Azerbaycan xanliqlari

Həqiqətdə isə, Peytinger cədvəli adlandırılan cədvəldən savayı heç bir Roma xəritəsi yoxdur. Mövcud Peytinger cədvəli isə (baxmaq üçün əlavə olaraq xəritənin fraqmentini basın – R.H.) əsli saxlanmayan və ümumiyyətlə, əslinin olduğunu heç kimin sübut edə bilməyəcəyi IV əsr Roma xəritəsinin surətidir. Bu xəritə Roma imperiyasının İberiyadan başlamış şərqə doğru yollar şəbəkəsini sxem halında göstərir. Vəssəlam. Orta əsrlərdə Peytinger cədvəlinin özü də açıq-aşkar düzəlişlərə məruz qalmışdır. Biz görürük ki, nəhəng Persiya (Persida) kiçik Parfiyanı örtür, halbuki bu dövlətlər müxtəlif tarixi dövrlərin dövlətləridir. Bu xəritədə Ermənistan heç bir şəkildə yoxdur. Əvəzində isə, böyük bir ərazi Albaniya kimi göstərilmişdir. Orada Kolxida da vardır. Amma əgər erməni tarixçilərinə inanarıqsa, axı IV əsr dənizdən-dənizə “Böyük Ermənistan”ın hələ çiçəklənən dövrü olmalıydı axı. Bəs hanı o?

РИЗВАН ГУСЕЙНОВ

На Azeri.Today стартовал долгожданный телепроект авторской передачи «Упреки истории» с Ризваном Гусейновым . Подробно представлят.

САМОЕ ЧИТАЕМОЕ

ОБ АВТОРЕ

Ризван Гусейнов, директор Центра истории Кавказа Ризван Гусейнов | Создайте свою визитку

СВЯЗАТЬСЯ С АВТОРОМ

• rizer001@yandex.ru

Архив сайта

КОЛИЧЕСТВО ПРОСМОТРОВ

17 октября 2017 г.

ERMƏNİSTAN VƏ AZƏRBAYCAN QƏDİM, ORTA ƏSRLƏR VƏ XVII-XIX ƏSRLƏRİN XƏRİTƏLƏRİNDƏ

Центр истории Кавказа,


Ризван Гусейнов

Уже вторую неделю не утихает скандал вокруг учебника по истории для 10 класса, куда случайно попала карта античного периода, где указана географическая Армения. Ко мне обращаются журналисты и граждане с предложением прокомментировать вопрос. Но я думаю на все эти вопросы есть ответы в моем материале, где показана технология того как относительно недавно придумывали “античные” карты и вносили на них несуществующие страны, при этом удаляя великие державы того времени.

Qafqaz tarixi mərkəzi,


Rizvan Hüseynov

Artıq ikinci həftədir ki, X sinif üçün tarix dərsliyi ətrafında yaranmış qalmaqal səngimək bilmir. Belə ki, coğrafi Ermənistanın göstərildiyi antik dövrün xəritəsi təsadüfən bu dərsliyə salınmışdır. Jurnalistlər və vətəndaşlar bu məsələnin şərh edilməsi təklifi ilə mənə müraciət edirlər. Lakin, zənnimcə, təqdim etdiyim materialda bütün bu suallara cavab verilir. Burada “antik” xəritələrin nisbətən bu yaxınlarda düşünüldüyü və onlara mövcud olmayan ölkələri daxil edərək, həmin dövrün böyük dövlətlərinin silindiyi texnologiya göstərilmişdir.

ERMƏNİSTAN VƏ AZƏRBAYCAN QƏDİM, ORTA ƏSRLƏR VƏ XVII-XIX ƏSRLƏRİN XƏRİTƏLƏRİNDƏ
Ermənistanın Qafqazda mövcudluğunu göstərən qədim və orta əsrlər xəritələrinin qısa təhlili

Ermənilərin tarixi saxtalaşdırmaları mövzusunu davam etdirərək, hesab edirik ki, erməni mif yaradıcılığının maraqlı bir aspektinə toxunmaq çox yerinə düşərdi: xəritələri saxtalaşdırmaq və “dənizdən-dənizə Böyük Ermənistan”ı göstərən “qədim” xəritələr yaratmaq “sənəti”.

Romada Kolizeyin divarlarında yerləşdirilən və Ermənistanın göstərildiyi Roma imperiyasının iki xəritəsinin erməni hoqqabazları arasında daha geniş yayılmış fırıldağından başlayaq. Deyəsən, erməni tərəfi “Böyük Ermənistan”ın 2000 ildən də əvvəl mövcudluğunun guya dürüst mənbəyi kimi bu xəritələrə daha çox istinad edir. Adətən, bu xəritələri qədim erməni dövlətinin mövcudluğunun təkzibolunmaz sübutu olaraq lap birinci irəli sürürlər, sonra isə bunun ardınca təbii ki, Ermənistanın göstərildiyi “qədim Roma” xəritələrindən sonrakı dövrün bir yığın saxtalaşdırılmış xəritələrini ortaya qoyurlar.

Kolizeyin divarındakı Roma imperiyasının xəritəsi

Bu iki xəritə e.ə.146-cı ildən b.e.nın 14-cü ilinə qədər olan dövrdə Roma imperiyasının və qonşu regionların ərazisini göstərir. Lakin hətta gözucu baxanda belə, aydın olur ki, bunlar heç də “qədimi xəritələr” deyil, yalnız ölkəyə gələn turistləri Qədim Roma arealı ilə tanış etmək məqsədi daşıyan Kolizeyin divarlarına bərkidilmiş müasir beton maketdir. Üstəlik, xəritə bu coğrafi regionun kosmosdan çəkilmiş fotoşəklinin surəti olduğundan, materiklərin, çayların və dənizlərin çağdaş sərhədləri və cizgiləri əsasında tərtib edilmişdir. Axı məktəbli də çox yaxşı bilir ki, qədim romalılar kosmosdan fotoşəklini çəkməklə əldə oluna biləcək dəqiq xəritə çəkə bilməzdilər, ələlxüsus da romalıların onların yaşamından 2000 il sonra regionun cizgilərinin necə olacağını qabaqcadan bilməsi mümkün deyildi.

Amma bu elementar dəlillərə baxmayaraq, erməni tərəfi bu “qədim Roma” xəritəsini hər yerdə qədim erməni dövlətinin mövcud olması kimi təqdim edir. Kolizeydəki “qədimi” xəritədə “Ermənistan” coğrafi vilayəti göstərilmişdir, bu isə Ermənistan dövləti haqqında heç nə demir və hazırda yaşadıqları son əraziyə köçək və bizim “ermənilər” adlandırmağa öyrəşdiyimiz hay xalqına bütün bunların nə kimi bağlılığı olduğunu izah etmir.

Həqiqətdə isə, Peytinger cədvəli adlandırılan cədvəldən savayı heç bir Roma xəritəsi yoxdur. Mövcud Peytinger cədvəli isə (baxmaq üçün əlavə olaraq xəritənin fraqmentini basın – R.H.) əsli saxlanmayan və ümumiyyətlə, əslinin olduğunu heç kimin sübut edə bilməyəcəyi IV əsr Roma xəritəsinin surətidir. Bu xəritə Roma imperiyasının İberiyadan başlamış şərqə doğru yollar şəbəkəsini sxem halında göstərir. Vəssəlam. Orta əsrlərdə Peytinger cədvəlinin özü də açıq-aşkar düzəlişlərə məruz qalmışdır. Biz görürük ki, nəhəng Persiya (Persida) kiçik Parfiyanı örtür, halbuki bu dövlətlər müxtəlif tarixi dövrlərin dövlətləridir. Bu xəritədə Ermənistan heç bir şəkildə yoxdur. Əvəzində isə, böyük bir ərazi Albaniya kimi göstərilmişdir. Orada Kolxida da vardır. Amma əgər erməni tarixçilərinə inanarıqsa, axı IV əsr dənizdən-dənizə “Böyük Ermənistan”ın hələ çiçəklənən dövrü olmalıydı axı. Bəs hanı o?

