Azərbaycan ailəsi və milli dəyərlər

Azərbaycanın çox cəsur, qeyrətli, qəhrəman, diplomat, savadlı, duyumlu xanımları olub. Xanların, bəylərin əksəriyyətinin xanımı geniş dünyagörüşünə malik savadlı, hazırcavab, mərd qadınlar kimi tanınıblar. Bəşər tarixinin bütün dövrlərində ağıllı, zəkalı qadınlara böyük ehtiyac olub. Çünki həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada qadınlar öz nurlu əməlləri ilə kara gəlməsinlər, həyatın ağırlığını zərif çiyinlərində daşımasınlar.

Azərbaycan ailəsinin milli-mənəvi dəyərləri

Sual 1. Hər bir xalqın ən böyük sərvəti onun milli-mənəvi dəyərləri, bu dəyərlərdən formalaşan adət-ənənələr, mədəniyyət nümunələridir. Xoşbəxt o xalqdır ki, milli-mənəvi dəyərlər ümumbəşəri insani dəyərlərlə üst-üstə düşür.Mənəvi dəyərlər insanı cəmiyyətdə formalaşdıran, inkişafına kömək edən davranış qaydalarıdır. Bu qaydalar dünya sivilizasiyasının təməli qoyulandan yaranmağa başlamışdır. Xalqımızın mövcudluğunun əsas göstəricisi olan milli-mənəvi dəyərlər onun ən qiymətli sərvətidir.Hər bir xalq milli-mənəvi dəyərlər sisteminə malikdir. Azərbaycan xalqı meydana gəldiyi gündən inanc etiqadla yaşamış, yer üzünün əşrəfi səviyəsinə qaldırmış və tarixən daha da təkmilləşmişdir. Bu yolun zirvələrindən biri də məhz milli-mənəvi dəyərlərdir.Milli-mənəvi dəyərlər bizim tariximiz, dilimiz, dinimiz, adət-ənənələrimiz, mentalitetimiz, mədəniyyətimiz, ədəbiyyat və incəsənətimizdir. Xalqımızın soykökünə bağlı olan adət-ənənələrimiz yaşayaraq əsrimizə qədər gəlib çatmışdır.Xalqın toy-büsat mərasimi, bayram adət-ənənələri, Novruz bayramı, yas mərasimləri, İslam dini təmizlik, düzlük, insanlıq kimi bəşəri ali hisləri tərbiyə edən milli-mənəvi dəyərləri özündə birləşdirir.Müasir insanın formalaşması və özünü təsdiqi məhz bu dəyərlərin aşılanması prosesi ilə bağlıdır. Milli musiqi də milli-mənəvi dəyərlərin bir hissəsini təşkil edir. Milli-mənəvi dəyərlərin və milli şüurun inkişafında Azərbaycan xalqının qədim köklərə malik olan milli maarifçiliyinin də əsaslı təsiri olmuşdur. Hər bir xalqın milliliyini, mənəvi dəyərlərini inkişaf etdirən onun dilidir. Hər bir insan öz ana dilini bilməli və onu qorumalıdır. Ana dili insanın mənəvi aləminin zənginləşməsində dünyagörüşünün yenilənməsində mükəmməl təhsil almasında öz soydaşları ilə ünsiyyət qurmasında və s. mühüm rol oynayır.Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin vaxtilə qeyd etdiyi kimi “Dilini unudan xırda-xırda mənəvi keyfiyyətlərini də unudur. Hər şey dilin arxasınca gəlir. Millətin milliliyini saxlayan onun dilidir. Dil mənəviyyatdır, mədəniyyətdir, ədəbiyyatdır, tarixdir. Dilsiz millət olmaz. Biz dilimizə ana dili deyirik.”

Sual 2. Hər bir dəyər itirilmiş və sərf olunmuş gücün ekvivalentidir. Ümumiyyətlə dəyər dedikdə, insan üçün qiymətli olan və xüsusi olan varlıqlar nəzərdə tutulur. Dəyərlər öz növbəsində maddi və mənəvi olaraq iki yerə bölünür. Həm maddi, həm də mənəvi dəyərlər ailə üzvləri tərəfindən qorunub, nəsildən-nəsilə ötürülürsə, bunlar ailə dəyərləri adlana bilər.Əsas ailə dəyərləri aşağıdakılardır:

Həyatın mənası, ölüm, etika, din və digər suallar haqqında eyni baxış bucağına malik olmaq və s.

Əslində isə bu ailənin mövcudluğunun başlıca səbəbidir. Əgər dəyərlər olmasa ailə də ola bilməz. Ailə dəyərləri yalnız ailə üzvlərinin eyni baxış bucağına sahib olması deyil, həmçinin onun qorunub saxlanılmasıdır. Ailə dəyərlərinin eyni olduğu ailələrdə emosional vəziyyət müsbət olur.Ailə dəyərlərinə həmçinin xalqın adət və ənənələr də daxildir. Ailədə ailə üzvlərinin (ər-arvad, uşaqlar, bacı-qardaş, nənə-baba və s.) rollarının qavranılması, onların hüquq və vəzifələri, məsuliyyət sərhədləri vəs. bunların hamısı birlikdə ailə dəyərləri adlanır.

Bununla belə ailə dəyərlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1.Ünsiyyət və ünsiyyətə açıq olmaq. Öz fikirlərini, düşüncələrini söyləmək, hər bir insan üçün vacibdir. Çox vaxt ailədə normal ünsiyyət qurulmur. Bu da ailə üzvlərinə öz mənfi təsirini göstərir. Buna görə də insanlar sevinc və kədərləri ilə ailə üzvləri ilə deyil, daha çox dostları və tanışları ilə bölüşürlər.Münasibət ilə ünsiyyət eyni deyildir. Eyni ailənin üzvləri qaçılmaz olaraq bu münasibət içindədirlər, ancaq bu münasibət halında olmaq onların ünsiyyət halında olmaqları mənasına gəlmir. Ailə üzvlərinin həqiqi mənada ünsiyyət qurmaqları çox önəmlidir. Gerçək ünsiyyətin təməlində “səmimiyyət” və “başa düşülmə” dayanır. Ailədəki hər kəs bir-birinin danışma və özünü ifadə etmək haqqına hörmət etməlidir. Bir ailə üzvü danışdıqda digər ailə üzvləri onu həqiqətən anlamaq niyyəti ilə dinləməlidirlər.Hər ailə üzvü digər ailə üzvlərindən fərqli də olsa öz fikirlərini azad və sərbəst formada deyə bilməlidir. Bir problem yaşananda da onu dolayı yollarla deyil, ünsiyyət qururaraq həll yolu tapılmalıdır. Əgər ailədə normal ünsiyyət qurularsa, onda ailə üzvləri bir-birini daha yaxşı başa düşər və bu ailədə narazılıqlar və mübahisələr daha az olar və ya heç olmaz.

Hörmət.Ailə içində ən başlıca dəyərlərdən biri hörmətdir. Sağlam münasibətlərdə hörmət əsasdır. Qarşımızdakı insanının varlığını qəbul etmək, onun dəyərinin fərqində olmaq, onunla təsadüfi davranmamaq hörmətin əsasını yaradır.Hörmət əsas etibarı ilə insanın yaradılışından gələn dəyərdir. Hər bir ailə üzvləri bir-birinə lazım olan hörməti göstərməlidirlər.Valideynlər ailə daxilində hörməti açıq-aydın bir dəyər olaraq yaşayar və yaşatdırarsa uşaq şəxsiyyətinin inkişafına ən böyük təsir etmiş olarlar. Əgər ailə üzvləri bir-birinə hörmət etmirsə, bir-biri ilə maraqlanmırsa bu zaman ailədə normal ünsiyyət də olmaz. Əsas odur ki, “hörmət” və “qorxu” anlayışları qarışdırılmasın. Ailə üzvləri bir-birindən qorxmalı deyil, bir-birinə hörmət etməlidir.
Ailə üçün önəmli olmaq hissi.Hər bir insan evinə qayıdarkən öz doğmalarının gözlərində sevinc görmək, onların sevgisini hiss etmək və bu sevginin onun yüksəliş və enişlərindən asılı olmadığını bilmək istəyir. Onların problemi ilə maraqlanmalıdır… Ev bir qaladır. Ailə isə kiçik bir ordu və hər bir insan evində özünü rahat hiss etmək istər.
Bağışlamaq bacarığı.Bizlərdən heç birimiz ideal deyil və hər birimiz səhv edə bilərik. Ailə və insanın doğmalarından ibarət olduğundan burada kin və ədavətə yer olmamalıdır. Məhz buna görə də bir-birimizi bağışlamağı bacarmalı və özümüzdə çalışmalıyıq ki səhv etməyək.

5.Adət-ənənələr.Hər il yeni ili, Novruz bayramını və s. bayramları qeyd etmək- əlbəttə bu da bir adət-ənənədir. Hər bir xalqın, millətin özünəməxsus adət-ənənələri olduğu kimi hər bir ailənin də öz adət-ənənələri mövcuddur.Bəziləri intisnasız olaraq hər hansı günü hər həftə eyni yeməyi bişirir və s. Bu dəyərin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ailənin hər bir üzvü ona inanır və əməl edir.

Məsuliyyət.İnsana xoş olan ən önəmli xüsusiyyətlərdən biri də məsuliyyət hissidir. Unutmaq olmaz ki, işdə, rəislə danışanda və digər iş görəndə məsuliyyətli olduğumuz kimi ailəmizdə də məsuliyyətli olmalıyıq. Nə qədər məsuliyyətli olarıqsa, ailəmizin bizə olan güvəni də bir o qədər çox olar.Hər bir ailə üzvü öz roluna uyğun olaraq bəzi məsuliyyətləri yerinə yetirmək məcburiyətindədir. Hər gün yemək bişirmək, ailəyə gəlir gətirmək, məktəbə getmək və ev təmizliyi etmək kimi işlərlə qarşı-qarşıya oluruq. Ortaq bir yaşayış vəziyyəti yaratmaq və birlikdə yaşaya bilmək üçün bu məsuliyyətlərin yerinə yetirilməsi vacibdir.Bu məsuliyyətlərin nə olacağı və sərhədləri hər ailəyə görə də dəyişə bilər. Önəmli olan hər bir ailə üzvünün məsuliyyətinin (üzərinə düşən) fərqində olmasıdır.
Qərarlara qatılmaq.Hər bir ailə üzvü ailənin ortaq qərar vermə və qərarlara qatılma haqqınа sahib olmalıdır. Hansı yemək bişiriləcək, hansı televiziya proqramına baxılacaq və nə geyiləcək kimi bir çox mövzularda qərar verməkdə çətinlik çəkilir. Əgər söhbət ailənin ortaq fəaliyyətlərindən gedirsə, hər kəs fikrini söyləməlidir.
Davamlı sevgi. Ailənin bütövlüyü sevgidən keçir. Ananın ataya və atanının anaya, valideynlərin uşağa, uşağın valideynlərə göstərdiyi sevgi ailənin emosional atmosferini yaradır.

Ana və atanın həm bir-birinə həm də övladına sevgi mövzusunda comərd davranması vacibdir. Bir uşaq doğulduğu andan etibarən ana-atasından ona qarşı sevgi görərsə ruhən də sağlam olur. Lakin ana uşaqla sərt davranarsa uşaq daim neqativ emosiya içərisində olar ki,bu da uşağın psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərər. Ana-ata uşaqlarına “Küsdüm”, “Belə etsən səni sevən deyiləm”, “Sənlə danışmıram” kimi lazımsız cümlələr deməsi doğru deyil. Bu kimi cümlələr emosional güvənlik sahəsini təhdid edər. Əgər bu qeyd etdiyimiz dəyərlərə bütün ailələrdə əməl edilərsə o ailənin bünövrəsi möhkəm və uzunömürlü olar. Ailə dəyərlərimizi xarakterizə edərkən burada övlad sevgisinin xüsusi önəm daşıdığını görürük.Azərbaycan ailəsində övlada olan sevgi bəlkə də dünyanın heç bir xalqı ilə müqayisə olunmayacaq qədər güclüdür. Zənnimizcə, Azərbaycan ailəsinin üzunömürlüyünün əsas səbəblərindən biri də budur. Ailənin yaşaması üçün iqtisadi dayaq önəmli olsa da, təkcə pul, mövqe, gözəllik, şöhrət kimi amillər onun varlığı üçün kifayət etməz. Çünki maddi elementlərin heç biri daimi deyil, ailənin gerçək bir ailə olması üçün burada mənəvi dəyərlərin hakim olması mütləqdir.

Qeyd etdiyim kimi, ailə birgə yaşayışın ilk modeli olaraq xoşbəxtlik qaynağı, millətin həyati baxımından müqəddəs bir dəyər və təməldir. Bu təməlin düzgün qurulması, bu dəyərin yaşadılması üçün müasir Azərbaycan ailəsi həm novator, həm də konservator olmalıdır.O, zamanın sınaqlarından keçib bu gün də mövcud olan ailə dəyərlərimizi mühafizə etməli, yaşatmalı, böyüyə hörmət, kiçiyə diqqət, mərhəmət kimi amilləri üstün tutmalıdır. Eyni zamanda, demokratik prinsipləri qavramalı, zamanın, dövrün nəbzini tutub müsbət ənənələrimizə zərbə vurmayacaq yenilikləri qəbul etməli, fərdlərin müstəqil düşüncə tərzinə, seçiminə qadağalar qoyulmamalıdır. Xalqımızın yaşaması üçün öz mənliyini, qürurunu qoruması üçün ailə dəyərləri, milli dəyərlər əvəzzolunmaz rol oynamışdır. (İLHAM Əliyev) Tarixən ailə xalqımızın yüksək mənəvi dəyərlərinin qoruyucusu, genofondumuzun daşıyıcısı kimi milli inkişafımızda mühüm rol oynamışdır. Ana-atalar uşaqlara bu dəyərləri qazandırmaq üçün nə etməlidirlər?

Öz ailə fəlsəfələrini və dəyərlərini açıqlıqda etməli və bunu uşaqları ilə paylaşmalıdırlar.
Ana və ata öz münasibətlərində də ailə dəyərlərinə uyğun hərəkət etməlidirlər.
Uşaqlarla qurulacaq münasibətlərdə bu dəyərlər əsas olmalıdır.
Ailə toplantılarında zaman zaman bu dəyərlərdən danışılmalı və ailə dəyərləri haqqında söhbət edilməlidir.

Sual 3. Müasir ailənin ümumi psixoloji portretinin yaradılmasında qadının rolu xüsusilə əhəmiyyətlidir. Qadın haqlı olaraq ailə ocağının qoruyucusudur, möhkəm ailə isə cəmiyyətin çox mühüm dayaqlarından biridir. Yüksək savad və mədəniyyət, həssaslıq və ana müdrikliyi işdə və ev işlərində mənəvi iqlimə mühüm təsir göstərir, həyatımızı zinətləndirir, onu qorumağa kömək edir. Cəmiyyətin bütün incəliklərini zərgər dəqiqliyi ilə təsdiq etmiş ulu öndərimiz Heydər Əliyev qadının rolunu və fəaliyyətini çox yüksək qiymətləndirir və deyirdi:«Qadın bəşərə yaraşıq, zinət, insanlığa şərəf, şan-şöhrətdir. Qadın ucalıq, ülvilik məbədidir, ismət, qeyrət, qüdrət rəmzidir». Böyük mədəni irsə malik olan Azərbaycan xalqı qadının ailədə və cəmiyyətdəki roluna daim böyük ehtiramla yanaşmışdır. Hər bir ailədə cəmiyyətə vətəndaş yetişdirilir. Bu gün dünyaya gələn uşağı milli ruhda böyütmək, cəmiyyətə layiqli vətəndaş hazırlamaq baxımından qadınların üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Qadının kişiyə tamamilə müyəssər olmayan xüsusi bir məsuliyyəti “analıq” məsuliyyətidir. Çəkinmədən demək olar ki, ananın məsuliyyəti atadan daha ağırdır. Nəsili davam etdirmək qabiliyyətini qadına təbiət vermişdir. Bu yolla təbiət Anaya həm də təkrarolunmaz sosial rol da bəxş etmişdir.Həmin rolun məzmunu və ifadə qaydaları isə cəmiyyət tərəfindən müəyyən olunur. Buna görə də onlar həmişə sosial – tarixi xarakter daşıyır, cəmiyyət dəyişdikcə mahiyyətcə yeni xüsusiyyətlər əmələ gəlir.Psixoloqların fikrincə böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsində qadının rolu daha böyükdür. Uşağın ana ilə emosional ünsiyyəti onun nəinki psixi, habelə fiziki inkişafının əsas şərtidir.Qadın ailə ənənələrin, keçmiş nəsillərin təcrübəsinin qoruyucusu və ötürücüsüdür. Kişi və qadın ailənin sütunudur və ailənin davam etməsi üçün hər ikisinin özünəməxsus məsuliyyətləri vardır. Burada qadının rolunu inkar etmək mümkün deyil və sağlam ailə həyatı üçün qadın lazımi biliklərə yiyələnməlidir. Burada qadın üçün nəzərdə tutulan savad və təhsil, ilk növbədə günün tələblərini və zəmanənin yeniliklərini bilməkdir. İkinci növbədə isə qadının orta və ya ali məktəb təhsili nəzərdə tutulur. Məlumatlar genişləndikcə və təcrübə artıqca insanda düzü əyridən ayırd etmək məharəti yaranır və bu da müqabildəki şəxsi yaxından tanımağa imkan yaradır.Ailə də başqa qurumlar kimi dəqiq hədəf və düşünülmüş siyasət üzrə hərəkət etməlidir. Başqa sözlə desək onu düzgün idarə etmək və mənzil başına çatdırmaq üçün lazımi tədbirlər görülməlidir. Bu dəqiq məsuliyyətin öhdəsindən gəlmək üçün lazımi biliklərə yiyələnmək zəruridir. Belə həlledici məqamda savadlı qadın bir ailə başçısı kimi öz dəyərli təkliflərini irəli sürmək qabiliyyətinə malikdir. Aydındır ki, ali məktəblərdə hakim olan elmi-mədəni fəza tələbələrə həm qarşıya konkret məqsəd qoymağı və həm də bu məqsədə doğru nizam-intizamla hərəkət etməyi öyrədir.

Bu cəhətdən ali təhsil, daha dəqiqliklə desək bilik qadına ailədə onun üzərinə düşən məsuliyyətləri daha məharətlə icra etməyə imkan yaradır. Bir məsələyə də diqqət yetirək ki, qadının təhsilli olması onun mütləq işləməsi demək deyildir. Təhsil — həyatı, insanları tanımaq, sosial bacarıqlar qazanmaq üçün çox önəmlidir. Qadının oxuyub təhsil alması, ancaq analığı da kiçiltməməsi ən ideal seçimdir.Qadın bu gün özünə təkcə qadın kimi deyil, ana kimi deyil, həm də vətəndaş kimi yanaşır. O, kişidən də özünə qarşı məhz belə bir münasibət tələb edir. Müasir dövrdə nikah – ailə münasibətlərinin inkişafında qadının şəxsiyyəti ilə bağlı olan cəhətlər daha mühüm rol oynamağa başlamışdır. Həyatda xaraktercə bir- birinə tam uyğun gələn iki şəxs yoxdur. Ona görə də təbii ki, hər hansı bir qadında bu və ya digər cəhət üstünlük təşkil edə bilər.Lakin hər halda şəxsiyyət kimi müasir qadının inkişafında bir ümumi ənənə mövcuddur: onun ictimai şüurunun, cəmiyyətdə öz mövqeyini və rolunu düşünmək qabiliyyətinin surətli inkişafı. Ona görə də qadın daim özünü təkmilləşdirməlidir. Hazırda kişilər öz həyat yoldaşlarının timsalında təkcə mətbəxdə vurnuxan qadını deyil, təbii ki, həm də idealın başlıca məziyyətlərinə, nəcib əxlaqi sifətlərinə yiyələnmiş qadını görmək istəyirlər.Müasir ailədə qadın statusunun köklü surətdə dəyişilməsi özlüyündə böyük sosial nailiyyət olsa da, onun gözləmədiyimiz əlavə nəticələri də olub. Onlardan biri bizim günlərimizdə bəzi qadınların ərini uşaq yerinə qoyub danlaması, məzəmmət və tənqid etməsi ilə bağlıdır.Məhz onların böyük əksəriyyəti kişini danlamağı, məzəmmət etməyi adi hal hesab edir, hətta bəzən təəccüblə çiyinlərini də çəkir: “kişini danlayanda nə olar ki, zəri tökülər?”-deyirlər. Belə çıxır ki, əri danlamaq bu və ya digər dərəcədə təhsillə bağlıdır.Lakin məsələyə sosial-psixoloji baxımdan yanaşsaq bu izahatla razılaşa bilmərik. Ali təhsilli qadınların böyük əksəriyyəti həyat yoldaşına hörmətlə yanaşır, onun kişi ləyaqətini uca tutur. Məsələnin kökü ali təhsil almış bəzi qadınların öz hüquq və vəzifələrini düzgün başa düşməmələri ilə bağlıdır.

Sual 4. Qadının üzərinə müəyyən vəzifələr düşdüyü kimi, ailə qurduqdan sonra kişinin üzərinə yerinə yetirməsi zəruri olan bəzi maddi və mənəvi vəzifələr də düşür. Azərbaycan ailələrində kişi adətən ailənin başçısı hesab olunur. Yalnız istisna hallarda ailədə ər – arvad arasında qarşılıqlı münasibətlərin ahəngi pozulduğu təqdirdə onlardan hər biri lider olmağa can atır.Ata, kişi nüfuzunun olmadığı ailələr üçün deyirlər: “Ailədə biri kişi, biri qadın olmalıdır, bir ailədə iki yarım kişi nəyə gərəkdir?”. Həmin sözlərin mənası aydındır. Kişinin kişi, qadının qadın yeri var. Əlbəttə, ata müəyyən məsələlərin həllində öyrənməli, nəzərə almalıdır.Uşaqların tərbiyəsində ana ilə yanaşı atanın da xüsusi rolu vardır. Oğlan uşaqları üçün ata ağıl, iradə qüvvəsi, kişi əzəməti nümunəsidir. Ata oğlunu tərbiyə etməklə, həm də özünü tərbiyə edir və dəyişir. Öz oğlunun simasında gələcək kişinin formalaşmasını görmək və ona bu sahədə ən yaxşı davranış nümunəsi göstərmək o deməkdir ki, ata özünün kişi ləyaqətini qoruyur, daha da inkişaf etdirir. Oğlan uşaqları özlərini ata ilə eyniləşdirirlər, onun bir çox hərəkətlərini təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bu mənada bir ailədə oğlan uşaqlarının tərbiyəsində atanın xüsusi məsuliyyət daşımasından danışırıq.Qızların mənəvi inkişafını da atasız təsəvvürə gətirmək olmaz. Oğlan uşağının həyatında ana nə qədər böyük rol oynayırsa, qız uşağının həyatında da ata bir o qədər böyük rol oynayır.Psixoloqlar əsaslı sürətdə müəyyənləşdirmişdilər ki, atasız böyüyən qız uşaqlarında kişi haqqında dolğun təsəvvürlər formalaşmır. Bu əsasda da onun gələcəkdə öz həyat yoldaşı ilə münasibətlərində xeyli çətinliklər qarşıya çıxacaq. Biz bura başqa faktları da əlavə edə bilərik. Lakin onların hamısını bir məna birləşdirir: ailəin mənəvi inkişafı, həm ata, həm də ana ilə bilavasitə bağlıdır. Onlar ailə həyatının vəhdət təşkil edən qoşa qanadıdır.Bu cəhəti düzgün başa düşən ana həmişə ailədə atanın hörmət və nüfuzunun qorunub saxlanmasına xüsusi diqqət yetirir. “Ata yatıb səs salma”, “Atan gəlir özünün yaxşı apar” və s. ifadələrə adi iradlar kimi baxmamalıdır. Onları yüksək qiymətləndirməlidir. Bir mühüm cəhəti də xüsusi qeyd etmək istərdik ki, ana atanın hörmət və nüfuzunu möhkəmləndirərkən, həm də öz nüfuz və hörmətini artırır. Uşaqların yanında atanı təhqir edən ana, şübhəsiz ki, özünü də hörmətdən salır. Bu ataya da aiddir. Ailədə ananın hörmət və nüfuzunun möhkəmləndirilməsi onun başlıca qayəsi olmalıdır.Müasir dövrdə atanın rolu köklü sürətdə dəyişmişdir. Bir çox ailələrdə atanın nüfuzu xeyli azalmışdır. Fəlsəfə elmləri namizədi R.D.Əzimova Bakının bir rayonunda apardığı sosioloji tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirmişdir ki, uşaqların 45%-i özünün sevinc və kədərini anası ilə, yalnız 16%-i atası ilə bölüşür.Ataların az bir qismi uşaqları ilə gəzintidə, idman oyunlarının təşkilinddə iştirak edir, tapşırıqlarını yoxlayır, müəllimlərlə əlaqə saxlayır, uşaqların tərbiyəsində Anaya kömək edir. Uşaqlar çox vaxt peşə seçəndə ata ilə deyil, məhz ana ilə məsləhətləşirlər. Ailə tərbiyəsi bir növ qadın işinə çevrilmişdir. Uşaqların təhsili və tərbiyəsi məsələlərini daha çox qadınlar həll edir. Cinslər arasında, ailədə ər və arvad münasibətləri mahiyyətt etibarilə cəmiyyətin iqtisadi quruluşu ilə müəyyən olunur. Matriarxatın və partiarxatın öz iqtisadi əsasları vardır. Lakin hər iki halda ailə avtoritar xarakter daşıyır, kor – koranə tabeçilik prinsipinə əsaslanırdı. Bir cinsin başqa cins üzərində hakimiyyəti bütün ailə həyatına nüfuz etmişdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyasında göstərilir ki, “ailə dövlət tərəfindən müdafiə olunur. Nikah qadın və kişinin könüllü razılığına əsaslanır: ər və arvad ailə müasibətlərində hüquqca tamamilə bərabərdirlər”. Lakin ailədə baş verən müxtəlif sosial – demoqrafik və psixoloji proseslərlə əlaqədar atanın ailədə rolu tədricən dəyişməyə başlayır.Birincisi, uşaq vaxtı ilə səhərdən axşamadək atanın evdə işlədiyini, məsələn, dərzilik, misgərlik və ya dulusçuluqla məşğul olduğunu görürdü. Hazırda peşə əməyi ailədən ayırmışdır. Bu günkü uşaq atanın, məsələn, Neft daşlarında, maşınqayırma zavodunda, kənd təsərrüfatında və s. göstərdiyi əmək rəşadətini çox vaxt bilavasitə görmür.İkincisi, şəhər həyatı tərzinin inkişafı, kütləvi sürətdə çoxmərtəbəli abad mənzillərin tikilməsi, məktəbəqədər uşaq müəssisələri şəbəkəsinin genişləndirilməsi və s. atanın ailə əməyinə tövhəsi də azalmışdır. Bir vaxt kişi odun doğrayır, kömür gətirir, soba qalayır, su daşıyırdı və s. Müasir mənzillərin heç birində bunların heç birinə ehtiyac qalmır.Bu baxımdan uşaqlar çox vaxt evdə də atanın əmək nümunəsini görmürlər. Belə şəraitdə uşaqlarda o cür təəssürat yaranır ki, ailənin həyatı bilavasitə anadan asılıdır. Əlbəttə, bütün söhbətlərin məzmununu şəhər həyatı ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Kənd mühitində də ailə təsərrüfatında da ananın rolunun artdığı sosioloqlar qeyd edirlər. Sosioloqlar, psixoloqlar, pedaqoqlar və s. hesab edirlər ki, ailənin gələcək inkişafı atanın nüfuzunun artırlması ilə bilavasitə bağlıdır. Onlar haqlıdırlar. Ailədə atanın rolunun azalması nəinki uşaqların mənəvi və fiziki inkişafına mənfi təsir göstərir, həm də onların ailə həyatına hazırlanması prosesini çətinləşdirir. Ailə həyatında çox şey kişidən asılıdır. Müasir qadınlar nə qədər də güclü, “kişi” xasiyyətli olsalar da, onlardan hər biri kişidə özünə dayaq, müdafiə, stabillik axtarır. Qadının da möhkəm bünövrəli ailənin yaradılmasında böyük rolu vardır. Çünki ailədə psixoji iqlimin səviyyəsi məhz qadının sayəsində müəyyənləşir.

Sual 4. Hər bir ailənin öz qayda-qanunları, əxlaqi dəyərləri olur. Ailədə məsuliyyətli və əxlaqlı övladların yetişməsində əxlaqi dəyərlərin düzgün təbliğ olunmasının çox böyük təsiri var. Ailənin yaranma tarixi çox qədimdir. Ailə ilk yarandığı vaxtdan əxlaqi dəyərlərlə qarşılıqlı təsirdə olmuşdur. Zaman keçdikcə əxlaqi dəyərlər ailədə hər şeydən önə keçmiş, onun təbliğ olunması əsas məsələyə çevrilmişdir. Əxlaqi dəyərlər dedikdə, insanların bir-birinə sevgisini, hörmətini, şəfqətini, mərhəmətini, qarşılıqlı qayğı duyğusunu, qarşılıqlı yardımlaşma hissini və s. başa düşmək olar. İnsanın böyüyüb boya-başa çatdığı ailənin onun tərbiyəsində, əxlaqlı insan kimi yetişməsində rolu əvəzsizdir. Ailənin elə ən əsas funksiyası da gələcək üçün öz məsuliyyətini dərk edən, əxlaqi dəyərləri mənimsəyən insan yetişdirməkdir.

Ailə kiçik bir dövlətdir. Bir dövlətin öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması üçün nizam-intizam əsas olduğu kimi, bir ailənin də öz mövcudluğunu qoruyub saxlaması üçün əxlaqi dəyərlər əsasdır.

Cəmiyyət üçün sağlam düşüncəli, sağlam əxlaqlı insanların yetişdirilməsi ailədən başlayır. Ailədə ata və ana üzərinə düşən bu vəzifəni layiqincə yerinə yetirməyə çalışmalıdır. Əks halda, cəmiyyət çökməyə məhkumdur. Ailədə əxlaqi dəyərlər düzgün təbliğ olunsa, onda gələcəkdə sağlam əxlaqlı cəmiyyətin qurulması asan olar.Hər bir ata-ana övladına mükəmməl tərbiyə verməyə, onu əxlaqlı insan kimi yetişdirməyə çalışmalıdır. Bunun üçün, ilk növbədə, onlar övladlarına nümunə olmalıdırlar. Ata-ana öz sevgisi, hörməti, şəfqəti, mərhəməti ilə övladlarına nümunə olmağa çalışmalıdır. Ailədə əxlaqi dəyərlərin təbliğ olunmasında qarşılıqlı yardımlaşma hissinin aşılanması da çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Uşaqlarla birlikdə ehtiyacı olan ailələrə yardım etməyin, onların problemlərini həll etməyə çalışmağın onlarda bu hissin formalaşmasında rolu böyükdür.

Ata-ana övladlarına təkcə əxlaqi dəyərləri aşılamaqla kifayətlənməli deyil. Onların cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməyən qeyri-əxlaqi davranışlardan uzaq durmalarına da çalışmalıdır.Cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmayan bu davranışlara qeybət etməyi, riyakarlığı, yalan danışmağı, paxıllığı və s. misal göstərmək olar. Ailədə əxlaqi dəyərlərin təbliğ olunmasında böyüklərə hörmət, kiçiklərə qayğı hissinin formalaşdırılması da əsas rol oynayır. Hər bir ata-ana övladına bu hissləri öz davranışları ilə göstərməlidir. Çünki uşaqlar gələcəyin ailə başçılarıdır.

Sual 5. Ailədə əxlaqi dəyərlərin düzgün təbliğ olunmasında ən mükəmməl din olan İslam dininin dəyərlərindən istifadə etməklə yüksək nəticə əldə etmək olar. İslam dinində ailədə əxlaqi dəyərlər dini dəyərlərlə birlikdə qarşılıqlı əlaqədə öyrədilir. Ona görə də əxlaq anlayışının dinimizdə yeri çox böyükdür. Burada əxlaqi dəyərlərə, normalara da böyük yer verilir. Əxlaq haqqında çoxlu hədislər var. Məsələn: “İnsanlara gözəl əxlaqla davranın”. Başqa bir hədisdə isə ailədə atanın bu işdə böyük rolu olduğu göstərilir: «Heç bir ata övladına gözəl əxlaq və tərbiyədən daha dəyərli bir hədiyyə verməmişdir». Buradan görünür ki, dinimizdə ailədə əxlaqi dəyərlərin öyrədilməsinə, əxlaqlı və tərbiyəli nəsillərin yetişdirilməsinə böyük yer verilir. İslam ailəyə çox böyük dəyər verir. Bu baxımdan, İslam işə nikah kimi ülvi bir əhdləşmə ilə başlayır. Ailənin təşkilində ən əsas və ilk mərhələ düzgün niyyət və məqsədli addım atmaqdır. Buna görə də, müqəddəs ailə təməli qoymaq istəyənlər səmimiyyət və sədaqət yolunu seçməlidirlər.Bundan da vacibi onların öz ilahi bağlılıqlarında, həmçinin ailə həyatının bütün mərhələlərində Allah razılığından başqa umacaqları olmamalıdır. Digər tərəfdən, qurulacaq ailə milli-mənəvi, dini-əxlaqi faktorlara söykənməlidir. Bəli, bir insan ailə qurarkən bunun necə məsuliyyətli bir iş olduğunu dərk etməli və necə bir insanla ailə həyatı quracağını müəyyənləşdirməlidir.Bəziləri isə bu faktorları nəzərə almadan həyat yoldaşı seçir və ya ailə həyatı qururlar. Bir müddətdən sonra da anlayırlar ki, onlar arasında ciddi şəkildə fərqlər var. Ailədə baş verən bir çox problemlərin səbəbi də həmin mərhələdəki yanlış addımların nəticəsidir. Bu gün xalqımızın ailə dəyərlərini təhlükə altında qoyan ən mühüm məsələ bəzi gənclərin ailə içində öz vəzifə və məsuliyyətlərini dərk etməmələridir. Səbəb isə bu gənclərin nəinki ailə dəyərlərindən, İslamın bu mövzuda olan əxlaqi-tərbiyəvi qanunlarından bixəbər olmalarıdır. Çünki İslamda ailə müqəddəsdir. Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdə və Peyğəmbər Əfəndimizin (s.ə.s.) hədislərində ailə qayda-qanunları, ailədə böyüyə-kiçiyə hörmət, ata-anaya itaət və məsuliyyət mükəmməl bir şəkildə göstərilmişdir. Təəssüf ki, dini dəyərlərimiz də bu gün istənilən səviyyədə yaşanmır. Din əxlaqının yaşanmadığı bir toplumda isə əxlaqi-ailəvi dəyərlər vaxt keçdikcə öz qüvvəsini itirir. Çünki belə toplumda insanların yaxşını və pisi ayrıd etmə anlayışları ortadan qalxır. Bir milləti bir arada tutan, dövləti güclü edən əsas üsullardan biri mənəvi dəyərlər, din əxlaqıdır. Keçmişi və mədəniyyəti nə qədər qədim olursa olsun, mənəvi və dini dəyərlərin zəifləməsi bir toplumda anarxiyanın ortaya çıxmasına səbəb olur. Bu dəyərlərin ortadan qalxdığı bir toplumda əxlaq, ailə, millət, dövlət məfhumları qavramları da aradan qalxır. Digər tərəfdən, tarixi bir faktdır ki, dini və milli bağları zəif olan millətlər tarix səhnəsindən çox tez silinib gedirlər.

Sual 6. Ailə həm də milli-mənəvi dəyərlərin təcəssümü, daşıyıcısıdır. Ailə dəyərlərin uşaqlara köçürüldüyü əhəmiyyətli bir müəssisə, fərdin ilk təhsil və tərbiyəsini aldığı nüvə təşkilat, şəxsiyyətin və xarakterin formalaşdığı başlanğıc mühitdir.Sağlam ailə sağlam cəmiyyət deməkdir. Başqa sözlə, toplumun, dövlətin əsasını sağlam ailələr təşkil edir. Ailə cəmiyyətin bir nüvəsi isə, deməli, əvvəlcə təmiz cəmiyyətin toxumları da burada atılacaq. Bu gün qloballaşma və modernləşmə dövründə valideynlərin bu xüsusda üzərinə çox böyük məsuliyyət düşür. Ailələr texnoloji və iqtisadi inkişafın, xüsusilə qloballaşmanın gətirdiyi problemlərlə qarşı-qarşıyadır. Bu gün Qərb cəmiyyətində müşahidə olunan mənfi dəyişikliklər əxlaqi fəzilətlərdə böyük dəyərlərin itirilməsinə səbəb olur. Bu zərərin nəticəsində yox olan dəyərlərin kompensasiyası adına dünya millətlərinin bəziləri artıq ailə institutunu bir variant olaraq deyil, bir investisiya vasitəsi kimi qəbul etməyə başlamışlar.Qlobal ölçüdə ailə həyatı zamanla ortaya çıxan innovasiyaların təhdidi altına girməkdədir: texnologiyanın inkişafı, millətlərin rifah səviyyəsinin yüksəlməsi, fərdiliyin artması, mənəvi dəyərlərin zəifləməsi kimi bir qisim faktlar ailə həyatının təməlini təsir altına almışdır. Demoqrafik problemin Qərbdə ümumi bir problem olduğu, elmin isə ailə quruluşunun cəmiyyətdə mövqeyi mövzusunda məlumat verə bilmədiyi danılmaz faktdır.Bu gün uzunömürlu, sağlam ailə modulu hazırlaya bilməyən, gender məsələsini “ çözərək” qadınlarını kariyerist edən Avropa, indi onları ailəyə bağlamaqda çətinlik çəkir.Qloballaşma şəraitində, inkişaf etməkdə olan dövlətlərin Avropaya adaptasiyası kimi, Avropanın da Şərqə, xüsusilə müsəlıman-türk dövlətlərinə inteqrasiyası zəruridir. Qərbin sağlam ailə sistemi yaratması üçün Şərq xalqlarının, türkdilli millətlərin, müsəlman cəmiyyətlərinin ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini, əxlaqi normalarını mənimsəməsi və tətbiq etməsi labüddür. Çünki müsəlman-türk cəmiyyətinin ən önəmli dəyəri başqasını xoşbəxt etməyə əsaslanır. Şəxsi azadlıqdan, individuallıqdan imtina edib başqasının xoşbəxtliyini hədəfləməyə yönəlir. Ailə təməlinin xilası da budur: başqalarını özündən çox sevmək və sevdiklərini özündən çox düşünmək. Əgər ailənin təməli düzgün qurularsa, onun “xəstələnmək” və dağılmaq təhlükəsi də az olar. Bəs ailə qurarkən hansı şərtlər önəmlidir?Ailə sevgi üzərində qurulmalıdır. Fərdi xoşbəxtlik ümumi mənafedən üstün olmamalıdır. Nikaha daxil olan tərəflərin intellekt və dünyagörüşlərində ümumilik olmalı, mədəni səviyyələri üst-üstə düşməlidir. Sosial statusları, iqtisadi durumları uyğun olmalıdır və s. İki şəxs ayrı-ayrı yaşaya bilmədiklərini dərk etdikdə nikaha girməli, birgə yaşamalıdırlar. Sevgi zamansız və plansız olduğu üçün hər kəsin ailə həyatı sevgi üzərində qurulmur. Lakin birgəyaşayış dövründə rəğbət və böyük hörmət hissi bütünləşərək sevgiyə çevrilir. Uzunömürlü, sağlam ailənin qurulması üçün kişinin və qadının həyata baxışları, mədəni səviyyələri bir-birini tamamlamaqla yanaşı, tərəflər arasında məsuliyyət və sayğının mövcud olması mütləqdir! Bəzən sevgi ilə cazibə, ehtiras hisslərini ayırd edə bilməyən gənclərin nikahının ömrü qısa olur. Ailə qurmaq da, dağıtmaq da asandır, lakin onu həyatın sınaqlarından keçirib yaşatmaq çətin və şərəfli vəzifədir. İnsan həyatının mühüm mərhələlərindən olan evlilik mahiyyət və keyfiyyət etibarilə həm də ciddi məsuliyyət tələb edir. Ailənin parçalanması mənəvi və ictimai dəyişikliklərə səbəb olur. Bu vəziyyətdə ən böyük acını uşaqlar çəkir. Eqoizm və fərdi xoşbəxtlik hissinin ümumi mənafedən üstün tutulması boşanmaya səbəb olan mənəvi xəstəliklərdən biridir. Başqalarının fikirini heçə saymaq, hər zaman “mən” demək “biz” anlayışını pozar.Qarşısındakını xoşbəxt edən şeylərə qadağa qoymaq, inamsızlıq insanı yalqızlaşdırar. Təəssüflər olsun ki, Azərbaycan cəmiyyətində bəzən müasir görünüşlü, lakin “Məşədi İbad təfəkkürlü” gənclər nikaha girdikdən sonra (ailənin məhəbbət üzərində qurulmasına baxmayaraq) qadına qadağalar qoyur, onun özünü qəbul etdiyi halda sənətini, peşəsini qəbul etmir. Onu “tükəzban”lığa məhkum edir. Ailə qurduqdan sonra gənclərdə belə simptomların yaranmaması üçün tərəflərin dünyagörüşündə ümumilik, demokratik düşüncə tərzi, mədəni səviyyə, hörmət və qayğı kimi mənəvi keyfiyyətlər yüksək olmalıdır. Qloballaşma dövründə beyinlərinə Qərb tendensiyasının yeridiyi şəxslər bir şeyi unutmamalıdırlar ki, insan həm də sosial varlıqdır. Onun dünyaya gəlməsi, fərd kimi yetişməsi üçün isti bir ailənin mövcudluğu mütləqdir. Fərdin şəxsiyyətə çevrilməsi üçün də ailə ilkin mərhələdir. İnsan yaşadığı cəmiyyətin dəyərlərinə hörmət etməlidir. Azərbaycan ailəsində də kişi başçı, ailənin iqtisadi dayağıdır. O, qərarverici, idarəedici, nəzarətedici kimi funksiyaları yerinə yetirir. Lakin məsuliyyətin ağırlığı əsasən qadının çiyinlərinə düşür. “Yuvanı dişi quş qurur” fikri də buradan qaynaqlana bilər. Qadının dözümü və müdrikliyi ailəni qoruyur. Azərbaycan qadını bu milli xüsusiyyəti — güzəştə getmək bacarığı, fədakarlığı ilə Avropa qadınından çox fərqlənir. Ailə dəyərlərimizi xarakterizə edərkən burada övlad sevgisinin xüsusi önəm daşıdığını görürük. Azərbaycan ailəsində övlada olan sevgi bəlkə də dünyanın heç bir xalqı ilə müqayisə olunmayacaq qədər güclüdür. Azərbaycan ailəsinin üzunömürlüyünün əsas səbəblərindən biri də budur.Ailənin yaşaması üçün iqtisadi dayaq önəmli olsa da, təkcə pul, mövqe, gözəllik, şöhrət kimi amillər onun varlığı üçün kifayət etməz. Çünki maddi elementlərin heç biri daimi deyil, ailənin gerçək bir ailə olması üçün burada mənəvi dəyərlərin hakim olması mütləqdir. Ailə birgə yaşayışın ilk modeli olaraq xoşbəxtlik qaynağı, millətin həyati baxımından müqəddəs bir dəyər və təməldir. Bu təməlin düzgün qurulması, bu dəyərin yaşadılması üçün müasir Azərbaycan ailəsi həm novator, həm də konservator olmalıdır. O, zamanın sınaqlarından keçib bu gün də mövcud olan ailə dəyərlərimizi mühafizə etməli, yaşatmalı, böyüyə hörmət, kiçiyə diqqət, mərhəmət kimi amilləri üstün tutmalıdır. Eyni zamanda, demokratik prinsipləri qavramalı, zamanın, dövrün nəbzini tutub müsbət ənənələrimizə zərbə vurmayacaq yenilikləri qəbul etməli, fərdlərin müstəqil düşüncə tərzinə, seçiminə qadağalar qoyulmamalıdır. Ailə dəyərlərimizin təbliğində ictimai rəyi formalaşdıran KİV-in, xüsusilə televiziyanın üzərinə böyük iş düşür. Milli-mənəvi dəyərlərin təbliği ictimai və dövlət televiziyalarının başlıca fəaliyyət prinsiplərinə daxil olduğundan bunu görmək olar. Lakin özəl telekanallarda ailə dəyərlərimiz demək olar ki, təbliğ olunmur. Şou və reklam dalınca qaçan TV kanallar sosial-məişət mövzulu proqramlarda yalnız cəmiyyətin neqativ hissəsini nümayiş etdirirlər.Halbuki Azərbaycan cəmiyyətinin nümunəvi ailələri müqayisə olunmayacaq dərəcədə üstünlük təşkil edir və bu nisbətdə qat-qat çoxdur. Düzdür, ailələrin problemlərini işıqlandırmaqla cəmiyyətin qüsurlarını göstərmək olar, lakin burada balans pozulmamalıdır. KİV-in dünyaya inteqrasiyası, əhatə dairəsi nəzərə alınaraq xalqı təmsil edən ailələrin həmin xalq haqqında rəy formalaşdırması unudulmamalıdır.Media həm də müxtəlif sosial təbəqələrdən olan sağlam fikirli, adət-ənənələrimizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi yaşadan nümunəvi ailələri göstərməli, təbliğ etməlidir. Beləliklə, o, bu tip ailələrin mükəmməlliyinin, uzunömürlüyünün sirlərini açmaqla yeni həyat quracaq gəncləri maarifləndirmiş ola bilər.

Ədəbiyyat siyahısı

Ə.S.Bayramov Etnik psixologiya Bakı-2001
Ə.S.Bayramov. Etnik psixologiya. Bakı, 2001.
A.Həbilov. Azərbaycan etnopsixologiyası. Bakı, 1991.
Ə.Əlizadə. Qadınpsixologiyası. Bakı,2015 .
Ə.Əlizadə. Məhəbbətaləmi.Bakı, 1995.
Алешина Ю.Е, Гозман Л.Я Дубовская Е.М Социально-психологические методы исследования супружеских отношений: М. 1987
K.Kazımova, Ş.Babayeva, Muradova. MüsbətiradikeyfiyyətlərAzərbaycanqadınınınhəyatrəmzikimi. İSARC (İnternational Science and Art Research Center) “Beynəlxalq qadın çalışmaları” adlı beynəlxalq konfransının materialları, 8-9 mart 2021 Ankara, Türkiyə
Kazımova, Y.Vəliyeva,U.Qəzvini. Azərbaycan ailəsinin milli-mənəvi dəyərləri. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. ADU-nun Elmi xəbərləri. Cild 2, №-3, Bakı-2017, s.182-192

Müəllif: Səxavət Əliyeva — Bakı Dövlət Universitetinin Psixologiya kafedrasının müdiri, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

Kamilə Kazımova – Bakı Dövlət Universitetinin psixologiya kafedrasının baş müəllimi, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, psixoloq-konsultant, hipnoterapevt, “Hipnoz” Psixologiya və Psixoloji Məsləhət mərkəzinin rəhbəri.

Teqlər:
ailə psixologiyası
, ailə
, psixologiya
, azərbaycan ailəsi
, ailə dəyərləri
, müasir ailə

Azərbaycan ailəsi və milli dəyərlər

Hər bir cəmiyyət müxtəlif ailələrin toplumundan ibarətdir. Cəmiyyətin ailəyə təsiretmə gücünü o zaman uğurlu saymaq mümkündür ki, bu təsir gücü qarşılıqlı olsun. Qarşılıqlı anlaşma, mövcud problemlərdən çıxış yolunun müəyyənləşdirilməsi və s. məziyyətlər həm ailənin cəmiyyətdəki yerini, həm də cəmiyyətin ailədəki rolunu düzgün formalaşdırır.

BMT-nin Baş Assambleyası 1993-cü ildə 15 mayın Beynəlxalq Ailə Günü kimi təsis edilməsinə qərar verib. Müxtəlif ölkələrin ictimaiyyətinin diqqətini ailələrin çoxsaylı problemlərinə yönəltmək məqsədilə bu günün təsis olunması rəğbətlə qarşılanıb və illərdir ki, dünya xalqları tərəfindən qeyd edilir. Cəmiyyətin əsas institutlarından biri, həmçinin insanın sosiallaşması prosesində ilk pillə olan ailə ətraf dünya ilə birlikdə dəyişir və inkişaf edir. Eyni zamanda özü də cəmiyyətin formalaşmasında əsas rol oynayır. Bu fakt öz təsdiqini tapıb ki, ailə həm də istənilən dövlətdə əsas sabitlik və inkişaf faktorudur.

Əbəs yerə ailəni kiçik dövlətə bənzətməyiblər. Onun da öz qanunları, adəti, ənənəsi, yaşam tərzi, mühiti var. Dünyada mövcud olan bu təbii birliklərin içərisində Azərbaycan ailəsinin özünəməxsusluğu yüksək mənəvi dəyərlərə bağlılığı ilə seçilir. Təbii ki, hər bir ailədə valideynlərin öz yeri var. Əslində, iki insanın qurduğu yuva qoşa sahilin körpüsünə bənzəyir. Bu tərəflərdən birinin yerində olmaması hansı fəsadların baş verəcəyini göz önündə canlandırır. Azərbaycan mentallığı üçün ailə xüsusi məna kəsb edir. Cəmiyyətin həyatında ailənin, xüsusən də anaların rolu mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu da səbəbsiz deyildir. Çünki hər bir qadının ən müqəddəs vəzifəsi analıq şərəfinə çatmaqdır, ailənin şah obrazı anadır. İnsanlığın şərəfi, ucalığı, ülviliyi sayılan ana ulu varlıqdır. Aliliyin ucalığında dayanan qadınlıq zirvədirsə, analıq onun tacıdır, şərəfi, ləyaqəti, dəyəri, zibasıdır. Həm qadın olmaq, qadınların nümunəsi olmaq və cəmiyyətinə, el-obasına bütün ürəyi, şəfqət hisslərilə xidmət etmək, həm də ana olub uşaqlarının başında olmaq, onlara verdiyin tərbiyə ilə xalqına xidmətlə ucalan insanlar yetişdirmək bir qadının taleyində ən böyük nemətdir, nailiyyətdir, bəlkə də hər şeydir. Xalqımızın xoşbəxtliyi, bəxtəvərliyi ordadır ki, onun mentalitetində analıq dəyəri qayğıkeşlik, bütün varlığı ilə övladına bağlılıq, bütün ruhu ilə övladlarına sevgi və şəfqət hissləri ilə bağlanmaq, ərinə sədaqətlilik, namusuna düşkünlük, etibarlılıq kimi səciyyələrlə müəyyənləşir.

Azərbaycan qadının səciyyəsi Tomris ananın şücaəti, mətanəti, döyüşkənlik və qəhrəmanlığında, Sara xatunun zəka əzmi və siyasətində, diplomatiyasında, Burla xatunun, Banuçiçəyin, Dəli Domrulun və Dirsə xanın xanımlarının sədaqətində, ərinə qahmarında, arxa-köməkliyində, əfsanə obrazlarımızın iffətində, namusu və şərəfində, ləyaqətliliyində, Məhsətinin, Heyran xanımın, Qönçəbəyimin incə, zərif duğularını ifadə, bədii söz qüdrətində, laylalarımızın müəllifləri olan analarımızın şirin kəlməliyində, bala məhəbbətində, övlad qayğıkeşliyindədir.

Savadsızlığın, avamlığın, geriliyin hökm sürdüyü əski zamanlarda millətin aydın fikirli, işıqlı insanları – ziyalıları xalqı maarifləndirmək üçün ilk növbədə çalışırdılar ki, bu ləyaqətli missiyanı yerinə yetirmək naminə qadınlar mütləq təhsil alsınlar. Səbəb qadının ana olması ilə bağlıdır. Körpəyə təkcə süd yox, həm də düzgün tərbiyə və təlim verilməlidir. Savadlı qadının bu sahədəki xidmətləri bənzərsizdir. Doğrudur, Azərbaycanın varlı ailələrində bu problem o qədər də çətin həll olunmurdu. Tarixdən də bəllidir ki, bizim bəyzadələrin ailələrində övladların tərbiyəsi ilə məşğul olan dayələr həm də onların savadlanmasını təmin edirdilər. Bəzən deyirlər ki, oktyabr inqilabına qədər Azərbaycanda savadlı qadın olmayıb. Bu, tamamilə yanlış fikirdir. Doğrudur, bizim nənələrin çoxunun rəsmi diplomu olmayıb, amma onlar yaranışdan müdrik, sinəsi söz çeşməli, səbirli, təmkinli, iradəli, nəsildən-nəslə keçən ənənəyə bağlı idilər. Bineyi-qədimdən Azərbaycan ailəsində ağsaqqal-ağbirçək sözü önəmli sayılıb. Böyüyün, kiçiyin öz yeri olub. Abır və həya, namus və qeyrət Azərbaycan ailəsinin ülviliyini, üstünlüyünü şərtləndirən, müqəddəsliyinə təminat verən amillərdəndir.

Azərbaycanın çox cəsur, qeyrətli, qəhrəman, diplomat, savadlı, duyumlu xanımları olub. Xanların, bəylərin əksəriyyətinin xanımı geniş dünyagörüşünə malik savadlı, hazırcavab, mərd qadınlar kimi tanınıblar. Bəşər tarixinin bütün dövrlərində ağıllı, zəkalı qadınlara böyük ehtiyac olub. Çünki həyatımızın elə bir sahəsi yoxdur ki, orada qadınlar öz nurlu əməlləri ilə kara gəlməsinlər, həyatın ağırlığını zərif çiyinlərində daşımasınlar.

Azərbaycan ailəsinin, xüsusilə də qadınların hüquqlarının qorunmasını, azadlıq arzularının təminatçısı olan Ümummilli Lider Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi dövlət proqlamları, verilən sərəncamlar, həmçinin prezidentimiz İlham Əliyevin bu sahədə apardığı siyasət hər bir Azərbaycan vətəndaşına gün işığı kimi aydındır. İctimai rəydən də bəllidir ki, Azərbaycan ailəsinin ən böyük himayədarı Ümummilli Lider Heydər Əliyev olubdur. Onun başlatdığı bu kurs bu gün də davam etdirilir. Azərbaycan ailəsi ölkə başçısının daim diqqətində olan prioritet məsələlərdəndir.

Xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin bütün həyatı və fəaliyyəti nəsillərə nümunə olmaqla yanaşı, ideal ailə başçısı kimi göstərdiyi örnək də misilsizdir. Onun ailə dəyərlərinə verdiyi qiymət həmişə hörmətlə xatırlanır və xatırlanacaqdır. Cəmiyyəti yaşadan və onun varlığını sübut edən ailə meyarlarına Ulu öndərin öz münasibəti, öz yanaşması var idi. Heydər Əliyev həm də öz ailəsinə göstərdiyi qayğı və diqqətlə seçilib, milli-mənəvi dəyərlərimizin qarantı kimi ailənin müqəddəsliyinə daim böyük önəm veribdir. Ulu öndər və ömür-gün yoldaşı Zərifə xanım Əliyeva övladlarına və nəvələrinə genetik olaraq çox şey ötürüblər, çox şey də tərbiyə ediblər, amma sözlə, tənbehlə deyil, ilk növbədə şəxsi nümunə ilə. Heydər Əliyev Azərbaycanın suverenlik və müstəqillik rəmzi olmaqla yanaşı, böyük humanizmin, möhkəm və nümunəvi ailə başçısının simvoludur. Onun cəmiyyətin idarə olunmasında, insanlar arasında münasibətlərin formalaşmasında, möhkəm ailə prinsiplərinin yaranmasında və həyata keçirilməsində göstərdiyi nümunə də daim öyrəniləcək və tətbiq ediləcəkdir. Bu nümunə hər bir Azərbaycan ailəsinin etalonuna, meyarına çevriləcəkdir.

Bu məqamda d üşünürsən ki, ulu öndərimiz bu qədər zəngin milli xarakter və mənəviyyatımızı öz şəxsiyyətində necə cəmləşdirə bilibdir? – Cavabını bir şeydə daha çox tapırsan: ailədə, ailə tərbiyəsində. Ümummilli liderimizin özünə və əziz anası İzzət anaya həsr olunan, bir doğmanın, bacının gördüyü, yaşadığı və eşitdiyi xatirə və həqiqətləri əks etdirən “Mənim anam” kitabında da xüsusi olaraq vurğulanır ki, əvəzolunmaz bir dühanı, millətinə şərəflə xidmət edən ziyalıları yetişdirən bu ailədə milli adət-ənənələrə riayət qanun qədər güclü idi: “Lap kiçik yaşlarımızdan anamın bizə öyrətdiyi milli adət-ənənələrə əməl etmək istəyi hər şeyə məsuliyyətlə yanaşmağımızı tələb edirdi. Böyüyə hörmətlə yanaşmaq, özündən yaşlı adamlar qarşısında ucadan danışmamaq, ədəblə oturmaq, böyüklərdən əvvəl süfrəyə əl uzatmamaq onun bizə verdiyi tərbiyə dərsləri idi. . Evimizdə hökm sürən dəmir intizama öyrəşmişdik. . Bəlkə də insanın ailə mühitində tərbiyəsinin zəruriliyini qeyd etməyim bəzilərini düşündürəcək. . Bir həqiqət də var ki, uşağın ailə mühitində tərbiyəsinin çox ciddi üslub tərzi var. Anam da Heydər qardaşımı özünəməxsus tərbiyə üsulu ilə, sanki gələcəyini qabaqcadan gördüyü üçün hərtərəfli böyütmüşdü”. Deməli, bizim bütün gələcəyimiz üçün bir nümunə də var: əsl azərbaycanlı yetişdirmək üçün milli dəyərlərə, adət-ənənələrə sədaqətlə əməl edən ailələr bu vəzifəni həyata keçirəcəkdir. Bu baxımdan ulu öndərimiz ailəsi ilə də, ailə tərbiyəsi ilə də, öz şəxsiyyəti ilə də bütün zamanlar üçün azərbaycanlılığın nümunəsi, etalonudur.

Nəticə olaraq qeyd edək ki, biz bir millət olaraq dədə-babadan ailənin müqəddəsliyinə Quran ayəsi kimi yanaşmışıq. Ailə o zaman müqəddəs, möhkəm və əbədi olur ki, oradakı iki əsas qüvvə bir-biri ilə son dərəcə mehriban, səmimi münasibət qura bilir. Ailə o zaman inkişaf edib böyüyür ki, dünyaya yeni körpələr bəxş edir. Ailə o zaman əbədiləşir, şöhrətlənir, əsl xoşbəxtliyə qovuşur ki, ululardan gələn ənənələr, tərbiyə üsulu, bir sözlə, klassik təlim-tərbiyə müasir ədəb qaydaları ilə qovuşaraq yeni dünyagörüşlü, bitkin, dərrakəli davamçıların ovqatında öz əksini tapa bilsin. Ailə o zaman seçilən ailə olur ki, onun qoynundan dünyaya milli duyğulu, vətən sevgili, bəşəri düşüncəli övladlar pərvazlansın. Biz sevinirik ki, Azərbaycanda belə nümunəvi ailələr var və olacaqdır.

Zülfiyyə İsmayıl

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı

Mətndə səhv varsa, onu qeyd edib Ctrl+Enter düyməsini basaraq bizə göndərin.

Azərbaycan ailəsi və milli dəyərlər

Azərbaycan ailəsinin milli-mənəvi dəyərləri

Azərbaycan ailəsi və milli dəyərlər

Похожие статьи

Related posts: