eceminin boyuk rolu olmusdur Yusif ibn Kuseyir turbesi Momine Xatun turbesi Goy Gunbed turbesi Atabeyler mescidi kimi memarliq numuneleri Eldenizler dovru ile baglidir 13 Mehemmed Cahan Pehlevandan sonra hakimiyyete qardasi Qizil Arslan geldi Qizil Arslanin dovrunde paytaxt Tebrize kocuruldu O ara muharibelerine son qoydu ve hemcinin ozunu sultan elan ederek Azerbaycan atabeylerinin hakimiyyetini hokm etdikleri erazilerde qanunilesdirdi 1191 ci ilde Sultan Qizil Arslanin olumunden sonra taxt muharibeleri yeniden basladi Bu muharibelerde Cahan Pehlevanin ogullari Ebu Bekr Emir Emiran Omer ve Qutluq Inanc esas rol oynayirdilar 14 Hakimiyyetde olan sonuncu hokmdarlar Ebu Bekr ve Ozbeyin dovrunde dovlet zeifleyerek suquta suruklendi Her iki hokmdar dovlet isleri ile maraqlanmir ve vaxtlarini daha cox icki meclislerinde kecirmeye ustunluk verirdiler Ozbeyin dovrunde Azerbaycan atabeylerinin torpaqlarinin coxu itirilmisdi onun hakimiyyeti tekce Azerbaycanla mehdudlasmisdi Nehayet xarici basqinlara ehemiyyet vermeyen son hokmdar Ozbeyin dovrunde butun Eldeniz torpaqlari Celaleddin Menguberdi terefinden isgal edildi Ona hec bir muqavimet gostermeyen Ozbek ise 1225 ci ilde Elince qalasinda oldu 15 Mundericat 1 Sulalenin menseyi 2 Semseddin Eldeniz 1136 1175 2 1 Sulalenin guclenmesi 2 2 Hakimiyyetin ele kecirilmesi 2 3 Serhedlerin genislendirilmesi 3 Mehemmed Cahan Pehlevan 1175 1186 3 1 Daxili mubarize 3 2 Xarici elaqeler 4 Qizil Arslan 1186 1191 5 Ebu Bekr 1191 1210 6 Ozbek 1210 1225 6 1 Gurcu yurusleri ve Ecem Iraqindaki doyusler 6 2 Monqollarin yurusu 6 3 Xarezmsah Celaleddinin yurusu 7 Dovlet qurulusu 7 1 Idareetme ve inzibati bolgu 7 2 Ordu 8 Medeniyyet 8 1 Elm 8 1 1 Tibb 8 1 2 Edebiyyat 8 1 3 Tehsil 8 2 Memarliq 9 Iqtisadiyyat 9 1 Seherler ve ticaret 9 2 Sikke zerbi 9 3 Torpaq sahibliyi ve vergiler 10 Qeydler 11 Istinadlar 12 Edebiyyat 13 Xarici kecidlerSulalenin menseyi RedakteEldenizler sulalesinin banisi olan Semseddin Eldeniz qipcaqlardan idi Mirxond yazir Melumatli tarixciler xeber verirler ki qipcaqlarin olkesinde qedim caglarda bele bir adet var idi eger her hansi bir tacir birdefeye 40 qul alsaydi onlan satan ondan yalniz otuz doqquzunun pulunu alir qirxincini pulsuz verirdi Bele olmusdu ki Sultan Mahmudun hakimiyyeti dovrunde bir qul alvercisi 39 qulu satib qirxinci qul ucun pul goturmemisdi Hemin qul da Eldeniz olmusdur 16 Bezi menbelere gore Eldenizin menseyi Qafqazdaki qipcaqlardan bezilerine gore ise Merkezi Asiyadan ve Xorasan erazisindeki qipcaqlardan gelmekdedir Xarezm tarixcisi Bahaeddin Mehemmed ibn Mueyyed Xarezmsahlarin mektublarini qeleme aldigi eserinde Atabey Cahan Pehlevana aid bir mektubdan behs ederken atabeyin Xarezm ordularinin basinda Taraza qeder gelmis qipcaq Uran qebilesinin reislerinden Kiranla qohum oldugunu yazmaqdadir Xarezm ordusuna kecene qeder adi cekilen qebilenin boyuk hissesi muselman deyildi Bele ki qebile turk tanriciligina perestis edirdi 17 Semseddin Eldeniz 1136 1175 RedakteHemcinin bax Semseddin Eldeniz Sulalenin guclenmesi Redakte Azerbaycan Dovletciliyi Xronologiya Manna Midiya imperiyasi Isquz Atropatena Qafqaz Albaniyasi Seki dovleti Xacin knyazligi Sunik knyazligi Sirvansahlar dovleti Saciler dovleti Salariler dovleti Seddadiler dovleti Revvadiler dovleti Selcuqlar dovleti Azerbaycan Atabeyler dovleti Elxaniler dovleti Seki hokmdarligi Agqoyunlular dovleti Qaraqoyunlu dovleti Sefeviler imperiyasi Efsarlar imperiyasi Azerbaycan xanliqlari Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Araz Turk Cumhuriyyeti Azadistan Azerbaycan SSR Azerbaycan Milli Hokumeti Azerbaycan RespublikasibaxmuzakireredakteEldenizi qul kimi alan Selcuq veziri Sumeyreminin 1122 ci ilin mayinda sui qesdle oldurulmesinden sonra Sultan Mahmud onun butun var dovletini musadire etdirirdi Eldeniz de sultanin xidmetine kecdi Sultan Mahmud Eldenizin bacarigini gorub terbiyesini Emir Nesre tapsirir Tezlikle onu sultan metbexine basci qoydular O bu vezifesinde iken Sultan Mahmudu olum yaxaladi Sultan II Togrulun hakimiyyeti dovrunde Eldeniz sultanin sexsi memlukleri sirasina kecirildi Sultanin xanimi Momune xatun ona xususi iltifat gosterirdi 18 1136 ci ilde Sultan Mesud Arrani atabey Eldenize iqta torpagi verdi ve o Berdeye oz iqametgahina yola dusdu Eldeniz burada yerli emirleri tezlikle oz terefine cekdi sultan xidmetine asililiqdan cixdi saraya nadir hallarda gelirdi Yavas yavas o butun Azerbaycana yiyelendi ve xirda emirlikleri ozune tabe etdirdi Cuzcani yazir Eldeniz Azerbaycan erazini oz hakimiyyeti altina alib coxlu isler gordu ve bu olkede onun fealiyyetinin izleri hele de qalmaqdadir 19 Bununla musteqil Eldenizler dovletinin ve bu dovleti idare eden Eldenizler sulalesinin esasi qoyuldu Eldenizin ele kecirdiyi torpaqlara daxil olan Naxcivan paytaxt secildi 10 Hakimiyyetin ele kecirilmesi Redakte Atabey Semseddin Eldenizin adina zerb olunmus pul Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondu 1145 1146 ci illerde Fars hakimi Boz Aba ve Rey hakimi Abbas ittifaq baglayaraq merkezi hakimiyyete qarsi qiyam qaldirdilar Bu ittifaqa Sultan Mesudun hacibi Ebdurrehman ibn Togan Yurek de daxil oldu Sultan Mesud bu qiyami yatira bilmediyi ucun atabey Eldenizden komek istedi Atabey tecili yola cixib Mesudla birlikde Kasan etrafinda qiyamcilarin qarsisina cixdi Doyusde usyancilar meglub oldular ve geri cekildiler Eldenizin ise Iraq Selcuq sultanlginda nufuzu daha da artdi 20 1160 ci ilde Iraq Selcuq sultani Suleyman sah emirlerin cixislari neticesinde taxtdan salinib oldurulen zaman qesdin teskilatcilari basda nufuzlu eyyanlardan olan Serafeddin Muveffeq Qord Boz Eldenize muracietle xahis etdiler ki oz ogullugu Arslansahi Iraq sultanligi taxtina cixarmaq ucun Hemedana getirsin 21 1160 ci ilin noyabrinda Eldeniz 20 minlik ordunun basinda Arslansahla Hemedana daxil oldu Burada onlari dovletin butun eyan ve emirleri Reyin hakimi Inancdan basqa qarsiladilar ve tenteneli merasimden sonra Arslansaha tac qoydular Sultan hakimiyyeti altinda olan butun yerlerde onun adina xutbe oxundu 22 1160 ci ilde Semseddin Eldeniz Boyuk Atabey titulu aldi ve Iraq Selcuq sultanliginin iderisini faktiki olaraq ele kecirdi Boyuk oglu Mehemmed Cahan Pehlevan sultanin hacibi oldu kicik oglu Qizil Arslan ise ordunun ali bas komandani teyin edildi 23 Atabey Eldenizin Iraq Selcuq taxtini ele kecirmesi asan olmadi Arslansaha qarsi taxtin 2 iddiacisi meydana cixdi Maraga atabeyi nezareti altinda olan Mahmud sah ve Fars hakiminin nezareti altindaki Melik sah Bu iki iddiaci xelifenin tekidile Eldenize qarsi hereket kecdiler Ancaq Eldeniz tez terpenib onlarin birlesmesine imkan vermedi 2 avqust 1161 ci ilde Rey etrafinda Mahmud sah ibn Mehemmedin ordusunu darmadagin etdi Reyi ele kecirib orani Cahan Pehlevanin iqtasi elan etdi 24 Rey hakimi Emir Inanc da Eldenizin vassalina cevrildi 25 Daha sonra Eldeniz Maraga hakimi Nusreteddin Arslan Abaya elci gonderib sahzade Mahmud sah ibn Mehemmedin verilmesini ve ozunun de sultan xidmetine gelmesini teleb etdi Ancaq Nusreteddin bu telebi yerine yetirmekden boyun qacirdi ve bildirdi Sultan menim yanimda yasayir Onda atabey Eldeniz Cahan Pehlevanin basciligi altinda ordu toplayib Maraga hakimi Nusreteddine qarsi gonderdi Nusreteddin yardim ucun Xilat hakimi sah ermen Seyfeddin bey Teymura muraciet etdi ve o da ordusunu komeye gonderdi Sefidrud cayindaki doyusde Cahan Pehlevan meglub oldu ve Hemedana qacdi 26 Bir muddet sonra Maraga atabeyi Nusreteddin vefat etdi Eldeniz onun mulklerinde coxuna ele kecirdi ve Agsunqurileri tesiri altina saldi 27 Serhedlerin genislendirilmesi Redakte 1175 Eldenizlerin en genis dovru Eldenizin sonuncu dusmeni Arslansahin ali hakimiyyetini tanimaq istemeyen Fars hakimi Sunqur ibn Medud 1161 ci ilde vefat etdi Yalniz onun yerine gelen Zengi ibn Medud 1162 ci ilde sultandan ve atabey Eldenizden vassal asililigini qebul ederek onlarin adina pul kesdirdi Ele o il atabey Eldeniz Erdebil vilayetini Mehemmed ibn Ag Qusdan aldi ve hemin erazini oglu Cahan Pehlevanin mulklerine qatdi 28 1161 ci ilde gurcu qosunlari Eldenizlerin tabeciliyinde olan Debil seherine hucum edib 10 mine qeder adami qilincdan kecirmis qadinlari ve usaqlari cilpaq halda Gurcustana aparmisdilar Gurcu qadinlarinin etirazindan sonra onlarin paltarlari ozlerine qaytarilmisdi 10 Bas vermis hadiseden xeber tutan atabey Eldeniz Xilat Maraga Erzen er Rum hakimlerini ve basqa emirleri gurculere qarsi birlesdirdi 1163 cu ilin yanvarinda atabey Eldenizin qosunlari Gurcustana daxil oldular Eldenizin ve III Georginin qosunlari arasinda herbi emeliyyat 1 ay davam etdi Hemin ilin iyulunda emirlerin birlesmis quvveleri gurculere qarsi ikinci yuruse basladilar Eldeniz Debil seherini onlarin elinden aldi ve III Georgini agir meglubiyyete ugratdi Lakin bu meglubiyyete baxmayaraq 1164 cu ilin aprelinde gurcu qosunlari yeniden Debil seherine hemle ederek onu taladilar Eldeniz yeniden onlari seherden qovdu ve hemin ilin sonunda seheri Seddadi emiri Fezlunun qardasi emir Sahensahin ixtiyarina verdi 29 1167 ci ilde Mosul Atabeyleri Zengiler de Arslansahin hakimiyyetini qebul etdi Atabey Eldeniz Kirman ve Xuzistan hakimlerini de itaeti altina aldi Belece Atabey Eldeniz dovrunde Azerbaycan Atabeyleri Iraq Selcuqlularinin butun torpaqlarini ellerine kecirdiler Atabeye itaet eden eyaletler arasinda Arran Azerbaycan Sirvan Cibel Hemedan Gilan Mazandaran Isfahan Rey Mosul Kirman Fars Xuzistan Axlat Erzurum ve Maraga yer alirdi Selcuq muverrixi el Huseyni bele deyir Esl hokmdar Atabey Eldenizin ozu idi Emrleri o verirdi iqta torpaqlarini o paylayirdi dovlet xezinesine nezareti de o edirdi Sultan Arslansah ibn Togrulun ancaq adi var idi 27 1167 1168 ci ilerde Kirmanin hakimi Togrul sah oldu ve onun oglanlari arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize baslandi Togrul sahin ortancil oglu II Arslansah qacib Hemedana Sultan Arslansah ve atabey Eldenizin qulluguna geldi 1168 ci ilde Atabeyin quvveleri Kirmana daxil oldular II Arslansah Atabeyin vassali kimi Kirmana hakim teyin edildi 30 1166 ci ilde coxsayli gurcu qosunu Azerbaycana soxularaq Genceyedek irelilediler Seher qaret ve talanlara meruz qaldi Bu mudaxileden sonra 1174 cu iledek tereflerden hec biri feal herbi emeliyyatlar aparmadi Lakin 1174 cu ilin evvelinde atabeyin Naxcivandan Hemedana gelen arvadi Momine xatun gurcu qosunlarinin yeni hucumundan xeber getirdi 1175 ci ilin avqustunda atabey Eldenizin sultan Arslansahin Xilat hakimi Sah Ermenin ve Diyarbekir hakiminin birlesmis quvveleri Cahan Pehlevanin basciligi altinda gurculere qarsi daha bir yurus etdiler Ravendinin melumatina gore gurculer meglub edildiler muselmanlar ise ele bir qelebe qazandilar ki belesini kimse xatirlaya bilmirdi Bu meglubiyyetden sonra gurculer Debile elece de Eldenizlerin tabeliyinde olan basqa torpaqlara olan hucumlarindan muveqqeti olaraq el cekdiler 31 1166 1167 ci illerdede Atabeyden vassal asililiqda olan Nisapur hakimi Ay Aba Hemedana geldi ve atabey Eldenize bildirdi ki xarezmsah Il Arslan oz qosunlarini Nisapuru tutmaga yoneltmisdir Atabey Eldeniz Hemedandan Reye yollandi ve oradan xarezmsah Il Arslanin yanina asagidaki mezmunda bir mektubla elci gonderdi Dogrudan dogruya bu Mueyyid Ay Aba sultanin memlukdur Xorasan ise sultanin olkesidir onun atalarinin ve babalarinin yeridir Elece de senin qaldigin Xarezm de onun mulkudur Eger sen Nisapura hereket etsen onda menim cavabim sene qarsi hucum ve bizim aramizda muharibe olacaqdir Sen ozun haqqinda dusunmursenmi 32 Muhasire 2 ay uzansa da seher teslim olmadi Atabeyin ve Xarezmsahin qosunlari arasinda bas veren doyus bir netice vermedi Bununla bele Eldenizler cox kecmeden Nisapuru itirdiler Bele ki evveller Eldenizlerin vassali olan Nisapur hakimi Ay Aba ozu Xarezmsahin terefine kecmisdi 33 1168 ci ilde Maraga hakimi Arslan Aba yeniden hakimiyyete qarsi usyan etdi lakin bu usyan Maragani muhasireye alan Cahan Pehlevan terefinden yatirildi Cox kecmeden maragalilarin evvelki vassalligini berpa eden barisiq imzalandi 32 1170 ci ilde Reye hereket eden atabey bu eyaleti eline kecirib oglu Cahan Pehlevanin iqtalari arasina qatdi Rey hakimi Inanc atabeyin emriyle olduruldu 34 1175 ci ilin oktyabr noyabr aylarinda Semseddin Eldeniz ve dekabr yanvar aylarinda ise Arslansah vefat etdi 35 Mehemmed Cahan Pehlevan 1175 1186 RedakteHemcinin bax Mehemmed Cahan Pehlevan Daxili mubarize Redakte Mehemmed Cahan Pehlevanin adina zerb olunmus dirhem Azerbaycan Tarixi Muzeyinin Numizmatika Fondu Atabey Eldenizin olum xeberi Cahan Pehlevana yetisen kimi o derhal Hemedandan Naxcivana yola dusdu dovlet xezinesini ve taxt tacin emlakini oz nezareti altina aldi Butun qosunlari bir yere toplayaraq Atabey hadiselerin sonraki gedisini Sultan Arslansahin ona qarsi munasibetinin meqsedini gozlemeye basladi 36 37 Eldenizin siyasetinden narazi olan emirler Cahan Pehlevanin Hemedani