Azərbaycan çayları

Kürün axdığı yerlərdə insanlar bir neçə min il əvvəldən məskunlaşıblar. Kürün vadisində kənd təsərrüfatı işlərinin hesablamalara görə təxminən 4 500 il tarixi vardır. Eyni zamanda Kürün sahillərində yaşayan insanların əsas məşğuliyyətlərindən biri də balıqçılıq olmuşdur. Çünki Kürün suyu içməlidir və burada çox sayda fərqli növlərdə balıqlar yaşayır. Eramızdan təxminən 1200 il əvvələ qədər burada Kürün sahillərində yaşayan insanlar mədəniyyət yaratmağa nail olmuşlar, lakin 1200 il sonra bu xalqların yaşadıqları ərazilərdəki yaşayış mədəniyyətlərinin bir çoxu ya təbii fəlakətlər nəticəsində dağılmış, ya da köçəri tayfaların basqınları nəticəsində məhv edilmişdir. Dəli Kür deyimi boşuna yaranmamışdır. Kürün coşub daşması nəticəsində ətraf ərazilər yox olmuş yaxud da yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Samux şəhərinin yox olması da Kür daşqını nəticəsində olmuşdur. XX əsrdə Kürdə daşqınların sayı daha da çoxalmağa başladı. Buna görə həmin əsrin 50-ci illərindən başlayaraq bəndlər tikilərək su anbarları və orada kanallar inşa edilməyə başlandı. Əvvəllər Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsilə Tiflis şəhərinə qədər gəmi vasitəsilə üzərək getmək mümkün idi. Hazırda bu yoldan istifadə çay üzərində su elektrik stansiyasının inşasından sonra mümkün deyildir.

BÖYÜK QAFQAZ

Bu zona Qonaqkənd fiziki –coğrafi rayonu, Qusar mailli düzənliyi, və Samur-Dəvəçi ovalığıdır. İqtisadi baxımdan isə Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonudur.

Xüsusiyyətləri:

1. Birbaşa Xəzərə tökülürlər.
2. Buzlaq və qar suları ilə qidalanırlar və yayda bolsulu olurlar. ( Samur, Qusar, Qudyal)
3. Kanyonvarı dərələr yaradırlar.
4. Sutoplayıcı hövzələri iki fiziki – coğrafi rayonda yerləşir.
5. Samur çayı Quton dağından başlayır və Rusiya ilə sərhəddən axır və tranzit çaydır.
6. Qudyalçay Salavat aşırımından başlanır.

Qobustan-Abşeron zonasının çayları.

Xüsusiyyətləri:

1. Az sulu çaylardır. Orta dağlıqdan başladığı üçün yağış suları ilə qidalanır, Xəzərə çatmır.
2. Birbaşa Xəzərə tökülürlər.
3. Pirsaatçay , Sumqayıtçay , Ceyrankeçməz, Sitalçaydır.
4. Palçıqlı sellər gətirirlər
5. Pirsaat üzərində Hacıqabul rayonunda eyniadlı su anbarı yaradılıb.

Şirvan zonasının çayları

Xüsusiyyətləri:

Bu zona əsasən Böyük Qafqazın cənub – Şərqinə uyğun gəlir. Əlicançay, Türyançay, Göyçay, Girdmançay, Ağsuçay

Xüsusiyyətləri:

1. Böyük gətirmə konusu yaradaraq Küdri-Şirvan zonasına gətirir.
2. Yeraltı və yağış suları ilə qidalanır.
3. Yay aylarında intensiv suvarma səbəbindən Kürə çatmırlar.
4. Kürün sol qollarıdır.
5. İki fiziki- coğrafi vilayətdən axır.
6. Göyçay və Girdmançay Babadağdan, Türyançay isə Tufandağdan başlanırlar
7. Türyançayın iki qolur var. Dəmiraparan və Həmzəli çay.
8. Türyançay Ağdaş rayonu, Girdman isə Kürdəmir rayonu ərazisində Kür çayına tökülürlər

Böyük Qafqazın cənub yamacının çayları.

Bu zona Zaqatala –Lahıc , Qanıx-Əyriçay vadisi , İqtisadi baxımdan isə Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonuna uyğun gəlir.

Xüsusiyyətləri:

1. Mazımçay, Balakənçay, Katexçay, Kürmükçay, Şinçay, Kişçay, Əyriçay, Qanıxçay, Qabırrıçay daxildir.
2. Bu çaylar Azərbaycanda daşlı palçıqlı sellərə malik çaylardır.
3. Böyük gətirmə konusu yaradaraq Qanıx-Əyriçay vadisinə gətirir.
4. Gürcüstanla sərhəddimizin çoxu bu zonanın çayları ilədir. Mazım, Qanıx, Qabırrı.
5. Qanıx, Qabırrı çayları Mingəçevir su anbarına tökülür.
6. Yeraltı sularla qidalanırlar.
7. Katexçay Quton dağından başlanır
8. Əyriçay üzərində eyniadlı su anbarı tikilib

KİÇİK QAFQAZ

Kiçik Qafqazın şimal-şərq yamacı çayları.

Xüsusiyyətləri:

Kiçik Qafqazın şimal -şərq yamacı çayları. Ağstafaçay, Tovuzçay, Zəyəmçay, Əsrikçay, Şəmkirçay, Qoşqarçay, Gəncəçay, Kürəkçay.
1. Qidalanma mənbələri əsasən yağış sularıdır.
2. Kür çayının sağ qollarıdır
3. Ağstafaçay, Tovuzçay tranzit çaylardır.
4. Ağstafaçay üzərində eyni adlı su anbarı tikilmişdir.
5. Qoşqarçay ölkə daxilində ən çox çirklənmiş çay hesab olunur.
6. İki fiziki -coğrafi rayondan keçirlər. (Gəncə və Qazax-Qarabağ)

Vulkanik yayladan başlanan çaylar: Arpaçay, Tərtər və Həkəridir.

1. Tərtərçay Gəlinqaya zirvəsindən başlanır. Kəlbəcər, Tərtər, Bərdə inzibati rayonlarından axır.
2. Yeraltı sularla qidalanırlar. Səbəb effuziv vulkanik süxurların geniş yayılmasıdır.
3. Tərtərçayı Kür çayının sağ qoludur, üzərində işğal altında olan “Sərsəng” su anbarı var.
4. Həkəri çayı vulkanik yaylanın ən hündür zirvəsi olan Dəlidağdan başlanır. Araz çayına tökülür. Həkəri çayının bir qolu Bazarçay tranzit çayıdır.
5. Oxçuçay Qapıcıq dağı ətrafından başlanır və tranizt ən çox çirklənmiş çaydır.
6. Qarabağ silsiləsindən – Xaçınçay, Qarqarçay və Köndələn çay başlanır. Qarqar və Xaçın Kürün sağ qolu, Köndələn isə Arazın sol qoludur.

Qərbdən şərqə doğru – Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay, Ordubadçay. Bütün çaylar Arazın sol qoludur. Arazın sağ qolu İran İslam Respublikası ərazisindədir. Arpaçay tranzit çayıdır və üzərində eyniadlı su anbarı var. Ermənistan ərazisindən gəlir. Gilançay Qapıcıq zirvəsi ətrafında olan buzlaq suları ilə qidalanır. Çaylar suvarmada istifadə olunur. Naxçıvan çayları ən hündür mənsəbə malikdirlər. Palçıqlı sellər gətirirlər.

Astaraçay, Lənkərançay, Viləşçay, Bolqarçay, Təngərudçay. Astara və Bolqar çayları İran və Azərbaycan arasında sərhəd çayıdır. Başqa sözlə Şimali və Cənubi Azərbaycanı ayırır.

1. Yağış suları və yeraltı sular ilə qidalanırlar
2. Orta dağlıqdan başlayırlar.
3. Birbaşa Xəzərə tökülürlər (Bolqarçay istisnadır).
4. Qidalanmalarında qar və buzlaq suları iştirak etmir. Çünki Talış dağları orta hündürlüyə malikdir və qar və buzlaq (nival) yarana bilmir.

Kür çayı

Türkiyənin Qızılgədik dağlarından 2740 m hündürlükdən başlanır. Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan ərazisindən keçib Xəzərə tökülür. Qar suları ilə qidalanır, aprel ayında ən yüksək səviyyəyə, sentyabr ayında isə ən aşağı səviyyəyə çatır. Uzunluğu 1515 km-dir. Mənsəbi Nefçala rayonu ərazisindədir və töküldüyü yerdə delta yaradır. Azərbaycan ərazisində düşməsi azalır və meandr yaradır. Sabirabad şəhərindən sonra Kür heç bir qol qəbul etmir. Neftçaladan Yevlaxa qədər gəmiçilik üçün yaralıdır.

Araz çayı

Türkiyənin Bingöl silsiləsindən başlanır. 2990 m. uzunluğu 1072 km-dir. Sabirabad şəhərində -11 m hündürlükdə Kürə tökülür. Qidasının əsasını yeraltı sular təşkil edir. Mayda ən yüksək, Avqustda isə azsulu olur.

Azərbaycan çayları

Azərbaycan çayları — Azərbaycan Respublikası ərazisindən axan çaylar.

Kür çayı hövzəsi Azərbaycan Respublikası ərazisinin böyük əksəriyyətini təşkil edir

Azərbaycan çaylarını aşağıdakı 3 əsas qrupa bölmək olar:

• Azərbaycanın Kür hövzəsinə aid olan mərkəzi və qərb çayları;
• Azərbaycanın bilavasitə orta Xəzərə axan şimali-şərq çayları;
• Bilavasitə Xəzər dənizinin cənubuna axan cənubi-şərq çayları.

Mündəricat

• 1 Ümumi məlumat
• 2 Dağ çayları
• 3 Düzənlik çayları
• 4 Coğrafi yerləşməsinə görə çayların təsnifatı
  • 4.1 Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının çayları
    • 4.1.1 Abşeron-Qobustanın çayları
      • 4.1.1.1 Talış dağlarından axan çaylar
        • 4.1.1.1.1 Kür hövzəsinin çayları
        • 5.1 1000 km-dən yuxarı
        • 5.2 1000-100 km
        • 5.3 100-50 km

        Ümumi məlumat

        Azərbaycan ərazisində irili-xırdalı 8550-dən artıq axar sudan ibarət çay sistemi vardır ki, onların bütövlükdə ümumi uzunluğu 33665 km. təşkil edir. Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi 85600 km² qəbul edilir. Çayların 7550-sinin uzunluğu 5 km-dən az olan çaylardır. Qalan 800 çaydan yalnız 65-nin uzunluğu 50 km-ə qədər, 735-nin uzunluğu isə 6 km ilə 50 km arasında dəyişir.

        Azərbaycan ərazisindən axan ən iri çaylar Kür və Araz çaylarıdır.

        Çayları bir-birindən fərqləndirən iki böyük qrupa bölmək olar: dağ çayları və düzənlik çayları.

        Dağ çayları

        Dağ çayları öz mənbəyini dəniz səviyyəsindən 2000–3500 m. hündürlükdə olan dağlardan götürür, öz axarlarında çay pillələri və şəlalələr əmələ gətirir, dərin dərələrlə axır və düzənliklərə çıxdıqda güclü yarğanlar əmələ gətirərək çoxlu qollara ayrılırlar. Onlardan bəziləri tez-tez öz axarlarını dəyişir, digərləri isə yerin altı ilə sızaraq itir, yaxud kiçik bataqlıqlar əmələ gətirirlər.

        Düzənlik çayları

        Düzənlik çayları başlıca olaraq maili düzənliklərdə, geniş Kür-Araz ovlaqlarında, dərə və vadilərdə yerləşir. Axınları əyri-üyrü və sakit olan bu çaylar öz məcralarını asanlıqla yuyaraq yataqlarını lilləndirirlər. Onların suyu kənar qatışıqlarla bir o qədər də zəngin deyil və hamısının mənsəbi vardır. Lakin Kür çayı ətrafı depressiyanın və dənizyanı qum təpələrinin yaranması nəticəsində bu çayların bir qismi kor arteriyaya çevrilir və mənsəbləri itir. Dayaz çayların qidalanması əsasən dağ çayları, bulaq və yerüstü suların hesabına həyata keçir. Dayaz çayların sonuncu növünü adətən qara su (sularının hədsiz minerallaşması nəticəsi olaraq) adlandırırlar ki, onların mövcud olması da, dağ çayları arteriyaları ilə olduqca bağlıdır.

        Coğrafi yerləşməsinə görə çayların təsnifatı

        Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacının çayları

        Samur, Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, Vəlvələçay, Gilgilçay, Şabrançay, Ataçay

        Abşeron-Qobustanın çayları

        Pirsaatçay, Ceyrankeçməz, Sumqayıqçay, SitalçAy

        Talış dağlarından axan çaylar

        Bolqarçay, Viləşçay, Lənkərançay, Təngərud

        Kür hövzəsinin çayları

        Qanıx çayı , Balakən çay , Əyri çay , Daşagil çay , Araz çayı.

        Azərbaycan çaylarının siyahısı

        Əsas məqalə: Azərbaycan çaylarının siyahısı

        1000 km-dən yuxarı

        1000-100 km

        • Qanıxçay, 413 km
        • Qabırrıçay, 320 km
        • Samur çayı, 216 km
        • Anaxatır (Ehram və ya Xrami), 201 km
        • Tərtərçay, 200 km
        • Sumqayıtçay, 198 km
        • Kürəkçay, 186 km
        • Türyançay, 180 km
        • Bazarçay, 178 km
        • Bolqarçay, 163 km
        • Əyriçay, 135 km
        • Ağstafaçay, 133 km
        • Arpaçay, 126 km
        • Xaçınçay, 119 km
        • Pirsaatçay, 119 km
        • Göyçay, 115 km
        • Qarqarçay, 115 km
        • Viləşçay, 115 km
        • Həkəriçay, 113 km
        • Qudyalçay, 108 km
        • Qusarçay, 108 km
        • Ceyrankeçməzçay, 100 km

        100-50 km

        • Gəncəçay, 99 km
        • Gilançay, 99 km
        • Əlicançay, 98 km
        • Vəlvələçay, 98 km
        • Şəmkirçay, 95 km
        • Qaraçay, 93 km (Quba və Xaçmaz)
        • Zəyəmçay, 90 km
        • Köndələnçay, 89 km
        • Girdimançay, 88 km
        • Ağsuçay, 85 km
        • Oxçuçay, 85 km
        • Ləkərçay, 84 km
        • İncəçay, 83 km (Ağdərə, Tərtər və Yevlax)
        • Quruçay, 82 km (Xocavand və Füzuli)
        • Lənkərançay, 82 km
        • Gorançay, 81 km
        • Naxçıvançay, 81 km
        • Quruçay, 77 km (Quba və Xaçmaz)
        • Axıncaçay, 76 km
        • Qoşqarçay, 76 km
        • Gilgilçay, 72 km
        • Həsənsuçay, 71 km
        • Dəmiraparançay, 69 km
        • Ağçay, 68 km
        • Çikilçay, 68 km
        • Çağacıqçay, 65 km
        • Bala Kür, 63 km
        • Hocazsuçay, 63 km
        • Əlincəçay, 62 km
        • Xonaşençay, 62 km
        • Coğazçay, 60 km
        • Cəyirçay, 58 km
        • Muxaxçay, 56 km
        • Tikanliçay, 56 km
        • Kürmükçay, 55 km
        • Katexçay, 54 km
        • Şabrançay, 62 km
        • Künkütçay, 52 km
        • Bumçay, 51 km
        • İncəçay, 51 km (Cəbrayıl)
        • Zabuxçay, 51 km
        • Göytəpəçay, 50 km
        • Azərbaycanın çayları, gölləri və su anbarları 2014-10-17 at the Wayback Machine

        Həmçinin bax

        • Azərbaycanın daxili suları
        • Azərbaycan gölləri
        • Azərbaycan su anbarları
        • Azərbaycan şəlalələri

        Avqust 06, 2021
        Ən son məqalələr

        Avstraliya pərttəgözü

        Avstraliya söyüdü

        Avstraliyanın Antarktika ərazisi

        Avstraliyada multikulturalizm

        Avstraliyada ali təhsil

        Avstraliyadakı vulkanların siyahısı

        Avstraliyalılar

        Avstraliya–Okeaniya xalqları

        Avstriya

        Avstriya-Azərbaycan futbol matçlarının siyahısı

        Ən çox oxunan

        Tayqa qəhrəmanı (film, 1968)

        Tayqa zonası

        Tayqer Vuds

        Tayron Pover

        Tayto

        azərbaycan, çayları, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, azərba. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Azerbaycan caylari Azerbaycan Respublikasi erazisinden axan caylar Kur cayi hovzesi Azerbaycan Respublikasi erazisinin boyuk ekseriyyetini teskil edir Kur Tertercay Araz Girdimancay Elince cayi Oxcucay Kurmukcay Katexcay Hekeri Azerbaycan caylarini asagidaki 3 esas qrupa bolmek olar Azerbaycanin Kur hovzesine aid olan merkezi ve qerb caylari Azerbaycanin bilavasite orta Xezere axan simali serq caylari Bilavasite Xezer denizinin cenubuna axan cenubi serq caylari Mundericat 1 Umumi melumat 2 Dag caylari 3 Duzenlik caylari 4 Cografi yerlesmesine gore caylarin tesnifati 4 1 Boyuk Qafqazin simal serq yamacinin caylari 4 1 1 Abseron Qobustanin caylari 4 1 1 1 Talis daglarindan axan caylar 4 1 1 1 1 Kur hovzesinin caylari 5 Azerbaycan caylarinin siyahisi 5 1 1000 km den yuxari 5 2 1000 100 km 5 3 100 50 km 6 Menbe 7 Hemcinin baxUmumi melumat RedakteAzerbaycan erazisinde irili xirdali 8550 den artiq axar sudan ibaret cay sistemi vardir ki onlarin butovlukde umumi uzunlugu 33665 km teskil edir Butun bu caylarin su toplayici sahesi 85600 km qebul edilir Caylarin 7550 sinin uzunlugu 5 km den az olan caylardir Qalan 800 caydan yalniz 65 nin uzunlugu 50 km e qeder 735 nin uzunlugu ise 6 km ile 50 km arasinda deyisir Azerbaycan erazisinden axan en iri caylar Kur ve Araz caylaridir Caylari bir birinden ferqlendiren iki boyuk qrupa bolmek olar dag caylari ve duzenlik caylari Dag caylari RedakteDag caylari oz menbeyini deniz seviyyesinden 2000 3500 m hundurlukde olan daglardan goturur oz axarlarinda cay pilleleri ve selaleler emele getirir derin derelerle axir ve duzenliklere cixdiqda guclu yarganlar emele getirerek coxlu qollara ayrilirlar Onlardan bezileri tez tez oz axarlarini deyisir digerleri ise yerin alti ile sizaraq itir yaxud kicik bataqliqlar emele getirirler Duzenlik caylari RedakteDuzenlik caylari baslica olaraq maili duzenliklerde genis Kur Araz ovlaqlarinda dere ve vadilerde yerlesir Axinlari eyri uyru ve sakit olan bu caylar oz mecralarini asanliqla yuyaraq yataqlarini lillendirirler Onlarin suyu kenar qatisiqlarla bir o qeder de zengin deyil ve hamisinin mensebi vardir Lakin Kur cayi etrafi depressiyanin ve denizyani qum tepelerinin yaranmasi neticesinde bu caylarin bir qismi kor arteriyaya cevrilir ve mensebleri itir Dayaz caylarin qidalanmasi esasen dag caylari bulaq ve yerustu sularin hesabina heyata kecir Dayaz caylarin sonuncu novunu adeten qara su sularinin hedsiz minerallasmasi neticesi olaraq adlandirirlar ki onlarin movcud olmasi da dag caylari arteriyalari ile olduqca baglidir Cografi yerlesmesine gore caylarin tesnifati RedakteBoyuk Qafqazin simal serq yamacinin caylari Redakte Samur Qusarcay Qudyalcay Qaracay Velvelecay Gilgilcay Sabrancay Atacay Abseron Qobustanin caylari Redakte Pirsaatcay Ceyrankecmez Sumqayiqcay SitalcAy Talis daglarindan axan caylar Redakte Bolqarcay Vilescay Lenkerancay Tengerud Kur hovzesinin caylari Redakte Qanix cayi Balaken cay Eyri cay Dasagil cay Araz cayi Azerbaycan caylarinin siyahisi Redakte Esas meqale Azerbaycan caylarinin siyahisi1000 km den yuxari Redakte Kur 1515 km Araz 1072 km1000 100 km Redakte Qanixcay 413 km Qabirricay 320 km Samur cayi 216 km Anaxatir Ehram ve ya Xrami 201 km Tertercay 200 km Sumqayitcay 198 km Kurekcay 186 km Turyancay 180 km Bazarcay 178 km Bolqarcay 163 km Eyricay 135 km Agstafacay 133 km Arpacay 126 km Xacincay 119 km Pirsaatcay 119 km Goycay 115 km Qarqarcay 115 km Vilescay 115 km Hekericay 113 km Qudyalcay 108 km Qusarcay 108 km Ceyrankecmezcay 100 km100 50 km Redakte Gencecay 99 km Gilancay 99 km Elicancay 98 km Velvelecay 98 km Semkircay 95 km Qaracay 93 km Quba ve Xacmaz Zeyemcay 90 km Kondelencay 89 km Girdimancay 88 km Agsucay 85 km Oxcucay 85 km Lekercay 84 km Incecay 83 km Agdere Terter ve Yevlax Qurucay 82 km Xocavand ve Fuzuli Lenkerancay 82 km Gorancay 81 km Naxcivancay 81 km Qurucay 77 km Quba ve Xacmaz Axincacay 76 km Qosqarcay 76 km Gilgilcay 72 km Hesensucay 71 km Demiraparancay 69 km Agcay 68 km Cikilcay 68 km Cagaciqcay 65 km Bala Kur 63 km Hocazsucay 63 km Elincecay 62 km Xonasencay 62 km Cogazcay 60 km Ceyircay 58 km Muxaxcay 56 km Tikanlicay 56 km Kurmukcay 55 km Katexcay 54 km Sabrancay 62 km Kunkutcay 52 km Bumcay 51 km Incecay 51 km Cebrayil Zabuxcay 51 km Goytepecay 50 kmMenbe RedakteAzerbaycanin caylari golleri ve su anbarlari Arxivlesdirilib 2014 10 17 at the Wayback MachineHemcinin bax RedakteAzerbaycanin daxili sulari Azerbaycan golleri Azerbaycan su anbarlari Azerbaycan selaleleriMenbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan caylari amp oldid 5970245, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

        ne axtarsan burda

        en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

        Cay haqqinda melumat ��

        Cay haqqinda melumat saytımızda təqdim olunur. İçməli su ilə bütün dünyanı təmin edən çay sularına hər zaman ehtiyac yüksəkdir. Lakin son zamanlar baş verən hadisələr, insanlar tərəfindən təbiətə vurulan ziyanlar nəticəsində dünyada içməli su ehtiyatları tükənməkdə davam edir. Hətta bu barədə həyəcan təbiili də çalınır. Boş yerə olan su israflarının nəticəsində dünyanın bir çox yerində içməli su ehtiyatı tükənməkdədir. İnsanların çoxu susuzluqdan əziyyət çəkir. Azərbaycanın da bir çox bölgəsində su problemi yaşanır. Baxmayaraq ki, ölkədə irili-xırdalı çaylar heç də az deyil.

        Çay, cazibə qüvvəsi səbəbindən daha yüksək yerdən aşağıya doğru hərəkət edən sudur. Yağış yağdıqca çay dənizlərə doğru hərəkət etməyə başlayır və aşağıya doğru çaylara və göllərə doğru axır. Bəzən yer səthi düz olmur və bir istiqamətdə enişli olur. Axan su əvvəlcə kiçik axınlar şəklində aşağı enir. Kiçik axınlar birləşərək aşağı enərkən daha böyük axınlar və çaylar əmələ gətirir. Çaylar ən son olaraq okeanlara və ya dənizlərə axıb tökülür. Hər tərəfdən hündür quru ilə əhatə olunmuş yerə su axsa, orada göl əmələ gəlir. Əgər çayın axınının qarşısını almaq üçün bənd tikilirsə, əmələ gələn su göl yaradır. Bu süni göllər bu gün həyatın gələcəyi üçün vacib olan su anbarını yaradırlar.

        Su yalnız həyat yaranandan bəri təkcə insanlar üçün deyil, yer üzündəki bütün canlılar üçün vacib olan təbii ehtiyatlardandır. Hər birimizin bildiyi kimi təbii ehtiyatlar tükənə bilir. Yaşamaq üçün hava, torpaq, günəş işığı, qida kimi suyun da əhəmiyyəti çox böyükdür. Hətta “hava su kimi” sözü bunu aşıqca bəyan edir. Canlıların bədənində su ehtiyatı tükənərsə, bu ölümlə nəticələnir. İnsanlar üçün çaylar suvarma, enerji istehsalı, tullantıların utilizasiyası üçün vacibdir.

        Çay sularının formalaşması

        Çay Sularının başlanğıc nöqtəsi səmadır, çünki o, axın dövrünün bir hissəsini təşkil edir. Yağışlar yağmasa su artımı olmaz. Hətta əkinçilər yağış duası belə edirdilər ki, məhsulları məhv olmasın. Çaylarda axan suyun böyük hissəsi ətraf hövzələrə tökülür.

        Bununla belə, çaydakı suyun hamısı axıntıdan gəlmir. Quruya yağan yağış da yerin içinə sızaraq qrunt sularını əmələ gətirir. Quru səthinin altında, su təbəqəsi adlanan müəyyən bir dərinlikdə yer su ilə doyur. Əgər çay sahili əksər çaylarda olduğu kimi bu doymuş təbəqəni kəsərsə, su torpaqdan çaya sızmağa başlayır. Qrunt sularının sızması bəzən quruda və ya avtomobil yolu kimi təbəqələr götürüldükdə də görünə bilər. Çayın sahilində su daşıyan qaya təbəqələri görünə bilər. Bu təbələr şaquli şəkildə olur. Çaylardakı suyun bir hissəsi sahillərdən çıxan cərəyanlarla bağlıdır. Bu səbəbə görə də quraqlıq yerlərdə belə çaylarda tez-tez bir az su olur.

        AZƏRBAYCANDA MÖVCUD OLAN ÇAYLAR

        Azərbaycan səfalı yerlərdən biridir. Gözəl təbiəti, əlverişli iqlim şəariti burada bir çox məhsulların yetişdirilməsinə şərait yaradır. Həyat üçün vacib olan əsas su ehtiyatlarının əldə edildi çayları ölkəmizin müxtəlif bölgələrində görmək mümkündür.

        Ölkə ərazisində irili-xırdalı 8550-dən artıq axar sudan ibarət çay sistemi vardır. Onların bütövlükdə ümumi uzunluğu 33665 km-dir. Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi 85600 km² qəbul edilir. 7550-sinin uzunluğu 5 km-dən az olan çaylardır. Qalan 800 çaydan yalnız 65-nin uzunluğu 50 km-ə qədər, 735-nin uzunluğu isə 6 km ilə 50 km arasında dəyişir.

        Respublika ərazisindən axan ən iri çaylar Kür və Araz çaylarıdır.

        Azərbaycanda mövcud olan çayları iki yerə bölmək olar:

        1. Dağ çayları
        2. Düzənlik çayları

        Dağ çayları

        Dağ çayları öz mənbəyini dəniz səviyyəsindən 2000–3500 m. hündürlükdə olan dağlardan götürərək öz axarlarında çay pillələri və şəlalələr əmələ gətirirlər. Daha sonra isə dərin dərələrlə axaraq düzənliklərə çıxdıqda güclü yarğanlar əmələ gətirərək çoxlu qollara ayrılırlar. Onlardan bəziləri tez-tez öz axarlarını dəyişir, digərləri isə yerin altı ilə sızaraq itir, yaxud kiçik bataqlıqlar əmələ gəlməsinə səbəb olurlar.

        Düzənlik çaylar

        Düzənlik çayları başlıca olaraq maili düzənliklərdə, geniş Kür-Araz ovlaqlarında, dərə və vadilərdə yerləşir. Bu çaylar sakitdir. Axınları əyri-üyrüdür və öz məcralarını asanlıqla yuyaraq yataqlarını lilləndirirlər. Onların suyu kənar qatışıqlarla bir o qədər də zəngin deyil və hamısının mənsəbi vardır. Ancaq Kür çayı ətrafı depressiyanın və dənizyanı qum təpələrinin yaranması nəticəsində bu çayların bir qismi kor arteriyaya çevrilir və mənsəbləri itir. Dayaz çayların qidalanmasında əsasən dağ çayları, bulaq və yerüstü suların rolu böyükdür. Dayaz çayların sonuncu növünü adətən qara su (sularının hədsiz minerallaşması nəticəsi olaraq) adlandırırlar ki, onların mövcud olması da, dağ çayları arteriyaları ilə olduqca bağlıdır.

        Kür uzunuğu 1515 km olub Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstanın ərazisindən axan çaydır. Kür öz başlanğıcını Türkiyənin şimal-şərqindəki buzlaqlardan (Qızıl Gədək Dağı) götürür və Türkiyə və Gürcüstandan keçərək Azərbaycan ərazisinə daxil olur. Burada Kür özünün ən böyük qolu olan Araz çayı ilə Sabirabad şəhəri yaxınlığında birləşir və Neftçala rayonu ərazisində Xəzər dənizinə tökülür.

        Kürün axdığı yerlərdə insanlar bir neçə min il əvvəldən məskunlaşıblar. Kürün vadisində kənd təsərrüfatı işlərinin hesablamalara görə təxminən 4 500 il tarixi vardır. Eyni zamanda Kürün sahillərində yaşayan insanların əsas məşğuliyyətlərindən biri də balıqçılıq olmuşdur. Çünki Kürün suyu içməlidir və burada çox sayda fərqli növlərdə balıqlar yaşayır. Eramızdan təxminən 1200 il əvvələ qədər burada Kürün sahillərində yaşayan insanlar mədəniyyət yaratmağa nail olmuşlar, lakin 1200 il sonra bu xalqların yaşadıqları ərazilərdəki yaşayış mədəniyyətlərinin bir çoxu ya təbii fəlakətlər nəticəsində dağılmış, ya da köçəri tayfaların basqınları nəticəsində məhv edilmişdir. Dəli Kür deyimi boşuna yaranmamışdır. Kürün coşub daşması nəticəsində ətraf ərazilər yox olmuş yaxud da yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Samux şəhərinin yox olması da Kür daşqını nəticəsində olmuşdur. XX əsrdə Kürdə daşqınların sayı daha da çoxalmağa başladı. Buna görə həmin əsrin 50-ci illərindən başlayaraq bəndlər tikilərək su anbarları və orada kanallar inşa edilməyə başlandı. Əvvəllər Xəzər dənizindən Kür çayı vasitəsilə Tiflis şəhərinə qədər gəmi vasitəsilə üzərək getmək mümkün idi. Hazırda bu yoldan istifadə çay üzərində su elektrik stansiyasının inşasından sonra mümkün deyildir.

        Kür Gürcüstan ərazisindən keçərək ölkəmizə daxil olur. Kür-Araz ovalığı ilə axaraq Xəzər dənizinə (Qeyd edək ki, Xəzər çox böyük olduğu üçün dəniz adlansa da, əslində göldür) tökülür. Töküldüyü yerdə delta əmələ gətirir. Dənizə töküldüyü hissədə Kür çayı iki qola ayrılır: Ana kür və Bala kür.

        Ana Kür suyunu kiçik körfəz olan Qoltuq körfəzinə axıdır. Ümumi uzunluğu 1515 km olan Kür çayının 906 km-i Azərbaycan Respublikası ərazisindən keçir. Hövzəsinin sahəsi 188 min km²-dir.

        Araz Azərbaycan ərazisindən keçən böyük çaylardandır. Kürlə müqayisə edildikdə daha sakitdir, daşqınlar olmur. Bu çay Türkiyə, İran, Azərbaycan və Ermənistan əraziləri və sərhədləri boyunca axan çaydır. Çay öz mənbəyini Türkuyənin (Cadılar yurdu Nəzrin Bingöl massivi) Ərzurum dağlarından götürür. Azərbaycan Respublikası və İran ərazilərindən keçərək Sabirabad şəhəri yaxınlığında Suqovuşan adlanan ərazisində Kür çayı ilə birləşib Xəzər dənizinə tökülür. Suqovuşanın adı da bu iki çayın bir-birinə qovuşması əsasında yaranmışdır. Araz Azərbaycanı iki yerə bölərək Cənubi və Şimali Azərbaycan mədəniyyətində əsas rol oynamışdır. Belə ki, Araza yazılan şeirlər ədəbiyyatımızın inciləri hesab olunur.

        Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kürə Dəli Kür, Araza isə Xan Araz adlanır. X əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havrəlin Araz barədə yazdıqları yada düşür: Araz çayının suyu şirin, ləzzətli və yüngüldür. Müqayisə üçün deyək ki, qədim Sırdərya çayına qədim türklər Sil deyirdilər, bu da qədim türk dillərində təmiz, yaxşı sözündəndir. Heredotun yazdığına görə Sırdərya çayı da Araz adlanırdı.

        AZƏRBAYCAN ÇAYLARI

        Azərbaycanda çox sayda çaylar vardır ki, hər birinin adını əzbər bilmirik. Sizləri bu çaylar ilə tanış edək.

        1000 km-dən yuxarı

        1000-100 km

        • Qanıxçay, 413 km
        • Qabırrıçay, 320 km
        • Samur çayı, 216 km
        • Anaxatır (Ehram və ya Xrami), 201 km
        • Tərtərçay, 200 km
        • Sumqayıtçay, 198 km
        • Kürəkçay, 186 km
        • Türyançay, 180 km
        • Bazarçay, 178 km
        • Bolqarçay, 163 km
        • Əyriçay, 135 km
        • Ağstafaçay, 133 km
        • Arpaçay, 126 km
        • Xaçınçay, 119 km
        • Pirsaatçay, 119 km
        • Göyçay, 115 km
        • Qarqarçay, 115 km
        • Viləşçay, 115 km
        • Həkəriçay, 113 km
        • Qudyalçay, 108 km
        • Qusarçay, 108 km
        • Ceyrankeçməzçay, 100 km

        100-50 km

        • Gəncəçay, 99 km
        • Gilançay, 99 km
        • Əlicançay, 98 km
        • Vəlvələçay, 98 km
        • Şəmkirçay, 95 km
        • Qaraçay, 93 km (Quba və Xaçmaz)
        • Zəyəmçay, 90 km
        • Köndələnçay, 89 km
        • Girdimançay, 88 km
        • Ağsuçay, 85 km
        • Oxçuçay, 85 km
        • Ləkərçay, 84 km
        • İncəçay, 83 km (Ağdərə, Tərtər və Yevlax)
        • Quruçay, 82 km (Xocavand və Füzuli)
        • Lənkərançay, 82 km
        • Gorançay, 81 km
        • Naxçıvançay, 81 km
        • Quruçay, 77 km (Quba və Xaçmaz)
        • Axıncaçay, 76 km
        • Qoşqarçay, 76 km
        • Gilgilçay, 72 km
        • Həsənsuçay, 71 km
        • Dəmiraparançay, 69 km
        • Ağçay, 68 km
        • Çikilçay, 68 km
        • Çağacıqçay, 65 km
        • Bala Kür, 63 km
        • Hocazsuçay, 63 km
        • Əlincəçay, 62 km
        • Xonaşençay, 62 km
        • Coğazçay, 60 km
        • Cəyirçay, 58 km
        • Muxaxçay, 56 km
        • Tikanliçay, 56 km
        • Kürmükçay, 55 km
        • Katexçay, 54 km
        • Şabrançay, 62 km
        • Künkütçay, 52 km
        • Bumçay, 51 km
        • İncəçay, 51 km (Cəbrayıl)
        • Zabuxçay, 51 km
        • Göytəpəçay, 50 km

        Son olaraq qeyd edək ki, Araz çayı əsasən ermənilər tərəfindən çirkləndirir. Bu isə öz növbəsində içməli su ehtiyatını azaldır, su problemi yaradır. Bundan əlavə olaraq insanlar çayları, gölləri çirkləndirirlər ki, bu da kifayt qədər qlobal problemdir. Gələcəyimizdə su problemləri ilə qarşılaşmamaq üçün çaylarımızı, göllərimizi qorumalıyıq. Məişət tullantılarını və s.-i axar sulara atmamalıyıq. Çünki dünya bizim evimizdir. Bu evi qorumaq və təmiz saxlamaq hər birimizin borcudur.

        Похожие статьи

        • Azərbaycan şəhər mədəniyyəti

          Hər mədəniyyəti və mədəniyyətsizlik – ARAŞDIRMA Milli yeməklər : Azərbaycan xalq yeməkləri və içkiləri maddi mədəniyyətin mühüm tərkib həssəsi kimi öz…

        • Azərbaycan onamastikasına aid ler

          Tarixi abidələr Şeirlər ədəbiyyatımızın ən əvəzedilməz bir hissəsidir. Hər axtarışınıza uyğun ən yaxşı seirləri buradan tapa bilərsiniz. Azərbaycan…

        • Azərbaycan respublikası dövlət neft şirkəti socar 2018

          Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti – SOCAR Nəzarətin olmadığı şəffaflıq və məhdud hesabatlılıq Category : SOCAR SOCAR; SOCAR; SOCAR (empresa…

        • Azərbaycan tarixi 2ci cild

          V sinif. Azərbaycan tarixi. BSQ № 2 Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarından və qonşu ölkələrdən gəlib burada məskunlaşan türkdilli…

        • Azərbaycan tarixi.vii cilddə vii cild

          Azarbaycan tarihi: 7 cildda. VII cild: 1941-2002-ci illar respublika rəhbərliyinə dəfələrlə müraciət edərək rus dilinin öyrənilməsi üçün TarġXĠ…

        Related posts:

        1. 1ci sinif dövlt dili azrbaycan dili
        2. 2017 azrbaycan dili 4 cü sinif
        3. Azrbaycan trixi 1ci cild
        4. Azrbaycan xalq cümhuriyyti iqtisadiyyatı