Azərbaycanda elmin tarixi

Hazırkı sərəncamda isə dilimizin və dilçiliyimizin keçdiyi şərəfli yol geniş təhlil olunur, bu sahədə yorulmadan çalışan görkəmli alimlərimizin adları və xidmətləri xüsusi vurğulanır. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultay çox haqlı olaraq Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyəti kimi qeyd olunur. Sərəncamda Azərbaycanda dilçilik elminin yaranması və inkişafı sahəsində ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq bu günə qədər keçdiyi yol araşdırılır, eyni zamanda 1969-cu ildə ayrıca Dilçilik İnstitutunun yaranması, bu institutda sanballı elmi araşdırmaların geniş vüsət alması və o zamankı SSRİ məkanında Bakının Türkoloji mərkəz kimi tanınmasını şərtləndirən “Türkologiya” jurnalının Bakıda çıxması vurğulanır.

Azərbaycan dili və dilçiliyi bu gün və sabah

Hər bir xalqın iqtisadi qüdrəti, dünyagörüşü, ətrafa təsir göstərmək gücü nə qədər çox olarsa, onun dilinin yayılması üçün də münasib şərait yaranar. Təsadüfi deyil ki, bu gün dillərin əksəriyyətində, o cümlədən Azərbaycan dilində işlənən yeni söz, ifadə və söyləmələrin çoxu güclü iqtisadiyyatı, yüksək mədəniyyəti və üstün idarəetmə sisteminə yiyələnmiş xalqların dilindən gəlir. Bu gün nə qədər güclü müqavimət göstərsək də, yeniliklərin özlərilə bərabər gətirdiyi sözlərə və ifadələrə qarşı mübarizədə, purizm fəaliyyətimizdə çarəsiz görünəcəyik. 5-10 il öncə yazı makinasında yazırdıq, çox primitiv səsgücləndirmələrdən və ötürücülərdən istifadə edirdik. Bu gün isə kompyutersiz və telefonsuz keçinmək qeyri-mümkündür. Teletayp, teleqraf köhnəlib, hər kəs öz cib telefonundan ani olaraq mesaj göndərir və ya qəbul edir.

Dünyanın ən möhtəşəm dilçisi N.Xomski dilin yaradıcı olmasını xüsusi qeyd etməklə göstərmişdir ki, hər bir dil açıq, ancaq özünü idarə edən sistemdir. Hər gələn yeniliyi dil qəbul etməyə qadir olmalıdır. Ancaq bu yenilik tezliklə dilə qaynayıb-qarışmalı, hamının malına çevrilməlidir. Hazırkı dil fəlsəfəsi məhz bu cür məsələlərlə məşğul olmalıdır, dilin ontologiyasını açıb göstərməli, bu zaman istifadə etdiyi bütün vasitə və yolları ümumi metodologiya işığında öyrənməlidir. Təəssüf ki, bizim dilçiliyimiz dilə hələ də söz səviyyəsində yanaşır.

Bundan fərqli olaraq dilçilik fəlsəfəsi dil haqqında elmin – dilçiliyin başqa elmlər içərisində yerini müəyyənləşdirməlidir. Buraya ilk növbədə ehtimal və informasiya nəzəriyyəsi, fəlsəfə, semiotika, riyaziyyat, fizika və s. elmlərin köməyilə yeni elmi reallığın işlənib hazırlanması aiddir.

Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətini uğurla davam etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev dilimizə və dilçiliyimizə böyük qayğı göstərir. Dövlət başçısının bu yaxınlarda imzaladığı iki sərəncam onun bu sahəyə olan yüksək diqqətinin təzahürü kimi dəyərləndirilir. 23 may 2012-ci il tarixdə verilən birinci sərəncam “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələbinə uyğun istifadəsi və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” adlanır. Sərəncamın adından da göründüyü kimi, söhbət təkcə Azərbaycan dilinə qayğıdan getmir, həm də diqqəti çəkən digər əsas məsələ ölkəmizdə bu elm sahəsinin inkişafı ilə bağlı tədbirlərdir.

Dilimizin yaşaması və möhkəmlənməsinə xalqımız daim həssaslıq göstərmiş, müxtəlif dövrlərdə onunla bağlı müxtəlif fərmanlar verilmiş, elmi-bədii əsərlər dövlət səviyyəsində qiymətləndirilmişdir. 1974-cü ildə dörd cildlik “Müasir Azərbaycan dili”nə verilən Dövlət Mükafatı dediklərimizə bariz nümunədir.

Müstəqillik illərində dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən olan Azərbaycan dili xalqımızın ictimai-siyasi, elmi-mədəni və sosial-iqtisadi həyatında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq ulu öndər Heydər Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi haqqında” (18 iyun 2001) və “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” (2 yanvar 2003-cü il) tarixi fərmanlar imzalamışdır.

Hazırkı sərəncamda isə dilimizin və dilçiliyimizin keçdiyi şərəfli yol geniş təhlil olunur, bu sahədə yorulmadan çalışan görkəmli alimlərimizin adları və xidmətləri xüsusi vurğulanır. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultay çox haqlı olaraq Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyəti kimi qeyd olunur. Sərəncamda Azərbaycanda dilçilik elminin yaranması və inkişafı sahəsində ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq bu günə qədər keçdiyi yol araşdırılır, eyni zamanda 1969-cu ildə ayrıca Dilçilik İnstitutunun yaranması, bu institutda sanballı elmi araşdırmaların geniş vüsət alması və o zamankı SSRİ məkanında Bakının Türkoloji mərkəz kimi tanınmasını şərtləndirən “Türkologiya” jurnalının Bakıda çıxması vurğulanır.

Bütün bunlar bizim danılmaz uğurlarımızdır. Bununla yanaşı, sərəncamda bu gün dilimizin müxtəlif səviyyələrdə, xüsusilə KİV-lərdə işlənməsində fonetik, sintaktik və semantik normalardan ciddi yayınmaların olmasından danışılır. Çox doğru olaraq göstərilir ki, ilk növbədə dilimizin bütün imkanlarından hər zaman və hər yerdə lazımınca istifadə edilmir, yerli-yersiz yad ünsürlər dilimizə gətirilir. Təəccüb doğuran odur ki, aidiyyəti qurumlar bu yad ünsürlərə qarşı ciddi mübarizə aparmırlar, mətbuat orqanlarında baş alıb gedən ədəbi dil normalarından yayınmalar əksər hallarda təhlil olunub konkret nəticələr ümumiləşdirilmir, filmlərin dublyajında və xarici dillərdən edilən bədii və elmi tərcümələrdə nöqsanlar müşahidə olunur, küçə və meydanlardakı reklamlarda dilimizin adi qrammatik qaydaları gözlənilmir. Eyni zamanda dilimizin tarixi sahəsində sanballı elmi qaynaqlara əsaslanan fundamental əsərlərin olmaması, müasir dilçilik elmi irsinin dərindən və hərtərəfli öyrənilməməsi ucbatından bəsit və aktuallığını itirmiş mövzuların tədqiqat obyekti kimi götürülməsi adi hal almışdır. Dilimizin internet sahəsində tətbiqi, xaricdə yaşayan minlərlə soydaşımız üçün müasir tələblərə cavab verən dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin olmaması da birinci sərəncamda xüsusi qeyd olunur. Dünyada türkdilli xalqlarla inteqrasiya, xalqımızın ümumtürk mədəniyyətində və elmində yeri, habelə dünyanın digər qabaqcıl xalqlarının mədəniyyətinə qovuşmaq hazırkı qloballaşma dövrünün tələbidir və biz bu tələbi nəzərə almaya bilmərik.

Dünyanın müxtəlif dillərində və müxtəlif yerlərində dilimiz və xaqımızla bağlı nadir qaynaqları tapıb üzə çıxarmalı, onları oxuyub deşifrə etmək qabiliyyətinə malik kadrlar hazırlamaqla bu işin öhdəsindən gəlmək də sərəncamda ayrıca vurğulanır.

Sərəncamda respublikamızın dillə bağlı qurumlarına – AMEA-ya, Təhsil, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları, Mədəniyyət və Turizm (mən deyərdim ki, Ədliyyə və Səhiyyə nazirlikləri də daxil olmaqla) nazirlikləri qarşısında dilimizin qloballaşma şəraitində zamanın tələbinə uyğun istifadəsinə dair konkret vəzifələr qoyulur. Eyni zamanda Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası və Tərcümə Mərkəzinin yaradılması da xüsusi qeyd olunur. Prezidentin 6 gün sonra, 29 may 2012-ci il tarixdə imzaladığı ikinci sərəncam “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi” adlanır. Bu sərəncamın əsas qayəsi həmin institutun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, kadr hazırlığının yaxşılaşdırılması, institutun elmi potensialının artırılması kimi vacib vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün Prezidentin ehtiyat fondundan 2 milyon manat vəsait ayrılmasından ibarətdir. Doğrudan da bu, vaxtında verilmiş düzgün qərardır. Çünki dilimiz və dilçiliyimiz sahəsində ciddi dönüş yaratmaq üçün müasir tələblərə cavab verən maddi-texniki baza lazımdır.

Dövlət proqramının ana məqsədi qloballaşma şəraitində dilimizin zamanın tələbinə uyğun istifadəsini və Azərbaycanda dilçiliyin inkişafını təmin etmək üçün tədbirlər planı işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Qloballaşma həyatın digər sahələrində olduğu kimi, dil sahəsinə də öz təsirini göstərməkdədir. İndi dünya xalqlarının əksəriyyəti qloballaşma ilə çarpışmaqdadır. Planetin 6500 dilli mənzərəsi getdikcə daralır, hər il bir neçə dil ölüb gedir. Deməli, bir tərəfdən xırda dillər yox olmaqdadır. Son illərin tədqiqatlarına görə, gələn əsrdə 3500 dil ölüb yox olmaq təhlükəsilə üzləşəcəkdir. Digər tərəfdən, qloballaşma ingilis dilinin daha da genişlənməsinə münbit şərait yaradır. Əgər ötən əsrin sonlarında planetimizdə yarım milyarda qədər adam ingilis dilindən ana dili, ikinci dil və ya xarici dil kimi istifadə edirdisə, bu gün bu rəqəm artıq 2 milyard 700000-nə çatmışdır. Düzdür, bu vəziyyət, bir tərəfdən ingilisləri və amerikanları mono dil daşıyıcısına çevirir, onlarda eqoizm və özünəvurğunluq hissləri aşılayır. Məsələn, bu gün ingilislər və amerikalılar bir qayda olaraq başqa dillərdə əsər oxumurlar, onlar heç başqa dillərdən ingilis dilinə əsərlər tərcümə etməyə həvəs də göstərmirlər. Digər tərəfdən bu, dünyanın başqa xalqlarını, xüsusilə etnik azlıqları ciddi narahat edir.

Belə bir şəraitdə biz dilimizi qoruyub saxlamalı, 50 milyonluq Azərbaycan xalqının qürur mənbəyi olan ana dilimizin yaşaması üçün qüvvələrimizi səfərbər etməli, xalqımızın milli kimliyinin başlıca rəmzi olan dilimizin və dilçilik elmimizin dünya sivilizasiyasında qabaqcıl sıralarda yer almasını təmin etməliyik. Proqramda həmçinin müasir texnologiyaların tələbatını təmin etmək üçün təşkilati və tədqiqat mexanizmlərin, elmi-texnoloji , innovasiya və informasiya mübadiləsində dilimizin fəaliyyətinin normativ hüquqi bazasının yaradılması, yüksək ixtisaslı dilçi və tərcüməçi kadrların hazırlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi, elmi tədqiqatların və təcrübi işlərin üstün istiqamətlərinin müəyyənləşməsi, türkdilli ölkələrlə və ümumiyyətlə, beynəlxalq aləmdə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi və s. məsələlər öz əksini tapacaqdır. Hazırda isə Dilçilik İnstitutu sərəncamlara uyğun şəkildə Azərbaycan dilinin və Azərbaycanda dilçiliyin inkişafının üstün istiqamətlərinin müəyyənləşməsi üzərində çalışır.

Birinci növbədə Dilçilk İnstitutunun fəaliyyətinin monitorinqini keçirmək, fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatların geniş planını müəyyənləşdirmək nəzərdə tutulur. İnstitutun elmi-tədqiqat işlərinin respublikanın ali məktəblərində dil kafedraları ilə əlaqələndirilməsi, onların fundamental və təcrübi tədqiqatlara cəlb olunması, əldə edilən nəticələrin dövlət proqramı çərçivəsində tətbiqinə nail olunması da qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Bununla bağlı elm ocağı qısa və uzunmüddətli kompleks proqramların işlənib hazırlanması üzərində çalışır. Azərbaycan dilinin və dilçiliyinin inkişafı üzrə strateji layihələrin hazırlanmasını nəzərdə tutur. Bundan başqa, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və burada qloballaşmanın tələblərinə uyğun struktur dəyişikliklərin edilməsi üçün təkliflər paketini hazırlamaq da fəaliyyət proqramına daxildir.

Hazırda xarici ölkələrdə Azərbaycan mədəniyyəti, dili, ədəbiyyatı və tarixi ilə bağlı zəngin materiallar vardır. Onların üzə çıxarılaraq araşdırılması və dilimizə tərcümə edilib yayılması azərbaycançılıq məfkurəsinin inkişafına güclü təkan verər. Dilçilik İnstitutu bu istiqamətdə də səylərini səfərbər edəcəkdir. Eyni zamanda Azərbaycan dilçilərinin fundamental əsərlərinin, o cümlədən çoxcildli nəzəri qrammatikanın, monoqrafiya, orfoqrafiya və orfofoniya lüğətlərinin, ikidilli və çoxdilli lüğətlərin dilçiliyin müasir tələblərinə uyğun olaraq tərtib olunması, dilçilik ensiklopediyasının təkmilləşmiş nəşrinin hazırlanması və çapı mühüm vəzifə kimi qarşımızda durur. Ölkəmizdə dilçiliyi inkişaf etdirmək üçün dünyada məşhur linqvistik əsərlərin Azərbaycan dilinə və Azərbaycanın zəngin dilçilik irsinin dünyanın aparıcı dillərinə tərcümə edilib çap olunması da planımızda vardır.