terk etmesinden istifade ederek sultan Arslansahi boyuk ordu ile Azerbaycana hucum etmeye tehrik etdiler 38 Lakin Zencanda xestelenerek yeniden Hemedana qayidan sultan Arslansah Cahan Pehlevani paytaxta devet edir onunla barisir dovletin idaresini ona tapsirdiqdan az sonra vefat edir Menbelerin melumati Arslansahin Cahan Pehlevanin serencami ile zeherlenmesi faktini tesdiq edir Bu yolla reqibini aradan goturen Atabey Arslansahin 7 yasli oglu III Togrulu 1177 ci ilde sultanliq taxtinda eylesdirir ozu de onun atabeyi olur 39 Cahan Pehlevan onun tabeliyinden cixmis vassali Xuzistan hakimi Aydogdu Simlenin cixisini yatirmali oldu Atabey Eldeniz oz sagliginda xelifenin hemlelerinin qarsisini almaga qadir quvveye malik olan bu vassalina hemise qosunla yardim etmisdi Simle Atabey Eldenizin olumunden istifade ederek Nehavendi hiyle yolu ile daxil olaraq seheri talan etdi seher qazisini ve hakimini ise edam etdirdi Cahan Pehlevanin gonderdiyi qosunla bas vermis doyusde Simlenin ordusunu darmadagin edildi agir yaralanmis Simle ise esir alindi ve iki gun sonra oldu Xuzistanda hakimiyyete kecen oglu Serefeddin Emiran Atabeye tabe oldu 40 Atabeyin qarsisinda Selcuq sulalesinden yegane maneye Sultan III Togrulun emisi sahzade Mehemmed idi Sahzade Mehemmed III Togrul hakimiyyete getirildikden sonra Isfahana gederek Atabey Cahan Pehlevana qarsi qosun yigmaga basladi Lakin meglub edildi ve esir alinaraq Sercahan qalasinda hebse atildi 41 Atabey Pehlevan Maraga atabeyi Arslan Aba ibn Agsunqurun 1175 ci ildeki vefatindan istifade edib onun torpaqlarini eline kecirmek ucun herekete basladi ve tezlikle Maraga muhasireye alindi Eyni zamanda Arran ve Azerbaycan hakimi qardasi Qizil Arslan da Tebrize hucum etdi Maraga seherinin qaziul quzati q 1 Sedreddin ile baglanan sulh muqavilesine gore Maraga Ruindej qalasi Agsunqurilere verilmek serti ile Maraga atabeylerinin diger torpaqlari Eldenizlilerin eline kecdi Arran ve Azerbaycan hakimi Qizil Arslan bunun uzerine oz iqametgahini Naxcivandan Tebrize kocurdu 42 Xarici elaqeler Redakte Uzerinde Mehemmed Cahan Pehlevanin adi yazilmis ve antropomorf tesvirlerle bezedilmis saxsi qab Qedim Gence Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyi Atabeyin inzibatciliq qabiliyyeti ve amansiz telebkarligi dovlet idarecilik sisteminin her bir sahesinde mohkem qayda qanunun yaranmasina sebeb oldu Hakimiyyetde oldugu 10 il muddetinde dovlet hec bir xarici mudaxileye meruz qalmadi El Huseyni yazir ki Cahan Pehlevanin hakimiyyeti illerinde gurculer onun teleblerini qebul ederek sulh bagladilar 43 44 Atabey hakimiyyeti mohkemlendikden az sonra onunla xarezmsah Tekis arasinda dostluq munasibetleri yarandi Dovrumuze xarezmsah Tekisin Iraqin boyuk atabeyi Sems ed Dovle ve d Din Pehlevana yazdigi mektublardan cemi dordu catmisdir Bunlarin birinde avqust 1181 ci il teessuf hissi ile deyilirdi ki cenabi Humayun padsah oz elcilerinin sayini azaltmisdir Diger bir mektubda Xarezmsah xahis edir ki onun hediyyelerini qebul etsin bele ki bu hediyyeler semimi qelble gonderilib Xarezmsah umid etdiyini bildirir ki hemise onlarin arasinda sevinc qapilari aciq subhe qapilari ise bagli olacaq Helebde Zengi Atabeylerinin en boyuk numayendesi Nureddinin vefatindan sonra Misiri eline keciren Selaheddin Eyyubi oz herbi gucunde istifade ederek Zengilerin evvelce Heleb qolunu oz hakimiyyeti altina almis daha sonra da Cahan Pehlevanin vassali Mosul Zengilerine tesir etmeye baslamisdi Mosul hakimi Zengilerden Izzeddin Mesud Selaheddin Eyyubiye bir elci gondererek sulh teklif etse de Eyyubi bunu qebul etmedi Selaheddin Eyyubinin cavabi uzerine Mosul atabeyi Izzeddin Cahan Pehlevana ozlerinin sultanin vassallari olmalari sebebile qorunmasini xahis etdi Bunu esiden Eyyubi 1185 ci ilin aprelinde Mosulu muhasireye aldi Ancaq tam bu vaxt Ermensahlardan II Sokmenin 10 iyul 1185 ci ilde vefat xeberini esiden Selaheddin Eyyubi muhasireni dayandirib Axlat istiqametinde herekete kecdi Eyyubinin gelisine qeder Axlatda Ermensahlarin basina kecen Seyfeddin bey Teymur komek ucun Pehlevana muraciet etdi Hem Mosul hem de Axlatdaki veziyyeti hesaba qatan Atabey Pehlevan tecili olaraq Serqi Anadolu istiqametinde herekete kecdi Atabeyin komeye gelmesi ile quvveler ferqinin eleyhine oldugunu basa dusen Selaheddin geri cekildi 45 1185 ci Cahan Pehlevanin vassali Xilatin hakimi Nesireddin Mehemmed ibn Ibrahim II Sokmenin olumunden sonra memluku Seyfeddin bey Teymur eline kecirdi II Sokmenin veziri Mecdeddin ibn el Muveffeq basda olmaqla Xilatin eyanlari memlukun reqibleri Selaheddine muracietle Xilatin Teymurdan geri alinmasini xahis etdiler Selaheddin bu teklifi qebul etdi ve Xilata qosun gonderdi Kesfiyyat meqsedi ile feqih Isa Xilata elci gonderildi II Sokmenin veziri ona bildirdi ki Seyfeddin bey Teymur ve Pehlevanin qizi II Sokmenin heyat yoldasi Xilat qalasindadirlar belke Pehlevan da buraya geldi Feqih hec bir netice elde etmeden geri qayitdi 46 Tezlikle atabey Cahan Pehlevan da himayesinde olan torpaqlarin qorunmasi adi ile qosun ile Xilata ozunu catdirdi Atabeyin qosunlari seherin serqinde movqe tutdular Cahan Pehlevan Selaheddine mektub yazaraq bildirdi Bu olke menim qizima mensubdur ve o hazirda qaladadir Menim meslehetim budur qoy aramizda olan dostluq munasibeti evvelki kimi qalsin ve davam etdirilsin Bundan sonra Selaheddin el Cezireye Pehlevan ise oz olkesine qayidtdilar Seyfeddin bey Teymur Atabeye pul ve hediyyeler gonderdi ve Xilatda Cahan Pehlevanin adi ile xutbe oxunmaga baslandi 47 Bu hadiseler zamani atabey Cahan Pehlevanin qarnindan berk agri berk agri tutdu Atabey emr etdi ki onu tikdirdiyi Teberek qalasina ailesinin yanina aparsinlar Tebiblerinin butun seylerine baxmayaraq onlar Atabeyi olum yatagindan qaldira bilmediler 1186 ci ilde 50 yasinda vefat etdi 48 Cahan Pehlevan olumunden evvel oz ovladlari arasinda hakimiyyeti bolusdurmusdu Azerbaycan ve Arranin idaresini oglu Ebu Bekre tapsirmis qardasi Qizil Arslani da onun atabeyi teyin etmisdi Rey Isfahan ve Ecem Iraqinin idaresi Qutluq Inanc ile Emir Emiran Omere Hemedani ise Ozbeye vermisdi 49 Lakin atabeyin qefil olumu onun qoydugu qayda qanunu pozdu Varisi Qizil Arslan yalniz sultan III Togrulun deyil elece de qardasinin dul arvadi Inanc xatunun ve onun Iraq Selcuq emirleri arasindaki terefdarlarinin muqavimetleri ile uzlesmeli oldu 49 50 Qizil Arslan 1186 1191 RedakteHemcinin bax Qizil Arslan Cahan Pehlevanin olumu sultanligin hakim dairesinde casqinliga sebeb oldu Eyanlari ve Atabeyin yaxin adamlari Inanc xatin ve onun terefdarlari iki ve ya uc ay erzinde Cahan Pehlevanin olumunu onun tebeelerinden gizledir xesteliyi haqqinda xeber yayirdilar Butun bu muddetde onlar Cahan Pehlevanin yerini kimin tuta bileceyi haqqinda mesveretler kecirirdiler Nehayet onlar sultan III Togrulun yanina gedib Qizil Arslanin iqta torpaqlari sayilan Azerbaycani ve Arrani onun hakimiyyeti altinda saxlamaga ve qosunun bas komandani vezifesini de ona tapsirmaga razi salmaq qerarina gelirler 51 Atabey Qizil Arslanin sair Nizami Gencevini qarsilamasi 1481 ci ile aid elyazmadan miniatur Uolters Senet Muzeyi Baltimor ABS Cahan Pehlevanin emrindeki memlukler ve emirler de taxt iddiacilari arasinda uce bolunmusduler Ordunun boyuk bir hissesi Qizil Arslanin terefinde idi Emirbar q 2 Mahmud Anasioglu Qezvin emiri Nureddin Qara Natanz hakimi Nureddin Qiran Huvan Rey emiri Siraceddin Qaymaz Qarac valisi Ebu Dulef Ferrazin hakimi ve Atabey Pehlevanin melikul umerasi Cemaleddin Uluq Barbey Ay Aba el Ferrazin Qizil Arslanin atabeyliyini destekleyirdiler Cemaleddin Ay Aba Seyfeddin Rus ve Cemaleddin Oz Aba Qutluq Inanc ile Emir Emiran Omerin Izzeddin Miyak el Atabeyi Qaragoz el Atabeyi Besir ve Sevinc Aba sultan III Togrulun terefini tuturdular 52 Inanc xatunun naraziligina baxmayaraq emirlerin ekseriyyeti bele bir neticeye geldiler ki Cahan Pehlevanin varisi mehz Qizil Arslan olmalidir 1186 ci ilde Onlar sedaqetlerini Qizil Arslana bildirerek ondan Hemedana gelmeyi ve dovletin idaresini ohdesine goturmeyi xahis edirler Sultan III Togrul da Qizil Arslani ozunun atabeyi teyin etmeye mecbur oldu 53 Qizil Arslana olan bu munasibet movqeyinin mohkemlenmesi Inanc xatunu hec de qane etmirdi O merhum erinin sabiq memlukleri Emir Camaleddin Ay Aba ve Seyfeddin Rusla gizli danisiga girerek onlarin Sultan III Togrulun terefine kecmelerine nail oldu 54 Zencan Ebher ve Maraga hakimleri de onlara qosuldular 1187 ci ilde Hemedan yaxinliginda birlesmis quvvelerle Qizil Arslanin ordusu arasinda bir nece gun davam eden doyuslerden sonra Qizil Arslanin ordusu geri cekildi 55 Bundan sonra Sultanin emri ile onun terefdarlari Qizil Arslanin terefdarlarina divan tutmaga basladilar Bele ki III Togrulun veziri Izzeddin Hemedanin reisi Fexreddin Qizil Arslanin emirleri Siraceddin Qaymaz Bedreddin Qaragoz ve basqalan olduruldu Bundan sonra yerli hakimler xususen etraf erazinin hakimleri Sultanla elaqeni kesmeye basladilar 56 Qizil Arslan evvelce Bagdad xelifesi en Nasir Lidinillaha muraciet etdi Xelife en Nasir Qizil Arslanin teklifini qebul etdi ve Celaleddin ibn Yunisin basciligi ile Hemedana qosun gonderdi Hemedan etrafindaki Day Mergde meydana gelen doyusde Qizil Arslanin gelmesini gozlemeyib doyuse giren xelife quvveleri 6 may 1188 ci ilde III Togrul terefinden darmadagin edildiler 57 Meglubiyyet xeberini esiden xelife tecili ikinci bir ordu teskil etdi ve basina da Mucahideddin Xalis el Xassi getirdi 1188 ci ilin dekabrinda Xelife ile Sultan arasinda ikinci vurusma meydana geldi Bu defe III Togrul Hemedani terk edib Isfahana qacdi ve Abbasi ordusu paytaxti tutdu Qizil Arslan da buraya geldi Hemedanda xelifenin emriyle taxta Qizil Arslan oturduldu ve Bagdadda onun adina hokmdar ve mominler emirinin komekcisi adiyla xutbe oxuduldu 58 Qizil Arslanin Hemedanda olmasindan istifade eden sultan III Togrul oz qosunu ile Usnu Xoy Urmiya ve Selmas seherlerine soxulub her yeri talan etdi 59 ve Selaheddin Eyyubiye muraciet ederek yardim gostermesini xahis etdi Selaheddin Qizil Arslanla III Togrulu barisdirmaga cehd gosterse de bu hecbir netice vermedi Evvel barisiga razi olan III Togrul yeniden Qizil Arslanla muharibe etmek qerarina gelerek 1190 ci ilin oktyabrinda Qizil Arslanin uzerine hucuma kecdi Qizil Arslan diger reqibi Inanc xatunun ogullari ile barisiq imzaladi onlari oz yaninda xidmete goturdu ve nehayet merhum qardasinin dul qalmis arvadi Inanc xatunla evlendi Belelikle yalniz bu tedbirlerden sonra 1191 ci ilde III Togrulla qarsilasan Qizil Arslan Sultani meglub ederek hebse atdi 60 1191 ci ilde Qizil Arslan feallasmis olan gurculerin qarsisini almaq ucun hereket kecdi Atabey qosunlari Van golune yaxinlasaraq yollarinin uzerindeki Bitlis seherini tutdular Eyni zamanda Qizil Arslan kralica Tamaranin birinci eri gurcu sarayindan qovulmus olan Georgi Rusa herbi yardim gosterdi Gurcustana soxulan Qizil Arslanin quvveleri olkeni talan etdiler ve coxlu esir qenimetle geri qayitdilar 61 Qizil Arslan Hemedana qayidarken Naxcivandaki hebsde olan Selcuq taxtinin varislerinden Sencer ibn Suleymani da ozuyle getirerek Iraq Selcuq taxtina eylesdirdi Sonradan Xelifenin de mesleheti ile Senceri yeniden hebs etdirib sultanliq tacini oz basina qoydu Belece Eldenizlerin hakimiyyet ugrunda mubarizesi Naxcivan iqtidarligindan Selcuqlu sultanliq taxtina qeder bir yol kecerek oz inkisaflarinin zirvesine catdi Belelikle Azerbaycan Atabeyleri formal hakimiyyeti yeni sultan titulunu ele kecirdiler 62 Lakin Qizil Arslan gercek hakimiyyetinin mohkemlendirilmesi ucun movcud olan butun imkanlardan istifade etmedi Sarayda ozbasinaliq hokm surur hokmdarin ise icki meclislerinden basi acilmirdi Nehayet Qizil Arslana qarsi qesd teskil olundu Inanc Xatun bu qesdde feal rol oynayirdi 1191 ci ilin sentyabr ayinda Qizil Arslan olduruldu 63 64 Ebu Bekr 1191 1210 RedakteHemcinin bax Atabey Ebu Bekr Ebu Bekrin adina zerb olunmus dirhemler Sultan Qizil Arslan oldurulen kimi Ebu Bekr Azerbaycana yola dusdu ve tezlikle Naxcivana Semseddin Eldenizin hakimiyyeti dovrunden Azerbaycan Atabeylerinin tabeliyinde olan torpaqlardan yigilmis vergilerin toplandigi Elince qalasina catdi Qala butun xezinelerle birlikde Ebu Bekr terefinden ele kecirildi Azerbaycandaki butun yerli hakimler onun hakimiyyetini tanidilar 65 Hemedan ve etraf vilayetleri ise Cahan Pehlevanin Inanc xatundan olan oglanlari Qutluq Inanc Mahmud ve Emir Emiran Omer zebt etdiler Inanc xatunun ozu Reyde qaldi 42 Cahan Pehlevanin silahdaslarindan olan Mahmud Anas 1192 ci ilde sultan III Togrulu hebsden cixardi Qutluq Inancin uzerine hucuma kecen III Togrul Qezvin yaxinligindaki doyusde Inancin 15 minlik qosununu meglub etdi Ordusunun xeyanetine ugrayan Qutluq Inanc Reye cekildi Bu qelebeden sonra sultan III Togrulun tenteneli suretde Hemedana daxil oldu ve yeniden sultan taxtina sahiblendi 66 Meglub olan Qutluq Inanc xarezmsah Tekise