Dünyanın bir neçə qədim yunan xəritəsi də vardır, bunlar hamıya yaxşı məlum olan Ptolomey, Herodot və Strabonun xəritələridir. Lakin 1467-ci ildə üzərində dəyişikliklıər aparılmış “ Ptolomeyin kosmoqrafiyası ” xəritəsi saxlanılır ki, burada da antik Ptolomey xəritəsinin adından başqa, heç nə qalmayıb.

Başqa sözlə, bütün bunlar əslləri birdəfəlik itirilmiş antik xəritələrin orta əsrlərdə hazırlanmış surətləridir. Bütün bu xəritələr ikiyə bölünmüş alma kimi bir-birinə, eləcə də həmin dövrün digər xəritələrinə oxşayır. Üstəlik, dərc olunmuş ilk qədim yunan xəritələrində heç bir Ermənistan göstərilməmişdir. Orada ümumiyyətlə, az şey göstərilmişdir. Bir sıra daha sonrakı surətlərdə artıq çoxlu başqa yeni adlar kimi Ermənistan da peyda olur. Yeri gəlmişkən, məlum deyil ki, bu adları oraya kim və hansı məqsədlə salıb. Bu isə onu göstərir ki, əgər hətta hansısa qədim xəritənin əsli olsaydı belə, onlar açıq-aşkar orta əsrlərin kartoqrafları tərəfindən yaxşı-yaxşı işlənilmiş və oraya mövcud və güman olunan orta əsr adları əlavə olunmuşdur. Xəritədə antik İberiya adı əvəzinə daha sonrakı ad – İspaniya, Ellada əvəzinə – Yunanıstan göstərilmiş, antik dövrdə olmayan Almaniya adı əlavə edilmişdir, bu cür başdansovdu düzəlişlər çoxdur. Bundan başqa, Persiya isə Parfiya və Mediyanın (Midiya) yanındadır, halbuki onların dövlət kimi mövcudluqlarını bir-birindən əsrlər ayırır. Əgər Ermənistanın, Albaniyanın, Kolxidanın yerləşdiyi bu “antik” xəritəni böyüdüb diqqətlə baxarıqsa, o zaman aydın olar ki, bu ölkələr orta əsrlər və İntibah dövrünün sonrakı xəritələrində göstərildikləri kimi yerləşdirilmişdir. Başqa sözlə, bu, müasir ABŞ-ın Amerika hindularının qədim dövləti olaraq mayya və asteklərin imperiyaları ilə həmsərhəd olan dövlət kimi göstərilməsi kimi bir şeydir.

Antik dövrə aid edilən bu qədim xəritə adlandırılanların yoxlanmasına əsasən görürük ki, onlar orta əsrlərin və daha sonrakı dövrün rahib, mirzə və yalançı alimlərinin bütöv dəstəsinin yaradıcı məhsuludur və üstəlik, hər bir düzəliş və saxtalaşdırma siyasi konyunktura və öz dövrlərinin simpatiyası nəzərə alınmaqla edilmişdir. Nəticədə isə bir-birindən 300-700 il sonra yaranmış dövlətlərin eyni dövrdə mövcud olan və qonşu ölkələr kimi göstərildiyi horra əmələ gəlmişdir.

Sözün birbaşa mənasında coşğun fantaziyanın təsiri altında çəkilən və “qədimi” kimi qələmə verilən erməni xəritələrinə baxsaq isə, adam deməyə heç söz də tapmır.

Bu fantastik erməni xəritələrinə diqqət yetirin, burada birbaşa fantast yazıçı Rey Bredberinin hekayələri əsasında yaradılmış hansısa paralel dünya çəkilmişdir. Əgər bu xəritələr olmasaydı, biz bilməzdik ki, haradasa yanımızda öz tarixi və dövlətləri olan paralel dünya mövcuddur. Bu barədə isə nə tarix elmi, nə arxeologiya, nə də qədim yazılı mənbələr bilir.

Adam lap məəttəl qalır: cəmi bir neçə il əvvəl Tiqranakert, Yervandaşat, Arşamaşat kimi şəhər adları olan Qafqazın “qədim erməni” xəritəsi uydurulmuşdur, burada hətta gerb də vardır. Heyf ki, “Böyük Ermənistan”ın himnini düşünüb-daşınmaq yaddan çıxıb. Lakin bu səhvi düzəltmək heç də gec deyil, təklif edirəm ki, “Sarı gəlin” mahnısının motivləri əsasında qədim erməni himni hazırlansın – bu melodiyanı ermənilər bilir və sevirlər.

İndi isə orta əsrlərin gerçək xəritələrinə qayıdaq. Bütün bu xəritələrin orta əsr insanının dünyaya baxışını əks etdirməsi tamamilə aydındır. Çünki onların demək olar ki, hamısı faktlar əsasında deyil, şayiələr, hekayələr, əfsanələr və gümanlar əsasında tərtib edilmişdir. Üstəlik, çox zaman dünya xəritələrinin bu baxışları Əhdi Ətiq və Əhdi Cədidə əsaslanırdı. Məlum olduğu kimi, orta əsrlərin kartoqrafiyasına ərəb kartoqrafiyası böyük təsir göstərmişdir. Araşdırmaçı Əmir Eyvazın qeyd etdiyi kimi, o zaman ərəb xəritələrinin üzü avropalılar tərəfindən birbaşa köçürülürdü və ərəb dilindən necə gəldi tərcümə edilirdi. Məlumdur ki, orta əsrlər ərəb yazılışı çox zaman saitlənmədən istifadə etmirdi (saitlər göstərilmirdi), bu, demək olar ki, bütün coğrafi adların ixtisar edildiyi xəritələrdə xüsusilə geniş yayılmışdı. Ona görə də ərəbcə RMN adətən, Ermənistan kimi deyil, Romaniya (Romeya, Rum) kimi və ya müasir dillə desək, Bizans kimi təfsir edilirdi. Ptolomeyin xəritəsi orta əsrlərdə Avropada peyda olanda, Bizans imperiyası hələ yetərincə böyük bir dövlət idi. Lakin, o, uzun müddət – artıq çoxdan Osmanlı imperiyasına çevriləndə də hətta Rum adlanırdı.

Məhz bu Rum ərazisi də ərəb dilindən “Armenia Major” kimi tərcümə edilən və XIV əsrdə Osmanlı imperiyasını lokallaşdıran bir sıra orta əsr xəritələrində göstərilmişdir. Hələ 1453-cü il gəlməyib, II Mehmet hələ Konstantinopolu fəth etməyib, imperiya da hələ bütün Kiçik Asiyaya yayılmayıb, amma o, artıq Böyükdür! Axı bu, necə ola bilər – “qədim” kartoqraflar gələcəkdə nə baş verəcəyini haradan bilirdilər?

Üstəlik, coğrafi adlar çox tez-tez hansısa orta əsr rahibi tərəfindən yalnız təkcə Bibliyada olmasına görə xəritələrə özbaşına daxil edilirdi. Bəs onlar Bibliyada necə olub ki, peyda olublar, bunu isə heç kim bilmir.

Erməni ideoloqları bu və ya digər torpaqların “Böyük Ermənistan”a məxsus olmasını ilk növbədə “qədimi” xəritələrə görə əbəs yerə əsaslandırmırlar. Axı bunun belə olmadığını sübut etmək o qədər də asan deyil və erməni “xüsusiləri”nin çox püxtələşdikləri faydasız elmətrafi mübahisə və diskussiyalarda “başını itirmək” kimi böyük risk var. Əsrlərdir ki, bu cür xəritələrin çoxunun mötəbərliyi ətrafında mübahisələr gedir. Məgər bu cür xəritələr və Nuh əyyamının tarixi arqumentləri əsasında nəyisə, xüsusən də hazırkı real dövlətlərin sərhədlərinin yenidən dəyişilməsini əsaslandırmaq mümkündürmü? Ermənilərin xristianlığın qəbulundan tutmuş Nuhun gəmisinin quru üzərinə çıxmasına qədər hər şeydə ən “birinci” və “qədim” olmasını hamıya sübut etmək kimi maniakal arzular erməni millətçilərinə digər xalqlara qarşı ərazi və mədəni-tarixi iddialar irəli sürməyə imkan verir.

Bu zaman ermənilər “antik” və ya “qədimi” xəritələrə istinad etməyi xoşlayırlar. Bu xəritələrdə kimsə bir göz qırpımında “Ermənistan” sözünü yazıb. Amma yaşayış məntəqələrinin göstərildiyi bu cür xəritələri nəzərdən keçirəndə aydın olur ki, orada erməniliklə bağlı nəsə axtarıb tapmaq gündüz çıraq işığında da mümkünsüzdür. Erməni millətçiləri uzun illər regionlarda olan və sonradan hər şeyi xəritələşdirən konkret adamların, mütəxəssislərin tərtib etdikləri bu cür xəritələrdən uzaq qaçmağa çalışırlar.

Azərbaycan dövləti, xanlıqları, toponimləri və coğrafi adları XVII-XIX əsrlərin əcnəbi xəritələrində

Deyək ki, əgər ermənilər qədimdən Qafqazda, indiki Ermənistan Respublikasının ərazisində yaşasaydılar, o zaman regionun Rusiya, ingilis, alman və digər xəritələrində şübhəsiz ki, çoxlu sayda erməni yaşayış məntəqələri və adları işarələnməliydi. Lakin hərbi kartoqraflar, diplomatlar və tədqiqatçılar tərəfindən tərtib olunmuş XVII-XIX əsr xəritələrinin diqqətlə nəzərdən keçirilməsi zamanı belə bir şey aşkarlamaq mümkün olmur. Əksinə, hər yerdə Azərbaycan, türk yaşayış məntəqələrinin, dağların, çayların və göllərin adlarına rast gəlinir.

Məsələn, “ Gülüstan sülh müqaviləsi əsasında sərhədlər üzrəZaqafqaziya vilayətində 1809-cu ildən 1817-ci ilə qədər hərbi əməliyyatlar xəritəsi ”nə müraciət edək (Tiflis, 1902-ci il, general-mayor Pottonun redaksiyası altında). Bu xəritə Rusiya imperiyasının tərkibinə yaxın vaxtlarda daxil olan regionlarda inzibati-siyasi şəraiti göstərmək məqsədilə rus generalı və hərbi kartoqraflar tərəfindən tərtib edilmişdir. Xəritədə Rusiyanın tərkibinə daxil olan Şirvan, Aderbeycan, Şuşa və Qarabağ xanlıqları, İrəvan xanlığı və digər müstəqil subyektlər göstərilmişdir. O zaman İrəvan xanlığı olan hazırkı Ermənistan ərazisində Göyçə gölü, Zəngi çayı və Arpaçay göstərilmişdir, burada heç bir erməni adı yoxdur.

Daha sonra Rusiyanın Qafqazda istila etdiyi torpaqların ətraflı xəritələri tərtib olunmuşdur. Hərbi kartoqraflar addım-addım region boyu gəzir və az-çox əhəmiyyətli yaşayış məskənlərini, çayların, zirvələrin, göllərin və digər coğrafi obyektlərin adlarını qeyd edirdilər. Çünki bu cür kartoqrafik dəqiqlik həm hərbçilər, həm də Rusiya hakimiyyəti üçün böyük əhəmiyyət daşıyırdı. “ Tiflis, Yelizavetpol və İravan quberniyalarının xəritəsi ”nə baxmaq (1899-cu ildə C.Kurakin tərəfindən işlənilmişdir) yetər ki, həmin vaxtlar Rusiya imperiyasının tərkibinə mərhələlərlə daxil olmasından 70-90 il keçməsinə baxmayaraq, XX əsrin əvvəllərində hazırkı Ermənistan torpaqlarında coğrafi adların 90 faizinin Azərbaycan və türk adları olaraq qalmasına əmin olasan.

1903-cü ildə Qafqaz hərbi dairəsinin tərtib etdiyi xəritə daha mükəmməl və genişdir. Bu, “ İrəvan quberniyasının xəritəsi ”dir (Qafqaz hərbi dairəsinin hərbi-topoqrafiya şöbəsində tərtib edilmiş və litoqrafiya üsulu ilə çap olunmuşdur, Tiflis, 1903-cü il). Bu xəritə də sübut edir və xırdalıqlarına qədər göstərir ki, İrəvan quberniyasında və ermənilərin sıx yaşadıqları Yenibəyazit qəzasında demək olar ki, bütün coğrafi və inzibati adlar məhz Azərbaycan və türk mənşəlidir.

Erməni saxtakarlarının çox vaxt xəritələrdə “Arsax” kimi təsvir etdikləri Qarabağı da xatırlamaq olar. 1823-cü ildə rus və fransız dillərində tərtib olunmuş “ Gürcüstanın baş xəritəsi ” saxlanmışdır. Bu xəritəyə diqqət yetirdikdə Qarabağ və İrəvan xanlıqlarının ərazisində hansı yaşayış məntəqələrinin adlarının qeyd olunduğunu görmək olar. Adlar başdan-başa Azərbaycan adlarıdır, ona görə də belə bir sual yaranır: erməni tarixçilərinin yazdıqları kimi “gəlmə köçərilərin” – Osmanlı türklərinin və Azərbaycan xanlıqlarının zülmü altında yaşayan ermənilərin axı hanı bəs şəhər və kəndləri?

Bu cür xəritələr bizdə və ümumiyyətlə, internet məkanında həddən artıqdır, Rusiya və digər xarici arxivlərdə isə daha çoxdur.

Ortaya belə bir məntiqli sual çıxır: əgər erməni tarixçilərinin iddia etdikləri kimi, ermənilər Qafqazda qədim dövrlərdən yaşayırlarsa, onda bəs nə üçün heç bir ciddi dəqiq xəritədə çoxlu sayda erməni yaşayış məntəqələri və coğrafi adlar yoxdur? Axı əgər ermənilər minilliklər ərzində bizim regionda yaşayıblarsa, bu, çox böyük sayda inzibati, topoqrafik, coğrafi adlar şəklində, hidronim və toponimlərdə qorunub saxlanmalıydı. Lakin XVII-XIX əsrlərin və daha əvvəlki dövrün xəritələri ilə tanış olarkən əmin ola bilərik ki, adların böyük əksəriyyəti türk mənşəlidir və bu, rus, ingilis, alman, holland və başqa əcnəbi mənbələr tərəfindən də təsdiqlənmişdir.

Erməni saxtakarları mükəmməl dəqiq xəritələrdən qaçırlar və kiminsə “Ermənistan” sözünü yazdığı (bəzən onu haraya gəldi yazıblar: hətta Dərbənddən yuxarıda, indiki Dağıstanda və ya İranın mərkəzində) şübhəli “qədimi” xəritələrə istinad edirlər.

Rusiyanın birinci imperatoru – I Pyotrun əmri ilə tərtib edilən “ Xəzəryanı torpaqların xəritəsi ” (1723-cü il) vardır. I Pyotr o zaman – XVIII yüzilliyin 20-ci illərində Səfəvilər imperiyasından qərbi Xəzəryanı torpaqları ilhaq etmişdi. O, erməniləri möhkəm sevir və özünün Qafqazda işğalçılıq siyasətində onlara etibar edirdi, ona görə də ermənilərə qarşı hansısa qərəzçilikdə onu günahlandırmaq olmaz. Və əgər ermənilər regionda heç olmasa cüzi də olsa, nəsə əhəmiyyətli bir rol oynasaydılar, şübhəsiz ki, bu məsələ həmin xəritədə öz əksini tapardı. Axı I Pyotr Türkiyə ilə mübarizədə ermənilərdən istifadə etmək niyyətindəydi.

Pyotrun bu xəritəsində orta əsr xəritələrindəki köhnə ənənələrə əsasən, latın sözü ilə – Media – Midiya adlandırılan (hətta Strabon da bugünkü Azərbaycanı məhz Atropat Midiyası adlandırır) Azərbaycana tarixən aid olan İrəvan (indiki Yerevan) göstərilmişdir.

Araz və Kür çayları arasında Bərdə şəhəri (“Partav” yox), Qarabağ vilayəti (“Arsax” yox) mərkəzi şəhəri ilə və Astabad aydın görünür. “Media” sözünün Azərbaycana aid olduğunu nəzərə alaraq və xəritədə isə Şimali Azərbaycanın da onun tərkibinə daxil edildiyinə əsasən, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Şirvan, Qarabağ və bütün Araz və Kür çaylarıarası ərazi tarixən Media kimi – başqa sözlə, Azərbaycan kimi işarələnmişdir.

Bundan başqa, xəritədə o da aydın görünür ki, Dərbənd şəhəri Şirvanın (Azərbaycanda vilayət və dövlət) tərkibinə daxil olmuş və Dağıstanın coğrafi hissəsi olmamışdır.

Daha bir xəritə – Xomannın (XVII əsr) tərtib etdiyi “ Rusiya imperiyasının xəritəsi ” də vardır. Burada da qonşu ölkələr, regionlar, o cümlədən həmin dövrdə hələ Çar Rusiyasının tərkibinə daxil olmayan Cənubi Qafqaz göstərilmişdir.

Göründüyü kimi, Xomannın xəritəsində heç bir Ermənistan yoxdur. Məsələ ondadır ki, XVII əsrdə əhəmiyyətli erməni inzibati vahidi və ya ələlxüsus da erməni dövləti qətiyyən mövcud olmamışdır. Həmin dövrdə Azərbaycanın əhəmiyyəti və onun əhalisi xəritədə çox gözəl əks olunmuşdur: Azərbaycan (xəritədə ADIRBEIZAN) – Səfəvilər dövlətində mərkəzi vilayət; Azərbaycan türkləri – həmin dövrdə həmçinin qızılbaşlar adlananlar (xəritədə KISILBASSE) Səfəvilər dövlətinin titul millətidir, onların dili imperiyanın dövlət dilidir.

Səfəvilər imperiyasının Azərbaycanda yaradılmasını, onun paytaxtının burada yerləşdiyini sovet tarix elmi də təsdiq etmişdir. “ Səfəvilər dövləti XVl əsrdə – XVIII əsrin əvvəllərində ” xəritəsinə baxmaq yetər ki, Azərbaycan ərazisini, onun paytaxtını görəsən və Şərq tarixində onun aparıcı rolunu başa düşəsən. Başqa bir sovet xəritəsi “ X əsr Salarilər dövləti ” Azərbaycan ərazisini ətraflı şəkildə göstərir: Dərbənddən Həmədana qədər, indiki Ermənistan-Türkiyə sərhədindən: Qars və Gümrüdən Gilan vilayətinə qədər.

“ XIX əsrin birinci yarısında Qafqaz ” adlı sovet xəritəsində mərhələlərlə Çar Rusiyasına birləşdirilən Azərbaycan xanlıqları öz əksini tapmış və heç bir yerdə hansısa erməni törəməsi göstərilməmişdir, çünki belə bir şey sadəcə olaraq heç yox idi.

Həmçinin, 1815-ci ilin ingilis xəritəsi vardır ki, burada da toponimlərin, hidronimlərin və regionların Azərbaycan və türk adları aydın şəkildə göstərilmişdir.

Mövzunu yekunlaşdıraraq təsdiq edə bilərik ki, Qafqazda ermənilərin tarixinin qədimliyi ilə bağlı erməni dəlil və faktlarının əksəriyyətini yoxlayarkən bunların düşünülmüş və yaxşı bəzədilmiş saxtakarlıqlar olduğu məlum olur. Onların ilkin mənbələrini yoxlayarkən “heç hara” aparmır. Məhz ciddi ilkin mənbələr problemi erməni tarix elminin və ideologiyasının “Axilles dabanı”dır, bu səbəbdən də tədqiqatçı və mütəxəssislərin Qafqazda “Böyük Ermənistan” mifinin yaradıldığı mənbə və sənədləri yoxlaması yerinə düşərdi. Bu məqsədlə erməni ideoloqlarının qonşu xalqların torpağına, mədəniyyətinə və tarixinə iddialarında həmişə istinad etdikləri ilkin mənbələrin və arxiv materiallarının araşdırılmasını təşkil etmək gərəkli olardı.

P.S. Alman xəritəçisi G.V. Zoyterin 1730-cu ildə hazırlanan “ Map of Turkey (Ottoman Empire), Persia and Arabia ”, Amerikanın Boston şəhərində 1835-ci ildə “ Persia, Arabia, Tartary, Afghanistan ” və Böyük Britaniyanin paytaxtı Londonda “ Russia in Europe Part IX and Georgia. Caucasus,Circassia, Astrakhan, Georgia ” 1835-44-cü illərdə dərc olunan xəritələrində İrəvan (indiki Ermənistan) Azərbaycanın ərazisi olarag qöstərilmişdir. Bu mövzuya daha ətraflı “ Avropa, Amerika xəritələri və mənbələri Azərbaycanvə onun əhalisi haqqinda ”, “ Antik müəllifləri erməni uydurmalarını ifşa edir ” və s. məqalələrimdə toxunmuşam. Mövzunun geniş elmi təqdiqatına isə “ Azərbaycan və erməni məsələsi Qafqazda ” adli monoqrafiyam həsr olunmuşdu.

Mədəniyyət

Azərbaycan xalq-tətbiqi sənəti və onun bir qolu olan xalçaçılıq xalqın milli mədəniyyəti tarixində özünəməxsus yer tutur.

Xalq sənətlərinin ən geniş yayılmış növü Azərbaycan xalqının məişətində özünə möhkəm yer tutmuş və az qala xalqın rəmzinə çevrilmiş xalça sənətidir. Müxtəlif naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçalar dəyələrin, çadırların, alaçıqların, habelə yaşayış evlərinin və digər binaların divar bəzəklərində, döşənməsində istifadə edilir, eyni zamanda yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edir.

Arxeoloji materiallara və yazılı mənbələrə əsasən Azərbaycanda xalçaçılıqla hələ Tunc dövründən (e.ə. II minilliyin sonu-I minilliyin əvvəllərində) məşğul olmuşlar. Cənubi Azərbaycanın Maku şəhərindən tapılmış gildən düzədilmiş at fiqurunun (e.ə. II minillik) üzərində gül-çiçək təsvirləri ilə bəzədilmiş çul rəsmi, Urmiya gölü yaxınlığındakı Həsənli təpəsində aşkar edilmiş qızıl camın (e. ə. I minillik) səthində üstünə çul salınmış şir təsviri və başqa tapıntılar Azərbaycanda xalça sənətinin nə qədər qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Mingəçevirdən I-III əsrlərə aid katakomba qəbirlərdən palaz və xalça qalıqları aşkar edilmişdir.

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı haqqında Herodot, Klavdi Elian, Ksenofont və başqa qədim dünya tarixçiləri məlumat vermişlər. Sasanilər dövründə (III-VII əsrlər) Azərbaycanda xalça sənəti daha da inkişaf etdi, ipəkdən, qızıl-gümüş saplardan nəfis xalçalar toxundu. Alban tarixçisi Musa Kalankatlı (VII əsr) Azərbaycanda toxunulan ipək parçalar və rəngarəng xalçalar haqqında məlumat verir. Qızıl-gümüş saplarla toxunan və qaş-daşla bəzədilən xalça istehsalı XVI-XVII əsrlərdə ənənəvi xarakter almışdır. Orta əsrlərdə qızıl-gümüş saplardan toxunan xovsuz xalçaların əsas istehsal mərkəzləri Təbriz, Şamaxı və Bərdə şəhərləri idi. Baha başa gəldiyindən əsasən feodallar üçün toxunulan bu cür xalçalar “zərbaf” adlanırdı. XVI əsrdə Azərbaycanda olmuş ingilis səyyahı Antoni Cenkinson Şamaxıda Abdulla xanın yay iqamətgahındakı qızıl-gümüş saplarla toxunulmuş xalça haqqında məlumat verir. XVII əsr Holland səyahətçisi Yan Streyts Şamaxı hakiminin atının üstünə salınan çulun qızıl saplarla toxunub mirvari və qiymətli qaş-daşlarla bəzədildiyini xəbər verir.

Azərbaycanın xalça məmulatları və onların bədii xüsusiyyətləri haqqında orta əsrlərə aid yazılı mənbələrdə maraqlı məlumatlara rast gəlinir. X əsrə aid “Hüdud əl-aləm” (“Dünyanın sərhədləri”) əsərində naməlum müəllif Muğanda toxunulan palas və çullardan, Naxçıvanın zili toxunuşlu xalılarından məlumat verir, “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanında Azərbaycanın ipək xalçaları, Əbül Üla Gəncəvi, Nizami, Xaqaninin (XII əsr) əsərlərində xovlu və xovsuz xalçalar tərənnüm olunur.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycandan xarici ölkələrə çoxlu xalça və xalça məmulatı ixrac edilirdi. İncə ornamentləri, zərif və nəfis naxışları ilə diqqəti cəlb edən bu xalçalar məşhur Avropa rəssamlarının əsərlərində, miniatürlərdə öz əksini tapır. XV əsr Niderland rəssamları Hans Memlinqin “Məryəm öz körpəsi ilə” tablosunda “Şirvan” xalçası, Van Eykin “Müqəddəs Məryəm” əsərində “Zeyvə xalçası”, Alman rəssamı Hans Holbeynin (XV əsr) “Səfirlər” əsərində “Qazax” xalçasının təsvirləri verilmişdir.

XVIII əsrin II yarısında Azərbaycanın Şimalı kiçik feodal — Şəki, Bakı, Quba, Qarabağ, İrəvan, Gəncə, Naxçıvan, Şirvan xanlıqlarına bölünməyə başladı. Xanlıqlar dövründə xalça istehsalı xeyli genişlənmiş, hər xanlığın özünün xalçaçılıq karxanası olmuşdur. Xanlıqlar dövründə xalçaçılıq sənətinin inkişafı gələcəkdə xalçaçılıq məktəblərinin adının yaranmasına zəmin yaratdı.

1872-ci ildə Moskvada ” Moskva-Politexnik” sərgisində və 1882-ci ildə “Ümumrusiya sənaye və incəsənət sərgisi”ndə nümayiş etdirilən Bakı, Quba, Şamaxı, Gəncə, Şəki, Qazax, Cavad qəzası və başqa yerlərdən gətirilmiş xalçalar və xalça məmulatlarının ən yaxşı nümunələri qızıl, gümüş medallara layiq görüldü. 1872-ci ildə Vyanada (Avstriya), 1911-ci ildə Turində (İtaliya), 1913-cü ildə Londonda və Berlində təşkil edilmiş Beynəlxalq sərgilərdə nümayiş etdirilən eksponatların əsas hissəsi Azərbaycandan aparılmış xalça və xalça məmulatlarından ibarət idi.

Xovsuz xalçaların növləri. Azərbaycan xalçaları öz texniki xüsusiyyətlərinə görə xovlu və xovsuz olurlar. Xovsuz xalçalar toxuculuq sənətinin ən erkən dövrünə təsadüf edir.

Azərbaycan xalça sənəti öz yüksək bədii texniki keyfiyyətinə, xovsuz toxunuşunun müxtəlifliyinə görə fərqlənir. Burada xovsuz xalçaların bütün nümunələri təqdim edilmişdir, digər ölkələrin xalça sənətində isə bu nümunələr az miqdarda təmsil olunur. Bundan çıxış edərək Alman sənətşünası Q.Rop “Şərq xalçası” kitabının “Qafqaz xalçaları” bölməsində buradakı xalçaların Asiya xalçalarından daha erkən əmələ gəldiyini, xovsuz xalçalardan — kilimlərin Qafqazda ən yaxşı olduğunu sübut edir. Xovsuz xalçaların, ümumiyyətlə xalça sənətinin yaranmasının əsasını onların ilk sadə nümunələri olan həsir, çətən, buriya təşkil edir. Xovsuz xalçalar öz toxuma üsuluna, kompozisiya quruluşuna, ornament zənginliyinə və rəng koloritinə görə bir-birindən fərqlənən 8 növə bölünür.

– Palaz
– Cecim
– Ladı
– Kilim
– Şəddə
– Vərni
– Zili
– Sumax

Azərbaycan xalçaçılıq məktəbləri. Azərbaycan xalçaları sənət sahəsi kimi həm coğrafi mövqeyinə, həm də naxış, kompozisiya, rəng həlli və texniki xüsusiyyətlərinə görə şərti olaraq 7 xalçaçılıq məktəbinə bölünür:

1. Quba
2. Bakı yaxud Abşeron
3. Şirvan
4. Gəncə
5. Qazax
6. Qarabağ
7. Təbriz

1. Azərbaycanın şimal-şərgində yerləşən Quba xalça mərkəzi üç hissəyə — dağlıq, dağətəyi və ovalıq hissələrə bölünür. Dağlıq hissəyə Qonaqkənd, Xaşi, Cimi, Afurca, Yerfi, Buduq, Qırız, Cek, Salmasöyüd kəndlərində mərkəzləşmiş məntəqələri aid etmək olar.

Dağətəyi hissədə xalça istehsalı Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr, Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil, Zeyvə, Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi, Sırt-çiçi, Dərə-çiçi kəndlərində, ovalıq hissədə isə Şabran aran zonasında Çay Qaraqaşlı, Hacı Qaraqaşlı, Süsənli, Qaraqaşlı, Dəvəçi, Mollakamallı və s. kəndlərdə mərkəzləşib. Bu məktəbə həmçinin də Dərbənd ərazisində toxunan xalçalar da daxildir.

Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlərin stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılmışdır. Quba xalçalarının ən parlaq kompozisiyaları “Qədim-Minarə”, “Qımıl”, “Alpan”, “Qollu-çiçi”, “Pirəbədil”, “Hacıqayıb”, “Qırız”, “Cek” və s.-dir.

2. Bakı məktəbi Abşeronun kəndlərini — Görədil, Novxanı, Nardaran, Bülbülə, Fatmayı, Mərdəkan, Qala, Xilə və digər kəndləri, həmçinin Abşerondan kənarda yerləşən Xızı rayonu və ona daxil olan Qədi, Hil, Keş, Fındığan və s. xalça məntəqələrini əhatə edir. Bakı xalçaları daha yumşaq olması, rənglərinin intensivliyi, bədii elementlərinin orijinallığı və naxışlarının incəliyi ilə seçilir. Xalçaların bəzəklərində həndəsi formalı göllər, əyri xətli nəbati elementlər üstünlük təşkil edir. Bakı qrupuna aid xalçaların rəng koloritində ara sahə yerliyi üçün, əsasən tünd göy, nadir hallarda isə qırmızı və sarı rənglərdən istifadə edilir. Bu xalçaların əksəriyyəti toxunduğu kəndin adını daşıyır. Bakı qrupuna “Xiləbuta”, “Xilə-əfşan”, “Novxanı”, “Suraxanı”, “Qala”, “Bakı”, “Görədil”, “Fatmayı”, “Fındığan”, “Qədi” və s. çeşnilər daxildir.

3. Şirvan xalçaçılıq məktəbi

Şamaxı, Mərəzə, Ağsu, Kürdəmir, Qazıməmməd (Hacıqabul), Göyçay və onların ətraf kəndlərini əhatə edir. Şirvan qrupuna “Mərəzə”, “Qobustan”, “Şirvan”, “Kürdəmir”, “Şilyan”, “Şirəlibəy”, “Çuxanlı”,”Bico”, “Sor-Sor”, “Hacıqabul” və s. kompozisiyalar daxildir. Şirvan xalçalarının zəngin və mürəkkəb naxışlı kompozisiyaları orta əsrlərdən məşhurdur. Şirvan xalçalarının bədii dəyəri haqqında VI – VIII əsr alman, ingilis tacirləri, səfirləri öz gündəliklərində qiymətli məlumatlar vermişdilər. Bu xalçalar hələ XIV-XV əsrlərdə Avropa rəssamlarının tablolarında tərənnüm edilmişdir. Niderland rəssamı Hans Memlinq (XV əsr) “Məryəm öz körpəsi ilə” əsərində “Şirvan” xalçasının təsvirini vermişdir.

4. Gəncə xalçaçılıq məktəbi Gəncə şəhəri və onun ətraf kəndlərini, Gədəbəy və Goranboy, Şəmkir, Samux rayonlarının ərazisini əhatə edir. Bu məktəbin mərkəzi Gəncə şəhəridir. Qədim şəhərlərdən olan Gəncə Azərbaycanın şimal qərbində yerləşir. Gəncə hələ X-XI yüzilliklərdə ipək, yun parçaların, ipək xalçalarını istehsal mərkəzi kimi tanınmışdır. Əsrlər boyu yüksək keyfiyyətli xalça istehsalı mərkəzi olan Gəncədə xüsusi xalça emalatxanaları olmuşdur. Gəncə xalçaçılıq məktəbi Gəncə ətrafında olan rayonların xalçaçılığına müsbət təsir göstərmişdir.

Gəncə xalça məktəbinə “Gəncə”, “Qədim Gəncə”, “Gölkənd”, “Fəxralı”, “Çaykənd”, “Çaylı”, “Şadılı”, “Çıraqlı”, “Samux” və s. kompozisiyalar daxildir. Gəncə qrupuna daxil olan “Fəxralı” namazlıq xalçası öz yüksək bədii xüsusiyyətinə, toxunuşuna görə digər xalça kompozisiyalarından fərqlənir.

5. Qazax xalçaçılıq məktəbinə Qazax, Gürcüstan ərazisindəki azərbaycanlılar yaşayan Borçalı və 1988-ci ilə qədər azərbaycanlıların tarixi yaşayış məskəni olan Ermənistan ərazisində Göyçə xalçaçılıq mərkəzləri aiddir.

Qazax xalça məntəqəsinə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən olan Qazax və onun ətraf kəndləri, Ağstafa və Tovuz rayonları daxildir.

Göyçə xalçaçılıq mərkəzini Bəmbak, Ləmbalı, İcevan, Qaraqoyunlu və Göyçə gölü (indiki Sevan) ətrafındakı ərazi, Borçalı xalça mərkəzini Borçalı, Qarayazı, Qaraçöp, Qaçağan xalça məntəqələri əhatə edir.

Qazax qrupuna, “Şıxlı”, “Borçalı”, “Qaymaqlı”, “Qaraqoyunlu”, “Qarayazı”, “Qaraçöp”, “Qaçağan”, “Dağkəsəmən”, “Dəmirçilər”, “Kəmərli”, “Göyçəli”, “Salahlı” və s. çeşnili xalçalar daxildir.

Bu məktəblərin xalçalarında az rənglərlə ahəngdar kolorit yaradılır. Gəncə-Qazax xalçalarının naxışları hələ orta əsrlərdə Avropa rəssamlarının marağını cəlb etmiş, XV əsr italyan rəssamı Karlo Krivelonun “Müjdə”, Alman rəssamı Hans Holbeynin (XV əsr) “Elçilər” tablolarında bu xalçaların təsviri verilmişdir.

6. Azərbaycanın cənub-qərbində yerləşən Qarabağ xalça məktəbi iki regionda — dağlıq və aran zonalarında inkişaf etmişdir. Yazılı mənbələrdə ərəb tarixçiləri Əl-Müqəddəsi, Məsudi və b. tərəfindən X əsrdən başlayaraq yun və pambıq emalı ilə məşğul olan iri sənətkarlıq mərkəzi kimi adı çəkilən Qarabağın Dağlıq zonasında XIX əsrdə xalça istehsalında Şuşa şəhəri və Daşbulaq, Dovşanlı, Girov, Trniviz, Malıbəyli, Çanaxça, Tuğ, Tuğlar, Hadrut, Muradxanlı, Qasımuşağı, Qubadlı, Qozağ, Mirseyid, Bağırbəyli, Xanlıq, Tutmas kəndləri əsas rol oynayırdılar. Dağlıq zonaya nisbətən xammalla, şübhəsiz ki, daha yaxşı təmin olunmuş aran rayonlarında Cəbrayıl, Ağdam, Bərdə və Füzuli xalça istehsalında əsas yer tutur. Bu mərkəzin hər birində əhalisi satış üçün intensiv şəkildə xalça toxuyan çoxlu miqdarda kəndlər mövcud olmuşdur. Öz bədii quruluşu, texnoloji xüsusiyyətləri, rəng həlli baxımından Zəngəzur və Naxçıvan xalça istehsalı mərkəzləri də Qarabağ xalça məktəbinə daxildirlər. “Aran”, “Bağçadagüllər”, “Balıq”, “Buynuz”, “Bərdə”, “Bəhmənli”, “Qarabağ”, “Qoca”, “Qasımuşağı”, “Ləmbərani”, “Muğan”, “Talış”, “Ləmpə”, “Malıbəyli”, “Xanqərvənd”, “Xanlıq”, “Xantirmə”, “Çələbi”, “Şabalıdbuta”, və s. çeşnili xalça kompozisiyaları Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin klassik nümunələrindəndir. Qarabağda evlərin interyerlərinə uyğunlaşdırılmış 5 xalçadan ibarət dəst xalı — gəbələr geniş yayılmışdır.

1750-ci illərin əvvələrində Qarabağ xanı Pənahəli xan Şuşa şəhərini saldırdı. Şəhər ilk vaxtlar Pənahabad adlandırıldı və uzun illər Qarabağ xanlığının paytaxtı oldu. XVIII əsrdə Qarabağ xalçaçılıq məktəbi Şuşada cəmlənmişdir. XVIII əsrdə Şuşada klassik çeşnili xalçalarla yanaşı, Rusiyadan, eləcə də Avropadan gətirilmiş məcməyi, ətirli sabun, çit və digər müxtəlif məişət əşyaların üzərindən götürülmüş naxışlardan yeni xalça kompozisiyaları – “Bağçadagüllər”, “Saxsıdagüllər”, “Bulud” və s. çeşnilər toxunurdu. Qarabağ xalçalarının rəng – boyaq palitrası olduqca zəngindir. Bu palitra Qarabağ təbiətinin bütün rənglərinin ən zərif çalarlarını özündə əks etdirir. Qədim dövrlərdən Azərbaycan xalçalarının ara sahə yerliyi ənənəvi olaraq qırmızı rəngdə işlənmişdir. Müxtəlif bitkilərlə yanaşı, orta əsrlərdən burada rənglər cür – bəcür həşaratlardan alınmışdı. Onların içərisində qırmızı rəng almaq üçün ən geniş yayılmışı koşenildir. Xalq arasında ona “qırmız böcəyi”, “qurd qırmız”, “palıd cücüsü” deyilirdi.

7. 1828-ci il fevralın 10-da Rusiya ilə Iran arasında Təbriz yaxınlığındakı Türkmənçay kəndində bağlanmış sülh müqaviləsi tarixə Türkmənçay müqaviləsi adı ilə daxil oldu və bu müqavilə 1826-28-ci illər Rusiya-İran müharibəsinə son qoydu. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Azərbaycanın şimal hissəsi Rusiyanın tərkibinə qatıldı. Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Xoy, Marağa, Mərənd, Maku və digər şəhərlər də daxil olmaqla, ölkənin cənub hissəsi İranın əsarəti altına keçdi. Beləliklə, Azərbaycan 2 yerə parçalandı. Bax elə həmin vaxtdan da “Cənubi Azərbaycan” termini yaranıb meydana gəldi. Həmin vaxtdan Təbriz xalçaçılıq məktəbinin xalça nümunələri bütün dünyada İran xalçaları adı ilə tanındı.

Təbriz xalçaçılıq məktəbi Azərbaycanın ən qədim və məşhur xalçaçılıq məktəbidir, Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Mərənd, Maku, Xoy, Urmiya, Zəncan, Qərəcə, Heris, Sərab, Əhmədabad, Miriş, Əhər, Salmas, Görəvan, Sennə, Qaradağ və başqa xalça məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə yaşamış türk dilli tayfalar hələ qədimdən xalçaçılığın yaranması və inkişafında mühüm rol oynamış, müxtəlif dövrlərdə İran xalça sənətinin təşəkkülünə ciddi təsir göstərmişlər. Orta əsrlərdə Şərqin ən mühüm ticarət mərkəzlərindən və zəngin şəhərlərindən olan, eləcə də Avropa ilə ticarət əlaqələri xalçaçılıq sənətinin sürətli inkişafına səbəb olmuşdur.

Artıq XI-XII əsrlərdə çiçəklənmə dövrü keçirən Təbriz xalçaçılıq məktəbi XIII-XIV əsrlərdə Təbriz miniatür məktəbinin bədii xüsusiyyətlərini mənimsəmiş, XVI-XVII əsrlərdə yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Bu məktəbə mənsub xovsuz və xovlu xalçalar bədii tərtibat, rəng ahəngdarlığı, ornamental bəzəklərin müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Təbriz xalçaçılıq məktəbi əsas xalça kompozisiyalarına görə 2 qrupa ayrılır: Təbriz və Ərdəbil qrupları. Təbriz qrupuna “Təbriz”, “Baxşayış”, “Qərəcə”, “Görəvan”, “Heris”, “Ləçəkturunc”, “Əfşan”, “Ağaclı”, “Ovçuluq”, “Dörd fəsil” kompozisiyaları, Ərdəbil qrupuna “Ərdəbil”, “Şeyx Səfi”, “Şah Abbası”, “Sərabi”, “Zəncan”, “Mir” və “Açma-yumma” çeşniləri daxildir. Təbriz xalçaçılıq məktəbinin “Bağ-behişt”, “Bağ-meşə”, “Balıq”, “Buta”, “Dərviş”, “Kətəbəli”, “Gördəst”, “Göllü-guşəli”, “Güldanlı”, “Leyli və Məcnun”, “Məşahir”, “Mun”, “Namazlıq”, “Nəcaqlı”, “Sərvistan”, “Sərdari”, “Səhənd”, “Silsiləvi ləçək”, “Fərhad və Şirin”, “Xəyyam”, “Xətai”, “Həddad”, “Çərxi-gül”, “Ceyranlı” və s. klassik kompozisiyaları da məşhurdur. Təbrizdə toxunmuş “Ləçəktürünc” kompozisiyalı məşhur “Şeyx Səfi” xalısı (ölçüsü 56,12 kv. m, 1539-cu il, “Viktoriya və Albert” muzeyi, London) ornamental xalçaların ən gözəl nümunəsi, Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəridir.

XX əsrdə xalçaçılığın inkişafı. Azərbaycan xalça sənətinin sonrakı inkişaf dövrü XX əsrin ortalarına təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycan xalça sənətinin inkişafı bir neçə istiqamətdə davam edərək çoxcəhətli xarakter daşımışdır. Respublikanın rayon və kəndlərində xalça sənəti ənənələri ayrı-ayrı xalça ustaları tərəfindən davam etdirilir. Onların ənənəvi çeşnilərdə toxuduqları xalçalarda klassik kompozisiyalara yaradıcı münasibət qabarıq şəkildə özünü göstərir. Eyni zamanda xalçaçılıqda yeni-yeni kompozisiyalar, naxış elementləri meydana gəlir. Yeni yaranan çeşnilərdə nisbətən əyri xətlərlə işlənmiş nəbati naxışlara, insan, heyvan, quş təsvirlərinə, lirik və romantik üslubda yaradılmış süjetli kompozisiyalara meyl üstündür. Xalça sənətinin inkişafının digər bir qolu “Azərxalça” İstehsalat Birliyinin fəaliyyətidir. “Azərxalça”nın sex və emalatxanalarında toxunan xalçalarda ənənəvi naxış, göl və rənglərdən ustaların yaradıcı şəkildə etdiyi dəyişmələr klassik xalça kompozisiyalarının sayını artırıb zənginləşdirir.

Xalça sənətinin digər bir qolu peşəkar rəssamlar tərəfindən davam və inkişaf etdirilir. Onların yaratdıqları yeni ornament və çeşnilər əsasında toxunan xalçalar klassik kompozisiyaların zənginləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bu xalçaların kompozisiya, rəsm həlli və koloritində bəzən klassik kanonların pozulmasına baxmayaraq, müxtəlif bədii və texniki vasitələr mövzunun açılmasına kömək edir.

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Xalçaçılıq sənət və elm sahəsi kimi Ə.Əzimzadə ad. Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində, eləcə də incəsənət yönümlü kolleclərdə tədris edilir. Xalçaçılıq sənət kimi texniki peşə məktəblərində, uşaq rəsm qalereyalarında və digər yerlərdə öyrədilir.

Azərbaycan xalça sənətinin elm sahəsi kimi öyrənilməsi və professional rəssamların yaradıcılığında müasir inkişafı Azərbaycanın xalq rəssamı Lətif Kərimovun (1906-1991) adı ilə bağlıdır. Şərq, o cümlədən Azərbaycan xalçası və dekorativ-tətbiqi sənətinin mahir bilicisi, görkəmli ornamentalist-rəssam, tədqiqatçı alim kimi tanınan L.Kərimov uzun illər Azərbaycan xalçalarını tədqiq etmiş, Azərbaycan dekorativ sənətini yeni ornamentlərlə zənginləşdirmiş, ənənəvi bəzək elementləri əsasında yeni dekorativ motivlər yaratmışdır. L.Kərimovun eskizləri əsasında toxunmuş “Əfşan” (1932), “Qonaqkənd” (1939), “Ləçəktürünc” (1952), “Şuşa” (1953), “Göygöl” (1958), “Qarabağ” (1960), “İslimi” (1964), “Butalı” (1965), “Bahar” (1966,1976), “Heyvanlar aləmində” (1969), “Şəbi-hicran” (1975), “Zərxara” (1977), “Firdovsi” (1934), “Səməd Vurğun” (1956), “Vaqif” (1967), “Füzuli” (1972), “Nəsimi” (1974), “Səfiəddin Urməvi” (1975), “Əcəmi” (1976) və s. ornamental və portret xalçalar ornament elementlərinin uyarlığı, kompozisiya bitkinliyi, rəsmlərinin zərifliyi və ifadəliliyi, zəngin koloritinə görə xalçaçılıq sənətinin qiymətli nümunələrindəndir. 1949-cu ildə kollektiv müəlliflərlə birgə yaratdığı “Stalin” xalçasına görə 1950-ci ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. 1986-cı ildə Londonda açılmış fərdi sərgisi böyük müvəffəqiyyətlə keçmiş, sərgidə rəssamın “Bəndi-Rumi” (1980,1981), “Ləçəkturunc” (1981), “Xətai” (1981,1985), “Açma-yumma” (1982), “Ləçəkbəndlik” (1983), “Kətəbəbəndlik” (1984), “Əsrlərin nəğməsi” (1985) və s. xalçaları nümayiş etdirilmişdir. L.Kərimovun çox cildli “Azərbaycan xalçası” əsərində 1300-dən artıq Azərbaycan xalça ornament elementinin təhlili verilmişdir.

Müasir dövrdə xalçaçılığın inkişafı

2010-cu ildə Azərbaycan xalça sənəti UNESCO-nun “Bəşəriyyətin qeyri-maddi mədəni irsinin reprezentativ siyahısı”na daxil edildi. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin xalqımızın mədəniyyətinə, mədəni irsimizin təbliğinə göstərdiyi diqqət və qayğısı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, UNESCO və İSESCO-nun xoşməramlı səfiri Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü və əməyi nəticəsində Azərbaycan muğam sənəti və Azərbaycan aşıq sənətindən sonra milli xalça sənətimizin bu siyahıda yer alması ümumən mədəniyyətimizin beynəlxalq miqyasda tanıdılması yönündə daha bir uğurlu addımdır.

Bu gün Azərbaycanda xalça sənəti öz inkişafının yeni mərhələsini yaşayır. “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” qanunun qəbul edilməsi, Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi üçün müasir standartlara uyğun binanın inşa edilməsi bu qədim el sənətinə dövlət qayğısının ifadəsidir.

2014-cü ildən fəaliyyətə başlayan Xalça Muzeyi Azərbaycan xalçasının dünya miqyasında yetərincə təbliğinə və tanınmasına töhfəsini verir. Müasir tələblərə cavab verən muzeydə toplanılan nümunələr xalqımızın tarixini özündə ehtiva edir. Orijinal üslubda inşa olunan bükülmüş xalçanı xatırladan Xalça Muzeyinin sərgi və fondlarında 13 min 300-dən artıq eksponat və əşya saxlanılır ki, bu da bu sənət növünün müxtəlif dövrlərdəki inkişafını əks etdirir. Muzeydə Böyük Britaniyanın Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılan məşhur “Şeyx Səfi” xalçasının surəti, eləcə də XVII, XVIII, XIX və XX əsrlərdə toxunmuş məşhur kompozisiyalar da yer alıb. Son illər dövlətimiz tərəfindən xarici ölkələrdə saxlanılan Azərbaycan xalqına məxsus sərvətlərin geri qaytarılması məqsədilə görülən müvafiq tədbirlərin nəticəsi olaraq Xalça Muzeyinin kolleksiyası daha da zənginləşib. Belə ki, Cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” 07.12.2004-cü il tarixli qanun və həmin qanunun tətbiqi haqqında 07.02.2005-ci il tarixli Fərmanının 4.1.4 maddəsindəki “Xarici ölkələrin muzeylərində saxlanılan nadir Azərbaycan xalçalarının ölkəyə qaytarılmasına şərait yaradılması” bəndinə əsasən muzeyi beynəlxalq aləmdə təbliğat işlərini davam etdirilir. Aparılan uğurlu işlərin məntiqi nəticəsi olaraq Şərq xalçası və tekstili üzrə Çikaqo (ABŞ) cəmiyyətinin üzvü mərhum Qrover Şiltsin kolleksiyasından iki ədəd Azərbaycan xalçası — “Əjdahalı” (Qarabağ, XVII əsrin sonu) və “Səlyan Xiləsi” (Şirvan, XIX əsr) muzeyə hədiyyə olunub. Bu hadisə Azərbaycan xalça sənəti tarixinin mühüm səhifələrindən birinin bərpa edilməsi deməkdir.

Torpaqlarımızın erməni işğalçıları tərəfindən zəbt edilməsi ilə əlaqədar olaraq təbii, maddi-mədəni abidələrimizin də talan olunaraq “əsir düşməsi” faktı təkzibedilməzdir. Onlardan bəziləri xaricdə yaşayan həmvətənlərimiz tərəfindən alınaraq öz vətəninə qaytarılır. Azərbaycan Xalça Muzeyinin xovlu xalçalar kolleksiyasında Qarabağ qrupunun qeyri-adi tarixə malik “Baxçadagüllər” xalçası saxlanılır. 2017-ci ilin fevral ayında əslən Azərbaycandan olan ABŞ vətəndaşı Elşad Tahirov incəsənət əşyalarının virtual ticarətini həyata keçirən saytda onun diqqətini cəlb edən xalçaya rast gəlir. Qeyd edək ki, Los-Ancelesdə yaşayan E.Tahirov Azərbaycan xalçalarımızı və görkəmli alimi, xalçaçı-rəssam, Azərbaycan xalçaçılıq elminin banisi Lətif Kərimovun yaradıcılığı haqqında kitabları toplamağı sevir, tez-tez internetdə maraqlı sənət əsərləri və məlumatlar axtarır. Bu dəfə kolleksiyaçının diqqətini cəlb etmiş xalçanı təsvir edən yazıda qeyd edilirdi: “Qədim Ermənistan. Qarabağ xalçası”. Lakin, xalçada Azərbaycan dilində kiril əlifbası ilə toxunmuş “1 yanvar 1979-cu il Sərvərin doğum gününə anasından hədiyyə” yazısı bu əşyanın Azərbaycana aid olduğunu dəqiq sübut edir və belə bir nəticəyə gəlinir ki, xalça erməni işğalçıları tərəfindən ölkəmizdən çıxarılmışdır. Və budur, əsrin dörddə biri keçdikdən sonra, Elşad Tahirov bu xalçanı hərracda alır və 2017-ci ilin mayında Bakıya − Azərbaycan Xalça Muzeyinə göndərir. E.Tahirov əşya sahibini tapmağa çalışsa da, buna nail ola bilməyib xalçanı muzeyə hədiyyə edir. Qeyd edək ki, bu uzun illərdən sonra erməni işğalından qayıtmış ilk xalçadır.

2015-ci il iyulun 15-də Kannın Festivallar sarayında “Azərbaycan xalçaları incəsənətdə” sərgisinin açılışı olub. Sərgidə Azərbaycan rəssamları Lətif Kərimov, Vüqar Muradov, Butunay Haqverdiyev və Elçin Vəliyevin əsərləri – milli xalça eskizləri əsasında modern, pop-art xarakterli əsərlər, installyasiyalar təqdim edilib.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 5 may tarixli Sərəncamı ilə “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. Cəmiyyətin əsas məqsədi xalça və xalça məmulatlarının istehsalı, ixracı, onların ölkə daxilində və xaricdə satışının təşkili, xalça və xalça məmulatlarının istehsalında yeni texnologiyaların tətbiqi, maddi-texniki bazanın müasirləşdirilməsi və ondan səmərəli istifadə, habelə bu sahənin inkişafı ilə bağlı digər işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. İlkin mərhələdə “Azərxalça” ASC-nin Füzuli (Horadiz), Ağdam (Quzanlı), Tovuz, Ağstafa, Qazax, Şəmkir, Quba, İsmayıllı, Xaçmaz və Qəbələ rayonlarında filiallarının yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. 2016-2017-ci illərdə adıçəkilən bu rayonlarda binaların tikintisi başa çatdırılmış, filiallar fəaliyyətə başlamış, “Azərxalça”nın xalçaçılıq üzrə tədris-hazırlıq kursları təşkil edilmiş, işçi potensialının gücləndirilməsi məqsədilə müvafiq tədbirlər görülmüşdür.