Azərbaycan dilinin və dialektlərinin, xüsusilə Cənubi Azərbaycan çərçivəsində müasir tədqiqat metodlarının tətbiqilə öyrənilməsi, bu zaman ən yeni akustik cihazlardan istifadə, müasir tədqiqat laboratoriyalarının və tədqiqat üsullarını tətbiq etməyə qadir strukturların yaradılması proqramda öz əksini tapacaqdır. Gənc alimlərin elmi fəaliyyətini stimullaşdırmaq, onların fundamental elmi tədqiqatların aparılmasında yaradıcılıq imkanlarının genişləndirilməsi, alimlərin, eləcə də gənc alimlərin beynəlxalq miqyasda tanınması və əsərlərinin çapının təşkili üçün yeni mexanizmlərin axtarılması, dövlətlərarası əməkdaşlıq və birgə elmi layihə və proqramların hazırlanması da yaxın gələcəkdə görəcəyimiz işlərin sırasına daxildir.

Dilçilik İnstitutunda müasir tələblərə cavab verən struktur dəyişikliklər edilməli, işçilərin attestasiyası mexanizmi təkmilləşməli, maddi-texniki baza müasirləşməli, elmi-tədqiqat işlərinin praktikaya tətbiqi sürətləndirilməlidir. Bu məqsədlə xaricdən gətiriləcək avadanlıqlara güzəştli vergi və gömrük rüsumları tətbiq olunmasına nail olmalıyıq. Müasir texnologiya və telekommunikasiya sistemlərini geniş tətbiq etməli, internetdə Azərbaycan dilinin işlənməsinə nail olmalı, dilçiliyimizin elektron kitabxanasını yaratmalı, dünya azərbaycanlıları üçün yeni elektron dərsliklər yazmalıyıq. Respublika və beynəlxalq konfrans, simpozium və sessiyalarda dilimizin və dilçiliyimizin yeni tədqiqatlardan alınan nəticələrini nümayiş etdirməliyik.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin dilimiz və dilçiliyimizlə bağlı sərəncamları geniş fəaliyyət sahəsi üçün qarşımızda yeni üfüqlər açır, Azərbaycan dilinin hazırkı şəraitdə maneəsiz işlənməsində və ölkəmizdə dilçiliyin inkişafında dönüş yaranacağına tam əminliklə inanırıq.

“Azərbaycan”

* Mətndə orfoqrafik səhv aşkar etdinizsə, səhv olan hissəni qeyd edib Ctrl + Enter düymələrini sıxın.