elciler vasitesile III Togrula qarsi mubarize ucun yardim istedi Xarezmsah Tekis Ecem Iraqinda veziyyetin gerginliyinden istifade ederek 1193 cu ilin evvelinde Ecem Iraqini isgal etmek ucun qosun gonderdi Xarezm qosunlari hucuma kecerek Reyi ve Teberkek qalasini ele kecirdiler Qutluq Inanc Xarezmsah qosunlarinin quvvesinden qorxaraq qacib Sercahan qalasinda sigindi Bundan istifade eden eden III Togrul Tekise kulli miqdarda bexsis gonderdi ve Qutluq Inanca qarsi mubarizede ondan komek diledi Komek evezi olaraq III Togrul oz qizini Tekisin qardasi Yunis xana verdi ve hetta onun adi ile pul kesdirmeye onun adina xutbe oxutmaga soz verirdi 67 Bu vaxt xarezmsah Tekisin qardasi Sultansah ona qarsi usyan qaldirdi Gurgenci zebt etdi ve Xarezmi muhasireye aldi Ona gore de Tekis zebt olunmus torpaqlardan xerac toplayaraq Rey ve Teberekde emir Tamqacin basciligi ile Xarezm qosun destelerini qoyub tezlikle Xarezme qayitdi 68 Enenesine sadiq qalan III Togrul ise yenede muttefiqine xeyanet etdi ve Xarezmsahin getmesinden istifade ederek 1193 cu ilin mart aprelinde Xarezmsahlarin qosun destesine hucum ederek onlari qilincdan kecirdi Rey ve Teberek qalasini ele kecirdi ve meglub olaraq oldurulmus Emir Tamqacin basini Xarezme gonderdi 69 Hadiselerin bele sekil almasi Inanc xatunu III Togrula munasibetde siyaseti deyismeye vadar edir O III Togrula muraciet ederek dostluq munasibetleri ve ozunun servetleri muqabilinde onunla evlenmek teklifini qebul etmeyi xahis edir Lakin evlendikden az sonra Togrula xeber verirler ki Inanc xatun onu zeherlemek fikrindedir Bu xeber Togrula catan kimi teskil etdiyi sui qesd Inanc xatunun ozune qarsi istifade edilir ve Inan xatun oldurulur 70 Qutluq Inanc Mahmud anasinin aqibetinden sonra atasinin bir deste qulami qacaraq qardasi Emir Emiran Omere sigindi Qardaslar birleserek Tebrizi ele kecirdiler ve diger qardaslari Ebu Bekrin uzerine hucuma hazirlasmaga basladilar 1193 ci ilin axirlarinda Tebriz yaxinliginda bas veren doyusde Ebu Bekr qalib geldi Qutluq Inanc Zencana Omer ise Sirvana qacdi 42 Qutluq Inanc xarezmsah Tekise mektub gonderdi ve yeniden III Togrula qarsi mubarize ucun ondan komek istedi Eyni zamanda xelife en Nasir de Tekise mektubla muraciet etdi Bu teklifi qebul eden Tekis 1193 cu ilde qosunu ile Xarezmden yuruse basladi Semnanda Qutluq Inanc oz terefdarlari ve III Togrulu terk etmis Iraq emirleri ile birlikde Tekise qosuldular 71 Xarezmsahin hucum xeberini esiden III Togrul tecili suretde qosunlari ile Reye teref uz qoydu ve esas quvvelerinin yaxinlasmasini gozlemeden Xarezmsahla muharibeye girmek qerarina geldi 1194 cu ilin martin 4 de III Togrul 60 nefer qulamla Rey yaxinliginda Xarezm ordusunun Qutluq Inancin basciliq etdiyi qabaq desteleri uzerine hucuma kecdi Toqqusma zamani oxla gozunden yaralanaraq ve atdan yixilan Sultan Qutluq Inanc terefinden olduruldu ve basi Xarezmsaha aparildi 72 III Togrulun olumunden sonra 1194 cu ilin iyulunda Tekis Hemedani Ecem Iraqinin ekser seherlerini ele kecirerek tutulmus torpaqlari oz emirleri arasinda bolusdurdu O Isfahani Qutluq Inanca vererek onu Iraqin bas emiri teyin etdi Hemedan emir Qaragoz el Atabeyiye Rey Tekisin oglu Yunis xana verildi Emir Mayacuq Yunis xanin atabeyi teyin olundu 71 1195 ci ilin evvellerinde Xuzistan hakimi Il Dogdu oldu Bundan istifade eden Xelife veziri Ibn el Qessabin basciligi ile Xuzistana qosun yeritdi Xuzistani seherlerini isgal etdikden sonra Xelifenin emri ile Abbasi qosunlari qarisiqliq icinde olan Ecem Iraqina da hucuma basladilar 73 Hemin il Qutluq Inanc ve Yusif xanin atabeyi Mayacuq arasinda ziddiyyet yarandi Zencan yaxinligindaki doyusde meglub olan Qutluq Inanc oz destesi ile Xulvan kecidine Xelifenin veziri hem de Abbasi ordusunun komandani olan Ibn el Qessaba siginaraq ve ondan komek istedi Vezir Qutluq Inanci fexri xeletle teltif etdi ve suvari destesini onun serencamina verdi Yeniden Hemedana hucum eden Inanc qisamuddetli doyusden sonra Yunis xani ve Mayacuqu seherden cixara bildi 74 Bu hadiselerden xeber tutan Elaeddin Tekis xelife qosunlarinin Ecem Iraqindan cixarilmasini teleb etdi ve qosunla Xarezmden Ecem Iraqina yuruse basladi 1196 ci ilin iyulunda vezirin olumunden sonra xelife qosunlari icerisinde baslanan ixtilafdan istifade eden Xarezmsah Hemedani muhasireye aldi Seher ele kecirildi ve Qutluq Inanc olduruldu 75 Sirvansah I Axsitana siginan Emir Emiran Omere I Axsitan terefinden herbi quvve ile yardim gosterildi Hemcinin Gurcu caricasi Tamardan da herbi destek alan Omer birlesmis qosunlarla Semkir ve Beylaqan doyuslerinde Ebu Bekri agir meglubiyyete ugratdi Emir Emiran Omer ve gurculerin herbi quvveleri Genceye hucum etdiler Gence ehalisi kafirlerle geldiyine gore teslim olmayacaqlarini bildirdiler 76 Emir Emiran Omer Genceni hiyle ile ele kecirdi Gurcu qosunlari Genceni terk etdikden sonra ise ehali terefinden hucuma meruz qalan Emir Emiran Omer olduruldu Seher yeniden Ebu Bekrin hakimiyyeti altina kecdi Bundan xeber tutan gurcu qosunlari Azerbaycan serhedlerini kecdiler Ebu Bekr dovletin mudafiesini basli basina buraxaraq Naxcivana oradan da Tebrize getdi Genceni ala bilmeyen gurcu qosunlari 1203 cu ilde Debile daxil oldular ve seheri qaret etdiler 77 Guclu reqibe muqavimetin faydasiz oldugunu basa dusen Ebu Bekr xarezmsah Tekise tabe oldugunu bildirdi ve Ecem Iraqi ile Azerbaycanin idaresinin ona verildiyini yazan bir icaze aldi Ancaq Xarezmsahin huzuruna getmeyib qardasi Ozbeyi gonderdi Ozbek Hemedanda Xarezmsah terefinden boyuk hormet ve izzetle qarsilandi Tekis Iraqi Ereb Iraqi Ecemin idaresini Ozbeye tapsirib Cemaleddin Ay Abani onun veziri teyin etdi 78 Xarezmsah Tekisin Xarezme qayitmasindan sonra Iraq memlukleri bir yere yigisaraq Xarezmsahlara qarsi mubarizeye basladilar Ittifaqin basinda duran Cahan Pehlevanin vassali Gokce et Turki ile birlikde xelife en Nasir de Xarezmsahlara qarsi herekete kecmisdi Xarezmsah terefinden Ozbeye verilen kohne Iraq Selcuq torpaqlari xelife ile Gokce arasinda bolusduruldu Rey Save Qum Kasan Gokcenin Isfahan Hemedan Zencan ve Qezvin ise Xelifenin eline kecdi Ozbek Hemedanin idaresini oz eline aldi 79 1197 ci ilde yanvarin 27 de Ozbeye xidmet adiyla gelmis olan veziri Cemaleddinin terefdarlari Ozbeyi Hemedandan cixardilar ve seheri ele kecirdiler Bu vaxt 1197 ci ilde Eyyubilerin gorkemli serkerdelerinden emir Ebul Hayc es Sami Eyyubi sultani ile elaqelerinin pislesmesi sebebinden xelifeye sigindi Xelife onu ordu komandani teyin ederek Hemedana hucuma hazirlasmagi emr verdi Abbasi qosunlari Hemedana yaxinlasanda Ozbek de oz ordusu ile onlara qosuldu Lakin herbi musavire zamani Ozbek Ebul Haycin teklifi ile razilasmadigi ucun terefler arasinda munaqise yarandi ve Ozbek hebs edildi Bundan xeber tutan Xelife Ozbeyin tecili azad olunmasi emrini verir ve ona fexri geyim ve qizil qilinc gonderir Ebul Xayc isin bele sekil aldigini gorerek qorxuya dusdu Ordusunu terk ederek Erbile qacdi ve orada oldu 80 Bir muddet sonra Abbasi ordusuna guvenmeyen Ozbek de Hemedani terk ederek Azerbaycana qardasi Ebu Bekrin yanina geri dondu 1220 ci ilde Xarezmsah Tekis vefatinda sonra taxta oglu Elaeddin Mehemmed kecdi 81 Xarezm taxtinda meydana gelen hokmdar deyisikliyinden istifade eden Gokce Ozbek ve Ebu Bekr Iraqi Ecem bolgesindeki fealliqlarini artirdilar Hemedana gelen Atabey Ebu Bekr buranin idaresini qardasina verib Isfahani oz eline kecirdi Reyin idaresi ise Gokceye verilir Ancaq Eldenizlerle onlarin vassallari arasindaki ixtilaf yeniden canlandi Atabey Ebu Bekrin basi icki ve kef meclislerine qarisdigindan onun vezifesini olkenin esil sahibi kimi hereket eden Cemaleddin Ay Aba aparirdi Bu veziyyet Gokcenin gucunun artmasina sebeb oldu Bir cox saray eyyanlari Gokcenin terefine kecmeye basladilar 82 Biz esitmisik ki sen elm adamlarina ve xeyirxahlara hamilik edir ve onlara merhemet gosterirsen Ona gore de biz seni mehriban ve momin adam hesab edirdik Lakin biz indi bunun tam eksini goruruk Sen islam olkesine soxulur ve muselmanlarla vurusursan onlarin mulkunu qaret edir ve nifaq toredirsen Eger sen dogrudan da belesense senin aglin yoxdur Bir kendin sahibi oldugun halda bizim uzerimize Hemedan darvazalarindan tutmus Xilat ve Irbile qeder torpaqlarin hakimlerinin uzerine hucum cekirsen Tutalim ki sen onu Ebu Bekri qacmaga mecbur edeceksen bes sene melum deyilmidir ki onun memlukleri var men de onlardan biriyem Eger Ebu Bekr her kendden bir deste ve ya her seherden on nefer cagirsaydi onun qosunu seninkinden bir nece defe artiq olardi Sene meslehetim budur ki oz seherine qayidasan Bunu sene yalniz rehmim geldiyi ucun deyirem Semseddin Aydogmusun Muzeffereddin Goy Boriye mektubu 83 Cox kecmeden Atabey Ebu Bekrin terefdarlarinin ve ordusunun cox hissesi Gokcenin terefine kecdi Ebu Bekr Isfahana cekildi Gokce ise tenteneli suretde Hemedana daxil oldu Bu zaman onunla qalan diger emirlerin de xeyaneti neticesinde Ebu Bekre tamamile Azerbaycana cekildi Lakin 1203 1204 cu illerde Gokceye qarsi Cahan Pehlevanin kecmis vassallarindan Semseddin Aydogmus cixis etdi Bas vermis doyusde Gokce olduruldu ve butun torpaqlari Aydogmusun eline kecdi Aydogmus hakimiyyetini qanunilesdirmek ucun onunla birge usyana qalxan Eldeniz sahzadesi Ozbeyi sultan elan etse de butun hakimiyyeti oz elinde cemlemisdi 84 1204 1205 ci illerde gurculer Azerbaycanin icerilerine soxulurlar Ibn el Esirin yazdigina gore onlar Azerbaycanda xeyli zorakiliq daginti toretdiler qaretcilik etdiler bir coxlarini esir tutub apardilar Muqavimetle uzlesmeyerek irelileyen gurculer Eldenizlerin qerb erazilerine Xilata Malazgirte ve Ercise hucumlar teskil etdiler Burada gurculerle yerli hakimlerin qosunlari arasinda bas veren doyusde gurcu ordusu meglubiyyete ugradildi Lakin sonraki il gurcu qosunlari yeniden Azerbaycanin qerb vilayetlerine hucum edib bir cox meskenleri xarabazara cevirdiler Bir daha Xilati tutmaga cehd gosterseler de yeniden darmadagin edildiler Ebu Bekr gurcu hucumunun qarsisini almaq meqsedi ile nehayet gurcu hokmdarinin qizi ile evlendi ve bundan sonra gurcu hucumlari dayandi 85 Azerbaycanda ise Maraga hakimi Korpe Arslan Erbil atabeyi Goy Boru ile muqavile baglayib Tebrizi ele kecirmeye hazirlasirdi Atabey Ebu Bekr qorxuya duserek Aydogmusdan komek istedi Ebu Bekrin bu isteyini qebul eden Aydogmus oz ordusu ile Ebu Bekrin dusergesine gelerek onunla quvvesini birlesdirdi Bunu esiden Goy Boru tecili Azerbaycani terk etdi Aydogmus ile Ebu Bekr Maragani muhasireye aldilar Ancaq Elaeddin Korpe Arslan sulh teklif etmesi ile muhasire dayandirildi ve muqavileye esasen Maraga qalalarindan biri Ebu Bekre Usnu ile Urmiye de Korpe Arslana verildi 86 1208 ci ilin ortalarinda Agsunqur el Ehmedilinin neslinden olan Maraga hakimi Korpe Arslan vefatindan ve bir qeder de sonra onun azyasli oglunun olumu ile Maraga hakimlerinin taxta kecmek ucun hecbir numayendesi qalmamisdi Bundan istifade eden atabey Ebubekr Maragani ve el Ehmedili neslinin Ruindej qalasindan basqa butun torpaqlarini tutdu Ruindej qalasini ise Korpe Arslanin butun servetlerini menimsemis xacesi ele kecirmisdi Hemin il xarezmsah Tekisin oglu Taceddin Elisah Ebu Bekrin torpaqlarina hucum kecse de meglub edildi ve olduruldu 87 Atabey Nusreteddin Ebu Bekrin olumu 1210 cu ilin sonu 1211 ci ilin evveline tesaduf edir 1211 ci ilde emisi Qizil Arslana aid dinarlarin yeniden zerb edilmesine qerar verilmesi onun olumunun 1211 ci ilin evvelleri oldugunu gosterir Qardasinin vefatindan sonra Eldenizlerin taxtina Ozbek kecdi 88 Ozbek 1210 1225 RedakteHemcinin bax Atabey Ozbek Gurcu yurusleri ve Ecem Iraqindaki doyusler Redakte Gurcu qosunlari 1210 1211 ci illerde Azerbaycana dagidici basqinlar etdiler Onlar Naxcivani muhasireye aldilar lakin ele kecire bilmediler Sonra Merendi talan etdiler Tebrizi muhasireye aldilar Mehemmed Cahan Pehlevanin heyat yoldasi Zahide xatun coxlu pul das qas ve senetkarliq mehsullari verib seheri dagintidan qurtardi Tebrizlilerin elece de Miyanenin butun malqarasi aparildi etraf yerler qaret edildi Gurcu qosunlari geri cekilerken miyaneliler usyan qaldirib gurcu qarnizonunu qirdilar Yeniden sehere hucum eden gurcu desteleri seher hakimini ailesi ile birlikde qilincdan kecirdiler derilerini soyub minarenin basindan asdilar sonra ise seheri qaret edib yandirdilar Zencan Qezvin ve Abxar ehalisinede eyni cur divan tutdular Ucan seherinin Erdebilin butun varidatlarini karvanlarla apardilar 12 min erdebilli qilincdan kecirildi Ozbeyin hakimiyyeti illerinde Eldenizler dovletinin suqutu daha da suretlendi 89 Onun taxta cixdigi vaxt Iraqi Ecemde veziyyet agir idi Bu vaxt bir muddetdir Iraqi Ecemi tek basina idare eden Aydogmusa qarsi Cahan Pehlevanin bir basqa memluku Nesreddin Mengli cixis ederek onu meglub etdi ve Iraqi Ecem torpaqlarini eline kecirerek Rey Isfahan Hemedan ve diger eyaletlerde oz adina xutbeler oxudub sultan adiyla sikkeler zerb etdirdi Xelife en