Azrbaycan dialektologiya

Acı olsa da, etiraf edək ki, tarixin yaddaşı qısa, insanlar isə unutqan olurlar. Əcəba, indi çoxmu soydaşımız bilir ki, İraqda iki milyondan artıq qardaş-bacımız yaşayır?! Görəsən çoxmu soydaşımız bilir ki, indi Rusiya Federasiyasının tərkibində olan Dərbənd və Tabasaran rayonlarının 30 kəndində (biz hələ Dərbənd şəhərini demirik) yalnız azərbaycanlılar yaşayırlar?!

Dialektologiyanın tərifi

Lehçələrin elmi tədqiqi və ya bir dildə regional fərqlər.

Bir ölçüdə muxtar bir intizam olsa da, dialektologiya bəzi dilçilər tərəfindən sosyolinguistik bir alt sahə olaraq qəbul edilir.

Dialektologiya nədir?

• “Sociolinguists və dialektologlar bəzi məqsəd və üsulları bölüşdürür, ikimiz də müəyyən bir yerin dili (bir danışma cəmiyyəti ), istifadənin dili,” orijinal ” sözləri ilə fərqlənə bilən bir dil çeşidi müəyyənləşdirməklə maraqlanırıq Əksər fərq, keçmişdə dialektologların və ya dialekt coğrafyalarının bir-birindən fərqli, anlayışlı bir cəmiyyətin dili ilə maraqlandığından, digər formaların sonrakı hərəkətdən standarta doğru olması ilə nəticələndiyini nəzərə alaraq, digər tərəfdən sosiolinguistlərdir. bir cəmiyyətdə müxtəlif formalarda (və onların sosial qiymətləndirməsində) maraqlıdır .
  Leyk coğrafiyası və dialektologiyasının məqsədi xüsusi nitq xüsusiyyətlərinin tapıldığını göstərmək və dialekt bölgələri arasında sərhədləri aşkar etmək olmuşdur. Lakin dialekt coğrafiyası, hər bir bölgədə ənənəvi nitq tapmaq üçün, regional lehçələrin, qonşuları tərəfindən təsirlənməmiş və ya ümumi dil ilə fərqləndiyini nəzərə alsaq, “.
  (Gerard Van Herk, Sociolinguistics nədir? Wiley-Blackwell, 2012)

Dialekt Coğrafiyası

• “Dialekt coğrafiyası metodologiya və ya (daha doğru) dialekt fərqlərinin sübutlarının sistematik şəkildə toplanması üçün bir sıra metoddur .
  “Leyk coğrafiyasında ilk böyük layihə həyata keçirildikdən sonra artıq bir əsr keçdi və o dövrdə metodologiyadan istifadə etmiş böyük və kiçik yüzlərlə layihə var idi .
  “1980-ci illərdə başlayan dialekt coğrafiyasında baş verən yeniliklər: Kretzschmarın Orta və Cənub Atlantik Ştatlarının layihəsinin bərpası, Upton və onun köməkçiləri tərəfindən İngilis dili lehçələrinin sorğusunun təhlilinin bərpası Əlbəttə ki, Pederson Körfəz Dövlətləri nəşrləridir. Bunlara əlavə olaraq, İspaniyadakı Manuel Alvarın rəhbərliyi altında, Fransanın Milli Müdafiə Mərkəzi tərəfindən maliyyələşdirilən və Meksikanı da daxil olmaqla bir çox yerlərdə əhəmiyyətli regional layihələr həyata keçirilir. Kanarya adaları, Vanuatu və Reunion, dialekt atlasları nisbətən çoxluqda görünən, bəziləri isə köhnə sahə işlərinin gecikmə nöqtələri və sonrakı araşdırmaların son məhsullarıdır.
  ” Yeniliklərin bir səbəbi texnoloji cəhətdir , dialektologiya , dil tədqiqatlarının ən məlumat yönümlü bölməsi, nəhayət özünə tapşırıqlara uyğun vasitələr tapdı”.
  (JK Chambers və Peter Trudgill, Dialektologiya , 2nd ed., Cambridge University Press, 1998)

Sosial dialektologiya

• “Sosial dialektologiya, kölgəlik və hərəkətliliklə xarakterizə olan cəmiyyətlərə, kənd yerleşmiş cəmiyyətlərdən diqqət mərkəzinə çevrilməsində ənənəvi dialektologiyadan fərqlənir . Sosial dialektologiyanın bir intizam kimi yetişdiyi bir əlamətdir ki, alimlər artıq bir sıra nəticələrin Paralel inkişafları tapmaq və izah etmək üçün işlər. ”
  (David Britaniya və Jenni Cheshire, “Təqdimat”. Sosial dialektologiya: Peter Trudgillin Onurunda , John Benjaminlər, 2003)

Dialektologiya şəkilləri

• ” Sosial dialektologiyada müxtəlif növlər arasındakı sərhədlər öyrənilən dilçilər tərəfindən müxtəlif növlər arasında fərqli fərqlər meydana gətirən faktiki fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərə əsasən müəyyən edilir. Regional dialektologiyada sərhədlər tədqiq edilmiş sahə işçilərinin danışanların və ya spikerlərin hesabatlarını əks etdirən məlumatları əks etdirir.Ağvet dialektologiyasında qeyri-linqvistiklərin dil ilə bağlı olan inancları və düşüncələri müxtəlif növləri ayırmaq üçün istifadə edilir. Dil haqqında insanlar haqqında təsəvvür et ki, dəqiq və ya düzgün deyil, tədqiqatçı üçün vacibdir natiqlər haqqında danışan obyektiv faktlar kimi. ”
  (Miriam Meyerhoff, Sociolinguistics Tətbiqi , 2-ci Routledge, 2011)

Azrbaycan dialektologiya

Azərbaycan dilinin qərib dialektləri

İllərdən bəri Kərkük və Dərbənd adı çəkiləndə yaddaşımda kərküklü tədqiqatçı Səid İrmağın kəlamı canlanır: “Vətən torpağı kiçilib genişlənə bilər, tamamilə əldən çıxa bilər, hətta şan və şərəfi tapdalana bilər, dini dəyişdirilə bilər. Lakin bir şey dəyişmir. Qalan bu tək varlıq ana dilidir” fikrində böyük bir həqiqət:

Kəs qovun dilim-dilim,

Mən dilimnən vaz keçməm,

bayatısı ilə məntiqi bir bağlılıq vardır. Yoxsa əsrlərlə ayrı düşmüş, məktəb və mədrəsəsi yad dildə olan soydaşlarımız hakim xalqın dilini qəbul edər, öz ana dilini unudardılar. Əslində, hakim xalqlar əsrlər boyu buna can atmışlar. Sovet dönəmində Azərbaycanla bağlı Dərbəndin adını çəkmək yasaq idi. İraqda da eyni vəziyyət hökm sürürdü. Türkdilli xalqların nümayəndələrinin Kərkükə ayaq basması qadağan idi. Hakim dairələr onların varlığını danmağa çalışırdılar.

Acı olsa da, etiraf edək ki, tarixin yaddaşı qısa, insanlar isə unutqan olurlar. Əcəba, indi çoxmu soydaşımız bilir ki, İraqda iki milyondan artıq qardaş-bacımız yaşayır?! Görəsən çoxmu soydaşımız bilir ki, indi Rusiya Federasiyasının tərkibində olan Dərbənd və Tabasaran rayonlarının 30 kəndində (biz hələ Dərbənd şəhərini demirik) yalnız azərbaycanlılar yaşayırlar?!

Bu yöndən tarixin keşməkeşləri elm adamlarını daha çox narahat edir. Odur ki, sovetlərin dayaqlarının laxlamağa, qılıncının kəsərinin korşalmağa başladığı 1976-1980-ci illərdə akademiyamızın Dilçilik İnstitutunun direktoru akademik Məmmədağa Şirəliyevin təşəbbüsü və təşkilatçılığı ilə dialektologiya şöbəsinin əməkdaşları – B.Tağıyev (1976-1978), S.Behbudov, Ə.Ağayev, Z.Xasiyev (1976-1980), N.Məmmədov (1976-1979), F.Xalıqov (1980), şöbənin müdiri professor Musa İslamovun rəhbərliyi ilə 7 dəfə həmin kəndlərdə dialektoloji ekspedisiyalarda olmuş, toplanan zəngin material əsasında “Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti” adlı tarixi əsər yazmışdılar. Lakin bir çox başqa əsərlər kimi, bu əsər də çap üzünə həsrət qalmışdı. Belə əsərlərdən biri də “Azərbaycan dilinin Meğri şivəsi”dir. Məlumdur ki, XX əsrin əvvəllərinə qədər bu ərazilər Azərbaycan torpağı olmuş, burada azərbaycanlılar yaşamış, sonralar ermənilərin və himayədarlarının məkrli niyyətləri ilə Azərbaycanı Naxçıvan və Türkiyədən ayrı salmaq üçün həmin yerlər ermənilərə verilmişdir.

Qədim zamanlar bir yana, hətta orta əsrlərdə səyyahların, elm adamlarının, yazarların Azərbaycan haqqında dedikləri hər hansı bir fikri əzizləyə-əzizləyə dəyərləndiririk. O da olsun dəlilə-sübuta ehtiyac duyulmayan “Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti”, “Azərbaycan dilinin Meğri şivəsi” və “İraq-türkman ləhcəsi” kimi tarixi abidələr!

Adları çəkilən ölməz əsərlərin işıq üzü görməsində Milli Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademik Ağamusa Axundovun və Dialektologiya şöbəsinin müdiri professor Qəzənfər Kazımovun əməyi az olmamışdır. Bizə qalırsa, gələcək nəsillərə bundan böyük ərməğan düşünmək çətindir.

Yeri gəlmişkən, Dialektologiya şöbəsinin əməkdaşları ilə birgə yazdığım və maddi köməyimlə çap olunan fundamental “İraq-türkman ləhcəsi” (Bakı, “Elm”, 2004, 422 s.) adlı əsərə professor Q.Kazımov sanballı giriş məqaləsi yazmışdır.

Onu da deyim ki, Dərbənd dialekti ilə İraq-türkman ləhcəsi arasında istər fonetik, istər leksik, istərsə də qrammatik cəhətdən oxşar xüsusiyyətlər çoxdur. Bu da təsadüfi deyildir. Əvvələn, ona görə ki, hər iki qərib dialekt Azərbaycan dilinə məxsusdur. İkincisi isə, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının III cildi, səhifə 418-də göstərildiyi kimi, 1509-cu ildə Şah İsmayıl Dərbəndi tutandan sonra İraqda məskunlaşan Bayat qəbiləsinin bir hissəsini Dərbəndə köçürmüşdü.

Dərbənd dialektinə dair materiallar Dərbənd rayonunun 21, Tabasaran rayonunun 7 sırf azərbaycanlılar yaşayan kəndindən toplanmışdır. Təkcə kənd adlarında sabitləşən toponim və etnotoponimlər xalqımızın keşməkeşli tarixindən xəbər verən qiymətli faktlardır. Dəliçoban, Qaradağlı, Padar, Tatlar, Ulutərəkəmə, Marağa və s. belələrindəndir.

Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, əsər Azərbaycan dialektologiya elminin yaranmasında və inkişafında xidmətləri olan, ömürlərini türkologiya elmimizin bu sahəsinə həsr edən alimlərimiz – Musa İslamov, Bəbir Tağıyev, Seyfi Behbudov, Əlimuxtar Ağayev, Zirəddin Xasıyev tərəfindən dialektologiya elminin son nailiyyətləri əsasında yazılmışdır. İlk dəfə olaraq monoqrafik tədqiqə cəlb olunan Dərbənd dialekti üzərində iş “Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin monoqrafik tədqiqinə aid proqram”a uyğun olaraq aparılmışdır. Əsəri yazarkən alimlərimiz təsviri, müqayisəli və tarixi-müqayisəli metoddan istifadə etmişlər.

Bu qiymətli əsəri dialektoloqlarımız fonetika, morfologiya, sintaksis və leksika fəsillərinə bölərək tədqiq etmişlər. Kitabın sonunda tədqiqatçıların gəldikləri qənaətləri təsdiqləyən, yerli şivədə olan mətnlər və lüğət də verilmişdir. Tədqiqat göstərir ki, Dərbənd dialektinin şivələri fonetik, qrammatik və leksik xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan dilinin şimal-şərq (xüsusən Quba-Xaçmaz) və şimal-qərb (xüsusən, Zaqatala-Qax) rayonları şivələrinə uyğun gəlir.

Qədim dil faktları ilə zəngin olan Dərbənd dialektində qıpçaq qrupu türk dillərinə məxsus xüsusiyyətlər üstünlük təşkil edir ki, bu da əsassız deyildir. Tarixçi Nəsəvinin (XIII əsr) məlumatına görə, Cəlaləddin Xarəzmşahın dövründə Dərbənd ətrafına 50 min qıpçaq ailəsi köçmüşdü.

Məlumdur ki, akademik M.Şirəliyevin Azərbaycan dili dialektlərinin öyrənilməsi yolunda ən böyük arzusu Kərkük və Dərbənd dialektlərinə, eləcə də indi Gürcüstana daxil olan Borçalı mahalının şivələrinə dair materialların toplanması və tədqiqi idi. Hər iki dialektin və Borçalı şivələrinin (Borçalıda şivə materialları toplayan ekspedisiyaya şəxsən o özü rəhbərlik edirdi) öyrənilməsinin təşəbbüskarı akademik M.Şirəliyev idi.

İllərlə öncə namizədlik dissertasiyamı yazarkən elmi rəhbərim akademik M.Şirəliyev olub. “Azərbaycan dilinin Kərkük dialekti” adlı mövzunu da özü seçmişdi. 1962-ci ildə İraqa tərcüməçi işləməyə gedəndə məni yanına çağırdı və özünün hazırladığı “Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrinin monoqrafik tədqiqinə dair proqram” və “Bakı dialekti” kitabını mənə verərək dönə-dönə tapşırdı ki, Kərkük dialekti İraq türkmanlarının azərbaycanlı olduğunu göstərə biləcək əsas sübutdur. Bu şansı əldən vermək olmaz.

Akademik M.Şirəliyevin vətəndaşlıq fəaliyyətinin mənasını, xalqımıza olan dərin məhəbbətini sonralar yaşa dolduqca daha yaxşı anladım və “Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti”ni vərəqlədikcə böyük alimin hissini-həyəcanını mən də yaşadım. Elm fədaisi, akademik M.Şirəliyevin ruhu şad olsun. Azərbaycan dilinin hər iki qərib dialekti – Kərkük və Dərbənd dialektləri monoqrafik tədqiqata cəlb olunaraq xalqa çatdırılmışdır. Və bu iş uzun müddət akademik M.Şirəliyevin rəhbərlik etdiyi Dilçilik İnstitutunda yerinə yetirilmişdir. Hər iki fundamental elmi-tədqiqat işinin – tarixi abidələrin əbədiyaşar olacağına şübhə yoxdur. Çünki hər iki qərib dialekt

Torpağım, daşım qərib, –

deyən qardaş-bacılarımızı ovunduran, hər an onların kimliyini yada salan qürbət taleli tarixi abidələrimizdir.

filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.- 2010.- 9 fevral.- S. 7.