Azərbaycanda elmin tarixi

İbtidai icma dövründə yaşayan insanlar onların ətrafında baş verən fenomenlərin səbəbləri ilə maraqlanır və dünya haqqında biliklərini artırmağa çalışırdılar. İlkin biliklər ibtidai insanların gündəlik həyatı ilə bağlı idi. 200 min il bundan əvvəl yaşamış neandertal insanları dərman bitkiləri haqqında müəyyən biliklərə malik idi. Göy cisimlərinin öz yerlərini dəyişməsi də qədim insanları maraqlanırırdı.
Bu baxımdan Azərbaycanın Azıx mağarasında tapılmış əşyalar xüsusi maraq kəsb edır. Burada 300-400 min bundan əvvəl yaşamış insanların hazırladığı va istifadə etdiyi əşyalar aşkar edilmişdir. Onların arasında üzərində xüsusi işarələr həkk olunmuş mağara ayılarının kəllələri də vardır. Alimlərin qənaətinə görə, bunlar say işarələri ola bilərdi. Çox güman ki, Azıxda yaşamış insanlar göy cisimlərinin hərəkətini izləyir və günləri, ayları saymağa çalışırdılar. Təqr. 300 min il əvvəl Azıx insanları daşlardan ilk primitiv “evlər” tikməyə başlamışlar. Sözsüz ki, bu da qədim insanlardan xüsusi səriştə və bilik tələb edirdi.
E.ə. 2-ci minilliyin sonu, 1-ci minilliyin əvvəllərində Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları meydana gəlmişdi. Bunların ən güclüsü və böyüyü Manna dövləti idi. Mannada elmi inkişafın ən vacib şərti olan yazı mədəniyyəti mövcud idi. Tibb, astronomiya və həndəsəyə aid biliklər xüsusi gil lövhəciklərdə mixi yazı ilə (xüsusi heroqliflərlə) həkk olunurdu. Qədim Assur mənbələrində belə yazıların mövcudluğundan xəbər verilir və “mannalı katib yazacaq. ” ifadəsi də işlədilirdi.
Manna hökmdarları İranzu (e.ə.737-718/17) və Ahşeri (vəfatı e.ə. 659) ölkədə elm və mədəniyyətin inkişafına böyük diqqət verirdilər. Mannalıların mineralogiya, kimya, riyaziyyat, astronomiya, tibb, kənd təsərrüfatı və s. sahələrdə təsəvvürləri var idi. O dövrdə Urmiya gölü ətrafındakı bütün ərazilərə suvarma kanalları çəkilmişdi. Ölkədə çoxlu əkin sahələri, taxıl, arpa və çaxır anbarları vardı. Aqrar sahənin belə yüksək səviyyədə təşkil olunması kənd təsərrüfatı sahəsində dərin elmi biliklər tələb edirdi. Ev heyvanlarının xüsusiyyətlərini və davranışını öyrənən mannalılar yerli ev heyvanları növlərinin (at, inək,camış, zebu, qoyun və keçi) təkmilləşdirilməsinə (seleksiyasına) çalışırdılar.Mannanın cins atları qonşu ölkələrdə yüksək qiymətləndirilirdi. Buğda, arpa və bir çox mədəni bitkilərin yeni sortları da məhz qədim Azərbaycan ərazisində yerli əhalinin apardığı uzunmüddətli seleksiya nəticəsində yaranmış və sonra da buradan başqa ölkələrə yayılmışdır.
Mannada elmi savad tələb edən sahələrdən biri də kargüzarlıq olmuşdur. Əhalidən vergilərin yığılması, dövlət büdcəsinin layihələşdirilməsi, gəlirlərın və xərclərin hesablanması riyaziyyata və hüquq elmlərinə aid biliklərin inkişafına təkan vermişdi.
Mineralların öyrənilməsi mannalılara irimiqyaslı mədən işləri aparmağa və metallurgiyanı inkişaf etdirməyə imkan verdi. Cənubi Azərbaycanın Ziviyyə və Göytəpə məntəqələrində aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində e.ə. IX-VII əsrlərə aid qızıl, gümüş və tuncdan yüksəkkeyfiyyətli məişət və bəzək əşyalarının tapılması bunu sübut edir.
Metalların fiziki və kimyəvi xassələrinə bələd olan Azərbaycan sənətkarları onlardan müxtəlif ərinti hazırlayırdılar. Onlar e.ə. 1-ci minillikdə bürüncün müxtəlif növlərini (mis-qurğuşun, mis-manqan və mis-zərnix) almağı bacarırdılar. Yerli sənətkarlar dəmir, qalay və qurğuşunun xüsusiyyətlərini öyrənir, onlardan müxtəlif əşyalar hazırlayırdılar.
E.ə. IX-VI əsrlərdə Azərbaycanda həndəsə və riyaziyyat elmləri də inkişaf edirdi. Dəqiq həndəsi hesablamalar Manna memarlarına şəhərlər salmağa, saraylar və möhtəşəm qalalar inşa etməyə imkan verirdi. Binalar tikilməzdən öncə onların layihələri hazırlanırdı. İnşaat işləri də (bünövrənin qazılması, daşların və sütunlann eyni ölçüdə yonulması, onların naxışlarla bəzədilməsi və s.) riyaziyyat və həndəsə elmləri sahəsində səriştə tələb edən dəqiq hesablamalar əsasında aparılırdı.
E.ə. VII əsrdə Azərbaycan və İran torpaqlarında Midiya dövləti yarandı. Midiya dövlətində elmə və savada böyük əhəmiyyət verilirdi. Dövlət idarələrində çalışan katiblər “dipiri” (Akkad dilindən alınmışdır) adlandırılırdı. Sonralar bu söz Midiya dilindən fars dilinə “dəbir” formasında keçmişdir. Midiyalılar dünyanın ən qədim əlifbalarından olan “arami” (qədim Suriya) əlifbasından istifadə edirdilər. Roma və yunan mənbələri Midiyada yazılı ədəbiyyatın və kitab mədəniyyətinin olmasından xəbər verir. Məs., Roma tarixçisi Plini, e.ə. III əsrdə yaşamış yunan alimi Hermippə istinad edərək yazır ki, maqların (zərdüştilərin) iki milyon sətirdən ibarət kitabları vardı. Təəssüf ki, Avestadan başqa bu kitablardan heç birisi bu günə gəlib çatmamışdır.
Midiya neft yataqları ilə zəngin bir ölkə idi. Yataqların bir hissəsi Xəzər dənizinin sahillərində yerləşirdi. Midiyalılar neftin xassələrini öyrənir, neft təsərrüfatında texniki ixtiralar və yeniliklər tətbiq edirdilər. Məsələn, nefti quyulardan çıxartmaq üçün dünyada ilk dəfə olaraq xüsusi mexaniki qurğular ixtira edilmişdi. Mütəxəssislər neftdən müxtəlif dərman formaları (damcılar, yağlar və s.) hazırlayırdılar. Hərb və kimya elmləri üzrə mütəxəssislər xam neftdən və müəyyən minerallardan yandırıcı silahlar düzəldirdilər.
Midiya kahinləri cəmiyyətin ən savadlı zümrəsi idi. Onlar qədim dini mətnləri əzbər bilir və ilahiyyat elmini inkişaf etdirirdilər. Midiya onun varisi olmuş Atropatena dövləti dövründə Azərbaycan zərdüştilik dininin mərkəzinə çevrildi. Zərdüştiliyin əsas prinsipləri (xeyirxah fikir, xeyirxah söz, xeyirxah əməl) intellektual və mənəvi dəyərlərin vacibliyini vurğulayırdı. Midiya dövləti Əhəmənilər fars sülaləsi tərəfındən işğal olunduqdan sonra da Ön Asiyanın elmi və dini mərkəzi olaraq qalırdı. Ölkədə fəlsəfə və ilahiyyat elmləri sürətlə inkişaf edirdi. E.ə. VI-V əsrlərdə yunan alimləri Midiya maqlarının təlimindən bəhrələnmişdi. Qədim yunan filosofu Empedok (təqr. e.ə. 490-430) bütün əşyaların dörd ünsürdən-sudan, havadan, oddan, torpaqdan ibarət olduğunu söyləyərkən atəşpərəstlərin müqəddəs varlıqlar (od, su, torpaq, hava) haqqında təsəvvürlərinə əsaslanırdı.
Makedoniyalı İsgdəndər (e.ə. 356-323) Əhəmənilər imperiyasını süquta yetirdikdən və Yunanıstandan Hindistana qədər geniş bir ərazini zəbt etdikdən sonra Şərq mədəniyyətində və elmində “ellinizm” (hellinizm) dövrü başlanır. Qədim yunan və Şərq elmlərinin bir-birinə qarşılıqlı təsiri ilə səciyyələnən bu mərhələ Azsrbaycanda da özünü büruzə vermişdi. O dövrdə Azərbaycanda müstəqil Atropatena dövləti yarandı. Yerli dövlətin mövcudluğu elmlərin inkişafına müsbət təsır göstərdi. Atropatenanın ilk carı Atərpat (yun. – Atropat, e.ə. IV əsr) zərdüştilik fəlsəfəsinin pərəstişkarı idi və o,ölkəni yunan mədəniyyətinin təsirindən qorumağa çalışırdı. Lakin Makedoniya hökmdarlarının qüdrətli olduğu bir dövrdə yunan mədəniyyətinin təsirindən tamamilə təcrid olunmaq real deyildir.
Ellinizm dövründə yaşamış bəzi Azərbaycan alimləri, zadəganları və tacirləri artıq yunan dilini yaxşı bilirdilər.Hətta kiçik şəhərlərdə və kəndlərdə yaşayan savadlı insanların da yunan elminin müddəaları haqqında təsəvvürləri vardı. Atropatena dövlətinin Avroman bölgəsində aparılmış arxeoloji qazıntıların gedişində ellinizm dövrünə aid yazılı perqament sənədləri tapılmışdır. Yunan təsiri daşıyan bu sənədlərdə o dövrün hüquq və kənd təsərrüfatı elmlərinə aid məlumatlar toplanmışdı. Həmin dövrdə yunan alimləri Xəzərin və Xəzəryanı bölgələrin dəqiq xəritəsini hazırlamaq üçün iki dəniz ekspedisiyası təşkil etmişdilər. Birinci ekspedisiya Makedoniyalı İsgəndər dövründə (başçısı Heraklit idi), ikinci ekspedisiya e.ə. 285-280 illərdə (başçısı Patroki idi) fəaliyyət göstərmişdi. Ekspedisiyalar tam uğurla nəticələnməsə də, Azərbaycanın coğrafiyası haqqında biliklərin xeyli genişlənməsinə səbəb oldu.
III əsrdə Atropatena dövlətçiliyinə son qoyuldu. Atropatena dövləti Sasanilər imperiyası tərəflndən zəbt olundu. Buna baxmayaraq Atropatena bu imperiyanın elmi, dini və mədəni mərkəzlərindən birinə çevrildi. Bu dövrdə həm zərdüştilik fəlsəfəsinin, həm də yunan elminin nüfuzu artırdı. Azərbaycanda Qalenin, Hippokratın, Evklidin, Ptolomeyin yunan dilindən tərcümə edilmiş əsərləri yayılırdı. Daha sonra nücum elminə aid bir sıra əsərlər yaradıldı.
IV-VII əsrlərdə Azərbaycanda dünyəvi elmlər də inkişaf edirdi. Bu dövrdə mövcud olmuş əsas elmi peşələrin adları “Tənsarın məktubu” adlı qaynaqda sadalanır: “katiblər, məktub və sənədləri tərtib edənlər, hesab üzrə mütəxəssislər, həkimlər, corğrafiyaşünaslar və astroloqlar”. Zadəganların uşaqları ilk təhsilini evdə alır, yeddi yaşındau sonra isə onları məktəbə göndərirdilər. Məktəblərdə tibb, hesab, coğrafiya, musiqi və astronomiya elmləri tədris olunurdu.
I-VII əsrlərdə indiki Azərbaycan Respublikasının əsas ərazisini əhatə etmiş Qafqaz Albaniyası dövlətində müxtəlif eimlər inkişaf edirdi.
Albanİyada məskunlaşmış xəzər, savir, hun və başqa türk tayfalarının da özünəməxsus run əlifbası olmuşdu. Bu əlifba ilə bütün türk xalqlarının mədəni irsi olan Orxon-Yenisey qayaüstü yazıları yaradılmışdı.
Tarix elmi ilə yanaşı, Albaniyada başqa elmlər də inkişaf edirdi. Ölkədə riyaziyyat, kənd təsərrüfatı, tibb üzrə mütəxəssislər çalışırdı. Başqa xristian ölkələrində olduğu kimi, Qafqaz Albaniyasında da yunan dili geniş yayılmışdı, burada qədim yunan və orta əsr Bizans alimlərinin və filosoflarının əsərlərini tanıyırdılar. Albaniyada yaşamış türk tayfalarının kahinləri (şamanlar) müxtəlif biliklərə malik olmuşdular. Onların bəziləri xristianların dini-fəlsəfi ideyalarını mənimsəmiş, bəziləri isə qədim türk tanrıçılığına sadiq qalmışdılar. Oğuz tayfalarının tibb sahəsində olan səriştəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” əsərində əks olunmuşdur.
Qədim dövrün bütün bu nailiyyətlərinə baxmayaraq, İslamm gəlişindən öncə Azərbaycanda dəqiq elmlər nisbətən ləng inkişaf edirdi. Qafqaz Albaniyasında bunun səbəbi əlifbanın yalnız 4 əsrdə yaradılması və vahid dövlət dilinin olmaması idi.
Xilafət dövründə (VII-IX əsrlər) Azərbaycan ərəb qoşunları tərəfindən işğal olundu və ölkə İspaniyadan Hindistana qədər uzanmış Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı. Müxtəlif xalqların vahid bir dövlətin tərkibinə qoşulması və bir-biri ilə ünsiyyətdə olması elmlərin və mədəniyyətlərin sürətlə inkişafına gətirib çıxartdı. IX əsrdə bünövrəsi qoyulmuş bu yüksəliş XIV əsrin sonlarına qədər davam edirdi. Mübaliğəsiz demək olar ki, IX-XIV əsrlərdə İslam dünyası bəşəriyyət sivilizasiyasının zirvəsini təşkil edirdi. Ən böyük mədrəsələr (universitetlər), rəsədxanalar, xəstəxanalar, əczaxanalarvə kıtabxanalar məhz müsəlman Şərqində yerləşir, ən güclü alimlər burada çalışırdılar. XƏLIFƏ Hərun ər-Rəşid və xəlifə əl-Məmun Şərq elminin çiçəklənməsində müstəsna rol oynamışlar. Təqr. 827 ildə xəlifə əl-Məmun Bağdadda məşhur “Beytül-hikmət” (“Hikmət evi”) akademiyasının əsasını qoydu. Müsəlman Şərqinin, o cümlədən Azərbaycanda elmin inkişafında müstəsna rol oynamış akademiya Sasanilər dövlətinin məşhur Cüındişapur Akademiyasına oxşar yaranmışdı. “Beytül-hikmət”də qədim yunan, hind, arami və Şərqin başqa qədim dillərində olan elmi kitablar ərəb dilinə tərcümə olunur və Xilafətin müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Azərbaycanda yayılırdı. Beləliklə, IX-XIV əsrlərdə Azərbaycandakı İntibah dövrünü iki mərhələyə bölmək olar: birinci mərhələ Abbasi xəlifələrinin fəaliyyəti ilə başlamışdı və IX-XII əsrləri əhatə edirdi. Bu dövrdə humanitar elmlər daha çox inkişaf edirdi. İkinci mərhələ isə Azərbaycanda Elxanilər hakimiyyəti dövrünü (XIII-XIV əsrlər) əhatə edir və dəqiq elmlərin (tibb, riyaziyyat. atronomiya, həndəsə və s.) daha güclü inkişafı ilə səciyyələnir.
IX əsrdən sonra Ərəb xilafətinin zəifləməsi Azərbaycanda nıilli dövlətçiliyin bərpası ilə nəticələndi. O dövrdə Azərbaycanda Sacilər, Səlarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər., Atabəylər və Şirvanşahlar dövlətləri kimi güclü müstəqil məmləkətlərin yaranması elm və mədəniyyətin inkişafına təkan verdi. Şirvanşahlar və Atabəylər elm və mədəniyyətə himayədarlıq edirdilər. Onlar öz saraylarında görkəmli alimləri toplayır və onlara elmi əsərlər yazmağı sifariş edirdilər. Bu dövrün ən inkişaf etmiş elm sahələri fəlsəfə, hüquq, ədəbiyyat, dilçilik, riyaziyyat, astronomiya, tibb və kimya idi.