Nasir Azerbaycan atabeyi Ozbek ve ismaili hokmdari Celaleddin Hesen oz aralarinda Menglinin elindeki Iraqi Ecem torpaqlarini da bolusdurduler Erbil atabeyi Muzeffereddin Goy Boru de onlara qosuldu Muttefiqlerin birlesmis ordulari Hemedana hereket etdiler 1215 ci ilin avqust senyabrinda meydana gelen doyusde Mengli meglub oldu ve qacdigi Savede seher hakimi terefinden olduruldu Basi ise Atabey Ozbeye gonderildi Menglinin elinden aldigi torpaqlar uzerine Cahan Pehlevanin vassallarindan Seyfeddin Oglamisi canisin teyin eden Atabey Ozbek ozu Tebrize qayitdi Ancaq daha evvel Xarezmsahlarin xidmetinde olan Oglamis hakim teyin edildikden sonra xutbeni xarezmsah Elaeddin Mehemmedin adina oxudmaga basladi Bu sebebden de 1217 ci ilin yazinda Oglamis olduruldu ve Ecem Iraqinda Xarezmsahlarin adina xutbe oxunmasi ve pul kesilmesi dayandirildi 90 Bu zaman atabey Ozbek ve onun vassali Fars hakimi atabey Sed ibn Zengi Oglamisin helakindan ve Xarezmsahin uzaqda olmasindan istifade ederek qosunlarini Iran Iraqi erazisine yeritdiler Ozbek Isfahan ehalisinin raziligi ile sehere daxil oldu Eyni vaxtda Sed ibn Zengi Rey Qezvin Huvar ve Semnan seherini ve onlarin nahiyelerini ele kecirdi Atabey Ozbek ve atabey Sed terefinden Iranin erazisinin xeyli hissesinin zebt olundugunu Qumisde esiden Xarezmsah oz qosunlarindan 12 min secme atlini ayirib Reye gonderdi Xeyli Buzurq yaxinliginda Xarezmsah ordusu atabey Sedi yaxaladi ve doyusde meglub olan Sed esir goturulerek Hemedana Xarezmsahin yanina aparildi 91 Bunu esiden Ozbek Eher hakimi Nureddin Mehemmedi Tebrize gonderib ozu de daglarda yerlesen qalalardan birine qacdi Ancaq Nureddin Mehemmed Miyane yaxinlarinda Xarezmsahlara meglub oldu ve ozuyle birlikde vezir Rebibeddin Dendan da esir dusdu Xarezmsah Elaeddin Mehemmed veziri Nesireddin Dovletyari Atabey Ozbeyin yanina gondererek ona teslim olmagi ve Xarezmsah adina xutbe oxutdurub sikke kesdirmeyi emr edir Xarezmsahin bu tekliflerini qebul eden Ozbek Arran ve Azerbaycandaki hakimiyyetini qorusa da Elaeddin Mehemmedin vassalina cevrildi 92 1214 1215 ci illerde Gurcu hucumlarinin arasinin kesilmesinden istifade eden Ozbek oz mulklerinde isleri qaydaya salmaq qerarina gelir Bu meqsedle o atabey xezinesine vergileri odemekden imtina etmis yerli hakimleri cezalandirmaq ucun Qarabaga yurus edir XIII esrin anonim muellifinin melumatina gore atabeyin qosunlari qelebe calaraq hamini qilincdan kecirtdiler Onlar xeyli pul ve zengin herbi qenimet getirdiler 93 1222 ci ilde Sirvana hucum eden qipcaqlari darmadagm eden gurculer oradan qayidaraq 1222 ci ilin noyabrinda Beyleqana hucum etdiler Seher ehalisi hemiseki kimi ele guman edirdiler ki tezminat ile gurculerden yaxa qurtaracaqlar Lakin gurculer monqollardan da amansiz qirgin toretmeye basladilar Seheri qaret etdikden sonra geri donduler 94 95 Monqollarin yurusu Redakte Esas meqale Monqollarin Azerbaycana ilk yurusu Cingiz xan Atabey Ozbeyin hakimiyyetinin ve Eldenizlilerin son dovrunde Monqollarin Orta Asiya Orta Serq ve Qafqaza birinci yurusu gerceklesdi Cebe Noyon ve Subutay Bahadirin q 3 komandanligi altinda monqollar Xorasan ve Iraqi Ecemin torpaqlarindan kecerek 1221 ci ilde yanvar ayinda Tebrize geldiler Atabey Ozbek monqollara elci gonderib barisiq imzalamagi teklif etdi Monqollar Tebriz qarnizonlarindaki xarezmlilerin onlara teslim edilmesini istediler Atabey Ozbek xarezmlilerin bir hissesini ozu oldurtdu qalanini da monqollara gonderdi Bunun xaricinde Ozbek onlara tezminat olaraq pul paltar ve mal qara da verdi 96 Monqollarin gunden gune artan tehlukesini goren gurcu hokmdari IV Georgi Lasa qonsu hakimlere o cumleden atabey Ozbeke Xilat ve Cazire hakimi el Melik el Esrefe muraciet etdi Atabey Ozbek ve Georgi barisiq muqavilesi ve monqollara qarsi birge cixis haqqinda sazis bagladilar 97 Lakin birge hereket haqqinda danisiqlar monqollara melum oldu ve onlar yeniden Gurcustana ve Arrana soxuldular Gurcu qosunlari darmadagin edildiler 98 Bundan sonra yeniden Azerbaycan erazisine qayidan monqollar bir daha Tebrize hucum etdiler Lakin seher ehalisi bu defe de tezminat vermekle seherin isgalinin qarsisini ala bildi Bundan sonra Monqollar uzlerini Maraga terefe cevirdiler 1221 ci ilin martinda Ozbeyin heyat yoldasi Sulafe xatuna mensub olan Maraga seheri muhasireye alindi Agir muhasireni saxlaya bilmeyen maragalilar meglub oldular Monqollarin eline kecen seher yandirildi ve qaret edildi 99 Daha sonra Eldenizlere uzun muddet paytaxtliq eden Hemedana hucum etdiler Hemedani ellerine keciren monqollar seheri xarabaya cevirdikden sonra Erdebile uz tutdular Seheri dagidan monqollar yeniden Tebrize geldiler Atabey Ozbek Naxcivana qacdi Tebrizin hakimi Semseddin et Tugrayi ise monqollara hediyyeler vererek seheri onlarin hucumundan qurtardi 100 Monqollar buradan Seraba yollandilar Serabda da Erdebilde etdiklerini tekrarlayan monqollar buradan Naxcivana hereket etdiler Naxcivan kendlerinin ehalisini oldurmeye baslayinca Atabey Ozbeyin oglu Xamus onlarin yanina elci gonderib uzrxahliq etdi Monqollar da onlara toxunulmazliq elameti olaraq uzerinde damga olan agacdan qayrilmis bayqu q 4 verdiler 101 Naxcivandan sonra monqollar simala Gence ve Beyleqana dogru herekete basladilar Beyleqani qaret etdikden sonra Genceye hucum edib seheri muhasireye aldilar Ibn el Esir yazir ki bu seherin coxlu mudafiecileri oldugunu onlarin gurculerle daimi mubarizede qazandigi igidliyini ve seher divarlarinin kecilmezliyini oyrenmisdiler Monqollar yalniz tezminat almaqla kifayetlenerek seherden kenara cekildiler Sonra monqollar Derbend kecidi vasitesile simala kecmek ucun cehd gosterdiler Onlarin ilk cehdi bas tutmadi bele ki Derbend darvazalarini tutan qipcaqlar onlara muqavimet gosterdiler Bele olduqda monqollar Sirvansah I Gustesbe elci gondererek guya sulh baglamaq ucun bir nece neferin gonderilmesini xahis etdiler Sirvansah oz zadeganlari arasindan 10 nefer gonderdi Monqollar onlardan birini oldurub qalanlarindan ise simala kecidi gostermeyi teleb etdiler Belelikle Derbendden simala hereket ederek Azerbaycandan cixdilar 102 Atabey Ozbekin fealiyyetsizliyine ve nufuzunu itirmesine baxmayaraq onun atasi Cahan Pehlevanin vassallari enene uzre Azerbaycan Atabeyleri sulalesine olan ehtirami saxlayirdilar Bele ki Mosul Atabeylerinin torpaq sahibleri arasinda nifaq duserken II Imadeddin Zengi 1222 ci ilde Mosul hakimi Bedreddin Lulu terefinden oz mulklerinden qovulmusdu II Imameddin Zengi atabey Ozbeke penah apardi Ozbek iltifat gostererek onun mulklerini pay torpaqlarina yeni iqtaya bolub ozunu ise sarayda xidmete goturdu 103 Xarezmsah Celaleddinin yurusu Redakte Xarezmsah Elaeddin Mehemmedin olumunden sonra oglanlari mueyyen erazilerde hakimiyyetlerini berpa etmisdiler Onlardan en quvvetlisi Qiyaseddin Pir sah idi O Iraqi Ecemi ele kecirmisdi diger qardasi Celaleddin Menguberdi q 5 ise Hindistana hereket etmisdi Celaleddin Hindistanda bir muddet qaldiqdan sonra oradan da Farsa yollandi Celaleddinden evvel qardasi Pir sah Eldenizlerin mulklerine hucum etmisdi Maragani eline keciren Pir saha Atabey Ozbek sulh teklif etmis ve bacisi Celaliyye xatunu da ona ere verdi 104 Bundan sonra Qiyaseddin Pir sah oz qosunlarini Reye cekdi Burada onunla atabeyi ve qayni Igan Taisi arasinda nifaq dusdu ve neticede Igan Taisi 50 minlik ordu ile kenara cekildi Onlarin arasindaki nifaqdan istifade eden Ozbek Pir saha teslim olmaqdan boyun qaciraraq ona qarsi cixdi Eyni zamanda Pir sah Igan Taisini meglub ederek onu geriye Azerbaycana cekilmeye mecbur etdi Azerbaycana daxil olan Igan Taisi qaret ve qirgina basladi 105 Sonra ise xelife en Nasirin emri ile Hemedana teref hereket etdi ki bura basqa vilayetlerle birlikde ona Xelife terefinden iqta adiyla verilmisdi Burada Igan Taisi Hindistandan gelmis Celaleddin Manqburnun qosunlari terefinden muhasireye alinaraq darmadagin edildi ve ozu esir alindi Bundan sonra Celaleddin Abbasiler uzerine hucuma hazirlasdi 106 Xelife qosunlarini darmadagin eden Celaleddin 12 gun Bagdad etrafinda qaldiqdan sonra Maraga ehalisinin deveti ile Azerbaycana teref hucuma basladi 1225 ci ilin may ayinda Maraga muqavimet gostermeden Celaleddine tabe oldu Bundan sonra Celaleddin monqollarin viran qoydugu Ucani kecerek Tebriz seherini muhasireye aldi Seher reisi Nizameddin et Tugrainin basciliq etdiyi Tebriz qosunu yeddi gunden cox mudafie oluna bilmedi 1225 ci ilin iyun ayinin 25 de atabey Ozbeyin hele Xarezmsah Maragada olarken terk etdiyi Tebriz seheri Xarezm qosunlari terefinden tutuldu 107 108 Azerbaycandaki qarisiqliqdan istifade eden gurculer Ivane Mxarqrdzelinin komandanligi altinda 60 minlik ordu ile Azerbaycana hucum etmek ucun Debil yaxinligindaki Qarni qalasinda toplasdilar Gurculerin esas meqsedi Bagdadi ve Tebrizi ele kecirmek idi Bir nece hefte Tebrizde qalan Celaleddin veziri Seref el Mulku buraya oz naibi teyin ederek 109 Debile dogru herekete basladi Celaleddin Qernide gurcu qosunu ile doyuse cixdi Bas vermis doyusde gurculer darmadagin edildiler ve 20 min itki ile geri cekildiler 110 Bu hadiseler zamani Azerbaycan Atabeylerinin kecmis vassallari Surmeli hakimleri Serefeddin Uzdere ve Husameddin Xizir Celaleddinin yaninda xidmete kecdiler 111 Bundan sonra Tiflis istiqametinde hereket eden Celaleddin yol uste olan Beyleqan Berde Gence Semkir seherlerini elece de Berdeyle Gence arasinda yerlesen Sutur qalasini tutdu Sultanin bu yurusu erefesinde Gencede qalan atabey Ozbek ondan Gence ve onun nahiyelerine mulkiyyet huququ elde etse de cox kecmeden Naxcivan yaxinligindaki Elince qalasinda siginacaq tapdi Heyat yoldasi Meleykenin oz raziligi ile sultan Celaleddin ile evlenmesi 112 xeberi sultana catanda o menbelerin yazdigina gore basini yastiga qoydu o saat herareti qalxdi ve o bir nece gunden sonra vefat etdi 113 Atabey Muzeffereddin Ebu Nesr Ozbek ibn Mehemmed ibn atabey Eldeniz et turki es selcuqi et Togrulun olumu ile Azerbaycan Atabeyleri oz movcudlugunu itirdi Eldenizlerin ovladlarinin hakimiyyeti altinda olan eraziler Azerbaycan Arran Sirvan xarezmsah Celaleddin Manqburnunun hakimiyyeti altina kecdi Bu 1231 ci il avqustun ortalarinadek davam etdi ve hemin il Celaleddinin qosunlari monqollar terefinden darmadagin edildi ozu ise olduruldu 114 115 Atasinin olumunden sonra atabey Ozbeyin yegane oglu Qizil Arslan Xamus Genceye gelerek Celaleddine xidmet etmek istediyini bildirdi Anadangelme lal kar olan buna gore de Xamus leqebini alan melik Maraganin hakimi Agsunquriler neslinden olan Elaeddin Korpe Arslan el Ehmedilinin nevesi Sulafe xatuna evlenmisdi 113 1226 ci ilde atabey Ozbeyin memlukleri Beklik es Sedidi ve Seyfeddin Sunqurca Sultan Celaleddine qarsi qiyam qaldirdilar Onlarin bu cixisi ugursuz neticelendi Sultan Celaleddin onlari Xoy bolgesinde muhasire ederek teslim olmaga vadar etdi Meglubiyyete ugramis memlukler Sultana xidmet etmeye basladilar Lakin 1229 cu ilde Beklik es Sedidi ve Seyfeddin Sunqurca Atabeyin basqa memlukleri o cumleden Nesireddin Ag Qus ve basqalari ile birlikde Xamusun oglu Nusreddini hebsden cixararaq Eldenizlerin hakimiyyetini berpa etmek ucun qiyam qaldirdilar Lakin bu qiyam da ugursuz neticelendi Ag Qus ve Bekliyi carmixa cekdiler 116 Dovlet qurulusu RedakteIdareetme ve inzibati bolgu Redakte Azerbaycan Atabeylerinde inzibati idare eynile Iraq Selcuq sultanliginda oldugu kimi idi Sulalenin banisi Semseddin Eldeniz oz dovletinin ne inzibati ne de herbi qurulusunda demek olar ki hec bir deyisiklik etmedi Inzibati ve idareetme cehetden Eldenizler Iraq Selcuqlarinin sistemlerinden istifade edirdiler 117 Qizil Arslana qeder Eldenizlerde boyuk atabey yeni atabey el ezem deyilen vezife movcud idi Bu vezifede sultanin atabeyi dururdu Divana rehberlik vezirin elinde idi O eshab ed divan adlanirdi Vezir memurlari vezifeye teyin etmek ve vezifeden kenarlasdirmaq teqaudleri ve mevacibleri mueyyenlesdirmek vergi idaresine ve xezineye nezaret etmek huquqlarina malik idi Vezir daim hokmdarin yaninda olur onu sefer ve yuruslerde musayiet edir ozu qosun gondere ve ona basciliq ede bilirdi Dovletde boyuk hormete malik olan vezirler eshab ed divan vezir sadr destur xocayi bozorq titullarini dasiyirdilar Murekkebqabi ve mueyyen mahuddan hazirlanmis calma onlarin vezife elametleri idi 118 Eldenizler dovrune aid debilqe Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Dovletde ucuncu vezife boyuk ve ya ulu hacib vezifesi idi Bu vezifeni icra eden sexs emir el hacib el kebir ve ya hacib el xass el hezret rutbesini dasiyirdi O dovlet bascisina aid muhum isler haqqinda melumat verir onun telebati qaygisina qalir ve saray merasimlerini teyin edirdi 119 Cahan Pehlevan dovrunden baslayaraq vezir olmaqla ali idare yeni divan el ale yaradilmisdi Bu idarenin nezdinde dovlet defterxanasi yeni divan el insa ve yaxud divan et tugra maliyye idaresi ve ya xezinedarliq yeni divan el istifa var idi Dovlet defterxanasi hem daxili hem de xarici yazismalari aparirdi Bu defterxananin bascisi munsi ve ya tugrayi adlanirdi Bu vezife irsi olmus onu icra eden sexsler ve onlarin sonraki nesilleri et tugrayi leqebini dasimisdilar Maliyye idaresine ve ya xezineye rehberlik eden ali maliyye memuru yeni mustoufi el mamalik dovletin maliyye idareleri sisteminin basinda dururdu Herbi idareye yeni divan el ceys ve ya divan el erz sahib divan el erz basciliq edirdi O herbi iqtalara nezaret edir butun rutbelerden olan herbi qulluqcularin maas ve xerclerinin odenilmesi islerine baxirdi Herbi vezifeler elece de ordu ile bagli her sey xidmetde olan turk eyanlarinin elinde idi 120 Her bir vilayetin basina vali yeni canisin teyin edilirdi Valiler bu vezifeni tutmazdan evvel cox vaxt qosun emirleri kimi fealiyyet gostermisler Vali oz vilayetinin hakimi idi Dini hakimler qazilar valinin tabeliyinde idiler Vilayetin butun memurlarinin reisi onun ali bas komandani olan valiye maliyye idaresi de tabe edilmisdi Validen sonra vilayetde vezife cehetden ikinci sexs onun veziri idi Valinin adindan seherleri reisler idare edirdiler Bir qayda olaraq taninmis yerli nesilden olan seher reislerinin vezifesi irsi idi Reisin ozunun vezifeye qoydugu ve vezifeden goturduyu xefiyye reisleri de ona tabe idiler 121 Ordu Redakte Eldenizlerin ordusu merkezi hakimiyyetden iqta almis emirlerin quvvelerinden ve valilerin hakimlik etdikleri erazilerden gonderdikleri quvveden ibaret idi Hemcinin herbi quvvelerden basqa hokmdarin ozunun 50 min neferlik nizami suvari qosunu vardi 122 El Huseyni ozunun Exbar ed dovle es Selcuqiyye kitabinda yazir 123 Sultan Arslansahin olumunu esitdikde onun atabeyi Xuzistan hakimi ve vilayetindeki qosunlarin bascisi olan Serafeddini Emiran ibn Simliden onunla birlikde Iraq uzerine yurumeyi teleb etdi O ise soyledi Men atabey Pehlevanla tekbetek sensiz doyusub seni qoruya bilmerem Bir az qabaq menim atam Karmisinde doyusmusdu ancaq o atama ustun gelib atami oldurmusdu Indi ise Iraqin Arranin Azerbaycanin qosunlari onunladir ve onlarin sayi 50 min atlidan coxdur Medeniyyet RedakteElm Redakte Atabey hokmdarlarinin elme senete ve senet adamlarina verdikleri qiymet bu dovrde elmin medeniyyetin inkisafini stimullasdiran amillerden idi Menbelerde yazilir Sirvansahlarin ve Eldenizlerin saraylarinda dovrun en yaxsi alimleri toplanmisdi Onlarin riyaziyyat tebietsunasliq tibb kimya felsefe mentiq huquq astronomiya ereb ve fars edebiyyati ve b sahelerde boyuk muveffeqiyyet ve ugurlari olmus bir coxlari muselman medeniyyet ve elminin en gozel xadimleri kimi taninmisdir 124 Tibb Redakte Bu dovrde Azerbaycanda tibb elmi de yuksek seviyyede inkisaf etmis Azerbaycan tebabet alimleri terefinden tibbe dair tedqiqatlar aparilmis bir sira xesteliklerin mualicesi ve farmologiya dair eserler yazilmisdir Bunlara Kefieddin Omer ibn Osman q 6 Movlana Kemaleddin Huseyn oglu Nureddin Atabey Ozbeyin sexsi hekimi olmus Celaleddin Tebib tibbe dair El Muxtar ve Kitabi tibb el Camali kitablarin muellifi Muhzedbeddin Tebrizi Mahmud ibn Ilyas Ekmeleddin Naxcivani Fexreddin Ebu Abdullah Ehmed ibn Erebsah ibn Cebrayil en Naxcivani Ekmelledin en Naxcivani ve s kimi boyuk alimler daxildir Celalleddin Tebibiden behs eden atabey Ozbek deyirdi 125 Menim heyatimi saxlayan bu adamdir O yalniz xestelenlerin mocuzeli sefavericisi deyil O xesteliyi evvelceden teyin edir ve o derecede dava derman hazirlayir ki onlar tam menasinda mualice edir Onun varligi insanlara hedsiz xeyir verir ve sonralar ona benzer hekim yetismemisdir Edebiyyat Redakte Nizami Gencevi Xaqani Sirvani Soz ehtiyati sintaktik ifadelerin zenginliyi mecaz ve terkiblerin ifadeliyi ve orijinalligi poetik formanin butun bu elametlerine gore XII esr Azerbaycan sairleri muasirleri ve sonraki sairler nesli arasinda secilirdi Mezmun zenginliyine gore ise Nizami ve Xaqani yaradiciligi insan duhasinin son derece gozel nailiyyetleri sirasinda durur Selcuq sultanlarinin sonralar ise Azerbaycan Atabeylerinin saray sairleri olmusdur Selcuq sultanlari elece de sonralar onlari evez eden Atabeyler qebile qurulusunu muhafize eden ve yazisiz turk dillerinde danisan kocerilerin numayendeleri idiler 6 Dovrun boyuk sairlerinden olan Efzeleddin Xaqaninin serinin ehemiyyetli cehetlerinden biri de fars dilinin hokmranliq etdiyi seir diline sairin azerbaycan turk sozlerini getirmesidir Bunlardan sairin Mera der parsi fohsi ke quyend be torki cerxesan quyed ke sensen tercumesi farsca mene soyus deseler cerxi felek onlara turkce deyer ki sensen misrali meshur beytinde isledilmis sensen sozunu elece de ozunun seir Divan inda isletdiyi su Tanri vusaq usaq cuxa qunduz xatun surme qara qiz dag xan ve s bu kimi sozleri qeyd etmek olar 126 Atabeylerin saray sairlerinden biri de Esireddin Ebul Fezl Mehemmeddir O Merkezi Asiyanin Exsiket seherinde dogulmus Xaqani sepkisinde yaradan poetik formanin gorkemli ustadidir Saire Sultan el fuzela q 7 leqebi verilmisdi Hemcinin Malik el kelam q 8 leqebini almis Zehireddin Tahir el Feryabi de Atabeylerin Merkezi Asiyadan olan sairlerinden olmusdur O 1189 cu ilde Cahan Pehlevan sonralar Qizil Arslan ve Ebu Bekrin himayesine kecmisdir Tebrizde Xaqani ile dostlasan el Feryabi medhiyyelerinde onu teqlid edirdi Sair Tebrizde vefat edtmisdir ve qebri de Xaqaninin qebri ile yanasidir Azerbaycan atabeylerinin sarayinda Seyyid Zulfuqar Sirvani Qivami Muterrizi Ferrux Sirvani Covheri Yusif Fuzuli Kemaleddin Naxcivani Seyyid Izzedin el Elevi ve basqa bu kimi sairler de yasayirdilar 127 Nizami Gencevi 1180 1181 ci illerde bitirdiyi ikinci poemasini Xosrov ve Sirin eserini sonuncu Iraq Selcuq sultani III Togrula hesr etmisdi Lakin bu bir nov resmi ithaf idi Eslinde ise poema atabey Mehemmed Cahan Pehlevana hesr olunmusdu Cahan Pehlevan 1186 ci ilde olduyu ucun poemanin medhi onun qardasi atabey Qizil Arslanin adina yazildi Nizamini Gence yaxinligindaki dusergesine devet eden Qizil Arslan oz cadirinda onu qebul etmisdi Poemanin muqabilinde Qizil Arslan bexsis olaraq Nizamiye Hemdunyan kendini ve fexri geyim teqdim etdi Xosrov ve Sirin Nizami Gencevi Taci aydan yuksek o Qizil Arslan Qerbin penahidir Serqe hokmran 128 Tehsil Redakte Atabeyler dovrunde ve orta esrlerde Azerbaycanda mekteb ibtidai tehsil muessisesi kimi taninirdi Mektebler ilkin savad verir ve esasen de medreseler ucun sagirdler hazirlayirdilar Mekteblere qebul 5 6 yasindan aparilir ve 15 yasina kimi orada tehsil alirdilar 129 Mekteblerde yazib oxumaqla beraber esas istiqamet dini yonumlu olub Quranin ezberlenmesi ve dini ehkamlarin oyredilmesine yoneldilirdi Bundan basqa ayri ayri fenler baresinde de melumat verilirdi Bu dovrlerde yetim usaqlarin tehsili ucun ayrica beyt et telim adlanan mek tebler de fealiyyet gosterirdi Burada her 10 usaga bir terbiyeci atabey tehkim olunurdu Onlar yetimlerin yasayisina yemeyine geyimine terbiyesine ve s cavabdeh idiler 130 Orta esrlerde Azerbaycanda tehsilin mezher adli formasi da movcud idi Bu tehsil formasinda her ustad bir ve ya bir nece sagirde ayri ayri fenlerden ders demek evezine onlara umumi rehberlik edirdi Sagirdler musteqil sekilde elmin muxtelif saheleri ile mesgul olur ve vaxtasiri ustadin yanina gelib meslehet alir onun muhazirelerini dinleyirdiler 131 Medreselerde orta tehsil muessiseleri olan dini telimlerle yanasi dunyevi elmler de tedris edilirdi XII XV esrlerde muselman Serqinde medreseler tehsil merkezleri olmaqla beraber hem de elmi merkezler rolunu oynayirdilar 132 Dovrun alimlerinden olan Fexreddin Ebulfezl Ismayil ibn el Musenna et Tebrizi Bagdadin en Nizamiyye medresesinde muhazireler oxuyurdu O Azerbaycan tarixi eserinin muellifidir Lakin cox teessuf ki bu eser dovrumuze gelib catmamisdir Et Tebriziden basqa Eldenizler dovrunun tehslini almis Azerbaycanin ozunde ve hemcinin Demesqde Yemende Qahirede Bagdadda muhazireler deyen bir cox alim yetismisdir Onlara Mahmudel Erdebili Ez Zeki el Beyleqani Emineddin Muzeffer et Tebrizi Mehemmed el Urmevi Fexreddin er Razi Mehemmed et Tebrizi Ebu Hefs Omer el Cenzi Ismayil el Cenzevi Heddad en Naxcivani Semseddin Mehemmed et Tebrizi Seyx Ebu Hemid Taceddin el Urmevi Qazi Semseddin el Huveyyi Ebu Mehemmed et Tebrizi Ismayil el Maraqi Mehemmed el Hesen el Maraqi ve basqalari daxildirler 133 Memarliq Redakte Hemcinin bax Yusif ibn Kuseyir turbesi Momine Xatun turbesi ve Naxcivan Maraga memarliq mektebi Yusif Kuseyir oglu turbesi Goy Gunbed turbesi Atabeyler mescidi Momine Xatun turbesi Azerbaycanin en boyuk iqtisadi siyasi ve medeni merkezleri olan Samaxi Baki Gence Naxcivan Beyleqan Tebriz Maraga Urmiya ve b seherlerde muxtelif seciyyeli abideler insa edildi Orta esr Azerbaycan memarliginin inkisafini mueyyenlesdiren 3 esas uslub istiqametini eks etdiren Sirvan Abseron Naxcivan Maraga ve Arran memarliq mektebleri tesekkul tapmisdilar Bu mekteblerin uslub istiqametinde lokal cehetler o cumleden regionun etnik ve sosial qurulusu helledici rol oynayirdi 134 Memar Eceminin inkisaf etdirdiyi Naxcivan Maraga memarliq mektebi uslub tekce Naxcivani ehate etmemis Guney Azerbaycanda Maraga seherine Simalda Berde seherine eyni zamanda Serqi Anadolu erazisine de yayilmisdir Umumilikde bu memarliq uslubu Serq aleminin boyuk bir hissesinde davam edib kompozisiyali abidelerin yaradilmasina tekan vermisdir 135 Eldeniz dovrunun memarligina daxil olan en boyuk medeniyyet numunelerinden biri Ecemi Ebubekr oglu terefinden 1186 ci ilde Naxcivan seherinin qerb hissesinde ucaldilan Momune Xatun turbesidir Bismis kerpicden horulmus abide zengin naxislarla bezenmis xirda kerpiclerle uzlenmisdir Bu turbenin prizma sekilli binasi ile onun cadir ortuyu arasindaki mekan fiqurlu horgu seklinde yerine yetirilmis yazi vasitesile hell edilmisdir Meqberenin yeralti hissesinde formaca onguseli olan bedii baximdan zengin tertibata malik serdabe vardir 136 Dovrun dini memarliq numunelerinden biri dovrumuze gelib catmamis Atabeyler mescididir XIX esirde yasamis alman seyyah V A Engelqard yazir 137 Bu turk mescidi yonulmus dasdan qurulmus taglari olan iri tikilidir ve onun icerisinde yuksek islmeli muxtelif yapma gecterasliq naxislar gorunur Binanin bir bolumu artiq ucmusdur qalani ise ucmaq tehlukesindedir Ondan 50 sajen q 9 aralida vaxtile bu mescide aid olan ve yanlarinda her biri 10 sajen q 10 ucaliqda qosa minareli qapi var Mescidle qapi arasindaki mekani evveller mescide aid olan yardimci tikililer tuturmus indi ise bu tikililer artiq olmayanda ele tesevvur yaranir ki qapi ona cox yaxin olan xususi qulleye Momune xatun turbesine mexsusdur Hemin dovrun tikililerinden biri de memar Eceminin hele 1162 ci ilde seyxler bascisi Yusif Kuseyir oglu ucun tikdiyi turbedir Bu turbenin hem esas tikintisi hem de bezek horgusu bir materialla bismis qirmizi kerpicle islenmisdir Turbe ikiqatli olub her iki qati planda sekkizbucaqli bicimdedir Yer altinda salinmis serdabe sekkizuzlu plana uygun ortasi yasti olan gunbezle ortulmusdur Meqberenin bucaqlarindaki hendesi bezekler kondelenine duzulmus kerpicler esasinda emele getirilmisdir Usta rengli material elave etmeden isiq ve kolgenin maksimal bedii effektine nail olmaga calismisdir 138 Eldenizler dovrune aid diger memarliq abidesi ise 1194 cu ilde Maragada tikilmis Goy Gunbeddir Goy Gunbedin qullesinin plan mekan qurulusu Xerreqan turbeleri ile birtiplidir sekkizuzlu prizmanin bucaqlari bayirda silindrik dayaqlarla mohkemlendirilmisdir Ancaq dayaqlararasi sivri tagcalarda ve karnizde stalaktitlerden istifade etmek baximindan Goy Gunbed Momune Xatun Turbesinin aydin tesirine meruz qalmisdir 139 Iqtisadiyyat RedakteHemdullah Qezvinin Nuzhetul qulub eserindeki reqemlere gore bilavasite Azerbaycaninn dovlet geliri Atabeyler dovrunde yeni XII yuzilde 25 milyon dinar idi Asagida Eldenizlerin en quvvetli dovrlerinde vergi gelirleri qeyd olunub dinar ile 3 Azerbaycan 25 milyon Iraqi Ecem 25 2 milyon Iraqi Ereb 30 milyon Erminiyyet el Ekber 2 milyonAzerbaycanin tarixi erazilerinin boyuk hissesini ehate eden Eldenizlerin ve olkenin simal serq eyaletlerini ehate eden Sirvansahlar dovletinin elece de monqol isgallarindan sonra yaranan Hulakiler dovletinin movcudlugu evvel Maraga sonra ise Tebriz seherlerini merkez olaraq secmesi Azerbaycanin teserrufat heyatinin inkisafina o cumleden de olcu vasitelerinin vahid sisteminin yaranmasina ve tetbiqine getirib cixardi 140 Seherler ve ticaret Redakte Eldenizler dovrune aid vaza Qedim Gence Azerbaycan Milli Incesenet Muzeyi Atabeyler dovrunde oz inkisafinin pik noqtesine catan Gence Eldenizlerin paytaxtlarindan biri olmusdur Bu dovr abidelerinin verdiyi melumata gore Gence muhum seher boyuk seher ve paytaxt yeni dar el mulk idi Gence Yaxin ve Orta Serqde en muhum ticaret senet merkezi idi Seher yaxinliginda demir ve mis filizlerinin olmasi demircilik metal emali silahqayirma qab qacaq hazirlanmasi metalda naxis acma ve basqa senet saheleri inkisaf etmisdiler 141 Berde vilayeti butun