XIII-XIV əsrlərdə bütün elm sahələri, xüsusilə dəqiq elmlər daha sürətlə inkişaf edirdi. XIV əsrdən sonra elmdə tənəzzül başlasa da, bunu təkcə monqolların törətdiyi qətl va dağıntılarla bağlamaq düzgün olmazdı. Ümumiyyətlə, qanlı müharibələr va dağıntılar tarixin bütün mərhələlərində baş vermişdir. Lakin onlar çox nadir hallarda elmin inkişafını kəskin ləngidə bilmişlər.
Elxanilər dövlətində elm çox yüksək zirvələrə çatmışdı. Təbriz, Marağa, Urmiya, Xoy, Ərdəbil Şamaxı, Beyləqan, Gəncə və s. şəhərlərdə görkəmli alimlər yaşayıb yaradırdılar. 1259 ildə Marağa şəhəri yaxınlığında məşhur Marağa Rəsədxanası təsis edildi. Rəsədxananın inşası haqqında sərəncamı monqol hökmdarı Qazan xan Nəsirəddin Tusinin məsləhəti ilə vermişdi.
Monqol hakimiyyəti dövründə Azərbaycan elmində yeni əlaqələr və təsirlər meydana gəldi. Monqollar Azərbaycanda Çin elmi, mədəniyyəti va incəsənətini təbliğ edirdilər. Çinlə həmsərhəd olan Monqolustanda Çin mədəniyyətinin təsiri həmişə güclü olmuşdu.
Azərbaycan elmi həmçinin, Çin elminin inkişafına təsir göstərmişdi. Məsələn, Fao Mun Çi və bir sıra başqa Çin alimləri Marağa rəsədxanasında astronomiya elmini öyrənir və burada ixtisaslarını artırırdılar, Fao Mun Çi va Cəmaləddin Buxari Marağa rəsədxanasında bir müddət işləyəndən sonra rəsədxananın layihəsinin özləri ilə götürüb Pekinə qayıtmışdılar. Yalnız bundan sonra Pekində rəsədxananın tikilməsi mümkün olmuşdur.
Bu dövrdə müxtəlif elm sahələrində bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər yetişmişdir. Riyaziyyatçı Übeyd Təbrizi “Risalət ül-hesab” (“Hesab üzrə kitab”) əsərini, Nəcməddin Əhməd Naxçıvani İbn Sinanın tibb və fəlsəfə üzrə əsərlərinə şərh uə haşiyələr yazmışdı. Azərbaycanda tibbin sürətli inkişafı da XIII-XIV əsrlərə təsadüf edir. Əbu Əbdulla Məhəmməd ibn Nəmvar Təbrizi “Ədvar ül-həmmiyyat” (“Ən mühüm dərmanlar”) əsərini yazmışdır. Azərbaycanın və ümumiyyətlə, müsəlman Şərqinin ən görkəmli əczaçılarından biri İbn Kəbir təxəllüsü ilə məşhurlaşmış Yusif İbn İsmayıl Xoylunun 1311 ildə yazdığı “Cameyi-Bağdadi” (“Bağdad toplusu”) bütün Şərqdə dərmanşünaslıq üzrə ən mükəmməl əsər sayılırdı.
XIII-XIV əsrlərdə təkcə Azərbaycanın cənubunda 67 xəstəxana vardı və orada tibb və əczaçılıq elmləri üzrə peşəkar mütəxəssislər çalışırdılar. XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə “Dar üş-Şofa” (“Şəfa evi”) adlı elmi mərkəz təşkil edilmişdi. Mərkəz tədris ilə yanaşı. tibb müəssisəi və xəstəxananı birləşdirirdi. Burada Azərbaycan alimləri və müəllimləri ilə birlikdə Çindən, Hindistandan. Suriyadan VƏ Misirdən dəvəl edilmiş mütəxəssislər işləyirdilər.
Azərbaycanda mövcud olmuş elmlər orta əsr mütəfəkkirləri tərəfindən iki kateqoriyaya bölünürdü. Birinci kateqoriyaya dini elmləri əhatə edirdi və onların tərkibinə aşağıdakı fənlər aid olmuşdur: fiqh, kəlam (dinləri araşdıran ilahiyyat elmi), dilçilik (ərəb qrammatikası), ədəbiyyat (nəzm və nəsr yazmaq qaydaları), tarix (əsasən. islamın tarixi).
Bununla yanaşı, dünyəvi elmlər “fəlsəfə” termini ilə adlandırılırdı və iki böyük hissəyə (nəzəri fəlsəfə və təcrübi fəlsəfə) bölünürdü. Nəzəri fəlsəfəyə- təbiətşünaslıq elmləri (tibb. meteorologiya. mineralogiya, kimya), riyaziyyat. yunan fəlsəfəsi və teologiyası, təcrübi fəlsəfəyə isə -əsasən, əxlaq (etika). tədbir ül-mənzil (evdarlıq elmi) va siyasət aid edilirdi. Bu təsnifat sistemi bir çox Şərq mütəfəkkirlərinin əsərlərində yer almışdı.
Paytaxtları Təbriz səhəri olan Qaraqoyunlu, sonra da Ağqoyunlu dövlətlərində elm va mədəniyyət bir qədər də sürətlə inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Təbrizdə bir sıra məşhur alimlər yaşayıb yaradırdılar. Bədrəddin Əmir Seyid Əhməd Laləvi məntiq, qrammatika, ədəbiyyat və riyaziyyat elmlərinin bilicisi və bir sıra elmi əsərlərin müəllifi idi.
Şirvanşahlar dövləti də xeyli möhkəmlənmişdi. Mərkəzi hakimiyyətin güclənməsi va iqtisadi həyatın canlanması elm sahəsində də yüksəliş yaratdı. Ölkənin Şamaxı, Bakı və Dərbənd şəhərləri mədəniyyət və elm mərkəzləri kimi tanınırdı.
Bu dövrlərdə Azarbaycanda coğrafiya elmi da inkişaf edirdi. Orta əsr Azərbaycan alimləri dünyanın bir çox ölkələri haqqında dəqiq coğrafi məlumatlara malik idilər. Əbdürrəşid ibn Salih Bakuvi “Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri” adlı əsərində bütün dünyanın, o cümlədən Azərbaycanın şəhərlərindən, coğrafi məntəqələrindən və tarixi abidələrindən məlumat verirdi.
Azərbaycan elmi XVI əsrdə. Azərbaycanda güclü Səfəvilər dövlətinin yaranması elm və mədəniyyətin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Səfəvilər milli dilin inkişafına böyük əhəmiyyət verirdi. I Şah İsmayıl, onun övladları Azərbaycan dilində danışır və yazır, kargüzarlıq işinin milli dildə aparılmasına himayədarlıq edirdilər. XVI əsrdə Azərbaycanın bütün şəhərlərində məktəblər və mədrəsələr mövcud idi. Orada, əsasən, ilahiyyat elmini, riyaziyyatı və məntiqi öyranirdilər. Səfəvilərin birinci paytaxtı Təbriz şəhəri elmi və mədəni mərkəz kimi məşhurlaşmışdı. Orada nadir əlyazmalar va miniatürlü kitablarla zəngin kitabxana təşkil edilmişdi. Səfəvilərın vətəni Ərdəbil şəhərində də böyük kitabxana vardı. Bu dövrdə astronomiya, tarixşünaslıq və fəlsəfə üzrə bir sıra qiymətli əsərlər yaranmışdı. Səfəvi şahları astronomiya və s. elmlərə böyük əhəmiyyət verirdilər.
XVI əsrdə Azərbaycanın və İranın vahid Səfəvilər imperiyasının tərkibində olması hər iki ölkənin bir-birinə yaxınlaşmasında böyök rol oynamışdı. Bir çox Azərbaycan yazıçıları, şairləri, tarixçiləri, alimləri İranın müxtəlif bölgələrində yaşayır va fars mədəniyyətinə qiymətli töhfələr verirdilər. İran elminin nümayəndələri də Azərbaycan alimləri ilə sıx əlaqədə olur və öz yaradıcılıqlarında Azərbaycana geniş yer ayırırdılar. Ona görə də Azərbaycanın bir sıra elm xadimləri, eyni zamanda İran alimləri sayılır və bəzi fars va başqa millətlərin nümayəndələri isə Azərbaycanda yaşayıb yaradır və Azərbaycan alimləri sayılırdılar.
Azarbaycanda tibb elmi inkişaf edir, çoxsaylı xəstəxanalar və əczaxanalar fəaliyyət göstərirdi. XVII əsrin 60-cı illərində burada olmuş fransız səyyahı Jan Şarden yazırdı ki, Təbrizdə üç şəhər xəstəxanası var və onlar kifayət qədər təmiz və səliqəlidir. Xəstələr burada intensiv müalicə kursları alırdılar.
1801-28-ci illərdə Rusiya Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal edəndən sonra burada Qərb elminin təsiri və nüfuzu artmağa başladı. Ölkədə Qərb təhsil sistemi əsasında fəaliyyət göstərən məktəblər açılır, azərbaycanlılar isə Rusiya və Avropa ölkələrində təhsil alırdılar. Qabaqcıl Azərbaycan alimləri çoxəsrlik Şərq elminin ənənələrini inkişaf etdirməklə yanaşı, müasir Avropa elminin nailiyyət və metodlarından da bəhrələnməyə başladılar.
XIX əsrdə Azərbaycanda tarix elmi üzrə yeni əsərlər yaranırdı. Əvvəlkilərdən fərqli olaraq tarixi tədqiqatların çoxu artıq Azərbaycan dilində yazılırdı. Bu araşdırmalarda Azərbaycanın qədim toprağı Qarabağın tarixinə xüsusi yer ayrılırdı. 1845 ildə Mirzə Adıgözəl bəyin yazdığı “Qarabağnamə” əsərində 1736-1828 illərdə Qarabağda baş vermiş hadisələr şərh edilirdi. Bu əsərin bir hissəsi 1885-ci ildə rus dilinə tərcümə edilərək “‘Kaspi” qəzetində dərç olunmuşdu. Mir Mehdi Xəzani “Kitabi-tarixi Qarabağ”, Rzaqulu bəy Mirzə Cavanşir oğlu “Tarixi-Qarabağ”, Həsənəli xan
Qarabaği isə “Qarabağnamə” əsərini yazmışdır. Bu əsərlərdə göstərilmiş faktlar Qarabağın tarixən həmişə Azərbaycana məxsus olduğunu bir daha təsdiq edir və Qarabağın tarixini öyrənmək baxımından əhəmiyyətlidir.
Azərbaycanla Rusiya arasında getdikcə artan elmi və mədəni əlaqələr nəticəsində bəzi Azərbaycan alimləri Rusiyanın ali məktəblərində dərs deməyə başlayır və bir müddətdən sonra orada öz biliklərinə və elmi nailiyyətlərinə görə məşhurlaşırdılar. Azərbaycan alimləri XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın şərqşünaslıq elmındə ciddi rol oynamağa başladılar. Bu dövrdə Rusiyada müəllim və tərcüməçi işləyən azərbaycanlılar arasında Nəsirov, Əbu Turab Vəzirov, Mirzə Məhəmməd Şəfi, Osmanov, Sadıx bəy Cəfərov, Mirzə Abdulla Vəzirov, Mirzə Həsən Tahirov, Məhəmməd Əliyev, Mirzə Abdulla Qaffarov, Mirzə Cəfər Rizayev və b.-nın adlarını çəkmək
olar.
Azərbaycanlıların bəziləri Peterburq və Qazan universitetlərində Azərbaycan, fars və ərəb dilinin tədrisini təşkil edir, Şərq fəlsəfəsi, qanunvericiliyi və ədəbiyyatından dərs deyirdilər. XIX əs-
rin ortalarında onların rolunun artması rus şərqşünaslığının azərbaycanlı alimlər
tərəfindən inkişaf etdirildiyi haqda fikir söyləməyə imkan vermişdir.
XIX əsrin birinci yarısından Azərbaycan alimlərinin rus şərqşünaslığında oynadıqları rol durmadan artmağa başlayır. Rus və Avropa təhsili görmüş Azərbaycan ziyalıları da öz növbəsində rus
alimlərini qədim Şərq mədəniyyəti, ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi, eləcə də Azərbaycan, fars və ərəb dilləri ilə tanış edirdilər.
O dövrün tanınmış şərqşünas alimlərdən biri Mirzə Kazım bəy olmuşdur. Hələ 17 yaşında o, özünün ilk elmi əsərini – “Ərəb dilinin müxtəsər qrammatikası”nı yazmışdır. 1826 ildən etibarən Kazım bəy Qazan Universitetində fars və türk-tatar (Azərbaycan) dillərindən dərs deyir, az sonra professor adını alır və fakültənin dekanı vəzifəsinə təyin edilir. Kazım bəy Azərbaycan dilinin elmi
qrammatikasını araşdırmışdı. Onun tərtib etdiyi “Azərbaycan dilinin qrammatikası” kitabı Rusiyada iki dəfə (1839 və 1846 illərdə) nəşr edilmişdi.
Azərbaycanın fəlsəfə elmində də müəyyən dəyişikliklər baş verirdi. Qərb təhsili görmüş Azərbaycan filosofları Aristotelin və əl-Qəzalinin əsərlərini təhlil etməklə yanaşı, o dövrün Avropa filosofları Yunqun, Kantın və b.-nın ideyaları ilə də tanış olmağa başladılar. Qərbin fəlsəfi ideyalarını mənimsəyən və təbliğ edən M.F.Axundzadə öz fəlsəfi görüşlərini “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində əks etdirmişdir.
O dövrdə orta əsrlərə məxsus elmi üslubda yazıb-yaratmaqda davam edən alimlər də vardı ki, çoxəsrlik Şərq elminin qaydalarına sadiq qalır, elmdə heç bir yeniliyi qəbul etmirdilər. Buna baxmayaraq, onlar da bir sıra mütərəqqi və gözəl əsərlər yarada bilmişlər. Məşhur coğrafiyaşünas Hacı Zeynalabdin Şirvani İran, Türkiyə, Ərəbistan, Hindistan, Misir, Sudan, Əlcəzair və s. ölkələrə səyahət etdiyi 36 il ərzində 60000 km məsafə qət etmişdi. Bu səfərlərin yekunu olaraq yazdığı əsərlərdə bir çox ölkələrin iqtisadiyyatı, mədəni həyatı, adət və ənənələri işıqlandırılır.
Azərbaycan elminin XIX əsrdə əldə etdiyi ən böyük uğuru təbiyyat və texnika elmlərinin inkişafıdır. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda neft sənayesinin tərəqqisi ilə bağlı kimya və neft kimyası inkişafa başladı. Rusiya Imperator Texniki Cəmiyyətinin Bakı Bölməsi təsis olundu. Neft kimyası üzrə əsas tədqiqatlar bölmənin nəzdindəki laboratoriyada aparılırdı. Rus alimi D.İ.Mendeleyev 1878 və 1880-ci illərdə Bakıda olmuş, burada neft emalı problemhrini araşdırmışdır. 1885-ci ildə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda kerosinin krekinq üsulu ilə alınması üçün qurğu yaradılmışdır. Bu layihə 1891-ci ildə Şuxov və Qavrilov tərəfindən təkmilləşdirilmişdi.
Bu dövrdə Azərbaycanda təcrübəli kimyaçılar da yetişirdi. Onlar rus və Qərb universitetlərində təhsil aldıqdan sonra elmi tədqiqatlarla məşğul olurdular. 1880-90-cı illərdə Almaniyanın Strasburq Universitetində (ASU) təhsil almış azərbaycanlı kimyaçı, kimya doktoru Mövsüm bəy Xanlarov (1857-1921) Bakıda üzvi kimya üzrə tədqiqatlara başlmışdır. Onun “Tiosirkə turşusunun etilrodanidə təsiri” adlı ilk məqaləsi 1882-cü ildə Almaniyada dərc edilmişdi.
Azərbaycanda peşəkar bioloq alimlər həddindən artıq az idi, lakin bir SIRA həkimlər və müəllimlər maarifləndrici işlər aparır və əhalini əsas bioloji biliklərlə tanış etməyə çalışırdılar. Onların əsas məqsədi Azərbaycan ictimaiyyətini Avropa elminin biologiya sahəsindəki nailiyyətləri ilə tanış etmək idi. Azərbaycanda biologiya və kənd təsərrüfatı elmlərinin inkişafı Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun adları ilə bağlıdır.
Azərbaycanın bitki örtüyünün həddindən artıq zəngin olması bioloqların nəzərini cəlb etmiş və onları ölkənin bitki örtüyünü öyrənməyə istiqamətləndirmişdir. Burada 4 minə yaxın ali bitki
növü mövcuddur. O dövrdə Azərbaycanın bitki örtüyünü təsvir edən əsərlərin sayı həddindən artıq az idi. Qafqazın bitki aləminin öyrənilməsi istiqamətində ilk araşdırmaları Nəcəf bəy Vəzirov apaımışdır.
Rus imperiyası dövründə Azərbaycanda səhiyyənin vəziyyəti aşağı səviyyədəidi. Xəstəxanalar çatışmırdı. Tibbi müəssisələr isə ümumiyyətlə yox idi. Çar höküməti Bakıda və Azərbaycanın başqa şəhərlərində heç tibb təhsili verən məktəblərin açılmasını da dəstəkləmirdi. İmkanlı ailələrin uşaqları Moskva, Sankt-Peterburqda və Avropa ölkələrində ali tibbi təhsil aldıqdan sonra geriyə qayıdır və burada öz xalqına xidmət edirdilər. Bakıda yerləşən tibbi təmayüllü yeganə ictimai təşkilat Bakı Həkimlər Cəmiyyəti (BHC) idi. Bu cəmiyyətin M.M.Vəkilov, Ə. Axundov, Ə.M.Mehmandarov və b. tibb elmi sahəsində elmi araşdırmalar aparırdılar.
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda tarix elıni inkişaf eləməkdə davam edirdi. Yazılan əsərlərin bir qismi orta əsrlər tarix elminin izlərini daşısa da, bir çoxu müasirlik əlamətlərinə malik idi.
1905-ci ildə Rəşid bəy İsmayılovun Azərbaycanın va qonşu ölkələrin tarixindən bəhs edən “Müxtəsər Qafqaz tarixi” kitabı nəşr olunmuşdur.
Azərbaycanda ədəbiyyatşünaslıq elmi da inkişaf edirdi. Bu sahədə Firudin Köçərli, Seyid Hüseynov və b. görkəmli alimlər fəaliyyət göstərirdilər.
Çar hökümətinin Azərbaycanda ali təhsil məktəblərini (universitetləri), elmi cəmiyyətləri va elmi-tədqiqat qurumlarını təsis etməyə izn verməməsi Azərbaycanda elmin inkişafını ləngidirdi.
Yalnız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti(AXC) dövründə – 1919-cu ildə ölkədə milli kadrları hazırlayan ilk ali təhsil müəssisəsi Bakı Dövlət Universiteti (BDU) təsis olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) (1918-20) və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (SSR) (1920-91) dövründə Azərbaycan elmi daha da inkişaf etmişdir.
XX əsrdə (xüsusilə ikinci yarısında) əsrin ortalarında yaranmış Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) qədim və zəngin ənənələri olan Azərbaycan xalqının intellektual potensialının səmərəli təşkilində, elmin dövrün tələblərindən irəli gələn strateji istiqamətlərinin muəyyənləşdirilməsində, fundamental və tətbiqi elm sahələrinin inkişafında müstəsna rol oynamışdır.
Sovet dövrü Azərbaycan elminin nailiyyətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:
– neft və qaz yataqlarının kəşfi, işlənməsi, dənizdə estakadaların yaradılması, dərin özüllər
üzərində neftin, qazın çıxarılması, dənizin dibi ilə və digər sahələrdə elmi problemlərin həlli;
– neft maşınqayırma sənayesinin, mürəkkəb geoloji mühitlərdə dərin qazmanın elmi
problemlərinin həlli;
– neft kimyasının, neft-kimya sənayesinin inkişafı üçün xammal bazasının, kimya texnologiya
komplekslərinin yaradılmasının elmi problemlərinin həlli;
– coğrafi, geoloji və geofiziki tətqiqatlar, filiz və qeyri-filiz, digər faydalı qazıntı yataqlarının
tətqiqi;
– mexanika, fizika, riyaziyyat, astronomiya, informatika sahələrində mühüm əhəmiyyəti olan
tətqiqatların aparılması və nüfuzlu elmi məktəblərin yaradılması;
– əkinçiliyin, torpaqşünaslığın, meliorasiya və su təsərrüfatının elmi problemlərinin həlli;
– ərazinin flora, fauna və torpaq ehtiyatları, növ tərkibi, mühafizəsi və səmərəli istifadısinin elmi problemlərinin həlli;
– fiziki–kimyəvi və molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi, bionika, seleksiya sahəsindəki tədqiqatlar nəticəsində onlarla yeni yüksəkməhsuldar bitki sortlarının, kənd təsərrüfatı heyvan cinslərinin yaradılması;
– protozoologiya, geobotanika, fiziologiya sahəsində sanballı elmi məktəblərin əsasının qoyulması;
– tibb elminin müxtəlif sahələri üzrə tədqiqatlar və yerli təbii dərman və mineral mənbələrinin aşkar edilməsi, səhiyyə üçün yeni diaqnostika, müalicə və profilaktika üsullarının işlənib hazırlanması;
– xalqımızın etnogenezinin, arxeologiyasının, etnoqrafiyasının, siyasi, sosial-iqtisadi tarixinin və tarixşünaslığının tədqiqi;
– azərbaycanlı filosof və mütəfəkkirlərin orta əsrlərdə ərəb, türk və fars dillərində çap olunmuş əlyazmalarının, zəngin irsinin tədqiqi;
– Azərbaycan xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrinin və onun əsas inkişaf mərhələlərinin tədqiqi;
– ictimai-ədəbi fikir tarixinin, ədəbiyyatşünaslığın əsas məsələlərinin, ədəbiyyat tarixinin tədqiqi;
– zəngin Azərbaycan folklorunun toplanılması, kataloqlaşdırılması, təsnifatı, nəşri və tədqiqi;
Şərq xalqlarının tarixi, ədəbiyyatı, filologiyası, dilləri, ictimai fikri və din tarixinin tədqiqi, yazılı abidələrin tərcüməsi və nəşri, Şərq ölkələrində cərəyan edən ictimai-siyasi və etnik-mədəni proseslərin araşdırılması;
– tarixi milli-memarlıq məktəblərinin öyrənilməsi, müasir memarlıq məktəblərinin yaradılması, memarlıq abidələrinin bərpası sahəsində tətqiqatların və sənədşünaslıq elminin inkişafı;
– ənənəvi milli musiqi mədəniyyətinin öyrənilməsi, müasir peşəkar musiqişünaslıq məktəbinin yaradılması;
– Azərbaycan dilinin, ədəbi dil tarixinin, dialektlərinin tədqiqi, izahlı, tərcümə, terminoloji luğətlərin tərtibi, dialektoloji atlas və s.-nin hazırlanması və s.
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra elmdə islahatların həyata keçirilməsi üçün əlverişli zəmin yarandı. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2003-cü il 4 yanvar tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına (AMEA) Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafını təşkil və təmin edən, dövlətin elm və elmi-texniki siyasətini həyata keçirən, Azərbaycandakı bütün elmi muəssisələrin və ali məktəblərin elmi tədqiqat fəaliyyətini əlaqələndirən və istiqamətləndirən, Azərbaycan Respublikasını xarici ölkələrdə elmi və elmi-texniki fəaliyyət sahəsində təmsil edən ali dövlət elmi təşkilat statusunun verilməsi ilə Akademiyanın fəaliyyət dairəsi xeyli genişləndirilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2009-cu il 4 may tarixli sərəncamı ilə isə “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafi üzrə milli strategiya”nin və “Azərbaycan Respublikasında 2009-2015-ci illərdə elmin inkişafi üzrə milli strategiyanin həyata keçirilməsi ilə bağli dövlət proqrami”nin təsdiq edilmişdir.