Yaxin ve Orta Serqde toxuculuq ucun baslica xammal menbelerinden biri olan xam ipek istehsali uzre muhum baza olmusdu Berde ile yanasi Beyleqan Tebriz Sabran ve bir cox diger Azerbaycan vilayet ve bolgelerinde de xam ipek istehsali genis yayilmisdi Hemcinin Tebriz Maraga Xoy Beyleqan Erdebil seherleri ehemiyyetli toxuculuq merkezleri idi Bu dovrde Azerbaycanda xalcaciliq genis yayilmisdi Xalcaciliq Merendde ve Kur Araz hovzesinin serqinde yerlesen seher ve yasayis menteqelerinde inkisaf etmisdi Dabbagliq seneti Enar ve Eher kimi seherlerinde esas yer tuturdu XII esrde Tebriz ve Erdebil metalisleme senetinin o cumleden de demirciliyin iri merkezleri idi Dulusculuq seneti Azerbaycanin butun bolgelerinde boyuk inkisaf yolu kecmisdi 142 Azerbaycanin iri iqtisadi merkezi olan Naxcivan Atabeylerin hakimiyyeti dovrunde inkisaf etmis senetkarliq istehsalina malik idi Seherde muxtelif senet sahelerini temsil eden coxlu ustalar toxucular bennalar cini qab ve agac emaletme ustalari zergerler ve b calisirdilar Seherin senetkarliq istehsalinda toxuculuq ve onunla bagli olan saheler Cin parcasi zerif ortuk xalca kece cuxaliq yun parca hamam fiteleri ucun nazik sal ve pambiq parca istehsali muhum rol oynayirdi 143 Ekincilikde elece de umumiyyetle olkenin butun teserrufat heyatinda aparici sahe taxilciliq idi Bugda ve arpa becerilmesi esasen demye xarakter dasiyir ve demek olar olkenin butun vilayetlerini ehate edirdi Demye ekinciliyi ile yanasi suvarma ekinciliyi de movcud idi Kehriz ve arxlar sistemi genis yayilmisdi Beyleqanda bagciliq nar uzum ve basqa meyve saheleri inkisaf etmisdi Azerbaycan erken orta esrlerden baslayaraq celtiyin genis suretde becerildiyi olkelerden idi Bitkinin esas becerilme zonasi Seki Naxcivan Mugan Tebriz ve basqa vilayetler idi 144 Sikke zerbi Redakte Azerbaycanin seher ve vilayetleri daxili ve beynelxalq ehemiyyetli ticaret yollarinin six sebekesi vasitesile elaqelenirdi Bu ticaret elaqelerinin ne qeder intensiv ve genis oldugunu meselen Beyleqan erazisinde arxeoloji qazintilar zamani askar edilmis sikke tapintilari subut edir Burada boyuk miqdarda 1500 nusxe Eldeniz sikkeleri askara cixarilmisdir Eldeniz sikkelerinin texminen yarisini Cenubi Azerbaycan seherlerinde o cumleden Erdebilde zerb olunmus sikkeler teskil edirdi 145 Hemcinin Astara rayonunun Meskan kendinde tapilmis sikkeler xezinesi butunlukle duzgun kesilmis mis sikkelerden sonuncu Azerbaycan Atabeyleri ve onlarin vassallarinin adindan zerb olunmus mis dirhemlerden ibaretdir 1974 cu ilin noyabrinda Masalli rayonunun Xirmandali kendinde tapilmis ikinci xezinede yalniz duzgun olmayan sekilde eyni hokmdarlarin adindan kesilmis balaca mis sikkeler vardir 146 Torpaq sahibliyi ve vergiler Redakte Feodal torpaq mulkiyyetinin bir nece novu var idi Mulk torpaqlari irsi idi mulk sahibleri q 11 torpagi sata ve bagislaya bilerdiler Camaat icma torpaqlari otlaqlar orusler meseler bataqliqlar ve s bezen ekin yerleri olurdu Camaat torpaqlari dovletin mulkiyyetinde idi dovlete torpaq vergisi xerac verirdi Xasse hokmdarlarin ve sulalelerin mulkiyyetinde genis torpaq saheleri vardi Dovlete mexsus olan yeni geliri birbasa xezineye gelen torpaqlara divani ve ya divan torpaqlari deyilirdi Serti torpaq mulkleri iqta sistemi de inkisaf etmekde idi Iqta dovlete xidmet muqabilinde verilirdi Iqta sahibleri iqtadarlar bilavasite teserrufatla ve ya teserrufatciliqla mesgul olmur bir qayda olaraq oz iqtalarini icareye verirdiler Zaman kecdikce onlar iqtadarlarin xususi mulkiyyetine cevrilirdi Bu dovrde veqf torpaqlari da yayilmisdi Bu torpaqlar ayri ayri ruhanilere dini ve xeyriyye muessiselerine mescidlere medreselere ve s verilirdi 147 XII esrde ve XIII esrin baslangicinda ve onlardan qabaqki dovrlerde xerac esas vergi kimi oz ehemiyyetini saxlayirdi Torpaqdan istifade muqabilinde kendliden pul ya da natura q 12 seklinde alinirdi Usr q 13 qeyd vergisi xass torpaqlardan ve iqta sahiblerinden alinirdi Alef q 14 Her iki termin menbelerde isledilir qarovulda duran desteni ve ya resmi sexsi temin etmek ucun qida ve basqa tebii rusumlar vergisi idi Tehekkumat q 15 ele bir vergi novu idi ki dini muessiseler ve mulkler onu odemekden azad idiler Gomruk ve gozletme haqqi da bu tehekkumata aid idi Inam q 16 Hokmdarin gosterisi esasinda tebeelerden haqla birlikde yigilan elave odenc novlerinden biri idi Elave olaraq iqta sahibleri terefinden menel marafiq deraib kimi vergiler de alinirdi 148 Qeydler Redakte Ereb sozudur tercumesi bas qazi demekdir Erebceden tercumesi resmi merasim emiri Bu serkerdenin adi Subidey Subatay Sabutay Bahadir olaraq da yazilir Monqollarda resmi sened menasinda isledilir Qaynaqlarda bu hokmdarin adi Manqburnu bezen de Mengu Berti seklinde kecir Manqburnu qedim turkcede boyuk burunlu demekdir Mengu Berti ise ebedi qurd menasina gelir Bu iki ad arasinda qaynaqlarda yer alan ferqin Celaleddinin adinin tam oxunmamasindan ireli gelmekdedir Ayrica manq turklerde boy adi menasini da vermekdedir Xaqani Sirvaninin emisi ve muellimi Erebceden tercumesi neciblerin sultani Erebceden tercumesi sozun hakimi Teqriben 107 metr Teqriben 42 metr Mulk sahiblerine malik melik ve ya mulkedar deyilirdi Yeni vergi pul seklinde deyil mehsul seklinde odenilirdi Erebceden tercumede onda bir menasindadir Ulufe erebce herfi tercumede qida yem menasindadir Erebceden tehekkumun cem sekli Muhakime nezaret demekdir Erebceden tercumede xeyirxahliq ifade edir Istinadlar Redakte Hodgson Marshall G S 1977 The expansion of Islam in the middle periods Volume 1 University of Chicago Press seh 262 ISBN 0 226 34684 6 1 2 Luther K A December 15 1987 Atabakan e Adarbayjan Encyclopedia Iranica Istifade tarixi October 28 2010 1 2 3 Suleyman Eliyarli s 155 Houtsma M T E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 BRILL 1987 ISBN 90 04 08265 4 s 1053 Erdogan Mercil s 90 1 2 3 Ziya Bunyadov s 199 Bosworth Clifford Edmund 1996 The New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual Columbia University Press 199 200 ISBN 0 231 10714 5 pp 199 200 Eldiguizds or Ildegizds The Elgiguzids or Ildegizds were a Turkish Atabeg dynasty who controlled most of Azerbaijan apart from the region of Maragha held by another Atabeg line the Ahamadilis Arran and northern Jibal during the second half the twelfth century when the Great Seljuq Sultane of Western Persia and Iraq was in full decay and unable to prevent the growth of virtually independent powers in the province pp 199 200 Eldiguz Arabic Persian sources write y l d k z was originally a Qipchaq military slave pp199 200 The historical significance of these Atabegs thus lies in their firm control over most of north western Persia during the later Seljuq periodand also their role in Transcaucasia as champions of Islamagainst the resurgent Bagtarid Kings pp 199 In their last phase the Eldiguzids were once more local rulers in Azerbaijan and eastern Transcaucasia hard pressed by the aggressive Georgians and they did not survive the troubled decades of the thirteenth century Suleyman Eliyarli s 129 Suleyman Eliyarli s 156 1 2 3 Irade Nuriyeva s 18 Antoine Constant L Azerbaidjan Karthala Editions 2002 ISBN 2 84586 144 3 p 96 Houtsma M T E J Brill s First Encyclopaedia of Islam 1913 1936 BRILL 1987 ISBN 90 04 08265 4 p 1053 Roza Salaeva 2002 NASLEDIE ARHITEKTURY PDF BAKU 2012 12 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Nuriyeva Irade s 19 20 Gulay Ogun Bezer 2013 Ildenizliler PDF TDV Islam Ansiklopedisi 84 21 avqust 2017 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Ziya Bunyadov s 37 Ekber N Necef s 22 Azerbaycan tarixi s 305 Ziya Bunyadov s 38 39 Ekber N Necef s 23 Suleyman Eliyarli s 115 Ziya Bunyadov s 39 40 Azerbaycan tarixi s 306 Suleyman Eliyarli s 116 Ekber N Necef s 25 Ziya Bunyadov s 41 1 2 Ekber N Necef s 26 Erdogan Mercil s 48 49 Azerbaycan tarixi s 307 308 Ziya Bunyadov s 43 Azerbaycan tarixi s 308 1 2 Ziya Bunyadov s 53 Azerbaycan tarixi s 308 309 Ekber N Necef s 27 Erdogan Mercil s 87 88 Ekber N Necef s 29 Suleyman Eliyarli s 119 Erdogan Mercil s 89 Azerbaycan tarixi 313 Erdogan Mercil s 89 90 Ziya Bunyadov s 59 60 1 2 3 Ekber N Necef s 39 Azerbaycan tarixi 314 Suleyman Eliyarli s 120 121 Ekber N Necef s 33 34 Ziya Bunyadov s 64 Ziya Bunyadov s 65 Ekber N Necef s 34 1 2 Suleyman Eliyarli s 121 Azerbaycan tarixi 314 315 Ziya Bunyadov s 68 Ekber N Necef s 35 Azerbaycan tarixi 314 Suleyman Eliyarli s 122 Ekber N Necef s 35 36 Ziya Bunyadov s 71 Erdogan Mercil s 95 Ekber N Necef s 36 Suleyman Eliyarli s 123 Azerbaycan tarixi 316 Ziya Bunyadov s 74 Ekber N Necef s 37 Ziya Bunyadov s 76 Suleyman Eliyarli s 124 Azerbaycan tarixi 317 Ziya Bunyadov s 77 78 Azerbaycan tarixi 317 318 Ziya Bunyadov s 78 Azerbaycan tarixi 318 Ziya Bunyadov s 79 Orijinal metn azerb Lakin kebin kesildikden az sonra Togrula xeber verirler ki Inanc xatin onu zeherlemek qesdinidedir Qulluqcu qizlardan biri III Togrula xeber verir ki onun xanimi sultanin ickisine zeher qatib III Togrul Inanc xatini hemin ickini icmeye mecbur edir ve o zeherlenir Bu dovr Atabeyler dovletinin siyasi heyatinda hedden artiq sui qesd ve intriqalar toredilmesinde dehsetli rol oynamis hemin qadinin heyati bele sona catir 1 2 Azerbaycan tarixi s 318 Ziya Bunyadov s 80 81 Ziya Bunyadov s 82 Azerbaycan tarixi s 319 Ziya Bunyadov s 83 Suleyman Eliyarli s 125 Irade Nuriyeva s 20 Azerbaycan tarixi s 319 320 Ekber N Necef s 40 Ziya Bunyadov s 88 Azerbaycan tarixi s 320 321 Ekber N Necef s 41 Z Bunyadov s 91 Ziya Bunyadov s 90 Azerbaycan tarixi s 321 Ekber N Necef s 41 42 Azerbaycan tarixi s 322 Ziya Bunyadov s 95 Irade Nuriyeva s 20 21 Ekber N Necef s 43 44 Ziya Bunyadov s 97 Ekber N Necef s 44 45 Azerbaycan tarixi s 324 Ziya Bunyadov s 104 Suleyman Eliyarli s 137 138 Ekber N Necef s 45 Suleyman Eliyarli s 130 Ziya Bunyadov s 100 Azerbaycan tarixis 326 Suleyman Eliyarli s 132 Ekber N Necef s 46 Suleyman Eliyarli s 133 134 Ziya Bunyadov s 103 104 Ekber N Necef s 47 Suleyman Eliyarli s 139 Ziya Bunyadov s 105 106 Azerbaycan tarixi 328 329 Suleyman Eliyarli s 139 140 Ekber N Necef s 48 Suleyman Eliyarli s 142 Ziya Bunyadov s 109 Suleyman Eliyarli s 143 1 2 Azerbaycan tarixi 330 Ekber N Necef s 49 Suleyman Eliyarli s 112 Ziya Bunyadov s 112 Ziya Bunyadov s 151 Azerbaycan tarixi 310 311 Ziya Bunyadov s 157 158 Azerbaycan tarixi 311 312 Ziya Bunyadov s 162 164 Irade Nuriyeva s 19 Suleyman Eliyarli s 120 Tehmasib Ferzeliyev s 14 Esger Ehmed s 242 301 Irade Nuriyeva 26 Ziya Bunyadov s 202 Nizami Gencevi azerb 12 mart 2015 bad url khatai cls az Zakir Memmedov s 32 Esger Ehmed s 245 Zakir Memmedov s 35 36 Esger Ehmed s 246 Ziya Bunyadov s 208 210 Irade Nuriyeva s 27 L S Bretanickij Arhitektura i izobrazitelnoe iskusstvo Rossijskie universalnye enciklopedii Brokgauz Efron i Bolshaya sovetskaya enciklopediya obedinennyj slovnik 2012 04 11 tarixinde arxivlesdirilib Azerbaycan tarixi 377 C Qiyasi s 48 K M Memmedzade s 43 C Qiyasi s 99 Esger Ehmed s 310 Ziya Bunyadov 167 168 Azerbaycan tarixi 339 343 Ziya Bunyadov 170 171 Azerbaycan tarixi 334 Azerbaycan tarixi s 345 Ziya Bunyadov 183 Nuriyeva Irade s 24 Ziya Bunyadov 194 197 Edebiyyat RedakteZiya Bunyadov Azerbaycan Atabeyleri dovleti 1136 1225 ci iller Baki Serq Qerb 2007 312 seh Ekber N Necef Selcuqlu dovletleri ve atabeyleri tarixi Oguzlarin ortaya cixmasindan XIV esre qeder Baki Qanun 2010 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde II cild III XIII esrin I rubu Baki Elm 2007 608 seh 24 seh Nuriyeva Irade Tofiq qizi Azerbaycan dovletleri intibah dovrunde Baki Mutercim 2015 32 seh Erdogan Mercil Ildenizliler Azurbaycan Atabegleri Dogustan Gunumuze Buyuk Islam Tarihi Istanbul 1993 c 8 Esger Ehmed XII XV esrlerde Azerbaycanin menevi medeniyyeti Baki 2012 Elm 372 seh Tehmasib Ferzeliyev Azerbaycan folklorunda xalq dram ve oyun tamasalari Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatina dair tedqiqler VII kitab Baki Elm 1987 Zakir Memmedov Azerbaycan felsefesi tarixi Baki Isiq 1994 K M Memmedzade Azerbaycanda insaat seneti Baki Elm 1978 Suleyman Eliyarli Azerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki Ciraq 2007 400 seh C Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq 1991 Xarici kecidler RedakteHodgson Marshall G S 1977 The expansion of Islam in the middle periods Volume 1 University of Chicago Press seh 262 ISBN 0 226 34684 6 Luther K A December 15 1987 Atabakan e Adarbayjan Encyclopedia Iranica Istifade tarixi October 28 2010 Gulay Ogun Bezer 2013 Ildenizliler PDF TDV Islam Ansiklopedisi 84 21 avqust 2017 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Roza Salaeva 2002 NASLEDIE ARHITEKTURY PDF BAKU 2012 12 09 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Menbe https az wikipedia org w index php title Eldenizler amp oldid 6068129, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Azerbaycan tarixi irad nuriyeva

(+994 12) 493 30 77

Fəlsəfə
Tarix
Azərbaycan tarixi
Sosiologiya
Etnoqrafiya
İqtisadiyyat
Dövlət və hüquq
Siyasət. Siyasi elmlər
Elm və təhsil

Mədəniyyət
Kitabxana işi
Psixologiya
Dilçilik
Ədəbiyyatşünaslıq
Folklor
Bədii ədəbiyyat
İncəsənət
Kütləvi informasiya vasitələri

Azərbaycan tarixi: ən qədim dövrlərdən zəmanəmizədək

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Нагорный Карабах – исконно Азербайджанская территория Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нуриева Ирада Тофик Гызы

В статье «Нагорный Карабах-исконно Азербайджанская территория» было доказано, что Нагорный Карабах по архивным и историческим документам, по международным правовым нормам, является неотделимой частью Азербайджана . Азербайджан надеется на мирное решение карабахского вопроса.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

NAGORNY KARABAKH – THE AUTHENTIC AZERBAIJAN TERRITORY

It was proved in the article “ Nagorny Karabakh the authentic Azerbaijan territory” that according to the archive and historic documents and based on the standards of the international law Nagorny Karabakh is inseparable part of Azerbaijan . Azerbaijan hopes for the peaseful settlement of Karabakh conflict.

Текст научной работы на тему «Нагорный Карабах – исконно Азербайджанская территория»

Актуальные вопросы общественных наук: if СибАК социология, политология, философия, история №1 (53), 2016г_wvw.sibacinfo

«МЕТОДОЛОГИЯ ПОЛИТИЧЕСКОГО АНАЛИЗА»

НАГОРНЫЙ КАРАБАХ -ИСКОННО АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ТЕРРИТОРИЯ

Нуриева Ирада Тофик гызы

д-р полит. наук, проф. кафедры «Общественных наук» Азербайджанского государственного университета нефти и промышленности, Азербайджанская Республика, г. Баку Е-mail: iradanuri@gmail. com

NAGORNY KARABAKH – THE AUTHENTIC AZERBAIJAN TERRITORY

рh.D Political science, professor of department of social sciences of Azerbaijan State University of Oil and Industry,

В статье «Нагорный Карабах-исконно Азербайджанская территория» было доказано, что Нагорный Карабах по архивным и историческим документам, по международным правовым нормам, является неотделимой частью Азербайджана. Азербайджан надеется на мирное решение карабахского вопроса.

It was proved in the article “Nagorny Karabakh – the authentic Azerbaijan territory” that according to the archive and historic documents and based on the standards of the international law Nagorny Karabakh is inseparable part of Azerbaijan. Azerbaijan hopes for the peaseful settlement of Karabakh conflict.

Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история _№ 1 (53), 2016г.

Ключевые слова: Азербайджан, Нагорный Карабах, исконная, неотделимая, историческая территория.

Keywords: Azerbaijan, Nagorny Karabakh, authentic, inseparable, historic territory.

Спокойствие на Кавказе, в том числе и на азербайджанских землях нарушилось с началом русско-иранских и русско-турецких войн. 1801 г. Восточная Грузия была присоединена к России.

В 1804 г. Иран, встревоженный продвижением русской армии в Азербайджан, начал войну с Россией. Обеспокоенный возможным вторжением иранских войск в карабахские земли, а также наглядно убедившийся в зверских расправах русских с противником, правитель Карабаха Ибрагим-Халил хан вынужден был 14 мая 1805 г. подписать договор о принятии покровительства России. В 1822 г. Карабахское ханство было упразднено, вместо него была создана одноименная провинция. И эта провинция вскоре была упразднена и в 1840 г. превращена в Шушинский уезд, включена в состав Каспийской области. На этом упразднение некогда единого Карабахского ханства не закончилось.

В конце 1861 г. был издан указ «об изменении управления страны Кавказа и Закавказья». Согласно этому указу была создана Елизаветпольская губерния. В состав этой губернии вошли Нухинский, Елизаветпольский уезды, а также расчлененный Карабах -Шушинский и отторгнутый у него Зангезурский уезды. В 1883 г. в составе Шушинского уезда было создано еще два новообразования -Джаванширский и Джебраильский уезды. Это административное деление Карабаха существовало вплоть до 1921 г. [10, с. 209; 213].

Учитывая разногласия по вопросу о Карабахе, Пленум Кавбюро ЦК РКП(б) 5 июля 1921 г. при участии члена ЦК РКП(б) И.В. Сталина и членов Кавбюро Г.К. Орджаникидзе, Ф.И. Махаридзе, С.М. Кирова, Н. Нариманова, А.Ф. Мясникова, А. Назаретяна, М. Орахелашвили, Ю.П. Фигатнера рассмотрев этот вопрос, принял решение: «Исходя из необходимости национального мира между мусульманами и армянами и экономической связи Верхнего и Нижнего Карабаха, его постоянной связи с Азербайджаном, оставить Нагорный Карабах в пределах АзССР (Азербайджанский ССР), предоставив ему широкую областную автономию с административным центром в г. Шуше, входящим в состав автономной области» [1].

Из формулировки постановления: Нагорную часть Карабаха «оставить» в пределах Азербайджанской ССР, видно, что она и до этого была составной частью Азербайджана. Далее говорится

Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история № 1 (53), 2016г_

о «предоставлении» Нагорному Карабаху широкой областной автономии. Т. е. Нагорный Карабах до принятия постановления не имел никакой автономии или другой формы государственности. Во время обсуждения данного вопроса на заседании Политического и Организационного бюро ЦК Аз. КП(б) 26 сентября 1921 г. большинством голосов было принято решение: «Просить Кавбюро пересмотреть свое решение о выделении Нагорного Карабаха в автономную единицу, впредь до этого автономию не объявлять» [2].

Однако это прошение не было удовлетворено.

15 декабря 1922 г. был создан Комитет по делам Нагорного Карабаха во главе с А. Каракозовым. К лету 1923 г., обстоятельно ознакомившись с положением на местах, Комитет по делам Нагорного Карабаха под председательством А. Каракозова представил проект разрешения Карабахского вопроса. Рассмотрев этот проект, Президиум ЦК АКП(б) 20 июня 1923 г. под председательством С.М. Кирова постановил: «Считать необходимым выделить Карабах как Нагорный, так и низменный, в одну административную единицу» [3].

Однако 7 июля 1923 г. был издан Декрет Аз.ЦИКа «Об образовании автономной области Нагорного Карабаха» [17, с. 46; 12, с. 20]. Таким образом, «Карабахский вопрос» был решен в пользу армянского населения Карабаха. В это же время в соседней Армении компактно проживала на несколько раз больше азербайджанцев, чем армян в Карабахе, которым никто не собирался представить такую же автономию.

И после установления Советской власти аннексия азербайджанских земель со стороны Армении продолжалась. Так, в 1929 г. «договорным путем», т. е. решением ЦИК ЗСФСР, из земель Азербайджанской ССР передали «братской» Армянской ССР 4572 га лесных угодий – из приграничного Казаха и Дилиджана [13, с. 8].

В 1946-1950 гг. Министерство Лесного Хозяйства СССР «временно» передало Армении еще несколько тысяч гектаров лесных массивов Азербайджана.

Более того, впоследствии из состава Нахичеванской АССР было передано в Армянский ССР 9 сел – Карчеван, Гурд – Гулаг, Горадиз, Огбин, Агхач, Дагын – Алмалы, Ит – Гуран, Алкалы, Султан -бей [5, с. 103; 13, с. 8].

Передача этих сел противоречила международным правовым нормам. Если еще точнее сказать: отнятие территорий из состава Нахичевана, произведено в нарушение Московского договора 1921 г. о дружбе и братстве между РСФСР и новой Турцией. Согласно статье III,

Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история _№ 1 (53), 2016г.

гарантирована автономия Нахичеванского края под протекторатом Азербайджана при условии, что Азербайджанская ССР не уступит сего протектората третьему государству [6, c. 598-599; 17, с. 155].

Как видно, все архивные и исторические документы, подтверждают, что Нагорный Карабах являлся и является составной частью Азербайджана:

1. Курекчайский договор 14 мая 1805 года. Подписан между правителем Карабаха Ибрагим-Халил ханом и Российской империей. Ханство приняло покровительство России;

2. Гюлистанский договор 12 октября 1813 года и Тюркмен-чайский договор 10 февраля 1828 года. Договоры заключены между Россией и Ираном. Азербайджан с Карабахскими землями принял покровительство России.

Вышеназванные договоры подтверждают неотделимое и законное право азербайджанского народа на исторические азербайджанские земли [11, с. 272-276].

3. «Договор о дружбе и братстве» 16 марта 1921 года между Турцией и Россией в Москве. Нахичевань и Карабах «оставались» в составе Советского Азербайджана [6, c. 598-599; 16, c. 52; 58].

4. 2 марта 1992 года на 46 сессии Генеральной Ассамблеи ООН и Азербайджан со всеми регионами был принят в члены ООН [4, с. 1].

5. Начиная с 1996 года, Генеральная Ассамблея ООН в Резолюции «О сотрудничестве ООН и ОБСЕ» подтверждает территориальную целостность Азербайджанской Республики (конфликт в Нагорном Карабахе и вокруг него) [9, с. 1].

6. На 59-ой сессии Генеральной Ассамблеи ООН в 2004 году в документ о сотрудничестве между ООН и ОБСЕ была включена поправка, подчеркивающая принадлежность Нагорного Карабаха и других оккупированных территорий Азербайджанской Республике [7, с. 1].

Все договора подтверждают территориальную целостность Азербайджана, а также то, что Карабах являлся и является составной частью и исторической землей Азербайджана.

Армяне, мотивируя тем что, были «нарушены» права армян, проживающих в Нагорном Карабахе, нападая на территории Азербайджана, и создавая там национальное противостояние, нарушили принципы «не вмешиваться во внутренние дела других стран», «не нарушать международные границы других государств», «воздерживаться от какой-либо экономической, политической или военной деятельности на территории других государств без их согласия».

Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история № 1 (53), 2016г_

Другой нарушенный принцип – «неприкосновенность границ». По этому принципу существующие границы определяются в соответствие с международным правом. И этот принцип признается всеми государствами [15, с. 42]. А Армения, посягая на границы Азербайджанского государства, нарушила этот принцип международного права.

Нарушен еще один принцип – принцип «территориальной целостности». Признается, что границы колониальных владений или федеральных субъектов являются международными границами новых независимых государств и не могут быть изменены. Государства должны уважать территориальную целостность других государств и воздерживаться от действий, направленных на нарушение территориальной целостности других государств. Государственные территории не могут быть захвачены военно-насильственным путем [15, с. 42].

Государственные территории могут быть изменены только лишь в соответствии международному праву путем международных соглашений [8].

Армяне на территории Азербайджана существуют как национальные меньшинства. А национальные меньшинства составляют часть народа и являются гражданами государства, в котором проживают, владеют своим языком, этносом, культурой и обладают правом на сохранение этих отличительных качеств.

Республика Азербайджан надеется на демократических принципах добиться решения проблем как межгосударственных, так и внутригосударственных. Согласно этим принципам, Азербайджан надеется на мирное решение Карабахской проблемы, так как каждая человеческая потеря для него ощутима, однако он готов в пределах международных правовых норм всеми возможными средствами восстановить свои права [14, с. 110]. Так как Карабах, по всем международным правовым нормам, является неотделимой частью Азербайджана.

1. Архив Политических Документов Управления Делами Президента Азербайджанской Республики (АПД УДП АР), ф. 1, оп. 125, д. 107, л. 107.

2. Архив Политических Документов Управления Делами Президента Азербайджанской Республики (АПД УДП АР), ф. 1, оп. 74, д. 140, л. 119.

3. Архив Политических Документов Управления Делами Президента Азербайджанской Республики (АПД УДП АР), ф. 1, оп. 44, д. 132, л. 110.

4. Азербайджан в рядах ООН. – [Шр://НЬгагу. aliyev-heritage. о^/ги/ 9646663.html.p3. (11.02.2012).

Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история _№ 1 (53), 2016г

5. Вердиева Х., Гусейн-заде Р. «Родословная» армян и их миграция на Кавказ с Балкан. Эссэ. Баку: Элм, 2003, 168 с.

6. Документы внешней политики СССР, – М., 1959, Т. 3, 723 с.

7. На Генассамблее ООН в проект документа о сотрудничестве между ООН и ОБСЕ включена поправка, подчеркивающая принадлежность Нагорного Карабаха Азербайджану. Баку / 22.10.04 / Туран: Qarabaq senedlerde | Karabakh in Documents | Карабах в . karabakh-doc.azerall.info/ru/news/turan 1004.htm. (22.10.04).

8. Нигматуллина З.Б. «Справка из СФ по проблеме Континуитета» /http://savelev.ru //journal/case/attachment/? сaseid=49&id=17 (20.03.2010).

9. ООН и Азербайджан. [http://www.azerbaijan.az/portal/WoldCommunity/InterOrginter 0rg_01_r.html.p.3.(11.02.2012).

10. Азярбайъан тарихи. Ян гядим дюврлярдян XX ясрин яввялляриня гядяр. Бакы: Елм, 1993, 284 с.

11. Azsrbaycan tarixi uzrs qaynaqlar. Baki: Azsrb. Univ., 1989, 328 s.

12. Абдуллайев Е. Даьлыг Гарабаь проблеми бейнялхалг щцгуг мцстявисиндя. Бакы: Тящсил, 2004, 216 с.

13. Абдуллайев Я. Ермянистанын Азярбайъана гаршы щярби тяъавцзц вя Щейдяр Ялийевин сцлщ стратеэийасы. Бакы: Елм, 1999, 160 с.

14. Щяъяр Абдаллы. Азярбайъан, дцнйа бирлийи вя Гарабаь проблеми. Бакы: Йени Нясил, 2003, 130 с.

15. Щцсейнов Л.Щ. Бейнялхалг щцгуг. Дярслик. Бакы: «Щцгуг ядябиййаты», 2000, 408 с.

16. Ордубади М.С. Ганлы илляр. 1905-1906-ъы иллярдя баш верян ермяни-мцсялман давасынын тарихи. Бакы: 1991, 274 с.

17. Зейналова Т.М. Азярбайъан милли-дювлят гуруъулуьу тарихиндян (1920-30-ъу илляр). Бакы: Елм, 2004, 176 с.

Azerbaycan tarixi irad nuriyeva

Eldənizlər

Mündəricat

Sülalənin güclənməsi

Hakimiyyətin ələ keçirilməsi

Sərhədlərin genişləndirilməsi

Daxili mübarizə

Xarici əlaqələr

Gürcü yürüşləri və Əcəm İraqındakı döyüşlər

Monqolların yürüşü

Xarəzmşah Cəlaləddinin yürüşü

İdarəetmə və inzibati bölgü

Ordu

Elm

Tibb

Ədəbiyyat

Təhsil

Memarlıq

Şəhərlər və ticarət

Sikkə zərbi

Torpaq sahibliyi və vergilər

Vəli Quliyev

Vəli Quliyev (icra başçısı)

Vəli Quliyev (leytenant)

Vəli Qədimov

Vəli Xidirov

Vəli Xuluflu

Vəli Zeynalov

Vəli bəy Yadigarov

Vəli Əkbər

Vəli Əliyev

Nikolay Menşutkin

Nikolay Metner

Nikolay Mikluxo-Maklay

Nikolay Milyutin

Nikolay Morozkin

ne axtarsan burda

Azerbaycan tarixi irad nuriyeva

Azərbaycan tarixi: ən qədim dövrlərdən zəmanəmizədək

Abunə

Bannerlər

Əlaqə

Нагорный Карабах – исконно Азербайджанская территория Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нуриева Ирада Тофик Гызы

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Нуриева Ирада Тофик Гызы

NAGORNY KARABAKH – THE AUTHENTIC AZERBAIJAN TERRITORY

Текст научной работы на тему «Нагорный Карабах – исконно Азербайджанская территория»

Похожие статьи

Related posts: