Azərbaycan dialektologiyası

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gi- laki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; Arab 2.5%; other 13.5%.

Azerbaycan Dilinin Dialektleri – Wikipedia

Azərbaycan dilinin dialektləri — kompakt şəkildə əsasən tarixi Azərbaycan ərazisində yaşayan etnik azərbaycanlıların danışdıqları şivələrin məcmusudur. 2015–ci il etibarı ilə Azərbaycan dilində danışanların sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur.

Azərbaycan dili dialektləri xəritəsi
Qarabağ ləhcəsi və folkloru haqqında. Ceyhun Hacıbəyli, 1933-cü il
Dağıstanda Aşağı Qatrux ləhcəsində şeirin videosu

Mündəricat

1 Məskunlaşma və say

1.1 İranda
1.2 Azərbaycanda
1.3 Türkiyədə
1.4 İraqda
1.5 Gürcüstanda
1.6 Rusiyada
1.7 Əfqanıstanda
1.8 Suriyada
1.9 Ukraynada
1.10 Qırğızıstanda
1.11 Livanda
1.12 Ermənistanda
1.13 Belarusda

3.1 Şimal-şərq ləhcəsi
3.2 Qərb ləhcəsi
3.3 Cənub ləhcəsi
3.4 Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri
3.5 Keçid (aralıq) şivələr

Məskunlaşma və say

Əsas məqalələr: Azərbaycanlılar və Azərbaycan diasporu

Ana dili olaraq Azərbaycan dilində danışan əhali geniş coğrafiyada kompakt şəkildə məskunlaşmışdır.

İranda

2010-cu ildə İran Mədəniyyət Nazirliyinin həyata keçirdiyi ölkə miqyaslı sorğuya əsasən danışanların ana dili əsasında İran azərbaycanlılarının (Türklərin) məskun olduqları ostanlar və həmin ostanlarda əhali içində nisbətləri.

Əsas məqalələr: İran əhalisi və İran azərbaycanlıları

Şahın xahişi ilə Rusiyadan hərbi məsləhətçi qismində göndərilmiş general–mayor qraf İvan Osipoviç Simoniçin yavəri olaraq 1837–1840–cı illərdə İranda olmuş podpolkovnik İvan Fyodoroviç Blaramberq bu dövlətdə müxtəlif rəsmi və qeyri–rəsmi şəxslərdən duyduğu məlumatları təhlil edir və belə qənaətə gəlir ki, İranın ümumi əhalisi 5 milyon nəfərdən çox deyil. [1]

Alman əsilli şərqşünas Yulius Sezar Hentşenin 1869–cu ildə istinad etdiyi mənbəni göstərmədən qeyd edir ki, 5 milyon nəfərdən ibarət İran əhalisinin 1 milyon nəfərini türktatarlar, 125 min nəfərini isə türkmənlər təşkil edir. [2]

Türkmanlar xaric bütün İran türklərini həm də azərbaycanlılar adlandıran, Budapeştdə (Avstriya–Macarıstan) doğulmuş və müasir İran ərazisindən keçərək 1861–1864–cü illərdə Orta Asiyaya səfər etmiş yəhudi əsilli türkoloq və şərqşünas Armin Vamberi 1885–ci ildə nəşr edilmiş “Türk xalqı” kitabında İranda onların sayını 2 milyon nəfər təxmin edir. [3] [q 1] Rus əsilli şərqşünas və etnoqraf Nikolay Aleksandroviç Aristov (ru) isə iddia edir ki, Vamberiyə görə bu say İran əhalisinin üçdə birinə bərabər idi. [4]

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə İran türkləri haqqında 1912–ci ildə qələmə aldığı yazılarında qeyd edirdi ki, türklər ən aşağı ehtimalla İran əhalisinin üçdə birini təşkil edirlər. [5]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində millət vəkili olmuş və 1920–ci ildən 1971–ci ildə vəfatı tarixinədək Türkiyədə mühacir həyatı yaşamış yazıçı Mirzə Məmmədsadıq Axundzadənin təxmininə görə 1939–1940–cı illərdə təqribən 10 milyon [6] nəfər olan İran əhalisinin 5 milyon nəfərini türklər təşkil edirdi. [7]

Rusiya Elmlər Akademiyasının Asiya Xaqları İnstitutu tərəfindən yayımlanan “Qısa hesabatlar”ın 77–ci buraxılışında nəşr edilmiş S. M. Əliyevin “Müasir İranda milli məsələ” [8] məqaləsində olan məlumatlara görə [9] general–leytenant Hüseyn Əli Razmaranın (fars. حسین علی رزم آرا ‎; ing. Hossein Ali Razmara ) redaktorluğu ilə 1949–1953–cü illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik “İranın coğrafi lüğəti”nə (ing. Geographical Dictionary of İran ; fars. دیکشنری جغرافیایی ایران ‎ Fərhəng-i cuğrafiya-yi İran) [q 2] əsasən sovet iranşünası G. M. Petrovun (rus. Г. М. Петров ) tərtib etdiyi cədvələ görə 18.612.800 nəfər olan İran əhalisinin 4.525.200 nəfərini azərbaycanlılar, 237.800 nəfərini qaşqaylar, 227.600 nəfərini türkmənlər və 97.400 nəfərini əfşarlar təşkil edirdi. [10] Bu hesablamaya əsasən türkmənlər xaric azərbaycanlı, qaşqay və əfşar kimi ayrıca təsnifləndirilmişlər birlikdə ümumi İran əhalsi içərisində 26.11 %, təkcə azərbaycanlılar kimi təsnifləndirilmiş əhali isə 24.31 % olmuşdur. Qaşqaylar dil olaraq Azərbaycan dilinə olduqca yaxın, İranda yaşayan əfşarlar isə Azərbaycan dilində danışırlar. [11] [12] [13]

Hüseyn Nihal Atsız hesab edirdi ki, 25 milyon nəfər olan İran əhalisinin 12 milyon nəfərini etnik türklər təşkil edir. [14]

Dr. Mustafa Kafalı 1972–ci ildə “Törə jurnalı”nda nəşr edilmiş “Azərbaycan və Azəri türkləri” adlı məqaləsində yazır ki, “İranda təqribən 10 milyon nəfər türk yaşayır ki, onlardan da minimum 6 milyon nəfəri Cənubi Azərbaycanda məskundur”. [15]

Ethnologue 1978–ci ildə gerçəkləşmiş IX nəşrində azərbaycan dilində danışanların sayını 6 milyon nəfəri İranda, 4.38 milyon nəfəri isə Azərbaycan SSR–də olmaqla cəmi 10.38 milyon nəfər təxmin etmişdir. [16]

Kolumbiya Universitetinin professoru Şahruğ Arxavi 1980-ci ildə ABŞ-da nəşr edilmiş kitabında Ayətullah Xomeyni ilə Ayətullah Kazım Şəriətmədari arasındakı fikir ayrılığından danışarkən sonuncunun əsli “Azərbaycan türkü” olan, Azərbaycan, Zəncan, Gilan və digər əyalətlərdə yaşayan 14 milyon İranlı tərəfindən dəstəkləndiyini vurğulayır. [17]

Fransız əsilli türkoloq və şərqşünas Jan-Pol Ruya (fr. Jean-Paul Roux ) görə İran əhalisinin 30%–ini türk dillərində danışan xalqlar təşkil edir. [18] Bu xalqlardan ən böyüyü İran əhalisinin 20%–ini təşkil edən azərbaycanlılardır; türkmənlər, qaşqaylar və digər türkcə danışan xalqlar isə ölkə əhalisinin 10%–ni təşkil edirlər. [18]

Plattsburq Nyu York Dövlət Universiteti Kollecinin (en) antropologiya üzrə professoru Patrisia C. Higgins (ing. Patricia J. Higgins ) 1984–cü ildə nəşr edilmiş “Müasir İranda azlıq–dövlət münasibətləri” adlı məqaləsində İranda 1956, 1966 və 1976–cı illərdəki siyahıyaalınmalar zamanı əhalinin etnik mənsubiyyəti və ana dili haqqında qeydlərin, həmçinin əhalinin danışdığı dillər haqda rəsmi araşdırmaların olmamasını vurğulayır və bir neçə ikinci dərəcəli mənbəyə [K 1] əsaslanaraq 1977–ci ildə İranın 33.393 milyon nəfər olan ümumi əhalisindən 9 milyon nəfərini azərbaycanlıların, 400 min nəfərini qaşqayların, 500 min nəfərini isə türkmənlərin təşkil etdiyini təxmin edir. [19]

İranda əhalinin siyahıyaalınmaları tarixində ilk və hələ ki, son dəfə 1986–cı ildə sorğu anketinə şəxsin fars dilini bilmə səviyyəsi ilə əlaqədar sual daxil edilmişdir. [20] Siyahıyaalınmanın yekunlarına görə ölkə əhalisinin 82.70%–i fars dilini bildiyini iddia edirdi. [20] [21] [22]

Nəyə əsaslandığını qeyd etməyən alman əsilli türkoloq Gerhard Dörferə görə İran əhalisinin 41%–ni farslar, 29%–ni digər iranlılar (kürdlər, gilanlılar və sairə), 4%–ni ərəblər, 26%–ni isə türklər təşkil edir. [23]

“İnsan haqlarını izləmə təşkilatı”nın (ing. Human Rights Watch ) 1997–ci ildə yayımladığı İranla bağlı “Dini və etnik azlıqlar: qanunlarda və praktikada ayrıseçkilik” (ing. Religious And Ethnic minorities: Discrimination in Law And Practice ) adlı hesabatına görə İranın 60 milyon [24] nəfərdən çox olan əhalisinin 15–20 milyon [25] nəfərini, yəni 25%–33%–ni azərbaycanlılar təşkil edirdi.

Baş redaktoru ABŞ–lı tarixçi, Ratgərz Universitetinin (en) politologiya üzrə professoru Aleksandr Con Möytl (en) olan və iki cild şəklində 2000–ci ildə ABŞ–ın San-Diyeqo şəhərində nəşr edilmiş “Millətçilik Ensiklopediyası”na görə azərbaycanlılar və türk tayfa qrupları İran əhalisinin 25%–30%–ni, türkmənlər isə 2%–ni təşkil edirlər. [26]

Ceyms Minahan müəllifi olduğu və 2000–ci ildə ABŞ–ın Konnektikut ştatının Vestport (en) şəhərində nəşr edilmiş “Vahid Avropa, çoxlu millətlər: Avropanın milli qruplarının tarixi lüğəti” adlı kitabında qeyd edir ki, “İran Azərbaycanı adlanan regionda 15 ilə 20 milyon nəfər arası azərbaycanlı yaşayır”. [27]

Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, iqtisad elmləri doktoru, professor Genadiy İllarionoviç Çufrinin (ru) redaktorluğu ilə 2001–ci ildə Oksfordda nəşr edilmiş “Xəzər dənizi regionunda təhlükəsizlik” adlı kitabda işıq üzü görən “Xəzər regionunda Azərbaycanın strateji seçimi” adlı məqaləsində Sabit Bağırov qeyd edir ki, “Azərbaycanlıların çoxluğu Azərbaycanda yox İranda yaşayır; əslində İranda azərbaycanlıların sayı bu ölkənin hakim etnik qrupu olan farslarla müqayisə edilə bilər; müxtəlif mütəxəssislərin fikrincə onların sayı müstəqil Azərbaycanda olandan 1.5–2.8 dəfə daha çox, 20 ilə 30 milyon nəfər arasındadır.” [28]

2009–cu ildə Nyu York şəhərində nəşr edilmiş “Afrika və Yaxın Şərq xalqlarının ensiklopediyası”na (ing. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East ) görə “hazırda etnik azərbaycanlıların təxminən 75%–i İranda, qalan qisminin əksəriyyəti isə Azərbaycanda yaşayır; Ərdəbil, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Zəncan, Həmədan, Astara və Qəzvin əyalətlərində əhalinin 90%–ini etnik azərbaycanlılar təşkil edir; Azərbaycanlıların İranda üstünlük təşkil etdikləri ərazi 65.6 min mil² (≈ 169.9 min km²) [q 3] olduğu halda Azərbaycan Respublikası cəmi 33.4 min mil² (≈ 86.5 min km²) ərazini əhatə edir; İran azərbaycanlıları İran əhalisinin təxminən dörddə birini və ya 16 milyon nəfərini təşkil edirlər”. [29]

ABŞ–da doğulmuş, ABŞ–la yanaşı həm də əsasən İsraildə elmi, pedoqoji və ictimai fəaliyyətini davam etdirən alim, Tel-Əviv Universitetinin Tarix Məktəbinin fəlsəfə doktoru, politologiya professoru Brenda Şafferə görə İranda azərbaycanlılar ölkə əhalisinin təqribən üçdə birini və ya 20 milyon nəfərini təşkil edirlər. [30] [31]

Alabama ştatının Mobil şəhərində yerləşən Cənubi Alabama Universitetində (en) “Politologiya və ədliyyə cinayəti kafedrası”nın (ing. Department of Political Science and Criminal Justice ) rəhbəri, professor Nadir Əntəssara görə İranda ölkə əhalisinin 17 milyon nəfərini və ya təqribən üçdə birini azərbaycanlılar təşkil edir. [32]

Konqresin Tədqiqat Xidmətinin (en) Məlumat Xidməti Qrupunda məlumat araşdırma mütəxəssisi olan Hüseyn D. Həsən Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresi üçün hazırladığı hesabtda qeyd edir ki, “təqribən hər dördüncü İran sakini azərbaycanlıdır, bu isə onları sayı 18 milyonu aşan ən böyük etnik azlıq edir”. [33]

Kəvn Boyl (ing. Kevin Boyle ) və Cüliət Şin (ing. Juliet Sheen ) tərəfindən yazılmış və ilk dəfə 1997–ci ildə Londonda nəşr edilmiş “Din və inanc azadlığı: Ümumdünya hesabatı” kitabında İrandan bəhs edilərkən qeyd edilir ki, “Bir neçə şimal–qərb və mərkəzi əyalətlərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı rəsmi əhalinin 27%–i qədər və ya 16 milyon nəfərdən çox təxmin edilir; Bu isə Qafqazdakı keçmiş sovet respublikası olan Azərbaycan əhalisindən 2 dəfədən də çoxdur; Ümumi sayları təqribən 25 % olan digər azlıqlarla bərabər dominant farsdilli icma özü də azlıqdır”. [34]

Minnesota Universitetinin antropologiya üzrə professoru Vilyam Omən Bimən (en) 2008–ci ildə Çikaqo şəhərində nəşr edilmiş “Böyük şeytan və dəli mollarlar: ABŞ və İran bir–birini necə iblis kimi göstərir” adlı kitabında yazır: “Ayətullah Seyid Kazım Şəriət-Mədari bənzər bir taleyi yaşadı. Ayətullah Şəriət-Mədari İranda şahın devrilməsi ilə nəticələnən hadisələr zamanı inqilabın İranda yaşayan əsas dini lideri qəbul edilir. O, İran əhalisinin bəlkə də 30%–ni təşkil edən Azərbaycanın türkləri arasında güclü dəstəklənirdi.” [35]

Maykl P. Kruassan və Bülent Arasın [K 2] redaktorluğu ilə 1999–cu ildə ABŞ–ın Konnektikut ştatının Vestport şəhərində nəşr edilmiş “Xəzər dənizi regionunda neft və geosiyasət” adlı kitabda işıq üzü görən “Azərbaycan: ölkənin gələcəyində neft və siyasət” adlı məqaləsində tarix elmləri doktoru, 1992–1994–cü illərdə Azərbaycan Respublikasının İran İslam Respublikasında Fövqəladə və Səlahiyyətli Səfiri olmuş Nəsib Nəsibli iddia edir ki, azərbaycanlılar İran əhalisinin üçdə birini təşkil edirlər. [37] Eyni müəllif “Azərbaycan – İran münasibətləri: çətinliklər və perspektivlər” adlı məqaləsində bu nisbəti 40 % olaraq göstərmişdir. [38]

Coan Makevoy və Brendan Olerinin redaktorluğu ilə 2013–cü ildə ABŞ–ın Pensilvaniya ştatının Filadelfiya şəhərində nəşr edilmiş “Dərindən bölünmüş yerlərdə güc paylaşımı” adlı kitabda işıq üzü görən “Bölünmüş imperiyalarda kompromis mənbəyi kimi dinin müvəffəqiyyəti: Osmanlılar və Səfəvilər, keçmişdə və indi” adlı məqaləsində Bencamin Broudə yazır: “Yaxın Şərq dövlətlərinin subdominant əhalisini təxmin etmək çox çətindir, lakin İranda azəri əhalini əksər müşahidəçilər təqribən 25 %, bəziləri isə üçdə bir kimi yüksək nisbətdə qəbul edirlər . “. [39]

təqribən 25%–ni təşkil edirlər. [40]

Dr. Rəcəb Albayraq Hacaloğlu 2013–cü ildə Ankarada nəşr edilmiş “Türklərin İranı” adlı kitabında qeyd edir ki, “rəsmi dili farsca olan İranda əhalinin etnik tərkibi olduqca qarışıqdır; ölkədəki türk əhalinin sayı 30–31 milyon olduğu üçün, ana dili kimi türkçə danışaların nisbəti 43 % olsa da, ümumi ölkə əhalisinin 55–60 faizdən çoxu bu dili bilir”. [41] İranda türklərin sayını hesablamağa çalışmış müəllifə görə 2006–cı ildə 70.049.262 nəfər olan ölkə əhalisinin təqribən 30.855.205 nəfərini türklər təşkil edirdi. [42]

F. Stiven Larrabi və Əlirza Nadir tərəfindən ABŞ–ın Milli Kəşfiyyat Şurası üçün hazırlanmış və 2013–cü ildə Kaliforniya ştatının Santa Monika şəhərində nəşr edilmiş kitabçada Gülnaz İsfəndiyarinin [43] hesabatına [44] istinadən yazılıb: “İran və Azərbaycanın xüsusiylə gərgin münasibətləri var. İran əhalisinin 25%–ə qədərini təşkil edən Azərbaycan türkləridən çoxu İslam Respublikasının siyasi və mədəni siyasətindən narazıdır”. [45]

2001–ci ildə İngiltərənin Kambriya (en) qraflığının baş şəhəri (en) olan Karlaylda (en) nəşr edilmiş və müəllifləri xristian misseonerlər Pətrik Constn, Ceysn Mandrik və Robin Constn olan “Dünyanın işi: biz dua edərkən Tanrı çalışır (21–ci əsr nəşri)” adlı kitabda iddia edilir ki, İran əhalisinin 14 milyon 955 min nəfərini və ya 22%–ini etnik türklər təşkil edir: onlardan 11.224 milyon nəfəri azərbaycanlılar, 1.003 milyon nəfəri türkmənlər, 962 min nəfəri qaşqaylar, 773 min nəfəri Xorasan türkləri, 687 min nəfəri həzaralar (dari dilində danışırlar), 206 min nəfəri teymurlar və 100 min nəfəri şahsevənlərdir. [46] Ethnologue 2009–cu ildə gerçəkləşən XVI nəşrində İranda yaşayan azərbaycandilli əhalinin sayını təxmin edərkən bu kitaba istinad etmişdir. [47]

İran İslam Respublikasının Yunanıstandakı səfirliyinin 2011–ci ildə yaydığı məlumatda İranın 70 milyonluq əhalisinin 20%–ni azərbaycanlıların təşkil etdiyi qeyd edilir və bu saya şahsevənlər, əfşarlar və qaşqaylar daxil edilmir. [K 3] İranın Almaniyadakı səfirliyinin də məlumatında bənzər bir şəkildə ölkədəki azərbaycanlıların ölkə əhalisinin 20%–ni təşkil etdiyi göstərilib. [49]

Britannika Ensiklopediyasının XX və XXI əsrlərdəki nəşrlərində İran əhalisinin etnik tərkibi və ya danışdığı dillərdən bəhs edərkən nəşr illərindən asılı olaraq kəskin fərqlənən məlumatlar təqdim edilmişdir: beləki azərbaycanlıların sayının İran əhalisi içində nisbəti 1983–ci ildə 16.80 %, 2000–ci ildə 15.90 % olaraq qələmə verilir. [K 4]

Tarix elmləri doktoru, professor Saleh Əliyev 2004–cü ildə Moskvada nəşr edilmiş “İranın tarixi: XX əsr” adlı kitabında yazır: “İranda türk qrupunun özəyini təşkil edən Azərbaycan türkləri hesablamalarımıza əsəsən ölkə əhalisinin 26–28%–ni, bəzi mütəxəssislərin məlumatlarına əsasən isə üçdə birini təşkil edir”. [54]

Corc Tomas Kyuriənin redaktorluğu ilə çox sayda müəllif tərəfindən hazırlanmış və 2006–cı ildə Nyu–Yorkda nəşr edilmiş “Dünyanın millətləri və mədəniyyətləri Ensiklopediyası”da İran əhalisinin etnik tərkibindən bəhs edilərkən qeyd edilir ki, bütün əhalinin təqribən üçdən birini müxtəlif türkdillilər təşkil edir. [55] Yenə həmin mənbədə ölkədə danışılan dillərlə bağlı izahda türkcə danışaların nisbəti ölkə əhalisinin dördə biri qədər göstərilmişdir. [55]

Azərbaycanda

2009–cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən etnik azərbaycanlıların (türklərin) Azərbaycan Respublikası rayonlarının və respublika tabeli şəhərlərinin ümumi əhalisi içində nisbətlərini əks etdirən xəritə.

Əsas məqalə: Azərbaycan əhalisi

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 2.494.381 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 2.445.829 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 3.776.778 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 3.734.062 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 4.708.832 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 4.647.611 nəfər olmuşdu. [56]

1970–ci il siyahıyaalınmasına görə bütün SSRİ-də yaşayan 4.379.937 [57] etnik azərbaycanlıdan 4.301.299 [58] nəfəri və ya 98.2% [58] –i, 1979–cu il siyahıyaalınmasına görə isə 5.477.330 [59] etnik azərbaycanlıdan 5.359.033 [58] nəfəri və ya 97.9% [58] –i ana dili olaraq azərbaycan dilində danışırdı.

SSRİ–nin dağılmasından öncə 1989–cu ildə keçirilən son siyahıyaalınma zamanı bütün ittifaq ölkələrində 6.770.403 [60] nəfər (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.804.980 [61] nəfər) etnik azərbaycanlı qeydə alınmışdı və onlardan 6.614.262 [60] nəfəri (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.754.212 [61] nəfəri) azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərmişdi.

13–22 aprel 2009–cu il Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 8.922.447 [62] nəfər (4.414.398 nəfəri kişilər, 4.508.049 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ancaq faktiki olaraq siyahıyaalınma tarixində qeydə alınmış əhali sayı 8.802.361 [q 5] nəfər (4.356.494 nəfəri kişilər, 4.445.867 nəfəri qadınlar) idi. Bu əhalidən 8.172.809 [63] nəfəri (4.101.575 nəfəri kişilər, 4.151.621 nəfəri qadınlar) və ya 92.85%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 99.70%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Ümumən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərənlər isə toplam 8.253.196 [62] nəfər (4.101.575 [64] nəfəri kişilər, 4.151.621 [65] nəfəri qadınlar) və ya faktiki qeydə alınmış 8.802.361 nəfərin 93.76%–i olmuşdur. Yenə həmin siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən 8.922.447 nəfər olan de–yuri əhalinin 4.739.123 [66] nəfəri (2.330.527 [67] nəfəri kişilər, 2.408.596 [68] nəfəri qadınlar) və ya 53.11%–i şəhər, 4.183.324 [69] nəfəri (2.083.871 [70] nəfəri kişilər, 2.099.453 [71] nəfəri qadınlar) və ya 46.89%–i isə kənd əhalisidir; Şəhər əhalisindən 4.418.361 [66] nəfərin (2.189.970 [67] nəfəri kişilər, 2.228.391 [68] nəfəri qadınlar), kənd əhalisindən isə 3.834.835 [69] nəfərin (1.911.605 [70] nəfəri kişilər, 1.923.230 [71] nəfəri qadınlar) ana dili azərbaycan dilidir.

AzRDSK–nın rəsmi məlumatına əsasən 1 yanvar 2016–cı il tarixinə ölkə əhalisi 9705.6 min nəfərdir. [72]

Türkiyədə

Əsas məqalələr: Türkiyə azərbaycanlıları və Qarapapaqlar

Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən Türkiyə əhalisinin 1%–ni etnik azərbaycanlılar təşkil edir. [73]

Əli Tayyar Öndər “Türkiyənin etnik tərkibi: xalqımızın kökü və gerçəklər” adlı kitabında qeyd edir ki, Türkiyənin əhalisi 2006–cı ildə təqribən 74 milyon nəfər idi. [74] A. T. Önderə görə ölkədə əksəriyyəti “Azərbaycan türkləri” olan 300 min nəfər Türkiyə vətəndaşı şiə əhali yaşayır, bundan əlavə əhalinin 500 min nəfərini isə İran vətəndaşı olan “Azərbaycan türkləri” təşkil edir. [75] ABŞ Dövlət Departamentinin və Azlıqların Hüquqları Üzrə Beynəlxalq Qrupun hesabatlarına əsasən Türkiyədəki şiə (cəfəri) əhalinin sayı 500.000 [76] [77] [78] və ya 3.000.000 [79] [80] nəfərdir.

“Qarapapq” və “tərəkəmə” anlayışları əksər vaxt eyni toplumu ifadə edir. [81] Bu iki anlayışın arasında cüzi fərqlər var: beləki Ərdəhan – Qars – İğdır illərində “qarapapaq” deyimi 1828–ci ildən sonra gəlmiş və Çıldır bölgəsi kəndlərində yerləşmiş oturaq əhalini bildirmək üçün, “tərəkəmə” deyimi isə 1921–ci ildən sonra gəlmiş və Səlim – Sarıqamış – Gölə – Arpaçay bölgələrindəki kəndlərdə yerləşmiş və XX əsrin 60–cı illərinə qədər köçəri həyat tərzini saxlamış əhalini bildirmək üçün istifadə olunur. [81] Beləliklə, bu iki ayrı adın biri eyni toplumun oturaq digəri isə köçəri olan hissəsini bildirir. [81]

Qars ilində qarapapaqlar, 1970–ci il [K 5]

İlçə	Yaşayış məntəqəsi	Əhalinin sayı
İlçə	Cəmi	Kişilər	Qdınlar
Mərkəz ilçə	Qars	53 338	30 819	22 519
Çıldır ilçəsi	Çıldır	2 637	1 942	695
	Əskibəyrəxatun	1 044	518	526
	Kənarbel	969	436	533
	Aşağıcanbaz	697	348	349
	Yuxarıcanbaz	978	447	531
	Başköy	272	134	138
	Damlıca	380	187	193
	Eşməpınar	869	417	452
	Gölbelen	974	455	519
	Gülyüzü	1 192	532	660
	Güvənocaq	1 009	491	518
	Qaraqala	790	373	417
	Qoçgüdən	486	212	274
	Məryəmköy	624	290	334
	Saymalı	516	258	258
	Sazlısu	785	379	406
	Daşdəyirman	1 218	571	647
	Yaxınsu	2 901	1 374	1 527
	Yenibəyrexatun	415	190	225
	Doğruyol	2 114	947	1 167
	Ağcaqala	454	214	240
	Aydıngün	779	377	402
	Çanağsu	600	246	354
	Göldalı	1 037	488	549
	Kakaç	433	202	231
	Daşkörpü	591	269	322
	Göləbaxan	758	374	384
	Bozyiyit	468	249	219
	İldırımtəpə	738	348	390
Arpaçay ilçəsi	Arpaçay	3 111	1 947	1 164
	Axmazdam	362	162	200
	Aslanoğlu	686	309	377
	Bardaqlı	624	280	344
	Burcalı	187	90	97
	Carcıoğlu	324	156	168
	Dağköyü	536	252	284
	Gönülalan	625	296	329
	Həsənçavuş	168	73	95
	Qaraqala	726	301	425
	Qardaştəpə	714	315	399
	Qıraç	591	261	330
	Köçköyü	2 089	964	1 125
	Polatköy	972	469	503
	Daşbaşı	755	346	409
	Tomarlı	1 499	672	827
	Ağyaka	2 869	1 796	1 073
	Boyundaş	1 072	487	585
	Cəbəci	947	483	464
	Qaraxan	956	476	480
	Süngüdərəsi	249	126	123
	Sulakbaxça	658	302	356
	Üçpınar	1 113	507	606
	Yerlikavak	705	323	382
	Başgediklər	894	415	479
	Ayaqgediklər	294	112	182
	Duraklı	1 041	465	576
	Quyucuq	1 078	523	555
	Ortagediklər	499	237	262
	Gediksatılmış	610	270	340
	Güvərcin	1 274	598	676
	Küçükçatma	513	238	275
	Kümbət	1 356	589	767
	Söyüdlü	383	173	210
	Qalxanqala	726	394	332
	Həmzəgərək	825	372	453
	Kürəkdərə	678	332	346
	Oğuzlu	1 006	442	564
	Əsənkənd [K 6]	799	377	422
Susuz ilçəsi	Çamçavuş	938	474	464
	İncəsu	1 044	481	563
	Yolboyu	1 409	673	736
	Kiziroğlu	986	446	540
	Porsuqlu	1 569	750	819
Göle ilçəsi	Boğatəpə	601	318	283
	Çullu	313	151	162
	Küçükbuğatəpə	419	218	201
	Yenidəmirqapı	636	346	290
	Əskidəmirqapı	524	259	265
	Yiyitqonağı	851	401	450
	Uğurdaşı	986	466	520

Yalnız “qarapapaqlar”ın yaşadığı yaşayış məntəqələri.

İraqda

Əsas məqalələr: İraq əhalisi və Türkmanlar

Qəzənfər Paşayev qeyd edir ki, “Kərküklülər özlərini də, bizi də türkman adlandırırlar”. [88] Türkmanlar Azərbaycan dilində danışırlar. [89] [90] [91] [92] Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən İraq əhalisinin 6.80%–ni türkmanlar təşkil edir. [93]

Ceyms Minahan müəllifi olduğu “Dövlətsiz Millətlər Ensiklopediyası: Dünya üzrə etnik və milli qruplar” adlı kitabında qeyd edir ki, “Yaxın Şərqdə təqribən (2002-ci il) 2.840 milyon türkman var, az sayda İranın, Suriyanın və Türkiyənin qonşu ərazilərində olmaqla, Şimali İraqda cəmləşiblər”. [94]

Gürcüstanda

Əsas məqalə: Gürcüstan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 153.600 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 151.034 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 217.758 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 212.436 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 255.678 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 250.663 nəfər olmuşdu. [95]

17–24 yanvar 2002–ci il Gürcüstan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 4.371.535 nəfər olmuşdur. [96] Bu əhalidən 284.761 [97] nəfəri və ya 6.51%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 283.414 nəfəri və ya 99.53%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Bundan başqa etnik mənsubiyyətini digər qeyri–azərbaycanlı olaraq göstərmiş 218 nəfər də ana dilinin Azərbaycan dili olduğunu göstərmişdir, yəni siyahıyaalınma tarixində ümumi ölkə əhalisinin 283.632 nəfərinin və ya 6.49%–inin ana dili Azərbaycan dili idi.

Rusiyada

Əsas məqalələr: Rusiya azərbaycanlıları və Dağıstan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 70.947 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 63.651 nəfər olmuşdu. [98]

Rusiya Federasiyasında 14–25 oktyabr 2010–cu il siyahıyaalınması zamanı etnik mənsubiyyətini göstərmiş 137.227.107 nəfər əhalidən 603.070 nəfəri və ya 0.44%–i azərbaycanlılar idi. Həmçinin, siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən bütün ölkə üzrə Azərbaycan dilini bilən əhalinin sayı 473.044 nəfər olmuşdur.

Əfqanıstanda

Əsas məqalələr: Əfqanıstan əhalisi və Qızılbaş

Sankt–Peterburqda 1911–1915–ci illərdə 18 cild şəklində nəşr edilmiş “Hərbi Ensiklopediya”da Əfqanıstandan bəhs edilərkən bu ölkənin ümumi əhalisi təqribən 5 milyon nəfər təxmin edilmiş, türk əsilli qızılbaşların sayı isə 150 min nəfər göstərilmişdir. [99]

Özbək və türkmənlərdən sonra Əfqanıstanda üçüncü ən böyük türk qrupu qızılbaşlardır. [100] 4 yanvar 2004–cü ildə qəbul edilmiş konstitusiyanın I bölmə, IV maddəsinə əsasən qızılbaşlar etnik qrup kimi Əfqanıstan dövləti tərəfindən tanınır. [101] XVIII əsrdə Nadir şah Əfşar tərəfindən Əfqanıstana köçürülüblər. [102] [103] [104] On iki imam şiəsi olan qızılbaşların hamısı ikidillidir. [105] Bu ölkədəki qızılbaşlar əfşar, bayat, şahsevən, ənsarlı [q 6] , şahağası, şamlı və cavanşir tayfalarından ibarətdir, əsas dil kimi əksəriyyəti dari dilində, əfşar tayfasından olanların bir hissəsi isə Azərbaycan dilinə yaxın dialektdə danışır. [106] Əsas dil olaraq daricə danışanların ikinci dili şimali Azərbaycanda danışılan dialektlərdir. [107]

Əfqanıstanda yaşayan etnik qrupların sayı haqqında məlumat siyahıyaalınma keçirilmədiyi üçün təxminlərə əsaslanır. 1996–cı ilə olan təxminə əsasən qızılbaşlar Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1.00%–ni təşkil edirlər. [108] Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart [q 7] 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkənin oturaq əhalisinin sayı 27.101.365 nəfərdir. [109] Oturaq əhalidən əlavə ölkədə təxminən 1.5 milyon nəfər [q 8] köçəri (fars. کوچی‌های افغانستان ‎) yaşayır və beləliklə ölkənin faktiki əhalisi qeyd edilən tarixə təxminən 28.6 milyon nəfərdən çoxdur. [q 9]

Beləliklə, 2015-ci ildə Əfqanıstanda qızılbaşların sayının 286 min nəfərdən çox olduğunu təxmin etmək mümkündür. [q 10]

Suriyada

Əsas məqalələr: Suriya türkmanları və Suriya əhalisi

Berlində doğulmuş, yəhudi əsilli şərqşünas Qeybril Bəənin (ing. Gabriel Baer; d. 1919 – ö. 1982 ) qeydlərinə görə Suriya Respublikası (1930–1958) dövründə hazırlanmış 1952–c il üçün statistik məcmuəyə əsasən 1945–ci ildə Suriya əhalisinin 3%–inin ana dili türk dili idi. [110] [111]

Ukraynada

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 6.680 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 4.621 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 10.769 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 6.426 nəfər olmuşdu. [112]

Qırğızıstanda

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 10.428 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 9.843 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 12.536 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 11.987 nəfər olmuşdu. [113]

Livanda

Əsas məqalə: Livan türkmənləri

Ermənistanda

Əsas məqalə: Ermənistan azərbaycanlıları

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 107.748 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 107.006 nəfər; 1970–ci il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 148.189 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 147.546 nəfər; 1979–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 160.841 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı isə 159.709 nəfər olmuşdu. [114]

Belarusda

1959–cu il siyahıyaalınması zamanı ölkədə qeydə alınmış etnik azərbaycanlıların sayı 1.402 nəfər, onlardan azərbaycan dilini ana dili hesab edənlərin sayı 1.267 nəfər olmuşdu. [115]

14–24 oktyabr 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən Belarusda qeydə alınmış 9.503.807 nəfərdən 5.567 nəfəri (3.807 nəfəri kişilər, 1.760 nəfəri qadınlar) [116] və ya 0.06%–i etnik azərbaycanlıdır. [117] [118] Onlardan 4.426 nəfəri şəhər, 1.141 nəfəri kənd əhalisidir. [116] Siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən etnik azərbaycanlılardan 3.427 nəfəri azərbaycan dilini, 1.798 nəfəri rus dilini, 137 nəfəri belarus dilini, 205 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. [116]

Filologiya elmləri doktoru Məmmədağa Şirəliyev tarixi–coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini 4 qrupda cəmləşdirir: [119] [120] [121] [122]

I. Şərq qrupu:

1. Quba dialekti
2. Bakı dialekti
3. Şamaxı dialekti
4. Muğan şivəsi
5. Lənkəran şivəsi

II. Qərb qrupu:

1. Qazax dialekti
2. Qarabağ dialekti
3. Gəncə dialekti
4. Ayrım şivəsi

III. Şimal qrupu:

1. Şəki dialekti
2. Zaqatala–Qax şivəsi

IV. Cənub qrupu:

1. Naxçıvan dialekti
2. Ordubad dialekti
3. Təbriz dialekti
4. İrəvan şivəsi

Filologiya elmləri doktoru Elbrus Əzizov Azərbaycan dilinin şivələrini üç dialektdə qruplaşdırır: [123]

I. Şimali–şərq dialekti:

1. Şamaxı–Bakı qrupu şivələri
2. Quba qrupu şivələri
3. Dərbənd qrupu şivələri

II. Qərb dialekti:

1. Qarabağ qrupu şivələri
2. Qazax–Borçalı qrupu şivələri
3. Gəncə dialekti
4. Ayrım şivəsi

III. Cənub dialekti:

1. Təbriz qrupu şivələri
2. Ərdəbil qrupu şivələri
3. Lənkəran qrupu şivələri
4. Urmiya qrupu şivələri
5. Naxçıvan qrupu şivələri və s.

Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Azərbaycan dilinin dialektlərini 14 qrupda cəmləşdirir: [124]

I. Şərq qrupu:

1. Dərbənd dialekti
2. Quba dialekti
3. Şamaxı dialekti
4. Bakı dialekti
5. Salyan dialekti
6. Lənkəran dialekti

II. Qərb qrupu:

1. Qazax dialekti
2. Ayrım dialekti
3. Borçalı dialekti

III. Şimal qrupu:

1. Zaqatala dialekti
2. Nuxa dialekti
3. Qutqaşen dialekti

IV. Cənub qrupu:

1. İrəvan dialekti
2. Naxçıvan dialekti
3. Ordubad dialekti
4. Lənkəran dialekti

V. Mərkəzi qrup:

1. Gəncə dialekti
2. Şuşa dialekti

VI. Şimali İraq dialektləri.

Tədqiqatçı–yazar və hüquq müdafiəçisi Böyük Rəsuloğlunun apardığı araşdırmaya əsasən Cənubi Azərbaycan coğrafiyasında Azərbaycan dilinin 9 dialekti var: [125] [126]

İsveçli dilçi və türkoloq Lars Yohanson Azərbaycan dilinin dialektlərini 3 qrup halında cəmləşdirir: [127]

I. Şimal qrupu dilaketləri (əsasən Azərbaycanda danışılır)

1. Qərb yarımqrupu dialektləri

— Gəncə dialekti
— Şuşa dialekti
— Qazax dialekti
— Qarapapaq dialekti
— Qarabağ dialekti
— Ayrım dialekti

2. Şərq yarımqrupu dialektləri

— Dərbənd dialekti
— Quba dialekti
— Şamaxı dialekti
— Bakı dialekti
— Salyan dialekti
— Muğan dialekti
— Lənkəran dialekti

3. Şimal yarımqrupu dialektləri

— Zaqatala dialekti
— Nuxa dialekti
— Qutqaşen dialekti

4. Cənub yarımqrupu dialektləri

— Naxçıvan dialekti
— Ordubad dialekti

II. Cənub qrupu dialektləri (əsasən şimali–qərbi İranda danışılır)

— Təbriz dialekti
— Urmiya dialekti
— Quşçu dialekti
— Xoy dialekti
— Marağa dialekti
— Mərənd dialekti
— Öryantəpə dialekti
— Türkmənçay dialekti
— Ərdəbil dialekti
— Sərab dialekti
— Miyana dialekti
— Galugah dialekti
— Dərgəz dialekti
— Lütfabad dialekti

III. Qərb qrupu dialektləri (şərqi Anadoluda danışılır)

Linqvistik xüsusiyyətlər

Şimal-şərq ləhcəsi

Bu ləhcə Xəzərin qərb sahili zonasının şimal-şərq hissəsinin (Dərbənd, Quba, Bakı, Şamaxı, Salyan) şivələrini əhatə edir. Üç şivə qrupu fərqlənir: 1) Bakı-Şamaxı, 2) Quba, 3) Dərbənd. Şimal-şərq ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında açıq a sai-tinin yarımqapalı e saitinə keçidi: qeyiş, qeyçi, qeymağ, qeyin, qeynana, qeynata.
Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin ya-rımqapalı e saitinə keçidi: çekmə, degirman, əleg, ineg.
Arxasıra saitlər ahənginin daha çox pozulması: yazi, dayi, anasi, ağaci, qapiyə, başdiyib, almiyəndə, durdi.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməməsi.
Söz ortasında dilortası kipləşən g samitinin işlənməsi: ignə, igdə, igid, igirmi, dügi, dügmə, gögərti, gögərçin.
Söz ortasında və söz sonunda kipləşən cingiltili b sa-mitinin sabitliyi: çoban, qabığ, qab, corab, baxıb, bilib.
İndiki zamanda -ır, -ir şəkilçisindən başqa -adu, -ədü; -a (-ə) durur, -a (ə) var formalarının da işlənməsi: aladu, gələ-dü; ala durur, gələ durur; ala var, gələ var.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -soz, -söz, -so:uꞌz, -söüꞌz formalarında işlənməsi: alsoz, gəlsöz, also:uꞌz, gəlsö:üꞌz.
Sual cümlələrində xüsusi intonasiyanın olması.
Səciyyəvi sözlər: becid “tez, cəld”, peyğəmbəri, pey-ğəmbərbuğda “qarğıdalı”, toğay//tuğay “çay kənarında sıx ağaclıq, meşə”, meşmeşi “ərik”, küdri “su çıxmayan yer”, xay “sakit (havaya aiddir)” [128] .

Qərb ləhcəsi

Azərbcaycanın Kür və Araz çayları arasındakı ərazisinin mühüm hissəsinin (Qarabağ, Gəncə, Şəmkir, Qazax, Daşkəsən, Gədəbəy, Kəlbə¬cər, Laçın), Gürcüstanın bəzi rayonlarının (Borçalı: Marneuli, Qardabani, Bolnisi, Dmanisi) şivələrini əhatə edir. Bu ləhcədə 3 şivə qrupu fərqlənir: 1) Qarabağ, 2) Qazax-Borçalı, 3) Ayrım şivəsi. Qərb ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a saitinin sabit qalması: qayış, qayçı, qaymax, qayın, qaynana, qaynata.
Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin sabit qalması: çəhmə, dəyirman, ələxꞌ, inəxꞌ.
Saitlər ahənginin möhkəmliyi: a) Damaq ahənginə tabe olmayan bəzi sözlərin damaq ahənginə uyğun şəkillərinin işlənməsi: ılıx, ılxı, ışıx (ədəbi dil-də: ilıq, ilxı, işıq); b) Dodaq ahənginin inkişaf etməsi: doğruyur, gözdüyür, oxumuyuf//oxumoyuf, görmüyüf//görmöyüf, olor, görör, doldo-ror.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməsi: tənǀəx, əlinǀ, əlinǀiz, aldınǀ.
Söz ortasında kipləşən g samitinin novlu y samitinə keçidi: iyit, əyər
Kipləşən cingilitili b samitinin dəyişməsi:a) Söz ortasında və təkhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx, qav, civ; b) Çoxhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin zəif-ləyərək novlu f samitinə keçidi: coraf, boşqaf, kitaf, alıf, gəlif.
Çoxhecalı sözlərdə saitlər arasında və təkhecalı sözlər-də saitdən sonra qovuşuq c samitinin dezaffrikatlaşma (bəsitləş-mə) hadisəsinə uğraması: ajı, bajı, qoja, alajax, gələjəxꞌ, aj, saj.
Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halında manǀa, sanǀa formalarının işlənməsi.
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halında -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçisinin mövcudluğu: qapıyı, dəriyi, quzuyu, sürüyü.
İndiki zamanda ədəbi dillə uyğun gələn dördvariantlı -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisindən başqa -er//-e:r, -or//-o:r, -ör//-ö:r şəkilçisinin də işlənməsi: aler//ale:r, gəler//gəle:r, duror// duro:r, görör//görö:r.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sanǀız, -sənǀiz formasında işlənməsi: alsanǀız, gəlsənǀiz.
Sual cümlələrinin sual ədatı ilə düzələn növünün ge-niş yayılması: –Məytəvə getdinǀmi? –Suyu qaynatdınǀmı?
Səciyyəvi sözlər: qəlbi “hündür”, so:rux “döşəkağı”, məhrəba//məhrava “əl-üz dəsmalı”, mama “bibi, atanın bacısı”, ayıbalası “çiy kərpic”, usdufca “yavaşca”, puçur “tumurcuq”, quzulamax “rütubətdən ovulub tökülmək”, ismarramax “sifariş, xəbər göndərmək” [129] .

Cənub ləhcəsi

Cənubi Azərbaycan, Naxçıvan və Lənkəran regionlarını əha¬tə edir və bir sıra şivə qruplarına ayrılır: 1) Təbriz, 2) Ərdəbil, 3) Urmiya, 4) Naxçıvan, 5) Lənkəran və s. Cənub ləhcəsinin əsas spesifik xüsusiyyətləri bunlardır:

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a səsinin ə səsinə keçidinin yayılması: qəyiş, qəyçi, qəyin, qəynata.
Sözün birinci hecasında yarımqapalı e saitinin açıq ə saitinə keçidi: dəyil, həybə, gənə
Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, pişirmağ, gedax, gəldıx, dedux, demişux, pişirmişuğ, əkirux, dedığı.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) səsinin düşməsi nəticəsində bəzi şəkilçilərdə saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi (Bu xüsusiyyət Naxçıvan qrupu şivələrində daha çox yayılmış-dır): əluã, əlũ:, əlı̃:z, yaxşısũz, gəldũ:z.
Söz ortasında dilortası y, g samitlərinin işlənməsi ilə yanaşı olaraq bəzi sözlərdə həmin mövqedə dodaq-diş v samiti-nin işlənməsi: gövərti, gövərçin, şivit//şüvid.
Samitlərin incələşməsi və affrikatlaşması meyli ilə bağlı olan səs dəyişmələrinin mövcudluğu:a) ç > ts: tsay, tsadır, tsəmən; b) Dilortası kipləşən k, g samitlərinin qovuşuq ç, c samit-lərinə keçidi. k > ç: çöçə, çörpü, çüçə; g > c: cəl, cül, cün, cilas;c) Novlu ş samitinin qovuşuq ç samitinə keçidi: yaxçı // yaxçi.
İndiki zamanda -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisi ilə yanaşı ola-raq -ıy, -iy, -uy, -üy; -ey; -er; -ı, -i şəkilçilərinin də işlənməsi: alıy, gəliy; aley, gəley; açer, oler, geder, görer; başlanı, gedi, bili.
İndiki zamanın ikinci şəxsində zaman şəkilçisinin -ı, -i, -u, -ü formasında işlənməsi: alısan, gəlisən, görisən, gəlisiz, görüsü:z.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sa:z, -sə:z, -su:z//-suz formalarında işlənməsi: alsa:z, gəlsə:z, istəsu:z, desuz.
Səciyyəvi sözlər: məkə, məkəbuğda “qarğıdalı”, təlis “torba, kisə; əl-üz dəsmalı”, girdəkan “qoz”, vərdənə “yoğun oxlov”, zir//zirə//ziri “nəlbəki” [130] .

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri (Şəki, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən) şivələri bir sıra yerli əlamətlərlə yanaşı (şimal xüsusiyyətləri, substrat elementlər), Azərbaycan dilinin cənub və qərb ləhcələri üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlərə də malikdir. Bu şivələri aralıq şivələrdən fərqləndirən cəhət onların ərazi baxımından cənub ləhcəsi ilə birbaşa əlaqədə olmaması və Qafqaz dil mühitində yerləşməsidir [128] . Şimal-qərb şivələrinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri bunlardır:

Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin qismən saxlanması: ütunǀ, ütunǀuz, cavansınǀız, manǀa, sanǀa, gəlcasınǀız, gessanǀız, donquz (Ş), qonǀax, özünǀa, disonǀ (Oğ.), dənqiz, donğuz (Q.), götürərdınǀız (Zaq.).
Dilarxası burun sonoru nǀ-nın tələffüzdən çxıması nəti-cəsində saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi: gözüã, də-dã:, əlũ, özũ:z, didĩ:z, gəlsã:z.
Sözün birinci hecasında açıq ə saitinin yarımqapalı e saitinə keçidi: et, ses, tezə (Ş., Q.), gelin (Ş., Q., Zaq.), dedə, te-zə (Oğ.), men, sen (Q., Zaq., Bal.) Bu xüsusiyyət şimal-şərq ləhcəsinin Bakı, Quba, Dərbənd şivələrində geniş yayılmışdır.
Yarımqapalı e saitinin qapalı i saitinə keçidi: di, yi, giy. Belə səs dəyişməsi Bakı, Quba, Dərbənd şivələrinin sə-ciyyəvi xüsusiyyətidir.
Saitlərin dəyişməsində qalınlaşma hadisəsinin olması. ə>a: qavır, xavar (Ş.), dars (Zaq.), kǀantu: supurqa (Zaq.), qun, uçun (Bal.), qulo: qoq, qoqartı, xorakǀ (Q.), qoq, oz (Bal.), kohna (Zaq.).
Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, gidax, disax, di-məlisũz.
Dilortası k samitinin yerinə dilarxası kǀ samitinin işlən-məsi: kǀor, kǀol, kǀomur, inakǀ (Zaq., Q.).
Dilortası g səsinin dilarxası q səsinə keçidi: qoq, qo-qartı, qormax, qöz (Q.), qun//qün, qördi (Zaq.), qun, qoqarmış-dı (Bal.-Kərəkli). g>q hadisəsi Dərbənd və ayrım şivələrinin səciyyəvi xü-susiyyətlərindəndir.
Söz ortasında y>v uyğunluğunun olması: güvərçin (Oğ.-Baş Daşağıl, Muxas), qövərti, qövərçin (Q.-Güllük), həviş < höyüş (Q.-İlisu).
Söz ortasında y>v uyğunluğu Azərbaycan dilinin cənub şivələrinə, qismən isə onlarla qonşu şivələrə xas olan bir xüsu-siyyətdir. Bu hadisəyə Təbriz, Zəncan, Naxçıvan qrupu, Lerik, İmişli, Cəbrayıl şivələrində təsadüf edilmişdir.
Söz ortasında saitlər arasında kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx (Ş., Oğ., Zaq., Bal.).
Çoxhecalı sözlərin sonunda həm cingiltili b, həm də kar p, f samitlərinin işlənməsi: corab (Bal., Zaq., Q.), corap // coraf (Zaq., Oğ.), coraf, boşqaf, alıf, gəlif (Ş.).
Zaqatala-Qax şivələrində alınma sözlərdə novlu f sa-mitinin kipləşən p samitinə keçidi: pəhlə, Patma, telpun.
Söz ortasında və söz sonunda qovuşuq c samitinin novlu j samitinə keçidi: bajı, gejə, qoja, aj, saj (Oğ., Ş., Bal.).
Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halda mağa, sağa (Zaq., Q.), manǀa, sanǀa (Bal., Zaq., Q., Ş.), mã:, sã: (Ş., Oğ.), mə:, sə: (Ş., Qəb.) formalarında işlənməsi.
Ho, hu, habu//habı, həblə işarə əvəzliklərinin işlən-məsi.
Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində -ıtdı; -ıfdı; -ıbdı; -ıpdı şəkilçilərinin işlənməsi: alıtdı, gəlitdi (Ş., Oğ., Zaq.), alıfdı, gəlifdi (Ş., Oğ., Zaq., Bal.), alıbdı, gəlibdi (Bal., Zaq., Q., Qəb.), alıpdı, gəlipdi (Zaq., Q., Qəb.). Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində özünü göstərən -ıtdı forması Quba, Qusar, Xaçmaz, Dərbənd, Tabasaran şivələ-rində və Cənubi Azərbaycanın Səlmas və Sofiyan şivələrində işlənir.
İndiki zamanda -a (-ə) durur analitik formasının ol-ması: baxa durur, qaynıya durur (Q.). İndiki zamanda -a (-ə) dur forması Dərbəndin bəzi kənd şivələrində də işlənir.
İndiki zamanda -ıy, -iy, -uy, -üy şəkilçisinin olması: alıy, gəliy, duruy, görüy (Q., Ş.). -ıy, -iy -uy, -üy şəkilçisi cənubda daha geniş ərazinin şi-vələrində yayılmışdır (Ərdəbil, Astara, Təbriz, Səlmas, Lerik, Yardımlı, Cəlilabad, Zəngilan-Vejnəli, Dərə Gilətağ, Şərur-Qarabağlar k.).
İndiki zamanın ikinci şəxsində -ır, -ir, -ur, -ür şəkil-çisinin r səsi düşmüş formasının (-ı, -i, -u, -ü) işlənməsi: gəli-sən, gəlũ:suz, görüsən (Ş.) Bu xüsusiyyət əsas etibarilə Cənubi Azərbaycan (Təbriz, Səlmas), Ordubad, Zəngilan, Lənkəran şivələrində mövcuddur.
Ya bölüşdürmə bağlayıcısının inkarlıq bildirməsi: –Ya yazır, ya oxuyur (“Nə yazır, nə oxuyur”). Bu xüsusiyyət Quba, Xaçmaz, Dərbənd şivələrində də var.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfinin mənsubiyyət şəkilçisiz işlənməsi: baş ağrı, qolxoz idarə (Zaq., Q.).
Leksik tərkibdə tabun “tayfa, nəsil”, marxal “qar uç-qunu”, çəmirə “duman, çən”, ləmbə “keçilməz kolluq, cəngəl-lik”, palankeş “aşsüzən” kimi spesifik sözlərlə yanaşı şimal-şərq şivələrində yayılan gimgə “camaatın söhbət üçün yığışdığı yer”, qərb şivələri üçün səciyyəvi olan mama “bibi”, fızıllıx “sıx kolluq”, balatı “xəmir mayası”, bölmə “nəlbəki”, cənub şi-vələri ilə uyğun gələn əmə “bibi” (Təbriz, Naxçıvan şivələrin-də: əmmə), zirə (Ş.-Oxud) “nəlbəki” (Ərdəbil şivəsində: zir//zi-rə, Naçxıvan qrupu və Yardımlı şivələrində: zir), noruza (Ş.) “novruzgülü” (Cənubi Azərbaycan şivələrində: no:ruzi), qıtmır (Ş.) “xəsis” (Təbriz şivəsində qıtmır, Naxçıvan şivəsində qit-mir) sözlərinin işlənməsi.

Şimal-qərb şivələrində dialekt xüsusiyyətlərinin kəmiy-yətcə çoxluğu həmin şivələrin qarışıq xarakterdə olmasının bir əlamətidir [129] .

Keçid (aralıq) şivələr

Azərbaycan dilçiliyində keçid şivələr termini altında aralıq şivələr nəzərdə tutulur. M.Şirəliyev Azərbaycan dilində üç keçid şivə göstərir: Ağdaş Göyçay Cəbrayıl keçid şivələri.

Əgər dildə müxtəlif ləhcələr şivə qrupları mövcuddursa, onda əsas ləhcələr arasında keçid (aralıq) şivələr zolağı yerləşməlidir və bu zona heç də 3-4 rayonun ərazisini deyil, əsas ləhcələrin və müxtəlif şivə qruplarının sərhədində olan ərazini əhatə etməlidir. Bundan başqa, keçid şivələrin yayıldığı zona müasir inzibati bölgülərlə uyğun gəlməyə bilər. Beləliklə, dialektloloji araşdırmalara görə, Mingəçevir, Ağdaş, Göyçay, Ucar, Zərdab, Cəlilabad, İmişli, Cəbrayıl, Qubadlı, Qarakilsə rayonlarının ərazisində keçid (aralıq) xarakterli şivələr yerləşir. Aralıq şivələr, başlıca olaraq, Kür çayının sol sahili boyunca və Azərbaycan Respublikasının cənub rayonları zonasında əmələ gəlmişdir. Aydındır ki, aralıq şivələr zolağı əsas ləhcələrin sərhədini göstərir [129] .

Азəрбайҹан дилинин муған групу шивəлəри. Редактору Р. Ə. Рүстəмов. Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1955, 262 сəh.
Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 78–80. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 стр.
Kabil Avşar Ağzı [ölü keçid] (yazar Mehmet Fuat Bozkurt), sayfa 205–261. // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı: Belleten, 1977. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1978, 448 sayfa.
Azeri Türkçesi. 2. Baskı. Yazar: Muharrem Ergin. İstanbul: Ebru Yayınları, 1981, XII+256 sayfa.
Giriş. — Kars Azerileri, sayfa 46–49. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Metinler. — Kars Azerileri Ağzı Metinleri, sayfa 264–322. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Metinler. — Kars Terekemeleri Ağzı Metinleri, sayfa 323–371. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Fascicle 3. — VIII. Azeri Turkish (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
Numéro 3. — «La pratique des langues locales en Iran»Arxivləşdirilib 2015-10-22 at the Wayback Machine (auteur Mehdi Amani), pp. 752–756. // Population (ISSN: 0032-4663). Tome 51: n°1–6. Paris: Institut National d’Etudes Démographiques, 1996, 1267 pages.
1. The Speakers of Turkic Languages (author Hendrik Boeschoten), pp. 1–15. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató [q 11] . Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
14. Azerbaijanian (author Claus Shönig), pp. 248–260. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
16. Turkic Languages of İran (author Gerhard Doerfer), pp. 273–282. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası: Dialekt sisteminin təşəkkülü və inkişafı. Müəllif: Əzizov Elbrus. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1999, 352 səhifə.
Türk Dili ve Edebiyyatı. — Türk Dili Araştırmaları. — Güney Azerbaycan’da Türk Lehçeleri. — Büyük Resuloğlu, sayfa 381–386. // Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 43, Ankara, 2002, 672 sayfa. ISBN 13004174
Fascicle 4. — Turkic Languages, pp. 396–401. // Encyclopaedia Iranica. Volume XIII: Illuminationism — Isfahan VIII. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2006, 675 pages. ISBN 9780933273955
Əhali. Xalq. Dil. Din. — Dil, səh. 151–152. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. “Azərbaycan” cildi. Bakı: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səh. ISBN 9789952441017
İran Azerbaycan Türkçesi: Toplumdilbilimsel Bir Inceleme. Yazar: Sonel Bosnalı. Dil ve Edebiyyat Dizisi 7. İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2007, 227 sayfa. ISBN 9789757981374
Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti [ölü keçid] . Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: “Marif”, 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: “Şərq–Qərb”, 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
Encyclopaedia Iranica: Qašqāʾi tribal confederacy. — II. Language (author Michael Knüppel). Originally Published: July 15, 2009.
Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 110–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: ElsevierLtd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
Ağrı İli Ağızları (Yazar: Süleyman Efendioğlu), sayfa 808–840.// Turkish StudiesArxivləşdirilib 2015-10-22 at the Wayback Machine(ISSN: 1308-2140): International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 4/3 Summer 2009. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2009, 2472 pages. (türk.)
Turkic languages of Persia: an overview (author Michael Knüppel).
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. I kitab. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Xeybər Göyallı. Bakı: “Təhsil”, 2011, 352 səh.
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. II kitab. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Sevinc Nuruqızı. Bakı: “Təhsil”, 2011, 176 səh.
Fascicle 6. — II. Ḵalaji Language(author Michael Knüppel), pp. 364–365. // Encyclopaedia IranicaArxivləşdirilib 2015-07-06 at the Wayback Machine. Volume XV: Joči–Kāšḡari, Saʿd-al-Dini. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2011, 675 pages. ISBN 9781934283295
Hamse Türkleri ve Ağzı, sayfa 1–9. // 2011.
Urmiye Ağızları ile Doğu Grubu Ağızlarında Ortak Fonetik ve Morfolojik Özellikler Üzerine // 2011
Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar Üzerine // 2012
Языкознание. — Диалектная система азербайджанского языка. — Теймурлу З. [q 12] , стр. 64–69. // Ученые запискиArxivləşdirilib 2013-06-01 at the Wayback MachineТаврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: Филология. Социальная коммуникация. Том 25 (64). № 2, часть 2. Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.
İraq – Türkman folkloru. Bakı: “Yazıçı”, 1992, səhifə 7–298. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: “Təhsil”, 2012, 568 səhifə.
Altı il Dəclə – Fərat sahillərində. Bakı: “Yazıçı”, 1987, səhifə 299–536. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: “Təhsil”, 2012, 568 səhifə.
Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 1. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677135
Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 2. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677142

↑ P. C. Higgins ikisi məqalə və biri kitab olmaqla üç mənbədən istifadə etmişdir.
Kitab:
Iran: A Country Study. Third Edition. Editor: Richard F. Nyrop. Washington: U.S. Government Printing Office, 1978, 492 pages.
Məqalələr:
The Iranian Frontier Nationalities: The Kurds, the Assyrians, the Baluch and the Turkmens (author Eden Naby), pp. 83–114. // Soviet Asian Ethnic Frontiers. Editors: William O. MacCagg, Brian D. Silver. New York: Pergamon Press, 1979, 280 pages.
II. The state dimension. — Revolutionary Iran and its Tribal Peoples (author Lois Beck), pp. 115–126. // The Middle East. Sociology of Development Societies Series. Editors: Talal Asad, Roger Owen. London: Palgrave Macmillan, 1983, IX+264 pages. ISBN 9780333336175
↑ Professor olan Bülent Aras bir çox araşdırma təşkilatlarında, institutlarda çalışmışdır və 13 kitabın müəllifidir. [36]
↑ Afinadakı İran səfirliyinin məlumatında qeyd ediblib ki, “təqribən 70 milyon nəfər olan İran əhalisinin 65%–ini farslar, 20%–ini İran türkləri (Azərilər), 7%–ini kürdlər, 3%–ini lurlar, 2%–ini ərəblər, 3%–ini isə türkmənlər, bəluclar, bəxtiyarilər, giləklər, əfşarlar, giləklər, qaşqaylar və şahsevənlər təşkil edir”. [48]
↑
* 1974 – 1984 – cü illərdə Britannika Ensiklopediyasının 30 cildlik XV nəşri (1–ci versiya) [q 4] işıq üzü görmüşdür. Bu nəşrin 1983-cü ildə çap edilmiş IX cildində (“Makropedia” bölümündə; Bu bölüm 17 cild şəklində çap olunmuşdur) qeyd edilir ki, “1971–ci ildə təqribən 30 milyon 151 min nəfər olan İran əhalisinin 45%–i farsca, 23%–i isə digər Hind-Avropa dillərində danışır”. [50]
* “2008–ci ilin Britannika kitabı”nda, “2009–cu ilin Britannika kitabı”nda, “2010–cu ilin Britannika kitabı”nda və “2013–cü ilin Britannika kitabı”nda İranın etnik tərkibi haqqındakı iddiaya əsasən 2000–ci ildə İran əhalisinin 34.90%–ini farslar, 15.90%–ini azərbaycanlılar, 13.00%–ini kürdlər, 7.20%–ini lurlar, 5.10%–ini giləklər, 5.10%–ini mazandaranlılar, 2.80%–ini əfqanlar, 2.50%–ini ərəblər, 13.50%–ini isə digərləri təşkil edirmiş. [51][52][53]
↑ Aşağıdakı yaşayış yerlərinin siyahısı Ahmet Bican Ercilasun tərəfindən verilmişdir; [82] bu yerlərdə yaşayan əhalinin sayı isə 1970–ci ildə keçirilmiş rəsmi siyahıyaalınmanın nəticələrinə əsaslanır. [83]
↑ Ahmet Bican Ercilasun kitabında qeyd edir ki, Qars ilində danışılan şivələri öyrənmək üçün ehtiyyac duyulan materialı bölgədəki kəndlərdən 1969–cu ilin yayında toplamışdır. [84] Müəllif 1983–cü ildə nəşr edilmiş bu kitabında Arpaçay ilçəsində qarapapaq/tərəkəmə əhalinin “digər ünsürlərlə” birgə yaşadığı yaşayış məntəqələrinin adını çəkərkən “Esenkent” adını da qeyd edir; “Esenkent” kəndi 1970–ci il siyahıyaalınmasına əsasən Qars ilinin Arpaçay ilçəsində Başgedikler bucağına daxil idi, ancaq sonra 1975, 1980 və 1985-ci illərdə gerçəkləşdirilmiş rəsmi siyahıyaalınmaların yekunlarına əsasən Qars ilinin Mərkəz ilçəsində Mərkəz bucağına daxil olmuşdur. [83][85][86][87]

↑ Eyni kitabda (səh. 593) Armin Vamberi Transqafqaziya və İranda yaşayan bütün Azərbaycan türklərini 3 milyon nəfər hesab edir (“. so glaunben wir keinesfalls zu irren, wenn wir die Gesammtzahl der Türken in Iran, wozu der König sammt Familie gehört, auf 2 Millionen, oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen.”).
↑ Nümunə olaraq bax: bəzi cildlər haqqında məlumat
↑ 1 mil² = 2.589988 km²
↑ XV nəşrin ikinci versiyası 1985 – 2010 – cu illərdə 32 cild olaraq çap olunmuşdur.
↑AzStat–ın məlumatına görə: 1989-cü il əhalinin siyahıyaalınmasının yekunları əsasında aparılan ekspert hesablamalar nəticəsində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 120086 nəfər (kişilər 57904, qadınlar 62182) təşkil edib. 2009-cu ildə keçirilən sonuncu əhalinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən, Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla ölkənin digər ərazilərində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 220 (kişilər 17, qadınlar 203) nəfər olub. (Bax); Rəsmən elan olunmuş nəticələrə görə Azərbaycandakı ermənilərin sayı 120.306 (yəni 120086+220) nəfər olmuşdur.
↑ Ənsarlı və ya Ənsaroğlu adlı tayfa əvvəllər Bayat tayfasından ayrılmış qəbilə olmuşdur, sonrdan artaraq tayfaya çevrildi.
↑Hicri-şəmsi təqviminə əsasən 1 fərvərdin 1394–cü il tarixi Qriqori təqvimi ilə 21 mart 2015–ci il tarixinə uyğun gəlir (baxArxivləşdirilib 2009-01-20 at the Wayback Machine).
↑BMT sisteminə daxil olan “Dünya Qida Proqramı” təşkilatının məlumatına görə (“Köçərilərin milli çoxsahəli qiymətləndirilməsi”nə əsasən) 2004–cü il etibarı ilə Əfqanıstanda (əksəriyyəti etnik puştun olan) aktiv köçəri əhalinin sayı 1.5 milyon dur. Həmçinin, Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 2009–cu, 2010–cu, 2011–ci, 2012–ci, 2013–cü və 2014–cü illər üçün hazırladığı “Statistik məcmuə”lərdə köçərilərin sayı dəyişilmədən 1.5 milyon nəfər olaraq göstərilib.
↑BMT 2012–ci ilə Əfqanıstan əhalisini 29.825 milyon nəfər təxmin etmişdir. Yenə BMT–yə görə 2010–2015–ci illərdə Əfqanıstanda əhalinin illik orta artımı 2.40 % təşkil edəcəkdir. Buna əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, 2015–ci ildə Əfqanıstan əhalisi 32.024 milyon nəfər təşkil edə bilər. — Bu məlumatlar üçün istinad olaraq baxın: Country profiles. — Afghanistan, page 3. // World Statistics Pocketbook, 2014 edition. Department of Economic and Social Affairs Statistics Division, Series V, No. 38. New York: United Nations, 2014, 241 pages. ISBN 9789211615869.
↑ Əfqanıstanda yaşayan qızılbaşların sayının 30 mindən 1 milyonadək olduğuna dair müxtəlif təxminlər mövcuddur.
↑ Tam adı: Éva Ágnes Csató Johanson
↑Теймурлу Забита. — Кавказский Университет, Баку.

İstinadlar

↑Статистическое обозрение Персии, составленное подполковником И. Ф. Бларамбергом в 1841 году, стр. 22. // Записки Императорского Русского географического общества. Кн. VII. СПб., 1853
↑XVII. Specialstatistik von Persien. — Von Dr. Julius Cäsar Häntzsche in Dresden, seiten 431. // Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin. Als Fortsetzung der Zeitschrift Für Allgemeine erdkunde im auftrage der gesellschaft herausgegeben von Prof. Dr. W. Koner. Vierter Band. Mit VIII karten. Berlin: Verlag von Dietrich Reamer, 1869, 658 seiten.
↑ V. Westtürken. — Iranische Türken oder Azerbaidschaner, seite 593. // Das Türkenvolk, in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen geschildert von Hermann Vámbéry. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1885, XII+638 seiten.

Orijinal mətn (alm.)

Es ist nämlich ausser allen Zweifel gestellt, dass in der nördlichen Hälfte Irans, vom Einfall der Mongolen bis zur Gegenwart, das tükische Element vorherrschend gewesen wenngleich die Hauptstäde Chorasans, wie Meschhed, Nischabur. Sebzewar u.s.w., ihren iranischen Charakter zu bewahren gewusst haben. Diese Wahrnehmung hat schon Chardin im 17. Jahrhundert gemacht, und selbst die italienischen Reisenden des 15. und 16. Jahrhunderts lassen in ihren Berichten Aehnliches merken, und da dies bis in die Gegenwart so geblieben ist, so glaunben wir keinesfalls zu irren, wenn wir die Gesammtzahl der Türken in Iran, wozu der König sammt Familie gehört, auf 2 Millionen, oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen.

Orijinal mətn (rus.)

Численность тюрковь Персiи, обитающихь преимущественно на сѣверѣ, Вамбери полагаеть примерно вь 2 м. д., считая, что они составляють треть населенiя всего государства.

Orijinal mətn (az.)

İranlılar arzu olunan bu “birliyi” ölkə xalqının 15 milyonu içində yaratmağı istəsələr də yadelli coğrafiyaçılar bu sayın 10 milyondan çox olmadığını deyirlər, gerçəyə ən yaxını bu olsa gərəkdir. Durum belə olanda heç bir quşquya, çəkinməyə yer qalmaması üçün İranda yaşayanların toplam sayı 9 milyon götürülürsə, bunun ən azı üçdə biri, yəni 3 milyonu türkdür.

Orijinal mətn (türk.)

1939-1940 senesi içinde İranda hükümet tarafından yapılan nüfus sayımı tecrübeleri şöyle olmuştur: 12 büyük vilayet merkezleriyle mülhakatinda yapılan denemeler bu vilayetlerde nüfusun 1.600.000 olduğunu göstermiştir. Şu resmi devlet rakamlarına bakılırsa, diğer tali ve küçük vilayetlerin nüfusu yukarıda kaydedilmiş mikdardan daha az olması lazımgelir. Bu itibarla, devletin verdiği resmi rakkamı-kalemden düşmüş olanları ve unutulanları da hesaba dahil etmek için-5 misline iblağ etsek yine umulan veyahut tahminen söylenen yekunu elde edemeyiz. Velhasıl nefus hakkında kati bir rakam söylemek imkansızdır. İranın nüfusunu doğru olarak öğrenmek hükümet tarafından tam bir dikkat ve itina ile herkese verilen nüfus tezkeresinin umumi rakamı-yekununu elde etmekle kabil olmuştur. Bütün İranda 9 milyon kişi nüfus tezkeresi almıştır. Bu mikdardan başka azami bir milyon da kalemden düşmüş ve unutulmuş olanlar hesap edilirse İran nüfusunun 10 milyondan fazla olmadığı meydana çıkar.

Orijinal mətn (türk.)

Yukarıda kaydedilen 10 milyonluk cemiyetin 5 milyonu Türk, 800 bin Arap, 700 bin Kürt, 300 bin Yahudi, Ermeni, Lor vesaire, mütebaki 3 milyonu da Fars milletinden ibarettir.

Orijinal mətn (ing.)

S. M. Aliyev, who is a son of the Azerbaydzhani SSR, has contributed an important article to Kratkiye Soobshcheniya Instituta Narodov Azii, 77, Moscow, 1964, entitled “The Problems of Nationalities in Contemporary Persia”. .

Orijinal mətn (türk.)
Şivelerini Azeri Türkçesinden sayanlar çoğunluktadır.
Orijinal mətn (rus.)

В разговорном А. я. наблюдается значительное количество диалектов, которые объединяются в следующие группы: восточную (кубинский, дербенский, бакинский, шемахинский, муганский и ленкоранский); западную (казахский, карабахский, гянджинский и айрумский); северную (нухинский и закатало-кахский); южную (нахичеванский, ордубадский, тебризский диалекты и ереванский говор). Особые группы А. я. составляют диалекты: кашкайцев, авшарцев (Иран и Афганистан) и терекеме (Армянской ССР и Грузинской ССР).

Orijinal mətn (türk.)

İran’la kardeşliğimize gelince bunda da büyük bir gerçek payı olduğu muhakkaktır. Çünkü 25 milyonluk İran’da Türkler 12 milyonla en büyük millî topluluğu teşkil etmekte ve Fars, Arap, Kürt, Lor, Belüç gibi etnik unsurlar arasında her alandaki cevvaliyetleri ile İran’ın âdeta bir Türk memleketi olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Unutulmamalı ki bugün İran’ın hâkim unsuru farz olunan Farslar ancak 8–9 milyonluk bir kütleden ibarettir ve bu unsur, bundan önceki uzun yüzyıllar boyunca daima İran’daki Türk topluluğunun hâkimiyeti altında yaşamıştır.

Orijinal mətn (türk.)

Son nüfus istatistiklerine göre Rusya’nın idaresindeki Kuzey Azerbaycan’da petrol ve sanayi bölgesi olan Baku ile çevresinde yerleştirilen yarım milyonu aşkın Rus ve gayri Türk muhacirler bir tarafa bırakılacak olursa dört milyon Türk yaşamaktadır. Güney Azerbaycan’da ise Türk’den başka nüfus yok denecek kadar azdır, İran’ın verdiği istatistik malumat birbirini tutmadığı için yapılan mukayeseli hesaplar neticesinde Güney Azerbaycan’ın nüfusu asgari altı milyon olarak ortaya çıkmaktadır. Bundan başka İran’ın diğer bölgelerinde de dağınık olarak dört milyon kadar Türk yaşamaktadır. Yalnız mevzuumuz Azerbaycan olduğu için Azerbaycan’ın bütününü ifвde eden nüfus verilmek icabederse, asgari on milyon civarındadır diyebiliriz.

Orijinal mətn (ing.)

Throughout 1978, inevitably comparisons emerged between the position adopted by Ayatullah Khumayni and that of other senior mujtahids, especially Ayatullah Kazim Shari`atmadari. The latter is leader of some 14 million Iranians living in Azarbayjan or residing elsewhere whose provenience was the Turkish-Azari speaking regions of Azarbayjan, Gilan and Zanjan. It became clear that Shari`atmadari held views that differed from his colleague. Part of this difference must be attributed to the fact that Shari`atmadari was in Iron and had necessarily to be cautious in his statements for fear of retribution.

Orijinal mətn (türk.)

Tarihin garip bir cilvesiyle Türkiye’deki Farsi azınlığa karşılık olarak Fransa’nın üç katı büyüklüğündeki bir ülke olan İran’da Türkçe konuşan çok daha kalabalık bir azınlık vardır. Başlıca grup Azerilerdir (Azerbaycanlılar), bunlar nüfusun % 20’sini oluşturmakta olup yaklaşık 13 ila 14 milyon civarındadırlar. Eski Sovyetler Birliğinde yaşayan ırkdaşları gibi Türkiye Türkçesine çok yakın bir dil konuşmakta ve Türklerle anlaşabilmektedirler. Genelde bölgenin başkenti Tebriz’de ve aynı etnik gruptan geldikleri, aynı dili konuştukları Azerbaycan Cumhuriyeti’yle sınırı olan ve adlarını taşıyan bölgede yaşamaktadırlar ve dörtte biri kadarı da yoğun bir biçimde gruplaştıkları ve bu nedenle en önemli Azeri kentlerinden biri sayılan Tahran’da yaşamaktadır.
Türkçe konuşan başka halklar da Iran nüfusunun % 10’nunu oluşturmakta ve Zagros Dağları civarında, Farsistan’da ve Gürgвn’da yaşamaktadırlar. Türkmenistan’daki Türkmenlerin ataları Kuzeydoğu Türkmenleri ya da Fars Kaşgayları gibi eskiden göçmen olan bu halklar yerleşik hayata karşı çıkıyorlardı, ancak belli bir süredir köy ve özellikle şehirler (Şiraz) olmak üzere yerleşmeye başlamışlardır.

Orijinal mətn (ing.)

The census of 1365 Š./1986 for the first time furnished information on the knowledge of Persian among the population; 82.7 percent of Persians claimed to speak Persian (73.1 percent in rural areas), but the differences were very great between the central plateau, where nearly all inhabitants spoke it, and the peripheral regions, where people claiming inability to speak Persian were sometimes in the majority (Kurdistan 60 percent, Azerbaijan 59 percent, Īlām 47 percent, Zanjān 34 percent).

Orijinal mətn (ing.)

Population
With an estimated population of 67 million in 2004, Iran is one of the most populous countries in the Middle East. . According to the 1986 census 82.7 percent of the population (90.9% in the urban areas and 73.1% in the rural areas) could both comprehend and speak Persian, and another 2.7 percent could understand it. Persians are overwhelmingly Shi’ite Muslims. Azeris, or Azerbaijanis, are Iran’s largest linguistic minority. Estimated at 25 percent of the population, they are concentrated in the provinces of East and West Azerbaijan, Ardabil, and Zanjan, as well as in and around the cities of Qazvin, Saveh, Hamadan, and Tehran.

Orijinal mətn (ing.)

The historical and demographic background poses certain difficulties. The history of many tribes; e. g. those whose varieties show transitional features, has not been sufficiently researched. In addition, virtually all (male) Turks in Iran bilingual. It is generally safe to assume that someone who speaks Turkic as well as the predominant Persian of Iran is a Turk. Demographic information is also problematic because the Iranian population increases very rapidly, albeit differently by region. While according to official claims , all inhabitants of Iran are Iranians, the following distribution is more accurate: 41 per cent Persians, 29 per cent other Iranians, i. e. Kurds, Gilanians etc., 4 per cent Arabs, and 26 per cent Turks.
Azerbaijanian constitutes the largest Turkic group, while South Oghuz, the transitional dialects of South Oghuz and Turkmen each comprise a few hundred thousand speakers.

Orijinal mətn (ing.)

Iran’s population of more than sixty million people, which makes it one of the most populous state in the Middle East, contains within it sizable ethnic minorities, including Azaris, Baluchis, Kurds, Arabs, Turkamen, Lurs and other ethnic groups.

Orijinal mətn (ing.)

Azaris
The situation of Iran’s fifteen to twenty million Azari minority differs in almost every respect from that of the Kurds. Whereas the Kurds inhabit a remote and underdeveloped area, far from the centers of political power, Azaris inhabit a strategically important, prosperous area in northwest Iran, relatively close to Tehran. Millions of Azaris live in the capital. Azaris are more urbanized and intermarry with Persians and other ethnic groups more frequently than do Kurds. Azaris are predominantly Shi’a whereas the majority of Kurds are Sunni Muslims. Moreover, Azaris have a long history of being part of Iran’s ruling elite. The Qajar dynasty, which ruled Iran from 1794 to 1925, was of Turkic descent.71 Many senior clerics in positions of power in the Islamic Republic are of Azari origin.

Orijinal mətn (ing.)

Iran is a multiethnic society with approximately 50 percent of its citizens of non–Persian origin. The largest minority group in Iran is the Azerbaijanis, and other major groups include the Kurds, Arabs and Turkmen. Figures on the ethnic groups are estimates because Tehran has not openly conducted and published statistics on the ethnic breakdown in Iran. The approximate figures are Azerbaijanis and Turkic tribal groups, 25-30 percent; Kurds, 9 percent; Baluchis, 3 percent; Arabs, 2.5 percent; Turkmen, 2 percent; and small numbers of Armenians, Jews, and Assyrians.

Orijinal mətn (ing.)

There are large Azeri populations in Central Asia, smaller numbers in Afghanistan and Iraq, and an estimated 15 to 20 million Azeris inhabit the region called Iranian Azerbaijan.

Orijinal mətn (ing.)

Most Azeri Turks live in Iran, not in Azerbaijan; according to different experts, they number between 20 and 30 million, 150-280 per cent more than the number in independent Azerbaijan. In fact, the number of Azeri Turks in Iran is comparable to the number of Persians, Iran’s dominant ethnic group.

Orijinal mətn (ing.)

..Today an estimated 75 percent of ethnic Azeris live in Iran, while most of the rest live in the Azerbaijan. It is estimated that in the Iranian provinces of Ardabil, East Azerbaijan, West Azerbaijan, Zenjan, Hamadan, Astara, and Qazvin, the population is about 90 percent ethnic Azeri. The Azeri-dominated provinces of Iran cover about 65,600 square miles, while the territory of the Republic of Azerbaijan is only about 33,400 square miles in area. The Azeri people of İran are estimated to account for approximately one quarter of the Iranian population, or about 16 million people. ..

Orijinal mətn (ing.)

The borders in the region of Azerbaijan have frequently shifted, and the Republic of Azerbaijan fills only a smart part of the area that Azerbaijanis consider their historical patrimony. Many in the Republic of Azerbaijan refer to most of north-west Iran as “South Azerbaijan”. Contingent to the Republic of Azerbaijan, there are approximately 20 million Azerbaijanis, who comprise approximately one-third of the population of Iran.

Orijinal mətn (ing.)

The Azerbaijanis are a unique group in the Muslim world: they are mostly Shi’ite Muslims, although ethnically and linguistically they are Turks (Oghuz Turks). The Azerbaijanis (also known as Azeris or Azerbaijani Turks) number 30 to 35 million and live primarily in present-day Iran (20 million), the Republic of Azerbaijan (7.5 million; the nation’s independence was reestablished after the fall of the Soviet Union), today’s Turkey (1 to 2 million), and Russia (1 million).

Orijinal mətn (ing.)

Iranian Azeris, whose population of 17 million comprises close to one-third of Iran’s total population, are well integrated into Iranian society and Iran’s political and economic institutions.

Orijinal mətn (ing.)

Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher).

Orijinal mətn (ing.)

The number of Azerbaijanis living in several north-western and central provinces has been estimated at 27 per cent of the total, official population, or over 16 million. This would amount to more than twice the population of the former Soviet Republic of Azerbaijan in the Caucasus.
With the number for other minorities estimated at about 25 per cent, the dominant Persian-speaking community itself becomes a minority.

Orijinal mətn (ing.)

A similar fate befell Ayatollah Sayyid Kazem Shariat-Madari. Ayatollah Shariat-Madari was acknowledged to be the chief clerical leader of the revolution residing within Iran during the events leading to the fall of the shah. His support was strongest among the Turkish population of Azerbaijan, which make up perhaps 30 percent of the total Iranian population.

Orijinal mətn (ing.)

Iranian hostility towards Azerbaijan’s oil policy stems from three main factors: The first is the issue of a divided Azerbaijan. Iranian Azerbaijan, located in the northwestern part of Iran, is approximately twice the size of the Republic of Azerbaijan. The Azerbaijnis in Iran make up a third of the country’s population. Iran has at least three times more Azerbaijanis than does the Republic of Azerbaijan. The restoration of independence in North Azerbaijan made it the political and cultural center for Azerbaijanis around the world.

Orijinal mətn (ing.)

South Azerbaijan consists of Ardabil, East Azerbaijan, West Azerbaijan, Zenjan, Hamadan Ostans (provinces) and adjacent areas of Astara, Qazvin and other territories. The size of these territories is estimated at approximately 170.000 square kilometers (the territory of North Azerbaijan is half this— i.e., 86,600 sq. km). Turks dominate the national composition of the Azerbaijani provinces in Iran – making up more than 90% of the population in these areas.
It is difficult to determine the exact number of Azerbaijani Turks in Iran. Official statistics do not state the national composition of Iran. According to our research, based on the official statistics, the Azerbaijani Turks comprise nearly 40% of the population of Iran. This is 75% of all the Azerbaijani Turks in the world.

Orijinal mətn (ing.)

It is notoriously difficult to estimate the subdominant population of states in the Near East, but most observers put the Azeri population in Iran at around 25 percent, with some setting it as high as one-third, making it probably the largest of the three.

Orijinal mətn (ing.)

Just over 50 percent of Iran’s population is ethnic Persians. The remainder is a mix of various ethnic groups, the largest being Azeris (around 25 percent); other groups include Kurds, Arabs, Baluchs, and Turkmen.

Orijinal mətn (türk.)

Etnik yapı çok karışıkdır. Resmi dil Farsça’dır. İran’daki Türk nüfusu 30-31 milyon civarında olduğuna göre, anadili Türkçe olanlarının nüfusu %43’tür. . . Türk nüfusu her ne kadar %43 ise de, Türkçe bilenlerin sayısı %55-60’ları geçmektedir. Eğitim imkвnsızlıklarına rağmen Türkçe, hвla İran’da pazarı, yani ticaret hayatını yönlendiren dil olma özelliğini korumaktadır.

Orijinal mətn (ing.)

Iran and Azerbaijan have particularly tense relations. Up to 25 percent of Iran’s population is composed of Turkish Azeris, many of whom resent the Islamic Republic’s heavy-handed cultural and political policies.

Orijinal mətn (ing.)

Over 70 ethnic groups, some being small nomadic groups.
Indo-Iranian 71.8%. Persian (Farsi, Dari, Tajik) 30 mill.; Kurd (6) 5m; Luri 4,946,000; Gilaki 3,659,000; Mazanderani 2,946,000; Bakhtiari 1,154,000; Baluch 623,000; Takistani 306,000; Tat 137,000; Mamsani 127,000; Talysh 112,000.
Turkic 22%. Azeri (Azari) 11,224,000; Turkmen 1,003,000; Qashqai 962,000; Khorasani 773,000; Hazara (speaking Dari) 687,000; Teymur 206,000; Shahseven 100,000.
Semitic 3%. Arab (mainly southwest and Iraq border) 2m; Jews 20,000.
Christian minorities 0.2%. Armenian and Assyrian. Reduced from 1.5% in 1975 due to emigration.
Other 3%. Gypsy (Nawar and Ghorbati) 1,470,000; Brahui 16,000.
Refugees. At one time 4.5m Afghans, Iraqi Kurds, Shi’a Arabs and Tajiks were refugees in Iran. Maybe up to 1.5m remain, but now they are somewhat integrated into Iran.

Orijinal mətn (ing.)
Population: 11,200,000 in Iran (Johnstone and Mandryk 2001), increasing. .
Orijinal mətn (fars.)

جمعيت تقريبي ايران بالغ بر 70 ميليون نفر است كه متشكل از اقوام مختلف مي باشد. 65 درصد جمعيت ايران را فارس ها( از نژاد آريايي) تشكيل مي دهند. 20 درصد تركهاي ايراني(آذري)، 7 درصد كرد، 3 درصد عرب و 2 درصد لر مي باشند. در حدود 3 درصد از جمعيت ايران را نيز اقوامي نظير تركمن، بلوچي، بختياري، افشار، گيلك، قشقايي و شاهسون تشكيل مي دهند. اكثريت مردم ايران، مسلمان و شيعه هستند و اندكي نيز پيرو اهل تسنن مي باشند. ضمنا اقليتهاي كوچكي از ارامنه مسيحي، زرتشتيان و يهوديان نيز در ايران وجود دارد.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic and linguistic groups. Iran is a multilingual and diverse cultural society. About 45 percent of the approximately 30,151,000 people in 1971 spoke Persian, and another 23 percent some other Indo-European language or dialect. These are descendants of the Aryan tribes, whose origins are lost in antiquity.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gi- laki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; Arab 2.5%; other 13.5%.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.

Orijinal mətn (ing.)

Азербайджанские тюрки являются ядром тюркской группы. По нашим подсчетам, они составляют 26-28% населения страны. По данным некоторых специалистов, азербайджанские тюрки по численности образуют одну треть иранского населения. Согласно официальному справочнику по Ирану, после фарси (персидского) тюркский язык является наиболее распространенным языком в Иране. Большинство азербайджанских тюрок проживают в останах Западный Азербайджан, Восточный Зенджан, Ардебиль и Тегеран. Туркмены, населяющие некоторые шахрестаны Мазендерана и Хорасана; кашкайцы (проживающие в Фарсе); халаджи (в центральном остане), язык которых относится к южной (огузской) группе тюркских языков, вместе взятые составляют примерно 3-4% населения страны.

Orijinal mətn (ing.)

About one-third of the population consists of various Turkic speakers. . One-quarter of the population speaks Turkic languages.

Orijinal mətn (ing.)

Population (2009): 71,983,000.
Ethnic composition (2000): Turk 65.1%; Kurd 18.9%; Crimean Tatar 7.2%; Arab 1.8%; Azerbaijani 1.0%; Yoruk 1.0%; other 5.0%.
Religious affiliation (2005): Muslim c. 97.5%, of which Sunni c. 82.5%, Shi’i (mostly nonorthodox Alevi) c. 15.0%; nonreligious c. 2.0%; other (mostly Christian) c. 0.5%.

Orijinal mətn (türk.)

Nüfusları yaklaşık olarak 300.000 civarında tahmin edilen, çoğunluk olarak Kars, Iğdır, Ardahan ve İstanbul’da yaşayan Şiilerin tamamı Azeri Türkü’dürler. Ayrıca, basında yer alan bilgilere göre Türkiye’de, İran rejiminin baskısından kaçarak Türkiye’ye sığınmış olan ya da kaçak işçi olarak çalışan, ancak Türk vatandaşı olmayan yaklaşık 500.000 Şii Azeri Türkü mevcuttur.

Orijinal mətn (türk.)

Azeri sahası dil coğrafyası bakımından doğu Anadolu, güney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycanı, İran Azerbaycanı, Kerkük ve İrak-Suriye Türkleri bölgelerini içine alır. Osmanlı sahası ise orta ve batı Anadolu, güney Kırım, Balkanlar, adalar ve Kıbrıs esas olmak üzere, Azeri sahasının batısında kalan, Osmanlıların yayılmış olduğu ve Osmanlıcanın kullanıldığı bütün bölgeleri içine alır.

Orijinal mətn (türk.)

Irak Türkmenlerinin konuştukları ağız, Türkçenin Azeri ağzı (Doğu Oğuzca) sahası içine girmektedir. Azeri sahası dil coğrafyası bakımından: Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Kafkas Azerbaycan’ı, İran Azerbaycan’ı, Kerkük (lrak) ve Suriye Türkleri bölgelerini kapsar.

Orijinal mətn (türk.)

Orijinal mətn (ing.)

Approximately (2002e) 2,840,000 Turkomans in the Middle East, concentrated in northern Iraq, with smaller populations in adjacent areas of Iran, Syria, and Turkey. Outside the region there are large Turkoman communities in Baghdad (with about 300,000), Damascus, and other large cities outside homeland. There is a small community in northern Jordan, and there are groups in Europe, the United States, Canada, and Australia. Turkoman nationalists claim a national population of over four million, with 3.5 million in Iraq. . The Turkomans are considered the third national group in Iraq, with smaller numbers in Syria, with about 100,000 in Iran, and Turkey. The Turkomans, often called simply Turks, are more closely related to the Southern Azeris than to the Turks of Turkey. .

Orijinal mətn (ing.)

National sovereignty in Afghanistan belongs to the nation that exercises it directly or through its representatives. The nation of Afghanistan consists of all individuals who are the citizen of Afghanistan. The nation of Afghanistan is comprised of the following ethnic groups: Pashtun, Tajik, Hazara, Uzbak, Turkman, Baluch, Pashai, Nuristani, Aymaq, Arab, Qirghiz, Qizilbash, Gujur, Brahwui and others. The word Afghan applies to every citizen of Afghanistan. No member of the nation can be deprived of his citizenship of Afghanistan. Affairs related to the citizenship and asylum are regulated by law.

Orijinal mətn (rus.)

Афшары и кызылбаши были переселены в Афганистан в XVIII в. Надир-шахом Афшаром. Афшары живут в двух слободах Кабула и Кандагара и в не которых деревнях вблизи этих городов, кызылбаши — городские жители Кандагара. Имея общее происхождение, они сейчас заметно различаются между собой: кызылбаши говорят только на дари (см. ниже); афшары же, кроме дари, частично сохраняют в быту тюркский язык (они называют его азери).

Orijinal mətn (ing.)

The Qizilbash, or “Red Heads,” were Turkic warriors-turned-Persian who had arrived in Afghanistan in numbers after Nadir Shah’s and other Persian debacles.

Orijinal mətn (ing.)

Some of Nadir’s Qizilbash soldiers settled in Afghanistan where their descendants had successfu careers in the army (until the end of Dost Muhammad’s rule), government, the trades, and crafts.

Orijinal mətn (ing.)

Introduction / History
The Qizilbash are bilingual Persian and Turkic-speaking Azerbaijani background, united in their belief in Twelver Shia Islam.
Kizilbash are Azeri Turks tribes mainly from Anatolia and Azerbaijan. The main different between Qizilbash Oghuz tribes and other Turkic people is that they are Shia Turkic people. Therefore the name Qizilbash is usually applied to them only. Some of these tribes in Afghanistan were subdivided in clans included the Afshar, Bayat, Shahseven, Ansarlu, Shaaghasi, Shamlu and Javanshir or Jawansher.

Orijinal mətn (ing.)

Introduction / History
The Afshari are decendents of the Azerbaijani people of Azerbaijan. Azerbaijan is in the Caucasus Mountains and was part of the former Soviet Union. Today the Azerbaijani live from the Caucasus to the Iranian plateau. The Afshari language is of Turkic origin and adopts some Persian words. It is also related to the Azerbaijani language.
Where Are they Located ?
The Afshari people can be found in Afghanistan, Iran, Syria, and Turkey. In Afghanistan, Afshari is spoken in parts of Kabul and Herat. Part of the Qizibash merchant group speak this language and are bilingual in Persian or Pashto.

Orijinal mətn (ing.)

In 1996, approximately 40 percent of Afghans were Pashtun, 11.4 of whom are of the Durrani tribal group and 13.8 percent of the Ghilzai group. Tajiks make up the second largest ethnic group with 25.3 percent of the population, followed by Hazaras, 18 percent; Uzbeks, 6.3 percent; Turkmen, 2.5 percent; Qizilbash, 1.0; 6.9 percent other. The usual caveat regarding statistics is particularly appropriate here.

Orijinal mətn (rus.)

Азербайджанский язык распадается на множество диалектных единиц, которые объединяются в четыре группы: восточная — кубинские, бакинские, шемахинские диалекты; западная — казахский, гянджинский, карабахский диалекты и айрумский говор; северная — нухинский диалект и закатало-кахский говор; южная — нахичеванский, ордубадский, таврический диалекты и ереванский говор. Существует также три переходных говора геокчайский, агдашский и джебраильский.
Литературный язык базируется на шемахинском и бакинском диалектах.

Orijinal mətn (rus.)

Orijinal mətn (ing.)

1.6. The most-widely accepted classification of Azerbaijani dialects developed by Shiraliyev, divides them into four categories: Eastern: Guba, Baku, Shamakhy, Mugan, Lankaran; Western: Gazakh, Garabagh, Ganja, Airym; Northern: Shaki, Zagatala-Gakh; Southern: Nakhchivan, Ordubad, Tabriz, Yerevan.

Orijinal mətn (ing.)

. Azeri dialects. We may distinguish the following Azeri dialects (see Širäliev, 1941 and 1947): (1) eastern group: Derbent (Darband), Kuba, Shemakha (Šamāḵī), Baku, Salyani (Salyānī), and Lenkoran (Lankarān), (2) western group: Kazakh (not to be confounded with the Kipchak-Turkic language of the same name), the dialect of the Ayrïm (Āyrom) tribe (which, however, resembles Turkish), and the dialect spoken in the region of the Borchala river; (3) northern group: Zakataly, Nukha, and Kutkashen; (4) southern group: Yerevan (Īravān), Nakhichevan (Naḵjavān), and Ordubad (Ordūbād); (5) central group: Ganja (Kirovabad) and Shusha; (6) North Iraqi dialects; (7) Northwest Iranian dialects: Tabrīz, Reżāʾīya (Urmia), etc., extended east to about Qazvīn; (8) Southeast Caspian dialect (Galūgāh). Optionally, we may adjoin as Azeri (or “Azeroid”) dialects: (9) East Anatolian, (10) Qašqāʾī, (11) Aynallū, (12) Sonqorī, (13) dialects south of Qom, (14) Kabul Afšārī. .

Xarici keçidlər

Luke Allnutt.“Iran/Azerbaijan: Faith, Oil, And Power Threaten Historic ‘Brotherhood ‘ ” (ingilis) . www.eurasianet.org. December 29, 2007. 2016-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2016-02-17 .

Azərbaycan dilinin dialektləri

Azərbaycan dili dialektləri xəritəsi

Mündəricat

1 Məskunlaşma və say

1.1 İranda
1.2 Azərbaycanda
1.3 Türkiyədə
1.4 İraqda
1.5 Gürcüstanda
1.6 Rusiyada
1.7 Əfqanıstanda
1.8 Suriyada
1.9 Ukraynada
1.10 Qırğızıstanda
1.11 Livanda
1.12 Ermənistanda
1.13 Belarusda

3.1 Şimal-şərq ləhcəsi
3.2 Qərb ləhcəsi
3.3 Cənub ləhcəsi
3.4 Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri
3.5 Keçid (aralıq) şivələr

Məskunlaşma və say

Əsas məqalələr: Azərbaycanlılar və Azərbaycan diasporu

Ana dili olaraq Azərbaycan dilində danışan əhali geniş coğrafiyada kompakt şəkildə məskunlaşmışdır.

İranda

Əsas məqalələr: İran əhalisi və İran azərbaycanlıları

Rusiya Elmlər Akademiyasının Asiya Xaqları İnstitutu tərəfindən yayımlanan “Qısa hesabatlar”ın 77–ci buraxılışında nəşr edilmiş S. M. Əliyevin “Müasir İranda milli məsələ” [8] məqaləsində olan məlumatlara görə [9] general–leytenant Hüseyn Əli Razmaranın (fars. حسین علی رزم آرا ; ing. Hossein Ali Razmara ) redaktorluğu ilə 1949–1953–cü illərdə nəşr edilmiş 10 cildlik “İranın coğrafi lüğəti”nə (ing. Geographical Dictionary of İran ; fars. دیکشنری جغرافیایی ایران Fərhəng-i cuğrafiya-yi İran) [q 2] əsasən sovet iranşünası G. M. Petrovun (rus. Г. М. Петров ) tərtib etdiyi cədvələ görə 18.612.800 nəfər olan İran əhalisinin 4.525.200 nəfərini azərbaycanlılar, 237.800 nəfərini qaşqaylar, 227.600 nəfərini türkmənlər və 97.400 nəfərini əfşarlar təşkil edirdi. [10] Bu hesablamaya əsasən türkmənlər xaric azərbaycanlı, qaşqay və əfşar kimi ayrıca təsnifləndirilmişlər birlikdə ümumi İran əhalsi içərisində 26.11 %, təkcə azərbaycanlılar kimi təsnifləndirilmiş əhali isə 24.31 % olmuşdur. Qaşqaylar dil olaraq Azərbaycan dilinə olduqca yaxın, İranda yaşayan əfşarlar isə Azərbaycan dilində danışırlar. [11] [12] [13]

Hüseyn Nihal Atsız hesab edirdi ki, 25 milyon nəfər olan İran əhalisinin 12 milyon nəfərini etnik türklər təşkil edir. [14]

Fransız əsilli türkoloq və şərqşünas Jan-Pol Ruya (fr. Jean-Paul Roux ) görə İran əhalisinin 30%–ini türk dillərində danışan xalqlar təşkil edir. [18] Bu xalqlardan ən böyüyü İran əhalisinin 20%–ini təşkil edən azərbaycanlılardır; türkmənlər, qaşqaylar və digər türkcə danışan xalqlar isə ölkə əhalisinin 10%–ni təşkil edirlər. [18]

Plattsburq Nyu York Dövlət Universiteti Kollecinin (en) antropologiya üzrə professoru Patrisia C. Higgins (ing. Patricia J. Higgins ) 1984–cü ildə nəşr edilmiş “Müasir İranda azlıq–dövlət münasibətləri” adlı məqaləsində İranda 1956, 1966 və 1976–cı illərdəki siyahıyaalınmalar zamanı əhalinin etnik mənsubiyyəti və ana dili haqqında qeydlərin, həmçinin əhalinin danışdığı dillər haqda rəsmi araşdırmaların olmamasını vurğulayır və bir neçə ikinci dərəcəli mənbəyə [K 1] əsaslanaraq 1977–ci ildə İranın 33.393 milyon nəfər olan ümumi əhalisindən 9 milyon nəfərini azərbaycanlıların, 400 min nəfərini qaşqayların, 500 min nəfərini isə türkmənlərin təşkil etdiyini təxmin edir. [19]

“İnsan haqlarını izləmə təşkilatı”nın (ing. Human Rights Watch ) 1997–ci ildə yayımladığı İranla bağlı “Dini və etnik azlıqlar: qanunlarda və praktikada ayrıseçkilik” (ing. Religious And Ethnic minorities: Discrimination in Law And Practice ) adlı hesabatına görə İranın 60 milyon [24] nəfərdən çox olan əhalisinin 15–20 milyon [25] nəfərini, yəni 25%–33%–ni azərbaycanlılar təşkil edirdi.

2009–cu ildə Nyu York şəhərində nəşr edilmiş “Afrika və Yaxın Şərq xalqlarının ensiklopediyası”na (ing. Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East ) görə “hazırda etnik azərbaycanlıların təxminən 75%–i İranda, qalan qisminin əksəriyyəti isə Azərbaycanda yaşayır; Ərdəbil, Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, Zəncan, Həmədan, Astara və Qəzvin əyalətlərində əhalinin 90%–ini etnik azərbaycanlılar təşkil edir; Azərbaycanlıların İranda üstünlük təşkil etdikləri ərazi 65.6 min mil² (≈ 169.9 min km²) [q 3] olduğu halda Azərbaycan Respublikası cəmi 33.4 min mil² (≈ 86.5 min km²) ərazini əhatə edir; İran azərbaycanlıları İran əhalisinin təxminən dörddə birini və ya 16 milyon nəfərini təşkil edirlər”. [29]

Alabama ştatının Mobil (en) şəhərində yerləşən Cənubi Alabama Universitetində (en) “Politologiya və ədliyyə cinayəti kafedrası”nın (ing. Department of Political Science and Criminal Justice ) rəhbəri, professor Nadir Əntəssara görə İranda ölkə əhalisinin 17 milyon nəfərini və ya təqribən üçdə birini azərbaycanlılar təşkil edir. [32]

Kəvn Boyl (ing. Kevin Boyle ) və Cüliət Şin (ing. Juliet Sheen ) tərəfindən yazılmış və ilk dəfə 1997–ci ildə Londonda nəşr edilmiş “Din və inanc azadlığı: Ümumdünya hesabatı” kitabında İrandan bəhs edilərkən qeyd edilir ki, “Bir neçə şimal–qərb və mərkəzi əyalətlərdə yaşayan azərbaycanlıların sayı rəsmi əhalinin 27%–i qədər və ya 16 milyon nəfərdən çox təxmin edilir; Bu isə Qafqazdakı keçmiş sovet respublikası olan Azərbaycan əhalisindən 2 dəfədən də çoxdur; Ümumi sayları təqribən 25 % olan digər azlıqlarla bərabər dominant farsdilli icma özü də azlıqdır”. [34]

təqribən 25%–ni təşkil edirlər. [40]

Azərbaycanda

Əsas məqalə: Azərbaycan əhalisi

1970–ci il siyahıyaalınmasına görə bütün SSRİ-də yaşayan 4.379.937 [58] etnik azərbaycanlıdan 4.301.299 [59] nəfəri və ya 98.2% [59] –i, 1979–cu il siyahıyaalınmasına görə isə 5.477.330 [60] etnik azərbaycanlıdan 5.359.033 [59] nəfəri və ya 97.9% [59] –i ana dili olaraq azərbaycan dilində danışırdı.

SSRİ–nin dağılmasından öncə 1989–cu ildə keçirilən son siyahıyaalınma zamanı bütün ittifaq ölkələrində 6.770.403 [61] nəfər (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.804.980 [62] nəfər) etnik azərbaycanlı qeydə alınmışdı və onlardan 6.614.262 [61] nəfəri (o cümlədən Azərbaycan SSR–də 5.754.212 [62] nəfəri) azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərmişdi.

13–22 aprel 2009–cu il Azərbaycan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 8.922.447 [63] nəfər (4.414.398 nəfəri kişilər, 4.508.049 nəfəri qadınlar) olmuşdur. Ancaq faktiki olaraq siyahıyaalınma tarixində qeydə alınmış əhali sayı 8.802.361 [q 5] nəfər (4.356.494 nəfəri kişilər, 4.445.867 nəfəri qadınlar) idi. Bu əhalidən 8.172.809 [64] nəfəri (4.101.575 nəfəri kişilər, 4.151.621 nəfəri qadınlar) və ya 92.85%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 99.70%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Ümumən etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Azərbaycan dilini ana dili olaraq göstərənlər isə toplam 8.253.196 [63] nəfər (4.101.575 [65] nəfəri kişilər, 4.151.621 [66] nəfəri qadınlar) və ya faktiki qeydə alınmış 8.802.361 nəfərin 93.76%–i olmuşdur. Yenə həmin siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən 8.922.447 nəfər olan de–yuri əhalinin 4.739.123 [67] nəfəri (2.330.527 [68] nəfəri kişilər, 2.408.596 [69] nəfəri qadınlar) və ya 53.11%–i şəhər, 4.183.324 [70] nəfəri (2.083.871 [71] nəfəri kişilər, 2.099.453 [72] nəfəri qadınlar) və ya 46.89%–i isə kənd əhalisidir; Şəhər əhalisindən 4.418.361 [67] nəfərin (2.189.970 [68] nəfəri kişilər, 2.228.391 [69] nəfəri qadınlar), kənd əhalisindən isə 3.834.835 [70] nəfərin (1.911.605 [71] nəfəri kişilər, 1.923.230 [72] nəfəri qadınlar) ana dili azərbaycan dilidir.

AzRDSK–nın rəsmi məlumatına əsasən 1 yanvar 2016–cı il tarixinə ölkə əhalisi 9705.6 min nəfərdir. [73]

Türkiyədə

Əsas məqalələr: Türkiyə azərbaycanlıları və Qarapapaqlar

Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən Türkiyə əhalisinin 1%–ni etnik azərbaycanlılar təşkil edir. [74]

Əli Tayyar Öndər “Türkiyənin etnik tərkibi: xalqımızın kökü və gerçəklər” adlı kitabında qeyd edir ki, Türkiyənin əhalisi 2006–cı ildə təqribən 74 milyon nəfər idi. [75] A. T. Önderə görə ölkədə əksəriyyəti “Azərbaycan türkləri” olan 300 min nəfər Türkiyə vətəndaşı şiə əhali yaşayır, bundan əlavə əhalinin 500 min nəfərini isə İran vətəndaşı olan “Azərbaycan türkləri” təşkil edir. [76] ABŞ Dövlət Departamentinin və Azlıqların Hüquqları Üzrə Beynəlxalq Qrupun hesabatlarına əsasən Türkiyədəki şiə (cəfəri) əhalinin sayı 500.000 [77] [78] [79] və ya 3.000.000 [80] [81] nəfərdir.

“Qarapapq” və “tərəkəmə” anlayışları əksər vaxt eyni toplumu ifadə edir. [82] Bu iki anlayışın arasında cüzi fərqlər var: beləki Ərdəhan – Qars – İğdır illərində “qarapapaq” deyimi 1828–ci ildən sonra gəlmiş və Çıldır bölgəsi kəndlərində yerləşmiş oturaq əhalini bildirmək üçün, “tərəkəmə” deyimi isə 1921–ci ildən sonra gəlmiş və Səlim – Sarıqamış – Gölə – Arpaçay bölgələrindəki kəndlərdə yerləşmiş və XX əsrin 60–cı illərinə qədər köçəri həyat tərzini saxlamış əhalini bildirmək üçün istifadə olunur. [82] Beləliklə, bu iki ayrı adın biri eyni toplumun oturaq digəri isə köçəri olan hissəsini bildirir. [82]

Qars ilində qarapapaqlar, 1970–ci il [K 5]

İlçə	Yaşayış məntəqəsi	Əhalinin sayı
İlçə	Cəmi	Kişilər	Qdınlar
Mərkəz ilçə	Qars	53 338	30 819	22 519
Çıldır ilçəsi	Çıldır	2 637	1 942	695
	Əskibəyrəxatun	1 044	518	526
	Kənarbel	969	436	533
	Aşağıcanbaz	697	348	349
	Yuxarıcanbaz	978	447	531
	Başköy	272	134	138
	Damlıca	380	187	193
	Eşməpınar	869	417	452
	Gölbelen	974	455	519
	Gülyüzü	1 192	532	660
	Güvənocaq	1 009	491	518
	Qaraqala	790	373	417
	Qoçgüdən	486	212	274
	Məryəmköy	624	290	334
	Saymalı	516	258	258
	Sazlısu	785	379	406
	Daşdəyirman	1 218	571	647
	Yaxınsu	2 901	1 374	1 527
	Yenibəyrexatun	415	190	225
	Doğruyol	2 114	947	1 167
	Ağcaqala	454	214	240
	Aydıngün	779	377	402
	Çanağsu	600	246	354
	Göldalı	1 037	488	549
	Kakaç	433	202	231
	Daşkörpü	591	269	322
	Göləbaxan	758	374	384
	Bozyiyit	468	249	219
	İldırımtəpə	738	348	390
Arpaçay ilçəsi	Arpaçay	3 111	1 947	1 164
	Axmazdam	362	162	200
	Aslanoğlu	686	309	377
	Bardaqlı	624	280	344
	Burcalı	187	90	97
	Carcıoğlu	324	156	168
	Dağköyü	536	252	284
	Gönülalan	625	296	329
	Həsənçavuş	168	73	95
	Qaraqala	726	301	425
	Qardaştəpə	714	315	399
	Qıraç	591	261	330
	Köçköyü	2 089	964	1 125
	Polatköy	972	469	503
	Daşbaşı	755	346	409
	Tomarlı	1 499	672	827
	Ağyaka	2 869	1 796	1 073
	Boyundaş	1 072	487	585
	Cəbəci	947	483	464
	Qaraxan	956	476	480
	Süngüdərəsi	249	126	123
	Sulakbaxça	658	302	356
	Üçpınar	1 113	507	606
	Yerlikavak	705	323	382
	Başgediklər	894	415	479
	Ayaqgediklər	294	112	182
	Duraklı	1 041	465	576
	Quyucuq	1 078	523	555
	Ortagediklər	499	237	262
	Gediksatılmış	610	270	340
	Güvərcin	1 274	598	676
	Küçükçatma	513	238	275
	Kümbət	1 356	589	767
	Söyüdlü	383	173	210
	Qalxanqala	726	394	332
	Həmzəgərək	825	372	453
	Kürəkdərə	678	332	346
	Oğuzlu	1 006	442	564
	Əsənkənd [K 6]	799	377	422
Susuz ilçəsi	Çamçavuş	938	474	464
	İncəsu	1 044	481	563
	Yolboyu	1 409	673	736
	Kiziroğlu	986	446	540
	Porsuqlu	1 569	750	819
Göle ilçəsi	Boğatəpə	601	318	283
	Çullu	313	151	162
	Küçükbuğatəpə	419	218	201
	Yenidəmirqapı	636	346	290
	Əskidəmirqapı	524	259	265
	Yiyitqonağı	851	401	450
	Uğurdaşı	986	466	520

Yalnız “qarapapaqlar”ın yaşadığı yaşayış məntəqələri.

İraqda

Əsas məqalələr: İraq əhalisi və Türkmanlar

Qəzənfər Paşayev qeyd edir ki, “Kərküklülər özlərini də, bizi də türkman adlandırırlar”. [89] Türkmanlar Azərbaycan dilində danışırlar. [90] [91] [92] [93] Britannika Ensiklopediyasına görə 2000–ci ilə olan məlumata əsasən İraq əhalisinin 6.80%–ni türkmanlar təşkil edir. [94]

Gürcüstanda

Əsas məqalə: Gürcüstan azərbaycanlıları

17–24 yanvar 2002–ci il Gürcüstan əhalisinin siyahıyaalınmasının rəsmən elan olunmuş yekunlarına görə siyahıyaalınma tarixində bütün ölkə əhalisinin sayı 4.371.535 nəfər olmuşdur. [97] Bu əhalidən 284.761 [98] nəfəri və ya 6.51%–i öz etnik mənsubiyyətini azərbaycanlı olaraq göstərmiş, etnik azərbaycanlı əhalinin isə 283.414 nəfəri və ya 99.53%–i Azərbaycan dilini ana dili hesab etmişdir. Bundan başqa etnik mənsubiyyətini digər qeyri–azərbaycanlı olaraq göstərmiş 218 nəfər də ana dilinin Azərbaycan dili olduğunu göstərmişdir, yəni siyahıyaalınma tarixində ümumi ölkə əhalisinin 283.632 nəfərinin və ya 6.49%–inin ana dili Azərbaycan dili idi.

Rusiyada

Əsas məqalələr: Rusiya azərbaycanlıları və Dağıstan azərbaycanlıları

Əfqanıstanda

Əsas məqalələr: Əfqanıstan əhalisi və Qızılbaş

Özbək və türkmənlərdən sonra Əfqanıstanda üçüncü ən böyük türk qrupu qızılbaşlardır. [101] 4 yanvar 2004–cü ildə qəbul edilmiş konstitusiyanın I bölmə, IV maddəsinə əsasən qızılbaşlar etnik qrup kimi Əfqanıstan dövləti tərəfindən tanınır. [102] XVIII əsrdə Nadir şah Əfşar tərəfindən Əfqanıstana köçürülüblər. [103] [104] [105] On iki imam şiəsi olan qızılbaşların hamısı ikidillidir. [106] Bu ölkədəki qızılbaşlar əfşar, bayat, şahsevən, ənsarlı [q 6] , şahağası, şamlı və cavanşir tayfalarından ibarətdir, əsas dil kimi əksəriyyəti dari dilində, əfşar tayfasından olanların bir hissəsi isə Azərbaycan dilinə yaxın dialektdə danışır. [107] Əsas dil olaraq daricə danışanların ikinci dili şimali Azərbaycanda danışılan dialektlərdir. [108]

Əfqanıstanda yaşayan etnik qrupların sayı haqqında məlumat siyahıyaalınma keçirilmədiyi üçün təxminlərə əsaslanır. 1996–cı ilə olan təxminə əsasən qızılbaşlar Əfqanıstan əhalisinin təxminən 1.00%–ni təşkil edirlər. [109] Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının 21 mart [q 7] 2015–ci ilə olan məlumatına əsasən ölkənin oturaq əhalisinin sayı 27.101.365 nəfərdir. [110] Oturaq əhalidən əlavə ölkədə təxminən 1.5 milyon nəfər [q 8] köçəri (fars. کوچی‌های افغانستان ) yaşayır və beləliklə ölkənin faktiki əhalisi qeyd edilən tarixə təxminən 28.6 milyon nəfərdən çoxdur. [q 9]

Beləliklə, 2015-ci ildə Əfqanıstanda qızılbaşların sayının 286 min nəfərdən çox olduğunu təxmin etmək mümkündür. [q 10]

Suriyada

Əsas məqalələr: Suriya türkmanları və Suriya əhalisi

Berlində doğulmuş, yəhudi əsilli şərqşünas Qeybril Bəənin (ing. Gabriel Baer; d. 1919 – ö. 1982 ) qeydlərinə görə Suriya Respublikası (1930–1958) dövründə hazırlanmış 1952–c il üçün statistik məcmuəyə əsasən 1945–ci ildə Suriya əhalisinin 3%–inin ana dili türk dili idi. [111] [112]

Ukraynada

Qırğızıstanda

Livanda

Əsas məqalə: Livan türkmənləri

Ermənistanda

Əsas məqalə: Ermənistan azərbaycanlıları

Belarusda

14–24 oktyabr 2009–cu il siyahıyaalınmasına əsasən Belarusda qeydə alınmış 9.503.807 nəfərdən 5.567 nəfəri (3.807 nəfəri kişilər, 1.760 nəfəri qadınlar) [117] və ya 0.06%–i etnik azərbaycanlıdır. [118] [119] Onlardan 4.426 nəfəri şəhər, 1.141 nəfəri kənd əhalisidir. [117] Siyahıyaalınmanın yekunlarına əsasən etnik azərbaycanlılardan 3.427 nəfəri azərbaycan dilini, 1.798 nəfəri rus dilini, 137 nəfəri belarus dilini, 205 nəfəri isə digər dilləri ana dili olaraq göstərmişdir. [117]

Filologiya elmləri doktoru Məmmədağa Şirəliyev tarixi–coğrafi prinsip əsasında Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrini 4 qrupda cəmləşdirir: [120] [121] [122] [123]

I. Şərq qrupu:

1. Quba dialekti
2. Bakı dialekti
3. Şamaxı dialekti
4. Muğan şivəsi
5. Lənkəran şivəsi

II. Qərb qrupu:

1. Qazax dialekti
2. Qarabağ dialekti
3. Gəncə dialekti
4. Ayrım şivəsi

III. Şimal qrupu:

1. Şəki dialekti
2. Zaqatala–Qax şivəsi

IV. Cənub qrupu:

1. Naxçıvan dialekti
2. Ordubad dialekti
3. Təbriz dialekti
4. İrəvan şivəsi

Filologiya elmləri doktoru Elbrus Əzizov Azərbaycan dilinin şivələrini üç dialektdə qruplaşdırır: [124]

I. Şimali–şərq dialekti:

1. Şamaxı–Bakı qrupu şivələri
2. Quba qrupu şivələri
3. Dərbənd qrupu şivələri

II. Qərb dialekti:

1. Qarabağ qrupu şivələri
2. Qazax–Borçalı qrupu şivələri
3. Gəncə dialekti
4. Ayrım şivəsi

III. Cənub dialekti:

1. Təbriz qrupu şivələri
2. Ərdəbil qrupu şivələri
3. Lənkəran qrupu şivələri
4. Urmiya qrupu şivələri
5. Naxçıvan qrupu şivələri və s.

Alman əsilli altayşünas və türkoloq Gerhard Dörfer Azərbaycan dilinin dialektlərini 14 qrupda cəmləşdirir: [125]

I. Şərq qrupu:

1. Dərbənd dialekti
2. Quba dialekti
3. Şamaxı dialekti
4. Bakı dialekti
5. Salyan dialekti
6. Lənkəran dialekti

II. Qərb qrupu:

1. Qazax dialekti
2. Ayrım dialekti
3. Borçalı dialekti

III. Şimal qrupu:

1. Zaqatala dialekti
2. Nuxa dialekti
3. Qutqaşen dialekti

IV. Cənub qrupu:

1. İrəvan dialekti
2. Naxçıvan dialekti
3. Ordubad dialekti

V. Mərkəzi qrup:

1. Gəncə dialekti
2. Şuşa dialekti

VI. Şimali İraq dialektləri.

VII. Şimali–qərbi İran dialektləri:

1. Təbriz dialekti
2. Rezaiye (Urmiya) dialekti və şərqdə Qəzvinədək
uzanan sairə dialektlər.

VIII. Cənubi–şərqi Xəzər dialekti (Gəlugah).

IX. Şərqi Anadolu dialekti.

X. Qaşqay dialekti.

XI. Aynallu dialekti.

Tədqiqatçı–yazar və hüquq müdafiəçisi Böyük Rəsuloğlunun apardığı araşdırmaya əsasən Cənubi Azərbaycan coğrafiyasında Azərbaycan dilinin 9 dialekti var: [126] [127]

İsveçli dilçi və türkoloq Lars Yohanson [q 11] Azərbaycan dilinin dialektlərini 3 qrup halında cəmləşdirir: [128]

I. Şimal qrupu dilaketləri (əsasən Azərbaycanda danışılır)

1. Qərb yarımqrupu dialektləri

— Gəncə dialekti
— Şuşa dialekti
— Qazax dialekti
— Qarapapaq dialekti
— Qarabağ dialekti
— Ayrım dialekti

2. Şərq yarımqrupu dialektləri

— Dərbənd dialekti
— Quba dialekti
— Şamaxı dialekti
— Bakı dialekti
— Salyan dialekti
— Muğan dialekti
— Lənkəran dialekti

3. Şimal yarımqrupu dialektləri

— Zaqatala dialekti
— Nuxa dialekti
— Qutqaşen dialekti

4. Cənub yarımqrupu dialektləri

— Naxçıvan dialekti
— Ordubad dialekti

II. Cənub qrupu dialektləri (əsasən şimali–qərbi İranda danışılır)

— Təbriz dialekti
— Urmiya dialekti
— Quşçu dialekti
— Xoy dialekti
— Marağa dialekti
— Mərənd dialekti
— Öryantəpə dialekti
— Türkmənçay dialekti
— Ərdəbil dialekti
— Sərab dialekti
— Miyana dialekti
— Galugah dialekti
— Dərgəz dialekti
— Lütfabad dialekti

III. Qərb qrupu dialektləri (şərqi Anadoluda danışılır)

Linqvistik xüsusiyyətlər

Şimal-şərq ləhcəsi

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında açıq a sai-tinin yarımqapalı e saitinə keçidi: qeyiş, qeyçi, qeymağ, qeyin, qeynana, qeynata.
Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin ya-rımqapalı e saitinə keçidi: çekmə, degirman, əleg, ineg.
Arxasıra saitlər ahənginin daha çox pozulması: yazi, dayi, anasi, ağaci, qapiyə, başdiyib, almiyəndə, durdi.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməməsi.
Söz ortasında dilortası kipləşən g samitinin işlənməsi: ignə, igdə, igid, igirmi, dügi, dügmə, gögərti, gögərçin.
Söz ortasında və söz sonunda kipləşən cingiltili b sa-mitinin sabitliyi: çoban, qabığ, qab, corab, baxıb, bilib.
İndiki zamanda -ır, -ir şəkilçisindən başqa -adu, -ədü; -a (-ə) durur, -a (ə) var formalarının da işlənməsi: aladu, gələ-dü; ala durur, gələ durur; ala var, gələ var.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -soz, -söz, -so:uꞌz, -söüꞌz formalarında işlənməsi: alsoz, gəlsöz, also:uꞌz, gəlsö:üꞌz.
Sual cümlələrində xüsusi intonasiyanın olması.
Səciyyəvi sözlər: becid “tez, cəld”, peyğəmbəri, pey-ğəmbərbuğda “qarğıdalı”, toğay//tuğay “çay kənarında sıx ağaclıq, meşə”, meşmeşi “ərik”, küdri “su çıxmayan yer”, xay “sakit (havaya aiddir)” [129] .

Qərb ləhcəsi

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a saitinin sabit qalması: qayış, qayçı, qaymax, qayın, qaynana, qaynata.
Sözün birinci və ikinci hecalarında açıq ə saitinin sabit qalması: çəhmə, dəyirman, ələxꞌ, inəxꞌ.
Saitlər ahənginin möhkəmliyi: a) Damaq ahənginə tabe olmayan bəzi sözlərin damaq ahənginə uyğun şəkillərinin işlənməsi: ılıx, ılxı, ışıx (ədəbi dil-də: ilıq, ilxı, işıq); b) Dodaq ahənginin inkişaf etməsi: doğruyur, gözdüyür, oxumuyuf//oxumoyuf, görmüyüf//görmöyüf, olor, görör, doldo-ror.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin işlənməsi: tənǀəx, əlinǀ, əlinǀiz, aldınǀ.
Söz ortasında kipləşən g samitinin novlu y samitinə keçidi: iyit, əyər
Kipləşən cingilitili b samitinin dəyişməsi:a) Söz ortasında və təkhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx, qav, civ; b) Çoxhecalı sözlərin sonunda kipləşən b samitinin zəif-ləyərək novlu f samitinə keçidi: coraf, boşqaf, kitaf, alıf, gəlif.
Çoxhecalı sözlərdə saitlər arasında və təkhecalı sözlər-də saitdən sonra qovuşuq c samitinin dezaffrikatlaşma (bəsitləş-mə) hadisəsinə uğraması: ajı, bajı, qoja, alajax, gələjəxꞌ, aj, saj.
Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halında manǀa, sanǀa formalarının işlənməsi.
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halında -yı, -yi, -yu, -yü şəkilçisinin mövcudluğu: qapıyı, dəriyi, quzuyu, sürüyü.
İndiki zamanda ədəbi dillə uyğun gələn dördvariantlı -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisindən başqa -er//-e:r, -or//-o:r, -ör//-ö:r şəkilçisinin də işlənməsi: aler//ale:r, gəler//gəle:r, duror// duro:r, görör//görö:r.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sanǀız, -sənǀiz formasında işlənməsi: alsanǀız, gəlsənǀiz.
Sual cümlələrinin sual ədatı ilə düzələn növünün ge-niş yayılması: –Məytəvə getdinǀmi? –Suyu qaynatdınǀmı?
Səciyyəvi sözlər: qəlbi “hündür”, so:rux “döşəkağı”, məhrəba//məhrava “əl-üz dəsmalı”, mama “bibi, atanın bacısı”, ayıbalası “çiy kərpic”, usdufca “yavaşca”, puçur “tumurcuq”, quzulamax “rütubətdən ovulub tökülmək”, ismarramax “sifariş, xəbər göndərmək” [130] .

Cənub ləhcəsi

Sözün birinci hecasında y səsinin qarşısında a səsinin ə səsinə keçidinin yayılması: qəyiş, qəyçi, qəyin, qəynata.
Sözün birinci hecasında yarımqapalı e saitinin açıq ə saitinə keçidi: dəyil, həybə, gənə
Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, pişirmağ, gedax, gəldıx, dedux, demişux, pişirmişuğ, əkirux, dedığı.
Dilarxası nǀ (velyar nǀ) səsinin düşməsi nəticəsində bəzi şəkilçilərdə saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi (Bu xüsusiyyət Naxçıvan qrupu şivələrində daha çox yayılmış-dır): əluã, əlũ:, əlı̃:z, yaxşısũz, gəldũ:z.
Söz ortasında dilortası y, g samitlərinin işlənməsi ilə yanaşı olaraq bəzi sözlərdə həmin mövqedə dodaq-diş v samiti-nin işlənməsi: gövərti, gövərçin, şivit//şüvid.
Samitlərin incələşməsi və affrikatlaşması meyli ilə bağlı olan səs dəyişmələrinin mövcudluğu:a) ç > ц: цay, цadır, цəmən; b) Dilortası kipləşən k, g samitlərinin qovuşuq ç, c samit-lərinə keçidi. k > ç: çöçə, çörpü, çüçə; g > c: cəl, cül, cün, cilas;c) Novlu ş samitinin qovuşuq ç samitinə keçidi: yaxçı // yaxçi.
İndiki zamanda -ır, -ir, -ur, -ür şəkilçisi ilə yanaşı ola-raq -ıy, -iy, -uy, -üy; -ey; -er; -ı, -i şəkilçilərinin də işlənməsi: alıy, gəliy; aley, gəley; açer, oler, geder, görer; başlanı, gedi, bili.
İndiki zamanın ikinci şəxsində zaman şəkilçisinin -ı, -i, -u, -ü formasında işlənməsi: alısan, gəlisən, görisən, gəlisiz, görüsü:z.
Şərt şəklinin ikinci şəxs cəmində şəkil əlamətinin və şəxs şəkilçisinin -sa:z, -sə:z, -su:z//-suz formalarında işlənməsi: alsa:z, gəlsə:z, istəsu:z, desuz.
Səciyyəvi sözlər: məkə, məkəbuğda “qarğıdalı”, təlis “torba, kisə; əl-üz dəsmalı”, girdəkan “qoz”, vərdənə “yoğun oxlov”, zir//zirə//ziri “nəlbəki” [131] .

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri (Şəki, Oğuz, Qax, Zaqatala, Balakən) şivələri bir sıra yerli əlamətlərlə yanaşı (şimal xüsusiyyətləri, substrat elementlər), Azərbaycan dilinin cənub və qərb ləhcələri üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlərə də malikdir. Bu şivələri aralıq şivələrdən fərqləndirən cəhət onların ərazi baxımından cənub ləhcəsi ilə birbaşa əlaqədə olmaması və Qafqaz dil mühitində yerləşməsidir [129] . Şimal-qərb şivələrinin fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri bunlardır:

Dilarxası nǀ (velyar nǀ) samitinin qismən saxlanması: ütunǀ, ütunǀuz, cavansınǀız, manǀa, sanǀa, gəlcasınǀız, gessanǀız, donquz (Ş), qonǀax, özünǀa, disonǀ (Oğ.), dənqiz, donğuz (Q.), götürərdınǀız (Zaq.).
Dilarxası burun sonoru nǀ-nın tələffüzdən çxıması nəti-cəsində saitlərin burun variantlarının əmələ gəlməsi: gözüã, də-dã:, əlũ, özũ:z, didĩ:z, gəlsã:z.
Sözün birinci hecasında açıq ə saitinin yarımqapalı e saitinə keçidi: et, ses, tezə (Ş., Q.), gelin (Ş., Q., Zaq.), dedə, te-zə (Oğ.), men, sen (Q., Zaq., Bal.) Bu xüsusiyyət şimal-şərq ləhcəsinin Bakı, Quba, Dərbənd şivələrində geniş yayılmışdır.
Yarımqapalı e saitinin qapalı i saitinə keçidi: di, yi, giy. Belə səs dəyişməsi Bakı, Quba, Dərbənd şivələrinin sə-ciyyəvi xüsusiyyətidir.
Saitlərin dəyişməsində qalınlaşma hadisəsinin olması. ə>a: qavır, xavar (Ş.), dars (Zaq.), kǀantu: supurqa (Zaq.), qun, uçun (Bal.), qulo: qoq, qoqartı, xorakǀ (Q.), qoq, oz (Bal.), kohna (Zaq.).
Saitlər ahənginin pozulmasında incə saitlərdən sonra qalın saitlərin gəlməsinin yayılması: gəlmax, gidax, disax, di-məlisũz.
Dilortası k samitinin yerinə dilarxası kǀ samitinin işlən-məsi: kǀor, kǀol, kǀomur, inakǀ (Zaq., Q.).
Dilortası g səsinin dilarxası q səsinə keçidi: qoq, qo-qartı, qormax, qöz (Q.), qun//qün, qördi (Zaq.), qun, qoqarmış-dı (Bal.-Kərəkli). g>q hadisəsi Dərbənd və ayrım şivələrinin səciyyəvi xü-susiyyətlərindəndir.
Söz ortasında y>v uyğunluğunun olması: güvərçin (Oğ.-Baş Daşağıl, Muxas), qövərti, qövərçin (Q.-Güllük), həviş < höyüş (Q.-İlisu).
Söz ortasında y>v uyğunluğu Azərbaycan dilinin cənub şivələrinə, qismən isə onlarla qonşu şivələrə xas olan bir xüsu-siyyətdir. Bu hadisəyə Təbriz, Zəncan, Naxçıvan qrupu, Lerik, İmişli, Cəbrayıl şivələrində təsadüf edilmişdir.
Söz ortasında saitlər arasında kipləşən b samitinin novlu v samitinə keçidi: bava, çovan, qavıx (Ş., Oğ., Zaq., Bal.).
Çoxhecalı sözlərin sonunda həm cingiltili b, həm də kar p, f samitlərinin işlənməsi: corab (Bal., Zaq., Q.), corap // coraf (Zaq., Oğ.), coraf, boşqaf, alıf, gəlif (Ş.).
Zaqatala-Qax şivələrində alınma sözlərdə novlu f sa-mitinin kipləşən p samitinə keçidi: pəhlə, Patma, telpun.
Söz ortasında və söz sonunda qovuşuq c samitinin novlu j samitinə keçidi: bajı, gejə, qoja, aj, saj (Oğ., Ş., Bal.).
Mən, sən əvəzliklərinin yönlük halda mağa, sağa (Zaq., Q.), manǀa, sanǀa (Bal., Zaq., Q., Ş.), mã:, sã: (Ş., Oğ.), mə:, sə: (Ş., Qəb.) formalarında işlənməsi.
Ho, hu, habu//habı, həblə işarə əvəzliklərinin işlən-məsi.
Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində -ıtdı; -ıfdı; -ıbdı; -ıpdı şəkilçilərinin işlənməsi: alıtdı, gəlitdi (Ş., Oğ., Zaq.), alıfdı, gəlifdi (Ş., Oğ., Zaq., Bal.), alıbdı, gəlibdi (Bal., Zaq., Q., Qəb.), alıpdı, gəlipdi (Zaq., Q., Qəb.). Nəqli keçmiş zamanın üçüncü şəxsində özünü göstərən -ıtdı forması Quba, Qusar, Xaçmaz, Dərbənd, Tabasaran şivələ-rində və Cənubi Azərbaycanın Səlmas və Sofiyan şivələrində işlənir.
İndiki zamanda -a (-ə) durur analitik formasının ol-ması: baxa durur, qaynıya durur (Q.). İndiki zamanda -a (-ə) dur forması Dərbəndin bəzi kənd şivələrində də işlənir.
İndiki zamanda -ıy, -iy, -uy, -üy şəkilçisinin olması: alıy, gəliy, duruy, görüy (Q., Ş.). -ıy, -iy -uy, -üy şəkilçisi cənubda daha geniş ərazinin şi-vələrində yayılmışdır (Ərdəbil, Astara, Təbriz, Səlmas, Lerik, Yardımlı, Cəlilabad, Zəngilan-Vejnəli, Dərə Gilətağ, Şərur-Qarabağlar k.).
İndiki zamanın ikinci şəxsində -ır, -ir, -ur, -ür şəkil-çisinin r səsi düşmüş formasının (-ı, -i, -u, -ü) işlənməsi: gəli-sən, gəlũ:suz, görüsən (Ş.) Bu xüsusiyyət əsas etibarilə Cənubi Azərbaycan (Təbriz, Səlmas), Ordubad, Zəngilan, Lənkəran şivələrində mövcuddur.
Ya bölüşdürmə bağlayıcısının inkarlıq bildirməsi: –Ya yazır, ya oxuyur (“Nə yazır, nə oxuyur”). Bu xüsusiyyət Quba, Xaçmaz, Dərbənd şivələrində də var.
İkinci növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfinin mənsubiyyət şəkilçisiz işlənməsi: baş ağrı, qolxoz idarə (Zaq., Q.).
Leksik tərkibdə tabun “tayfa, nəsil”, marxal “qar uç-qunu”, çəmirə “duman, çən”, ləmbə “keçilməz kolluq, cəngəl-lik”, palankeş “aşsüzən” kimi spesifik sözlərlə yanaşı şimal-şərq şivələrində yayılan gimgə “camaatın söhbət üçün yığışdığı yer”, qərb şivələri üçün səciyyəvi olan mama “bibi”, fızıllıx “sıx kolluq”, balatı “xəmir mayası”, bölmə “nəlbəki”, cənub şi-vələri ilə uyğun gələn əmə “bibi” (Təbriz, Naxçıvan şivələrin-də: əmmə), zirə (Ş.-Oxud) “nəlbəki” (Ərdəbil şivəsində: zir//zi-rə, Naçxıvan qrupu və Yardımlı şivələrində: zir), noruza (Ş.) “novruzgülü” (Cənubi Azərbaycan şivələrində: no:ruzi), qıtmır (Ş.) “xəsis” (Təbriz şivəsində qıtmır, Naxçıvan şivəsində qit-mir) sözlərinin işlənməsi.

Şimal-qərb şivələrində dialekt xüsusiyyətlərinin kəmiy-yətcə çoxluğu həmin şivələrin qarışıq xarakterdə olmasının bir əlamətidir [130] .

Keçid (aralıq) şivələr

Азəрбайҹан дилинин муған групу шивəлəри. Редактору Р. Ə. Рүстəмов. Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1955, 262 сəh.
Языки народов Советского Союза. — Алтайские языки. — Тюркские языки, стр. 78–80. // Сто тридцать равноправных: о языках народов СССР. Автор: М. И. Исаев. Ответственный редактор: член–корреспондент АН СССР Ф. П. Филин. Академии наук СССР. Институт языкознания. Москва: Издательство «Наука», 1970, 192 стр.
Kabil Avşar Ağzı [ölü keçid] (yazar Mehmet Fuat Bozkurt), sayfa 205–261. // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı: Belleten, 1977. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1978, 448 sayfa.
Azeri Türkçesi. 2. Baskı. Yazar: Muharrem Ergin. İstanbul: Ebru Yayınları, 1981, XII+256 sayfa.
Giriş. — Kars Azerileri, sayfa 46–49. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Metinler. — Kars Azerileri Ağzı Metinleri, sayfa 264–322. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Metinler. — Kars Terekemeleri Ağzı Metinleri, sayfa 323–371. // Kars İli Ağızları: Ses Bilgisi. Yazar: Dr. Ahmet B. Ercilasun. Gazi Üniversitesi Yayın No: 29; Gazi Eğitim Fakültesi Yayın No: 2. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları, 1983, 386 sayfa.
Fascicle 3. — (author G. Doerfer), pp. 245–248. // Encyclopaedia Iranica. Volume III: Atas-Bayhaqi, Zahir-Al-Din. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 1989, 896 pages. ISBN 9780710091215
Numéro 3. — «La pratique des langues locales en Iran» 2015-10-22 at the Wayback Machine (auteur Mehdi Amani), pp. 752–756. // Population (ISSN: 0032-4663). Tome 51: n°1–6. Paris: Institut National d’Etudes Démographiques, 1996, 1267 pages.
1. The Speakers of Turkic Languages (author Hendrik Boeschoten), pp. 1–15. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató [q 12] . Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
14. Azerbaijanian (author Claus Shönig), pp. 248–260. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
16. Turkic Languages of İran (author Gerhard Doerfer), pp. 273–282. // The Turkic Languages. Edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. Routledge Language Family Series. London and New York: Routledge, 1998, 474 pages. ISBN 9780415082006
. Müəllif: Əzizov Elbrus. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1999, 352 səhifə.
Türk Dili ve Edebiyyatı. — Türk Dili Araştırmaları. — Güney Azerbaycan’da Türk Lehçeleri. — Büyük Resuloğlu, sayfa 381–386. // Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, Yeni Türkiye Dergisi, , Ankara, 2002, 672 sayfa. ISBN 13004174
Fascicle 4. — , pp. 396–401. // Encyclopaedia Iranica. Volume XIII: Illuminationism — Isfahan VIII. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2006, 675 pages. ISBN 9780933273955
Əhali. Xalq. Dil. Din. — Dil, səh. 151–152. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. . Bakı: “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səh. ISBN 9789952441017
Yazar: Sonel Bosnalı. Dil ve Edebiyyat Dizisi 7. İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2007, 227 sayfa. ISBN 9789757981374
Azərbaycan dialektologiyasının əsasları: Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti [ölü keçid] . Müəllif: Məmmədağa Şirəliyev. Bakı: “Marif”, 1967, 424 səh. — Təkrar nəşr. Buraxılışa məsul: Əziz Güləliyev. Bakı: “Şərq–Qərb”, 2008, 416 səh. ISBN 9789952341836
Encyclopaedia Iranica: Qašqāʾi tribal confederacy. — (author Michael Knüppel). Originally Published: July 15, 2009.
Azerbaijanian — L. Johanson (Johannes Gutenberg University, Mainz, Germany, 2006.), pp. 110–113. // Concise Encyclopedia of Languages of the World. Coordinating editor — Keith Brown (University of Cambridge), co–editor — Sarah Ogilvie (University of Oxford). First edition. Amsterdam: Elsevier Ltd., 2009, XXXVI+1283 pages. ISBN 9780080877747
// Turkish Studies 2015-10-22 at the Wayback Machine(ISSN: 1308-2140): International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. — Academic journal. Editor: Sibel Üst. Volume 4/3 Summer 2009. Ankara: Alko Dijital Baskı Merkezi, 2009, . (türk.)
(author Michael Knüppel).
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Xeybər Göyallı. Bakı: “Təhsil”, 2011, 352 səh.
Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Müəllif: Cavad Heyət. Tərcümə edən: Dr. M. Rıza Heyət. Redaktor: Sevinc Nuruqızı. Bakı: “Təhsil”, 2011, 176 səh.
Fascicle 6. — II. Ḵalaji Language(author Michael Knüppel), pp. 364–365. // Encyclopaedia Iranica 2015-07-06 at the Wayback Machine. Volume XV: Joči–Kāšḡari, Saʿd-al-Dini. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Bibliotheca Persica Press, 2011, 675 pages. ISBN 9781934283295
, sayfa 1–9. // 2011.
// 2011
// 2012
Языкознание. — . — Теймурлу З. [q 13] , стр. 64–69. // Ученые записки 2013-06-01 at the Wayback Machine Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. — Серия: . Главный редактор: д. г. н, проф, академик НАН Украины Багров Н. В. Симферополь, 2012 г., 214 стр.
İraq – Türkman folkloru. Bakı: “Yazıçı”, 1992, səhifə 7–298. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. . Bakı: “Təhsil”, 2012, 568 səhifə.
Altı il Dəclə – Fərat sahillərində. Bakı: “Yazıçı”, 1987, səhifə 299–536. // Qəzənfər Paşayev. Seçilmiş əsərləri. Yeddi cilddə. I cild. Bakı: “Təhsil”, 2012, 568 səhifə.
Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 1. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677135
Türklerin İranı: Yakın Gelecek. 2. Cilt. Yazar: Dr. Recep Albayrak Hacaloğlu. Ankara: Berikan Yayınları, 2013, 688 sayfa. ISBN 9789752677142

↑ P. C. Higgins ikisi məqalə və biri kitab olmaqla üç mənbədən istifadə etmişdir.
Kitab:
Iran: A Country Study. Third Edition. Editor: Richard F. Nyrop. Washington: U.S. Government Printing Office, 1978, 492 pages.
Məqalələr:
The Iranian Frontier Nationalities: The Kurds, the Assyrians, the Baluch and the Turkmens (author Eden Naby), pp. 83–114. // Soviet Asian Ethnic Frontiers. Editors: William O. MacCagg, Brian D. Silver. New York: Pergamon Press, 1979, 280 pages.
II. The state dimension. — Revolutionary Iran and its Tribal Peoples (author Lois Beck), pp. 115–126. // The Middle East. Sociology of Development Societies Series. Editors: Talal Asad, Roger Owen. London: Palgrave Macmillan, 1983, IX+264 pages. ISBN 9780333336175
↑ Professor olan Bülent Aras bir çox araşdırma təşkilatlarında, institutlarda çalışmışdır və 13 kitabın müəllifidir. [36]
↑ Afinadakı İran səfirliyinin məlumatında qeyd ediblib ki, “təqribən 70 milyon nəfər olan İran əhalisinin 65%–ini farslar, 20%–ini İran türkləri (Azərilər), 7%–ini kürdlər, 3%–ini lurlar, 2%–ini ərəblər, 3%–ini isə türkmənlər, bəluclar, bəxtiyarilər, giləklər, əfşarlar, giləklər, qaşqaylar və şahsevənlər təşkil edir”. [48]
↑
* 1974 – 1984 – cü illərdə Britannika Ensiklopediyasının 30 cildlik XV nəşri (1–ci versiya) [q 4] işıq üzü görmüşdür. Bu nəşrin 1983-cü ildə çap edilmiş IX cildində (“Makropedia” bölümündə; Bu bölüm 17 cild şəklində çap olunmuşdur) qeyd edilir ki, “1971–ci ildə təqribən 30 milyon 151 min nəfər olan İran əhalisinin 45%–i farsca, 23%–i isə digər Hind-Avropa dillərində danışır”. [50]
* “2008–ci ilin Britannika kitabı”nda, “2009–cu ilin Britannika kitabı”nda, “2010–cu ilin Britannika kitabı”nda və “2013–cü ilin Britannika kitabı”nda İranın etnik tərkibi haqqındakı iddiaya əsasən 2000–ci ildə İran əhalisinin 34.90%–ini farslar, 15.90%–ini azərbaycanlılar, 13.00%–ini kürdlər, 7.20%–ini lurlar, 5.10%–ini giləklər, 5.10%–ini mazandaranlılar, 2.80%–ini əfqanlar, 2.50%–ini ərəblər, 13.50%–ini isə digərləri təşkil edirmiş. [51][52][53]
↑ Aşağıdakı yaşayış yerlərinin siyahısı Ahmet Bican Ercilasun tərəfindən verilmişdir; [83] bu yerlərdə yaşayan əhalinin sayı isə 1970–ci ildə keçirilmiş rəsmi siyahıyaalınmanın nəticələrinə əsaslanır. [84]
↑ Ahmet Bican Ercilasun kitabında qeyd edir ki, Qars ilində danışılan şivələri öyrənmək üçün ehtiyyac duyulan materialı bölgədəki kəndlərdən 1969–cu ilin yayında toplamışdır. [85] Müəllif 1983–cü ildə nəşr edilmiş bu kitabında Arpaçay ilçəsində qarapapaq/tərəkəmə əhalinin “digər ünsürlərlə” birgə yaşadığı yaşayış məntəqələrinin adını çəkərkən “Esenkent” adını da qeyd edir; “Esenkent” kəndi 1970–ci il siyahıyaalınmasına əsasən Qars ilinin Arpaçay ilçəsində Başgedikler bucağına daxil idi, ancaq sonra 1975, 1980 və 1985-ci illərdə gerçəkləşdirilmiş rəsmi siyahıyaalınmaların yekunlarına əsasən Qars ilinin Mərkəz ilçəsində Mərkəz bucağına daxil olmuşdur. [84][86][87][88]

↑ Eyni kitabda (səh. 593) Armin Vamberi Transqafqaziya və İranda yaşayan bütün Azərbaycan türklərini 3 milyon nəfər hesab edir (“. so glaunben wir keinesfalls zu irren, wenn wir die Gesammtzahl der Türken in Iran, wozu der König sammt Familie gehört, auf 2 Millionen, oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen.”).
↑ Nümunə olaraq bax: bəzi cildlər haqqında məlumat
↑ 1 mil² = 2.589988 km²
↑ XV nəşrin ikinci versiyası 1985 – 2010 – cu illərdə 32 cild olaraq çap olunmuşdur.
↑AzStat–ın məlumatına görə: 1989-cü il əhalinin siyahıyaalınmasının yekunları əsasında aparılan ekspert hesablamalar nəticəsində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 120086 nəfər (kişilər 57904, qadınlar 62182) təşkil edib. 2009-cu ildə keçirilən sonuncu əhalinin siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən, Dağlıq Qarabağ istisna olmaqla ölkənin digər ərazilərində yaşayan erməni əsilli Azərbaycan vətəndaşlarının sayı 220 (kişilər 17, qadınlar 203) nəfər olub. (Bax); Rəsmən elan olunmuş nəticələrə görə Azərbaycandakı ermənilərin sayı 120.306 (yəni 120086+220) nəfər olmuşdur.
↑ Ənsarlı və ya Ənsaroğlu adlı tayfa əvvəllər Bayat tayfasından ayrılmış qəbilə olmuşdur, sonrdan artaraq tayfaya çevrildi.
↑Hicri-şəmsi təqviminə əsasən 1 fərvərdin 1394–cü il tarixi Qriqori təqvimi ilə 21 mart 2015–ci il tarixinə uyğun gəlir (bax 2009-01-20 at the Wayback Machine).
↑BMT sisteminə daxil olan “Dünya Qida Proqramı” təşkilatının məlumatına görə (“Köçərilərin milli çoxsahəli qiymətləndirilməsi”nə əsasən) 2004–cü il etibarı ilə Əfqanıstanda (əksəriyyəti etnik puştun olan) aktiv köçəri əhalinin sayı 1.5 milyon dur. Həmçinin, Əfqanıstan Mərkəzi Statistika Təşkilatının , , , , və illər üçün hazırladığı “Statistik məcmuə”lərdə köçərilərin sayı dəyişilmədən 1.5 milyon nəfər olaraq göstərilib.
↑BMT 2012–ci ilə Əfqanıstan əhalisini 29.825 milyon nəfər təxmin etmişdir. Yenə BMT–yə görə 2010–2015–ci illərdə Əfqanıstanda əhalinin illik orta artımı 2.40 % təşkil edəcəkdir. Buna əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, 2015–ci ildə Əfqanıstan əhalisi 32.024 milyon nəfər təşkil edə bilər. — Bu məlumatlar üçün istinad olaraq baxın: Country profiles. — Afghanistan, page 3. // . Department of Economic and Social Affairs Statistics Division, Series V, No. 38. New York: United Nations, 2014, 241 pages. ISBN 9789211615869.
↑ Əfqanıstanda yaşayan qızılbaşların sayının 30 mindən 1 milyonadək olduğuna dair müxtəlif təxminlər mövcuddur.
↑ Lars Yohansonun tərcümeyi–halı və elmi fəaliyyəti ilə tanış olmaq üçün baxın:
↑ Tam adı: Éva Ágnes Csató Johanson
↑ . — Кавказский Университет, Баку.

İstinadlar

↑ Статистическое обозрение Персии, составленное подполковником И. Ф. Бларамбергом в 1841 году, стр. 22. // Записки Императорского Русского географического общества. Кн. VII. СПб., 1853
↑ XVII. Specialstatistik von Persien. — Von Dr. Julius Cäsar Häntzsche in Dresden, seiten 431. // Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin. Als Fortsetzung der Zeitschrift Für Allgemeine erdkunde im auftrage der gesellschaft herausgegeben von Prof. Dr. W. Koner. Vierter Band. Mit VIII karten. Berlin: Verlag von Dietrich Reamer, 1869, 658 seiten.
↑ V. Westtürken. — Iranische Türken oder Azerbaidschaner, seite 593. // Das Türkenvolk, in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen geschildert von Hermann Vámbéry. Leipzig: F. A. Brockhaus, 1885, XII+638 seiten.

Orijinal mətn (alm.)

Orijinal mətn (rus.)

Orijinal mətn (az.)

Orijinal mətn (türk.)

Yukarıda kaydedilen 10 milyonluk cemiyetin 5 milyonu Türk, 800 bin Arap, 700 bin Kürt, 300 bin Yahudi, Ermeni, Lor vesaire, mütebaki 3 milyonu da Fars milletinden ibarettir.

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (türk.)
Şivelerini Azeri Türkçesinden sayanlar çoğunluktadır.
Orijinal mətn (rus.)

Orijinal mətn (türk.)

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (türk.)

Orijinal mətn (ing.)

There are large Azeri populations in Central Asia, smaller numbers in Afghanistan and Iraq, and an estimated 15 to 20 million Azeris inhabit the region called Iranian Azerbaijan.

Orijinal mətn (ing.)

Iranian Azeris, whose population of 17 million comprises close to one-third of Iran’s total population, are well integrated into Iranian society and Iran’s political and economic institutions.

Orijinal mətn (ing.)

Roughly one out of every four Iranians is Azeri, making it Iran’s largest ethnic minority at over 18 million (some Azeris put the number higher).

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (türk.)

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (ing.)
Population: 11,200,000 in Iran (Johnstone and Mandryk 2001), increasing. .
Orijinal mətn (fars.)

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gi- laki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; Arab 2.5%; other 13.5%.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.

Orijinal mətn (ing.)

Ethnic composition (2000): Persian 34.9%; Azerbaijani 15.9%; Kurd 13.0%; Luri 7.2%; Gilaki 5.1%; Mazandarani 5.1%; Afghan 2.8%; other 16.0%.

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (ing.)
About one-third of the population consists of various Turkic speakers.
Orijinal mətn (ing.)
One-quarter of the population speaks Turkic languages.
Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (türk.)

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (rus.)

Orijinal mətn (ing.)

The Qizilbash, or “Red Heads,” were Turkic warriors-turned-Persian who had arrived in Afghanistan in numbers after Nadir Shah’s and other Persian debacles.

Orijinal mətn (ing.)

Some of Nadir’s Qizilbash soldiers settled in Afghanistan where their descendants had successfu careers in the army (until the end of Dost Muhammad’s rule), government, the trades, and crafts.

Orijinal mətn (ing.)

Orijinal mətn (rus.)

Orijinal mətn (ing.)

Xarici keçidlər

Luke Allnutt (December 29, 2007). (ingilis). www.eurasianet.org. 2016-02-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2016-02-17 .

Oktyabr 03, 2021
Ən son məqalələr

NGC 4990

NGC 4991

NGC 4992

NGC 4993

NGC 4996

NGC 4999

NGC 4

NGC 400

NGC 4002

NGC 4004

Ən çox oxunan

Vladimir Kravtsov

Vladimir Kurasov

Vladimir Otradinski

Vladimir Markovnikov

Vladimir Markin

azərbaycan, dilinin, dialektləri, kompakt, şəkildə, əsasən, tarixi, azərbaycan, ərazisində, yaşayan, etnik, azərbaycanlıların, danışdıqları, şivələrin, məcmusudur, 2015, etibarı, ilə, azərbaycan, dilində, danışanların, sayı, milyon, nəfərdən, çoxdur, azərbayca. Azerbaycan dilinin dialektleri kompakt sekilde esasen tarixi Azerbaycan erazisinde yasayan etnik azerbaycanlilarin danisdiqlari sivelerin mecmusudur 2015 ci il etibari ile Azerbaycan dilinde danisanlarin sayi 30 milyon neferden coxdur Azerbaycan dili dialektleri xeritesi Mundericat 1 Meskunlasma ve say 1 1 Iranda 1 2 Azerbaycanda 1 3 Turkiyede 1 4 Iraqda 1 5 Gurcustanda 1 6 Rusiyada 1 7 Efqanistanda 1 8 Suriyada 1 9 Ukraynada 1 10 Qirgizistanda 1 11 Livanda 1 12 Ermenistanda 1 13 Belarusda 2 Tesnifi 3 Linqvistik xususiyyetler 3 1 Simal serq lehcesi 3 2 Qerb lehcesi 3 3 Cenub lehcesi 3 4 Qarisiq tipli simal qerb siveleri 3 5 Kecid araliq siveler 4 Menbe 5 Serhler 6 Qeydler 7 Istinadlar 8 Xarici kecidlerMeskunlasma ve say RedakteEsas meqaleler Azerbaycanlilar ve Azerbaycan diasporuAna dili olaraq Azerbaycan dilinde danisan ehali genis cografiyada kompakt sekilde meskunlasmisdir Iranda Redakte 2010 cu ilde Iran Medeniyyet Nazirliyinin heyata kecirdiyi olke miqyasli sorguya esasen danisanlarin ana dili esasinda Iran azerbaycanlilarinin Turklerin meskun olduqlari ostanlar ve hemin ostanlarda ehali icinde nisbetleri Esas meqaleler Iran ehalisi ve Iran azerbaycanlilariSahin xahisi ile Rusiyadan herbi meslehetci qisminde gonderilmis general mayor qraf Ivan Osipovic Simonicin yaveri olaraq 1837 1840 ci illerde Iranda olmus podpolkovnik Ivan Fyodorovic Blaramberq bu dovletde muxtelif resmi ve qeyri resmi sexslerden duydugu melumatlari tehlil edir ve bele qenaete gelir ki Iranin umumi ehalisi 5 milyon neferden cox deyil 1 Alman esilli serqsunas Yulius Sezar Hentsenin 1869 cu ilde istinad etdiyi menbeni gostermeden qeyd edir ki 5 milyon neferden ibaret Iran ehalisinin 1 milyon neferini turktatarlar 125 min neferini ise turkmenler teskil edir 2 Turkmanlar xaric butun Iran turklerini hem de azerbaycanlilar adlandiran Budapestde Avstriya Macaristan dogulmus ve muasir Iran erazisinden kecerek 1861 1864 cu illerde Orta Asiyaya sefer etmis yehudi esilli turkoloq ve serqsunas Armin Vamberi 1885 ci ilde nesr edilmis Turk xalqi kitabinda Iranda onlarin sayini 2 milyon nefer texmin edir 3 q 1 Rus esilli serqsunas ve etnoqraf Nikolay Aleksandrovic Aristov ru ise iddia edir ki Vamberiye gore bu say Iran ehalisinin ucde birine beraber idi 4 Mehemmed Emin Resulzade Iran turkleri haqqinda 1912 ci ilde qeleme aldigi yazilarinda qeyd edirdi ki turkler en asagi ehtimalla Iran ehalisinin ucde birini teskil edirler 5 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinde millet vekili olmus ve 1920 ci ilden 1971 ci ilde vefati tarixinedek Turkiyede muhacir heyati yasamis yazici Mirze Memmedsadiq Axundzadenin texminine gore 1939 1940 ci illerde teqriben 10 milyon 6 nefer olan Iran ehalisinin 5 milyon neferini turkler teskil edirdi 7 Rusiya Elmler Akademiyasinin Asiya Xaqlari Institutu terefinden yayimlanan Qisa hesabatlar in 77 ci buraxilisinda nesr edilmis S M Eliyevin Muasir Iranda milli mesele 8 meqalesinde olan melumatlara gore 9 general leytenant Huseyn Eli Razmaranin fars حسین علی رزم آرا ing Hossein Ali Razmara redaktorlugu ile 1949 1953 cu illerde nesr edilmis 10 cildlik Iranin cografi lugeti ne ing Geographical Dictionary of Iran fars دیکشنری جغرافیایی ایران Ferheng i cugrafiya yi Iran q 2 esasen sovet iransunasi G M Petrovun rus G M Petrov tertib etdiyi cedvele gore 18 612 800 nefer olan Iran ehalisinin 4 525 200 neferini azerbaycanlilar 237 800 neferini qasqaylar 227 600 neferini turkmenler ve 97 400 neferini efsarlar teskil edirdi 10 Bu hesablamaya esasen turkmenler xaric azerbaycanli qasqay ve efsar kimi ayrica tesniflendirilmisler birlikde umumi Iran ehalsi icerisinde 26 11 tekce azerbaycanlilar kimi tesniflendirilmis ehali ise 24 31 olmusdur Qasqaylar dil olaraq Azerbaycan diline olduqca yaxin Iranda yasayan efsarlar ise Azerbaycan dilinde danisirlar 11 12 13 Huseyn Nihal Atsiz hesab edirdi ki 25 milyon nefer olan Iran ehalisinin 12 milyon neferini etnik turkler teskil edir 14 Dr Mustafa Kafali 1972 ci ilde Tore jurnali nda nesr edilmis Azerbaycan ve Azeri turkleri adli meqalesinde yazir ki Iranda teqriben 10 milyon nefer turk yasayir ki onlardan da minimum 6 milyon neferi Cenubi Azerbaycanda meskundur 15 Ethnologue 1978 ci ilde gerceklesmis IX nesrinde azerbaycan dilinde danisanlarin sayini 6 milyon neferi Iranda 4 38 milyon neferi ise Azerbaycan SSR de olmaqla cemi 10 38 milyon nefer texmin etmisdir 16 Kolumbiya Universitetinin professoru Sahrug Arxavi 1980 ci ilde ABS da nesr edilmis kitabinda Ayetullah Xomeyni ile Ayetullah Kazim Serietmedari arasindaki fikir ayriligindan danisarken sonuncunun esli Azerbaycan turku olan Azerbaycan Zencan Gilan ve diger eyaletlerde yasayan 14 milyon Iranli terefinden desteklendiyini vurgulayir 17 Fransiz esilli turkoloq ve serqsunas Jan Pol Ruya fr Jean Paul Roux gore Iran ehalisinin 30 ini turk dillerinde danisan xalqlar teskil edir 18 Bu xalqlardan en boyuyu Iran ehalisinin 20 ini teskil eden azerbaycanlilardir turkmenler qasqaylar ve diger turkce danisan xalqlar ise olke ehalisinin 10 ni teskil edirler 18 Plattsburq Nyu York Dovlet Universiteti Kollecinin en antropologiya uzre professoru Patrisia C Higgins ing Patricia J Higgins 1984 cu ilde nesr edilmis Muasir Iranda azliq dovlet munasibetleri adli meqalesinde Iranda 1956 1966 ve 1976 ci illerdeki siyahiyaalinmalar zamani ehalinin etnik mensubiyyeti ve ana dili haqqinda qeydlerin hemcinin ehalinin danisdigi diller haqda resmi arasdirmalarin olmamasini vurgulayir ve bir nece ikinci dereceli menbeye K 1 esaslanaraq 1977 ci ilde Iranin 33 393 milyon nefer olan umumi ehalisinden 9 milyon neferini azerbaycanlilarin 400 min neferini qasqaylarin 500 min neferini ise turkmenlerin teskil etdiyini texmin edir 19 Iranda ehalinin siyahiyaalinmalari tarixinde ilk ve hele ki son defe 1986 ci ilde sorgu anketine sexsin fars dilini bilme seviyyesi ile elaqedar sual daxil edilmisdir 20 Siyahiyaalinmanin yekunlarina gore olke ehalisinin 82 70 i fars dilini bildiyini iddia edirdi 20 21 22 Neye esaslandigini qeyd etmeyen alman esilli turkoloq Gerhard Dorfere gore Iran ehalisinin 41 ni farslar 29 ni diger iranlilar kurdler gilanlilar ve saire 4 ni erebler 26 ni ise turkler teskil edir 23 Insan haqlarini izleme teskilati nin ing Human Rights Watch 1997 ci ilde yayimladigi Iranla bagli Dini ve etnik azliqlar qanunlarda ve praktikada ayriseckilik ing Religious And Ethnic minorities Discrimination in Law And Practice adli hesabatina gore Iranin 60 milyon 24 neferden cox olan ehalisinin 15 20 milyon 25 neferini yeni 25 33 ni azerbaycanlilar teskil edirdi Bas redaktoru ABS li tarixci Ratgerz Universitetinin en politologiya uzre professoru Aleksandr Con Moytl en olan ve iki cild seklinde 2000 ci ilde ABS in San Diyeqo seherinde nesr edilmis Milletcilik Ensiklopediyasi na gore azerbaycanlilar ve turk tayfa qruplari Iran ehalisinin 25 30 ni turkmenler ise 2 ni teskil edirler 26 Ceyms Minahan muellifi oldugu ve 2000 ci ilde ABS in Konnektikut statinin Vestport en seherinde nesr edilmis Vahid Avropa coxlu milletler Avropanin milli qruplarinin tarixi lugeti adli kitabinda qeyd edir ki Iran Azerbaycani adlanan regionda 15 ile 20 milyon nefer arasi azerbaycanli yasayir 27 Rusiya Elmler Akademiyasinin muxbir uzvu iqtisad elmleri doktoru professor Genadiy Illarionovic Cufrinin ru redaktorlugu ile 2001 ci ilde Oksfordda nesr edilmis Xezer denizi regionunda tehlukesizlik adli kitabda isiq uzu goren Xezer regionunda Azerbaycanin strateji secimi adli meqalesinde Sabit Bagirov qeyd edir ki Azerbaycanlilarin coxlugu Azerbaycanda yox Iranda yasayir eslinde Iranda azerbaycanlilarin sayi bu olkenin hakim etnik qrupu olan farslarla muqayise edile biler muxtelif mutexessislerin fikrince onlarin sayi musteqil Azerbaycanda olandan 1 5 2 8 defe daha cox 20 ile 30 milyon nefer arasindadir 28 2009 cu ilde Nyu York seherinde nesr edilmis Afrika ve Yaxin Serq xalqlarinin ensiklopediyasi na ing Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East gore hazirda etnik azerbaycanlilarin texminen 75 i Iranda qalan qisminin ekseriyyeti ise Azerbaycanda yasayir Erdebil Serqi Azerbaycan Qerbi Azerbaycan Zencan Hemedan Astara ve Qezvin eyaletlerinde ehalinin 90 ini etnik azerbaycanlilar teskil edir Azerbaycanlilarin Iranda ustunluk teskil etdikleri erazi 65 6 min mil 169 9 min km q 3 oldugu halda Azerbaycan Respublikasi cemi 33 4 min mil 86 5 min km erazini ehate edir Iran azerbaycanlilari Iran ehalisinin texminen dordde birini ve ya 16 milyon neferini teskil edirler 29 ABS da dogulmus ABS la yanasi hem de esasen Israilde elmi pedoqoji ve ictimai fealiyyetini davam etdiren alim Tel Eviv Universitetinin Tarix Mektebinin felsefe doktoru politologiya professoru Brenda Saffere gore Iranda azerbaycanlilar olke ehalisinin teqriben ucde birini ve ya 20 milyon neferini teskil edirler 30 31 Alabama statinin Mobil en seherinde yerlesen Cenubi Alabama Universitetinde en Politologiya ve edliyye cinayeti kafedrasi nin ing Department of Political Science and Criminal Justice rehberi professor Nadir Entessara gore Iranda olke ehalisinin 17 milyon neferini ve ya teqriben ucde birini azerbaycanlilar teskil edir 32 Konqresin Tedqiqat Xidmetinin en Melumat Xidmeti Qrupunda melumat arasdirma mutexessisi olan Huseyn D Hesen Amerika Birlesmis Statlari Konqresi ucun hazirladigi hesabtda qeyd edir ki teqriben her dorduncu Iran sakini azerbaycanlidir bu ise onlari sayi 18 milyonu asan en boyuk etnik azliq edir 33 Kevn Boyl ing Kevin Boyle ve Culiet Sin ing Juliet Sheen terefinden yazilmis ve ilk defe 1997 ci ilde Londonda nesr edilmis Din ve inanc azadligi Umumdunya hesabati kitabinda Irandan behs edilerken qeyd edilir ki Bir nece simal qerb ve merkezi eyaletlerde yasayan azerbaycanlilarin sayi resmi ehalinin 27 i qeder ve ya 16 milyon neferden cox texmin edilir Bu ise Qafqazdaki kecmis sovet respublikasi olan Azerbaycan ehalisinden 2 defeden de coxdur Umumi saylari teqriben 25 olan diger azliqlarla beraber dominant farsdilli icma ozu de azliqdir 34 Minnesota Universitetinin antropologiya uzre professoru Vilyam Omen Bimen en 2008 ci ilde Cikaqo seherinde nesr edilmis Boyuk seytan ve deli mollarlar ABS ve Iran bir birini nece iblis kimi gosterir adli kitabinda yazir Ayetullah Seyid Kazim Seriet Medari benzer bir taleyi yasadi Ayetullah Seriet Medari Iranda sahin devrilmesi ile neticelenen hadiseler zamani inqilabin Iranda yasayan esas dini lideri qebul edilir O Iran ehalisinin belke de 30 ni teskil eden Azerbaycanin turkleri arasinda guclu desteklenirdi 35 Maykl P Kruassan ve Bulent Arasin K 2 redaktorlugu ile 1999 cu ilde ABS in Konnektikut statinin Vestport seherinde nesr edilmis Xezer denizi regionunda neft ve geosiyaset adli kitabda isiq uzu goren Azerbaycan olkenin geleceyinde neft ve siyaset adli meqalesinde tarix elmleri doktoru 1992 1994 cu illerde Azerbaycan Respublikasinin Iran Islam Respublikasinda Fovqelade ve Selahiyyetli Sefiri olmus Nesib Nesibli iddia edir ki azerbaycanlilar Iran ehalisinin ucde birini teskil edirler 37 Eyni muellif Azerbaycan Iran munasibetleri cetinlikler ve perspektivler adli meqalesinde bu nisbeti 40 olaraq gostermisdir 38 Coan Makevoy ve Brendan Olerinin redaktorlugu ile 2013 cu ilde ABS in Pensilvaniya statinin Filadelfiya seherinde nesr edilmis Derinden bolunmus yerlerde guc paylasimi adli kitabda isiq uzu goren Bolunmus imperiyalarda kompromis menbeyi kimi dinin muveffeqiyyeti Osmanlilar ve Sefeviler kecmisde ve indi adli meqalesinde Bencamin Broude yazir Yaxin Serq dovletlerinin subdominant ehalisini texmin etmek cox cetindir lakin Iranda azeri ehalini ekser musahideciler teqriben 25 bezileri ise ucde bir kimi yuksek nisbetde qebul edirler 39 teqriben 25 ni teskil edirler 40 Dr Receb Albayraq Hacaloglu 2013 cu ilde Ankarada nesr edilmis Turklerin Irani adli kitabinda qeyd edir ki resmi dili farsca olan Iranda ehalinin etnik terkibi olduqca qarisiqdir olkedeki turk ehalinin sayi 30 31 milyon oldugu ucun ana dili kimi turkce danisalarin nisbeti 43 olsa da umumi olke ehalisinin 55 60 faizden coxu bu dili bilir 41 Iranda turklerin sayini hesablamaga calismis muellife gore 2006 ci ilde 70 049 262 nefer olan olke ehalisinin teqriben 30 855 205 neferini turkler teskil edirdi 42 F Stiven Larrabi ve Elirza Nadir terefinden ABS in Milli Kesfiyyat Surasi ucun hazirlanmis ve 2013 cu ilde Kaliforniya statinin Santa Monika seherinde nesr edilmis kitabcada Gulnaz Isfendiyarinin 43 hesabatina 44 istinaden yazilib Iran ve Azerbaycanin xususiyle gergin munasibetleri var Iran ehalisinin 25 e qederini teskil eden Azerbaycan turkleriden coxu Islam Respublikasinin siyasi ve medeni siyasetinden narazidir 45 2001 ci ilde Ingilterenin Kambriya en qrafliginin bas seheri en olan Karlaylda en nesr edilmis ve muellifleri xristian misseonerler Petrik Constn Ceysn Mandrik ve Robin Constn olan Dunyanin isi biz dua ederken Tanri calisir 21 ci esr nesri adli kitabda iddia edilir ki Iran ehalisinin 14 milyon 955 min neferini ve ya 22 ini etnik turkler teskil edir onlardan 11 224 milyon neferi azerbaycanlilar 1 003 milyon neferi turkmenler 962 min neferi qasqaylar 773 min neferi Xorasan turkleri 687 min neferi hezaralar dari dilinde danisirlar 206 min neferi teymurlar ve 100 min neferi sahsevenlerdir 46 Ethnologue 2009 cu ilde gerceklesen XVI nesrinde Iranda yasayan azerbaycandilli ehalinin sayini texmin ederken bu kitaba istinad etmisdir 47 Iran Islam Respublikasinin Yunanistandaki sefirliyinin 2011 ci ilde yaydigi melumatda Iranin 70 milyonluq ehalisinin 20 ni azerbaycanlilarin teskil etdiyi qeyd edilir ve bu saya sahsevenler efsarlar ve qasqaylar daxil edilmir K 3 Iranin Almaniyadaki sefirliyinin de melumatinda benzer bir sekilde olkedeki azerbaycanlilarin olke ehalisinin 20 ni teskil etdiyi gosterilib 49 Britannika Ensiklopediyasinin XX ve XXI esrlerdeki nesrlerinde Iran ehalisinin etnik terkibi ve ya danisdigi dillerden behs ederken nesr illerinden asili olaraq keskin ferqlenen melumatlar teqdim edilmisdir beleki azerbaycanlilarin sayinin Iran ehalisi icinde nisbeti 1983 ci ilde 16 80 2000 ci ilde 15 90 olaraq qeleme verilir K 4 Tarix elmleri doktoru professor Saleh Eliyev 2004 cu ilde Moskvada nesr edilmis Iranin tarixi XX esr adli kitabinda yazir Iranda turk qrupunun ozeyini teskil eden Azerbaycan turkleri hesablamalarimiza esesen olke ehalisinin 26 28 ni bezi mutexessislerin melumatlarina esasen ise ucde birini teskil edir 54 Corc Tomas Kyurienin redaktorlugu ile cox sayda muellif terefinden hazirlanmis ve 2006 ci ilde Nyu Yorkda nesr edilmis Dunyanin milletleri ve medeniyyetleri Ensiklopediyasi da Iran ehalisinin etnik terkibinden behs edilerken qeyd edilir ki butun ehalinin teqriben ucden birini muxtelif turkdilliler teskil edir 55 Yene hemin menbede olkede danisilan dillerle bagli izahda turkce danisalarin nisbeti olke ehalisinin dorde biri qeder gosterilmisdir 56 Azerbaycanda Redakte 2009 cu il siyahiyaalinmasinin yekunlarina esasen etnik azerbaycanlilarin turklerin Azerbaycan Respublikasi rayonlarinin ve respublika tabeli seherlerinin umumi ehalisi icinde nisbetlerini eks etdiren xerite Esas meqale Azerbaycan ehalisi1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 2 494 381 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 2 445 829 nefer 1970 ci il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 3 776 778 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 3 734 062 nefer 1979 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 4 708 832 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi ise 4 647 611 nefer olmusdu 57 1970 ci il siyahiyaalinmasina gore butun SSRI de yasayan 4 379 937 58 etnik azerbaycanlidan 4 301 299 59 neferi ve ya 98 2 59 i 1979 cu il siyahiyaalinmasina gore ise 5 477 330 60 etnik azerbaycanlidan 5 359 033 59 neferi ve ya 97 9 59 i ana dili olaraq azerbaycan dilinde danisirdi SSRI nin dagilmasindan once 1989 cu ilde kecirilen son siyahiyaalinma zamani butun ittifaq olkelerinde 6 770 403 61 nefer o cumleden Azerbaycan SSR de 5 804 980 62 nefer etnik azerbaycanli qeyde alinmisdi ve onlardan 6 614 262 61 neferi o cumleden Azerbaycan SSR de 5 754 212 62 neferi azerbaycan dilini ana dili olaraq gostermisdi 13 22 aprel 2009 cu il Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasinin resmen elan olunmus yekunlarina gore siyahiyaalinma tarixinde butun olke ehalisinin sayi 8 922 447 63 nefer 4 414 398 neferi kisiler 4 508 049 neferi qadinlar olmusdur Ancaq faktiki olaraq siyahiyaalinma tarixinde qeyde alinmis ehali sayi 8 802 361 q 5 nefer 4 356 494 neferi kisiler 4 445 867 neferi qadinlar idi Bu ehaliden 8 172 809 64 neferi 4 101 575 neferi kisiler 4 151 621 neferi qadinlar ve ya 92 85 i oz etnik mensubiyyetini azerbaycanli olaraq gostermis etnik azerbaycanli ehalinin ise 99 70 i Azerbaycan dilini ana dili hesab etmisdir Umumen etnik mensubiyyetinden asili olmayaraq Azerbaycan dilini ana dili olaraq gosterenler ise toplam 8 253 196 63 nefer 4 101 575 65 neferi kisiler 4 151 621 66 neferi qadinlar ve ya faktiki qeyde alinmis 8 802 361 neferin 93 76 i olmusdur Yene hemin siyahiyaalinmanin yekunlarina esasen 8 922 447 nefer olan de yuri ehalinin 4 739 123 67 neferi 2 330 527 68 neferi kisiler 2 408 596 69 neferi qadinlar ve ya 53 11 i seher 4 183 324 70 neferi 2 083 871 71 neferi kisiler 2 099 453 72 neferi qadinlar ve ya 46 89 i ise kend ehalisidir Seher ehalisinden 4 418 361 67 neferin 2 189 970 68 neferi kisiler 2 228 391 69 neferi qadinlar kend ehalisinden ise 3 834 835 70 neferin 1 911 605 71 neferi kisiler 1 923 230 72 neferi qadinlar ana dili azerbaycan dilidir AzRDSK nin resmi melumatina esasen 1 yanvar 2016 ci il tarixine olke ehalisi 9705 6 min neferdir 73 Turkiyede Redakte Esas meqaleler Turkiye azerbaycanlilari ve QarapapaqlarBritannika Ensiklopediyasina gore 2000 ci ile olan melumata esasen Turkiye ehalisinin 1 ni etnik azerbaycanlilar teskil edir 74 Eli Tayyar Onder Turkiyenin etnik terkibi xalqimizin koku ve gercekler adli kitabinda qeyd edir ki Turkiyenin ehalisi 2006 ci ilde teqriben 74 milyon nefer idi 75 A T Ondere gore olkede ekseriyyeti Azerbaycan turkleri olan 300 min nefer Turkiye vetendasi sie ehali yasayir bundan elave ehalinin 500 min neferini ise Iran vetendasi olan Azerbaycan turkleri teskil edir 76 ABS Dovlet Departamentinin ve Azliqlarin Huquqlari Uzre Beynelxalq Qrupun hesabatlarina esasen Turkiyedeki sie ceferi ehalinin sayi 500 000 77 78 79 ve ya 3 000 000 80 81 neferdir Qarapapq ve terekeme anlayislari ekser vaxt eyni toplumu ifade edir 82 Bu iki anlayisin arasinda cuzi ferqler var beleki Erdehan Qars Igdir illerinde qarapapaq deyimi 1828 ci ilden sonra gelmis ve Cildir bolgesi kendlerinde yerlesmis oturaq ehalini bildirmek ucun terekeme deyimi ise 1921 ci ilden sonra gelmis ve Selim Sariqamis Gole Arpacay bolgelerindeki kendlerde yerlesmis ve XX esrin 60 ci illerine qeder koceri heyat terzini saxlamis ehalini bildirmek ucun istifade olunur 82 Belelikle bu iki ayri adin biri eyni toplumun oturaq digeri ise koceri olan hissesini bildirir 82 Qars ilinde qarapapaqlar 1970 ci il K 5 Ilce Yasayis menteqesi Ehalinin sayiCemi Kisiler QdinlarMerkez ilce Qars 53 338 30 819 22 519Cildir ilcesi Cildir 2 637 1 942 695Eskibeyrexatun 1 044 518 526Kenarbel 969 436 533Asagicanbaz 697 348 349Yuxaricanbaz 978 447 531Baskoy 272 134 138Damlica 380 187 193Esmepinar 869 417 452Golbelen 974 455 519Gulyuzu 1 192 532 660Guvenocaq 1 009 491 518Qaraqala 790 373 417Qocguden 486 212 274Meryemkoy 624 290 334Saymali 516 258 258Sazlisu 785 379 406Dasdeyirman 1 218 571 647Yaxinsu 2 901 1 374 1 527Yenibeyrexatun 415 190 225Dogruyol 2 114 947 1 167Agcaqala 454 214 240Aydingun 779 377 402Canagsu 600 246 354Goldali 1 037 488 549Kakac 433 202 231Daskorpu 591 269 322Golebaxan 758 374 384Bozyiyit 468 249 219Ildirimtepe 738 348 390Arpacay ilcesi Arpacay 3 111 1 947 1 164Axmazdam 362 162 200Aslanoglu 686 309 377Bardaqli 624 280 344Burcali 187 90 97Carcioglu 324 156 168Dagkoyu 536 252 284Gonulalan 625 296 329Hesencavus 168 73 95Qaraqala 726 301 425Qardastepe 714 315 399Qirac 591 261 330Kockoyu 2 089 964 1 125Polatkoy 972 469 503Dasbasi 755 346 409Tomarli 1 499 672 827Agyaka 2 869 1 796 1 073Boyundas 1 072 487 585Cebeci 947 483 464Qaraxan 956 476 480Sunguderesi 249 126 123Sulakbaxca 658 302 356Ucpinar 1 113 507 606Yerlikavak 705 323 382Basgedikler 894 415 479Ayaqgedikler 294 112 182Durakli 1 041 465 576Quyucuq 1 078 523 555Ortagedikler 499 237 262Gediksatilmis 610 270 340Guvercin 1 274 598 676Kucukcatma 513 238 275Kumbet 1 356 589 767Soyudlu 383 173 210Qalxanqala 726 394 332Hemzegerek 825 372 453Kurekdere 678 332 346Oguzlu 1 006 442 564Esenkend K 6 799 377 422Susuz ilcesi Camcavus 938 474 464Incesu 1 044 481 563Yolboyu 1 409 673 736Kiziroglu 986 446 540Porsuqlu 1 569 750 819Gole ilcesi Bogatepe 601 318 283Cullu 313 151 162Kucukbugatepe 419 218 201Yenidemirqapi 636 346 290Eskidemirqapi 524 259 265Yiyitqonagi 851 401 450Ugurdasi 986 466 520 Yalniz qarapapaqlar in yasadigi yasayis menteqeleri Iraqda Redakte Esas meqaleler Iraq ehalisi ve TurkmanlarQezenfer Pasayev qeyd edir ki Kerkukluler ozlerini de bizi de turkman adlandirirlar 89 Turkmanlar Azerbaycan dilinde danisirlar 90 91 92 93 Britannika Ensiklopediyasina gore 2000 ci ile olan melumata esasen Iraq ehalisinin 6 80 ni turkmanlar teskil edir 94 Ceyms Minahan muellifi oldugu Dovletsiz Milletler Ensiklopediyasi Dunya uzre etnik ve milli qruplar adli kitabinda qeyd edir ki Yaxin Serqde teqriben 2002 ci il 2 840 milyon turkman var az sayda Iranin Suriyanin ve Turkiyenin qonsu erazilerinde olmaqla Simali Iraqda cemlesibler 95 Gurcustanda Redakte Esas meqale Gurcustan azerbaycanlilari1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 153 600 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 151 034 nefer 1970 ci il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 217 758 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 212 436 nefer 1979 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 255 678 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi ise 250 663 nefer olmusdu 96 17 24 yanvar 2002 ci il Gurcustan ehalisinin siyahiyaalinmasinin resmen elan olunmus yekunlarina gore siyahiyaalinma tarixinde butun olke ehalisinin sayi 4 371 535 nefer olmusdur 97 Bu ehaliden 284 761 98 neferi ve ya 6 51 i oz etnik mensubiyyetini azerbaycanli olaraq gostermis etnik azerbaycanli ehalinin ise 283 414 neferi ve ya 99 53 i Azerbaycan dilini ana dili hesab etmisdir Bundan basqa etnik mensubiyyetini diger qeyri azerbaycanli olaraq gostermis 218 nefer de ana dilinin Azerbaycan dili oldugunu gostermisdir yeni siyahiyaalinma tarixinde umumi olke ehalisinin 283 632 neferinin ve ya 6 49 inin ana dili Azerbaycan dili idi Rusiyada Redakte Esas meqaleler Rusiya azerbaycanlilari ve Dagistan azerbaycanlilari1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 70 947 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 63 651 nefer olmusdu 99 Rusiya Federasiyasinda 14 25 oktyabr 2010 cu il siyahiyaalinmasi zamani etnik mensubiyyetini gostermis 137 227 107 nefer ehaliden 603 070 neferi ve ya 0 44 i azerbaycanlilar idi Hemcinin siyahiyaalinmanin yekunlarina esasen butun olke uzre Azerbaycan dilini bilen ehalinin sayi 473 044 nefer olmusdur Efqanistanda Redakte Esas meqaleler Efqanistan ehalisi ve QizilbasSankt Peterburqda 1911 1915 ci illerde 18 cild seklinde nesr edilmis Herbi Ensiklopediya da Efqanistandan behs edilerken bu olkenin umumi ehalisi teqriben 5 milyon nefer texmin edilmis turk esilli qizilbaslarin sayi ise 150 min nefer gosterilmisdir 100 Ozbek ve turkmenlerden sonra Efqanistanda ucuncu en boyuk turk qrupu qizilbaslardir 101 4 yanvar 2004 cu ilde qebul edilmis konstitusiyanin I bolme IV maddesine esasen qizilbaslar etnik qrup kimi Efqanistan dovleti terefinden taninir 102 XVIII esrde Nadir sah Efsar terefinden Efqanistana kocurulubler 103 104 105 On iki imam siesi olan qizilbaslarin hamisi ikidillidir 106 Bu olkedeki qizilbaslar efsar bayat sahseven ensarli q 6 sahagasi samli ve cavansir tayfalarindan ibaretdir esas dil kimi ekseriyyeti dari dilinde efsar tayfasindan olanlarin bir hissesi ise Azerbaycan diline yaxin dialektde danisir 107 Esas dil olaraq darice danisanlarin ikinci dili simali Azerbaycanda danisilan dialektlerdir 108 Efqanistanda yasayan etnik qruplarin sayi haqqinda melumat siyahiyaalinma kecirilmediyi ucun texminlere esaslanir 1996 ci ile olan texmine esasen qizilbaslar Efqanistan ehalisinin texminen 1 00 ni teskil edirler 109 Efqanistan Merkezi Statistika Teskilatinin 21 mart q 7 2015 ci ile olan melumatina esasen olkenin oturaq ehalisinin sayi 27 101 365 neferdir 110 Oturaq ehaliden elave olkede texminen 1 5 milyon nefer q 8 koceri fars کوچی های افغانستان yasayir ve belelikle olkenin faktiki ehalisi qeyd edilen tarixe texminen 28 6 milyon neferden coxdur q 9 Belelikle 2015 ci ilde Efqanistanda qizilbaslarin sayinin 286 min neferden cox oldugunu texmin etmek mumkundur q 10 Suriyada Redakte Esas meqaleler Suriya turkmanlari ve Suriya ehalisiBerlinde dogulmus yehudi esilli serqsunas Qeybril Beenin ing Gabriel Baer d 1919 o 1982 qeydlerine gore Suriya Respublikasi 1930 1958 dovrunde hazirlanmis 1952 c il ucun statistik mecmueye esasen 1945 ci ilde Suriya ehalisinin 3 inin ana dili turk dili idi 111 112 Ukraynada Redakte 1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 6 680 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 4 621 nefer 1970 ci il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 10 769 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 6 426 nefer olmusdu 113 Qirgizistanda Redakte 1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 10 428 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 9 843 nefer 1970 ci il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 12 536 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 11 987 nefer olmusdu 114 Livanda Redakte Esas meqale Livan turkmenleriErmenistanda Redakte Esas meqale Ermenistan azerbaycanlilari1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 107 748 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 107 006 nefer 1970 ci il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 148 189 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 147 546 nefer 1979 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 160 841 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi ise 159 709 nefer olmusdu 115 Belarusda Redakte 1959 cu il siyahiyaalinmasi zamani olkede qeyde alinmis etnik azerbaycanlilarin sayi 1 402 nefer onlardan azerbaycan dilini ana dili hesab edenlerin sayi 1 267 nefer olmusdu 116 14 24 oktyabr 2009 cu il siyahiyaalinmasina esasen Belarusda qeyde alinmis 9 503 807 neferden 5 567 neferi 3 807 neferi kisiler 1 760 neferi qadinlar 117 ve ya 0 06 i etnik azerbaycanlidir 118 119 Onlardan 4 426 neferi seher 1 141 neferi kend ehalisidir 117 Siyahiyaalinmanin yekunlarina esasen etnik azerbaycanlilardan 3 427 neferi azerbaycan dilini 1 798 neferi rus dilini 137 neferi belarus dilini 205 neferi ise diger dilleri ana dili olaraq gostermisdir 117 Tesnifi RedakteFilologiya elmleri doktoru Memmedaga Sireliyev tarixi cografi prinsip esasinda Azerbaycan dilinin dialekt ve sivelerini 4 qrupda cemlesdirir 120 121 122 123 I Serq qrupu 1 Quba dialekti 2 Baki dialekti 3 Samaxi dialekti 4 Mugan sivesi 5 Lenkeran sivesi II Qerb qrupu 1 Qazax dialekti 2 Qarabag dialekti 3 Gence dialekti 4 Ayrim sivesi III Simal qrupu 1 Seki dialekti 2 Zaqatala Qax sivesi IV Cenub qrupu 1 Naxcivan dialekti 2 Ordubad dialekti 3 Tebriz dialekti 4 Irevan sivesiFilologiya elmleri doktoru Elbrus Ezizov Azerbaycan dilinin sivelerini uc dialektde qruplasdirir 124 I Simali serq dialekti 1 Samaxi Baki qrupu siveleri 2 Quba qrupu siveleri 3 Derbend qrupu siveleri II Qerb dialekti 1 Qarabag qrupu siveleri 2 Qazax Borcali qrupu siveleri 3 Gence dialekti 4 Ayrim sivesi III Cenub dialekti 1 Tebriz qrupu siveleri 2 Erdebil qrupu siveleri 3 Lenkeran qrupu siveleri 4 Urmiya qrupu siveleri 5 Naxcivan qrupu siveleri ve s Alman esilli altaysunas ve turkoloq Gerhard Dorfer Azerbaycan dilinin dialektlerini 14 qrupda cemlesdirir 125 I Serq qrupu 1 Derbend dialekti 2 Quba dialekti 3 Samaxi dialekti 4 Baki dialekti 5 Salyan dialekti 6 Lenkeran dialekti II Qerb qrupu 1 Qazax dialekti 2 Ayrim dialekti 3 Borcali dialekti III Simal qrupu 1 Zaqatala dialekti 2 Nuxa dialekti 3 Qutqasen dialekti IV Cenub qrupu 1 Irevan dialekti 2 Naxcivan dialekti 3 Ordubad dialekti V Merkezi qrup 1 Gence dialekti 2 Susa dialekti VI Simali Iraq dialektleri VII Simali qerbi Iran dialektleri 1 Tebriz dialekti 2 Rezaiye Urmiya dialekti ve serqde Qezvinedekuzanan saire dialektler VIII Cenubi serqi Xezer dialekti Gelugah IX Serqi Anadolu dialekti X Qasqay dialekti XI Aynallu dialekti XII Sonqur dialekti XIII Qumun cenubundaki dialektler XIV Kabil Efsar dialekti Tedqiqatci yazar ve huquq mudafiecisi Boyuk Resuloglunun apardigi arasdirmaya esasen Cenubi Azerbaycan cografiyasinda Azerbaycan dilinin 9 dialekti var 126 127 I Tebriz dialekti II Qaradag dialekti III Yamci dialekti IV Uygur dialekti V Maraga dialekti VI Erdebil dialekti VII Zencan dialekti VIII Hemedan dialekti IX Xelec dialektiIsvecli dilci ve turkoloq Lars Yohanson q 11 Azerbaycan dilinin dialektlerini 3 qrup halinda cemlesdirir 128 I Simal qrupu dilaketleri esasen Azerbaycanda danisilir 1 Qerb yarimqrupu dialektleri Gence dialekti Susa dialekti Qazax dialekti Qarapapaq dialekti Qarabag dialekti Ayrim dialekti2 Serq yarimqrupu dialektleri Derbend dialekti Quba dialekti Samaxi dialekti Baki dialekti Salyan dialekti Mugan dialekti Lenkeran dialekti3 Simal yarimqrupu dialektleri Zaqatala dialekti Nuxa dialekti Qutqasen dialekti4 Cenub yarimqrupu dialektleri Naxcivan dialekti Ordubad dialekti dd II Cenub qrupu dialektleri esasen simali qerbi Iranda danisilir Tebriz dialekti Urmiya dialekti Quscu dialekti Xoy dialekti Maraga dialekti Merend dialekti Oryantepe dialekti Turkmencay dialekti Erdebil dialekti Serab dialekti Miyana dialekti Galugah dialekti Dergez dialekti Lutfabad dialekti dd III Qerb qrupu dialektleri serqi Anadoluda danisilir Linqvistik xususiyyetler RedakteSimal serq lehcesi Redakte Bu lehce Xezerin qerb sahili zonasinin simal serq hissesinin Derbend Quba Baki Samaxi Salyan sivelerini ehate edir Uc sive qrupu ferqlenir 1 Baki Samaxi 2 Quba 3 Derbend Simal serq lehcesinin esas spesifik xususiyyetleri bunlardir Sozun birinci hecasinda y sesinin qarsisinda aciq a sai tinin yarimqapali e saitine kecidi qeyis qeyci qeymag qeyin qeynana qeynata Sozun birinci ve ikinci hecalarinda aciq e saitinin ya rimqapali e saitine kecidi cekme degirman eleg ineg Arxasira saitler ahenginin daha cox pozulmasi yazi dayi anasi agaci qapiye basdiyib almiyende durdi Dilarxasi nǀ velyar nǀ samitinin islenmemesi Soz ortasinda dilortasi kiplesen g samitinin islenmesi igne igde igid igirmi dugi dugme gogerti gogercin Soz ortasinda ve soz sonunda kiplesen cingiltili b sa mitinin sabitliyi coban qabig qab corab baxib bilib Indiki zamanda ir ir sekilcisinden basqa adu edu a e durur a e var formalarinin da islenmesi aladu gele du ala durur gele durur ala var gele var Sert seklinin ikinci sexs ceminde sekil elametinin ve sexs sekilcisinin soz soz so uꞌz souꞌz formalarinda islenmesi alsoz gelsoz also uꞌz gelso uꞌz Sual cumlelerinde xususi intonasiyanin olmasi Seciyyevi sozler becid tez celd peygemberi pey gemberbugda qargidali togay tugay cay kenarinda six agacliq mese mesmesi erik kudri su cixmayan yer xay sakit havaya aiddir 129 Qerb lehcesi Redakte Azerbcaycanin Kur ve Araz caylari arasindaki erazisinin muhum hissesinin Qarabag Gence Semkir Qazax Daskesen Gedebey Kelbe cer Lacin Gurcustanin bezi rayonlarinin Borcali Marneuli Qardabani Bolnisi Dmanisi sivelerini ehate edir Bu lehcede 3 sive qrupu ferqlenir 1 Qarabag 2 Qazax Borcali 3 Ayrim sivesi Qerb lehcesinin esas spesifik xususiyyetleri bunlardir Sozun birinci hecasinda y sesinin qarsisinda a saitinin sabit qalmasi qayis qayci qaymax qayin qaynana qaynata Sozun birinci ve ikinci hecalarinda aciq e saitinin sabit qalmasi cehme deyirman elexꞌ inexꞌ Saitler ahenginin mohkemliyi a Damaq ahengine tabe olmayan bezi sozlerin damaq ahengine uygun sekillerinin islenmesi ilix ilxi isix edebi dil de iliq ilxi isiq b Dodaq ahenginin inkisaf etmesi dogruyur gozduyur oxumuyuf oxumoyuf gormuyuf gormoyuf olor goror doldo ror Dilarxasi nǀ velyar nǀ samitinin islenmesi tenǀex elinǀ elinǀiz aldinǀ Soz ortasinda kiplesen g samitinin novlu y samitine kecidi iyit eyer lt eger buyunku lt bugunku Bu hadisenin qerb lehcesindeki iyde iyne duyu duyme deyirman iyirmi goyerti goyercin ve s kimi faktlari edebi di lin normasina uygun gelir Kiplesen cingilitili b samitinin deyismesi a Soz ortasinda ve tekhecali sozlerin sonunda kiplesen b samitinin novlu v samitine kecidi bava covan qavix qav civ b Coxhecali sozlerin sonunda kiplesen b samitinin zeif leyerek novlu f samitine kecidi coraf bosqaf kitaf alif gelif Coxhecali sozlerde saitler arasinda ve tekhecali sozler de saitden sonra qovusuq c samitinin dezaffrikatlasma besitles me hadisesine ugramasi aji baji qoja alajax gelejexꞌ aj saj Men sen evezliklerinin yonluk halinda manǀa sanǀa formalarinin islenmesi Saitle biten isimlerin tesirlik halinda yi yi yu yu sekilcisinin movcudlugu qapiyi deriyi quzuyu suruyu Indiki zamanda edebi dille uygun gelen dordvariantli ir ir ur ur sekilcisinden basqa er e r or o r or o r sekilcisinin de islenmesi aler ale r geler gele r duror duro r goror goro r Sert seklinin ikinci sexs ceminde sekil elametinin ve sexs sekilcisinin sanǀiz senǀiz formasinda islenmesi alsanǀiz gelsenǀiz Sual cumlelerinin sual edati ile duzelen novunun ge nis yayilmasi Meyteve getdinǀmi Suyu qaynatdinǀmi Seciyyevi sozler qelbi hundur so rux dosekagi mehreba mehrava el uz desmali mama bibi atanin bacisi ayibalasi ciy kerpic usdufca yavasca pucur tumurcuq quzulamax rutubetden ovulub tokulmek ismarramax sifaris xeber gondermek 130 Cenub lehcesi Redakte Cenubi Azerbaycan Naxcivan ve Lenkeran regionlarini eha te edir ve bir sira sive qruplarina ayrilir 1 Tebriz 2 Erdebil 3 Urmiya 4 Naxcivan 5 Lenkeran ve s Cenub lehcesinin esas spesifik xususiyyetleri bunlardir Sozun birinci hecasinda y sesinin qarsisinda a sesinin e sesine kecidinin yayilmasi qeyis qeyci qeyin qeynata Sozun birinci hecasinda yarimqapali e saitinin aciq e saitine kecidi deyil heybe gene lt yene Saitler ahenginin pozulmasinda ince saitlerden sonra qalin saitlerin gelmesinin yayilmasi gelmax pisirmag gedax geldix dedux demisux pisirmisug ekirux dedigi Dilarxasi nǀ velyar nǀ sesinin dusmesi neticesinde bezi sekilcilerde saitlerin burun variantlarinin emele gelmesi Bu xususiyyet Naxcivan qrupu sivelerinde daha cox yayilmis dir elua elũ eli z yaxsisũz geldũ z Soz ortasinda dilortasi y g samitlerinin islenmesi ile yanasi olaraq bezi sozlerde hemin movqede dodaq dis v samiti nin islenmesi goverti govercin sivit suvid Samitlerin incelesmesi ve affrikatlasmasi meyli ile bagli olan ses deyismelerinin movcudlugu a c gt c cay cadir cemen b Dilortasi kiplesen k g samitlerinin qovusuq c c samit lerine kecidi k gt c coce corpu cuce g gt c cel cul cun cilas c Novlu s samitinin qovusuq c samitine kecidi yaxci yaxci Indiki zamanda ir ir ur ur sekilcisi ile yanasi ola raq iy iy uy uy ey er i i sekilcilerinin de islenmesi aliy geliy aley geley acer oler geder gorer baslani gedi bili Indiki zamanin ikinci sexsinde zaman sekilcisinin i i u u formasinda islenmesi alisan gelisen gorisen gelisiz gorusu z Sert seklinin ikinci sexs ceminde sekil elametinin ve sexs sekilcisinin sa z se z su z suz formalarinda islenmesi alsa z gelse z istesu z desuz Seciyyevi sozler meke mekebugda qargidali telis torba kise el uz desmali girdekan qoz verdene yogun oxlov zir zire ziri nelbeki 131 Qarisiq tipli simal qerb siveleri Redakte Qarisiq tipli simal qerb siveleri Seki Oguz Qax Zaqatala Balaken siveleri bir sira yerli elametlerle yanasi simal xususiyyetleri substrat elementler Azerbaycan dilinin cenub ve qerb lehceleri ucun seciyyevi olan xususiyyetlere de malikdir Bu siveleri araliq sivelerden ferqlendiren cehet onlarin erazi baximindan cenub lehcesi ile birbasa elaqede olmamasi ve Qafqaz dil muhitinde yerlesmesidir 129 Simal qerb sivelerinin fonetik leksik ve qrammatik xususiyyetleri bunlardir Dilarxasi nǀ velyar nǀ samitinin qismen saxlanmasi utunǀ utunǀuz cavansinǀiz manǀa sanǀa gelcasinǀiz gessanǀiz donquz S qonǀax ozunǀa disonǀ Og denqiz donguz Q goturerdinǀiz Zaq Dilarxasi burun sonoru nǀ nin teleffuzden cximasi neti cesinde saitlerin burun variantlarinin emele gelmesi gozua de da elũ ozũ z didĩ z gelsa z Sozun birinci hecasinda aciq e saitinin yarimqapali e saitine kecidi et ses teze S Q gelin S Q Zaq dede te ze Og men sen Q Zaq Bal Bu xususiyyet simal serq lehcesinin Baki Quba Derbend sivelerinde genis yayilmisdir Yarimqapali e saitinin qapali i saitine kecidi di yi giy Bele ses deyismesi Baki Quba Derbend sivelerinin se ciyyevi xususiyyetidir Saitlerin deyismesinde qalinlasma hadisesinin olmasi e gt a qavir xavar S dars Zaq kǀant lt kend Q sa burlu Bal u gt u supurqa Zaq qun ucun Bal qul lt gul tusman Q surfa zulmat S o gt o qoq qoqarti xorakǀ Q qoq oz Bal kohna Zaq Saitler ahenginin pozulmasinda ince saitlerden sonra qalin saitlerin gelmesinin yayilmasi gelmax gidax disax di melisũz Dilortasi k samitinin yerine dilarxasi kǀ samitinin islen mesi kǀor kǀol kǀomur inakǀ Zaq Q Dilortasi g sesinin dilarxasi q sesine kecidi qoq qo qarti qormax qoz Q qun qun qordi Zaq qun qoqarmis di Bal Kerekli g gt q hadisesi Derbend ve ayrim sivelerinin seciyyevi xu susiyyetlerindendir Soz ortasinda y gt v uygunlugunun olmasi guvercin Og Bas Dasagil Muxas qoverti qovercin Q Gulluk hevis lt hoyus Q Ilisu Soz ortasinda y gt v uygunlugu Azerbaycan dilinin cenub sivelerine qismen ise onlarla qonsu sivelere xas olan bir xusu siyyetdir Bu hadiseye Tebriz Zencan Naxcivan qrupu Lerik Imisli Cebrayil sivelerinde tesaduf edilmisdir Soz ortasinda saitler arasinda kiplesen b samitinin novlu v samitine kecidi bava covan qavix S Og Zaq Bal Coxhecali sozlerin sonunda hem cingiltili b hem de kar p f samitlerinin islenmesi corab Bal Zaq Q corap coraf Zaq Og coraf bosqaf alif gelif S Zaqatala Qax sivelerinde alinma sozlerde novlu f sa mitinin kiplesen p samitine kecidi pehle Patma telpun Soz ortasinda ve soz sonunda qovusuq c samitinin novlu j samitine kecidi baji geje qoja aj saj Og S Bal Men sen evezliklerinin yonluk halda maga saga Zaq Q manǀa sanǀa Bal Zaq Q S ma sa S Og me se S Qeb formalarinda islenmesi Ho hu habu habi heble isare evezliklerinin islen mesi Neqli kecmis zamanin ucuncu sexsinde itdi ifdi ibdi ipdi sekilcilerinin islenmesi alitdi gelitdi S Og Zaq alifdi gelifdi S Og Zaq Bal alibdi gelibdi Bal Zaq Q Qeb alipdi gelipdi Zaq Q Qeb Neqli kecmis zamanin ucuncu sexsinde ozunu gosteren itdi formasi Quba Qusar Xacmaz Derbend Tabasaran sivele rinde ve Cenubi Azerbaycanin Selmas ve Sofiyan sivelerinde islenir Indiki zamanda a e durur analitik formasinin ol masi baxa durur qayniya durur Q Indiki zamanda a e dur formasi Derbendin bezi kend sivelerinde de islenir Indiki zamanda iy iy uy uy sekilcisinin olmasi aliy geliy duruy goruy Q S iy iy uy uy sekilcisi cenubda daha genis erazinin si velerinde yayilmisdir Erdebil Astara Tebriz Selmas Lerik Yardimli Celilabad Zengilan Vejneli Dere Giletag Serur Qarabaglar k Indiki zamanin ikinci sexsinde ir ir ur ur sekil cisinin r sesi dusmus formasinin i i u u islenmesi geli sen gelũ suz gorusen S Bu xususiyyet esas etibarile Cenubi Azerbaycan Tebriz Selmas Ordubad Zengilan Lenkeran sivelerinde movcuddur Ya bolusdurme baglayicisinin inkarliq bildirmesi Ya yazir ya oxuyur Ne yazir ne oxuyur Bu xususiyyet Quba Xacmaz Derbend sivelerinde de var Ikinci nov teyini soz birlesmelerinin ikinci terefinin mensubiyyet sekilcisiz islenmesi bas agri qolxoz idare Zaq Q Leksik terkibde tabun tayfa nesil marxal qar uc qunu cemire duman cen lembe kecilmez kolluq cengel lik palankes assuzen kimi spesifik sozlerle yanasi simal serq sivelerinde yayilan gimge camaatin sohbet ucun yigisdigi yer qerb siveleri ucun seciyyevi olan mama bibi fizillix six kolluq balati xemir mayasi bolme nelbeki cenub si veleri ile uygun gelen eme bibi Tebriz Naxcivan sivelerin de emme zire S Oxud nelbeki Erdebil sivesinde zir zi re Nacxivan qrupu ve Yardimli sivelerinde zir noruza S novruzgulu Cenubi Azerbaycan sivelerinde no ruzi qitmir S xesis Tebriz sivesinde qitmir Naxcivan sivesinde qit mir sozlerinin islenmesi Simal qerb sivelerinde dialekt xususiyyetlerinin kemiy yetce coxlugu hemin sivelerin qarisiq xarakterde olmasinin bir elametidir 130 Kecid araliq siveler Redakte Azerbaycan dilciliyinde kecid siveler termini altinda araliq siveler nezerde tutulur M Sireliyev Azerbaycan dilinde uc kecid sive gosterir Agdas Goycay Cebrayil kecid siveleri Eger dilde muxtelif lehceler sive qruplari movcuddursa onda esas lehceler arasinda kecid araliq siveler zolagi yerlesmelidir ve bu zona hec de 3 4 rayonun erazisini deyil esas lehcelerin ve muxtelif sive qruplarinin serhedinde olan erazini ehate etmelidir Bundan basqa kecid sivelerin yayildigi zona muasir inzibati bolgulerle uygun gelmeye biler Belelikle dialektloloji arasdirmalara gore Mingecevir Agdas Goycay Ucar Zerdab Celilabad Imisli Cebrayil Qubadli Qarakilse rayonlarinin erazisinde kecid araliq xarakterli siveler yerlesir Araliq siveler baslica olaraq Kur cayinin sol sahili boyunca ve Azerbaycan Respublikasinin cenub rayonlari zonasinda emele gelmisdir Aydindir ki araliq siveler zolagi esas lehcelerin serhedini gosterir 130 Menbe RedakteAzerbajҹan dilinin mugan grupu shiveleri Redaktoru R E Rүstemov Baky Azәrbaјҹan SSR Elmlәr Akademiyasy Nәshrijyaty 1955 262 seh Yazyki narodov Sovetskogo Soyuza Altajskie yazyki Tyurkskie yazyki str 78 80 Sto tridcat ravnopravnyh o yazykah narodov SSSR Avtor M I Isaev Otvetstvennyj redaktor chlen korrespondent AN SSSR F P Filin Akademii nauk SSSR Institut yazykoznaniya Moskva Izdatelstvo Nauka 1970 192 str Kabil Avsar Agzi olu kecid yazar Mehmet Fuat Bozkurt sayfa 205 261 Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten 1977 Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari 1978 448 sayfa Azeri Turkcesi 2 Baski Yazar Muharrem Ergin Istanbul Ebru Yayinlari 1981 XII 256 sayfa Giris Kars Azerileri sayfa 46 49 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa Metinler Kars Azerileri Agzi Metinleri sayfa 264 322 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa Metinler Kars Terekemeleri Agzi Metinleri sayfa 323 371 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa Fascicle 3 VIII Azeri Turkish author G Doerfer pp 245 248 Encyclopaedia Iranica Volume III Atas Bayhaqi Zahir Al Din Edited by Ehsan Yarshater New York Bibliotheca Persica Press 1989 896 pages ISBN 9780710091215 Numero 3 La pratique des langues locales en Iran Arxivlesdirilib 2015 10 22 at the Wayback Machine auteur Mehdi Amani pp 752 756 Population ISSN 0032 4663 Tome 51 n 1 6 Paris Institut National d Etudes Demographiques 1996 1267 pages 1 The Speakers of Turkic Languages author Hendrik Boeschoten pp 1 15 The Turkic Languages Edited by Lars Johanson and Eva A Csato q 12 Routledge Language Family Series London and New York Routledge 1998 474 pages ISBN 9780415082006 14 Azerbaijanian author Claus Shonig pp 248 260 The Turkic Languages Edited by Lars Johanson and Eva A Csato Routledge Language Family Series London and New York Routledge 1998 474 pages ISBN 9780415082006 16 Turkic Languages of Iran author Gerhard Doerfer pp 273 282 The Turkic Languages Edited by Lars Johanson and Eva A Csato Routledge Language Family Series London and New York Routledge 1998 474 pages ISBN 9780415082006 Azerbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi Dialekt sisteminin tesekkulu ve inkisafi Muellif Ezizov Elbrus Baki Baki Universiteti Nesriyyati 1999 352 sehife Turk Dili ve Edebiyyati Turk Dili Arastirmalari Guney Azerbaycan da Turk Lehceleri Buyuk Resuloglu sayfa 381 386 Yeni Turkiye Stratejik Arastirma Merkezi Yeni Turkiye Dergisi Sayi 43 Ankara 2002 672 sayfa ISBN 13004174 Fascicle 4 Turkic Languages pp 396 401 Encyclopaedia Iranica Volume XIII Illuminationism Isfahan VIII Edited by Ehsan Yarshater New York Bibliotheca Persica Press 2006 675 pages ISBN 9780933273955 Ehali Xalq Dil Din Dil seh 151 152 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 seh ISBN 9789952441017 Iran Azerbaycan Turkcesi Toplumdilbilimsel Bir Inceleme Yazar Sonel Bosnali Dil ve Edebiyyat Dizisi 7 Istanbul Kebikec Yayinlari 2007 227 sayfa ISBN 9789757981374 Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari Ali mektebler ucun ders vesaiti olu kecid Muellif Memmedaga Sireliyev Baki Marif 1967 424 seh Tekrar nesr Buraxilisa mesul Eziz Guleliyev Baki Serq Qerb 2008 416 seh ISBN 9789952341836 Encyclopaedia Iranica Qasqaʾi tribal confederacy II Language author Michael Knuppel Originally Published July 15 2009 Azerbaijanian L Johanson Johannes Gutenberg University Mainz Germany 2006 pp 110 113 Concise Encyclopedia of Languages of the World Coordinating editor Keith Brown University of Cambridge co editor Sarah Ogilvie University of Oxford First edition Amsterdam Elsevier Ltd 2009 XXXVI 1283 pages ISBN 9780080877747 Agri Ili Agizlari Yazar Suleyman Efendioglu sayfa 808 840 Turkish StudiesArxivlesdirilib 2015 10 22 at the Wayback Machine ISSN 1308 2140 International Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic Academic journal Editor Sibel Ust Volume 4 3 Summer 2009 Ankara Alko Dijital Baski Merkezi 2009 2472 pages turk Turkic languages of Persia an overview author Michael Knuppel Turk dilleri ve lehcelerinin tarixi I kitab Muellif Cavad Heyet Tercume eden Dr M Riza Heyet Redaktor Xeyber Goyalli Baki Tehsil 2011 352 seh Turk dilleri ve lehcelerinin tarixi II kitab Muellif Cavad Heyet Tercume eden Dr M Riza Heyet Redaktor Sevinc Nuruqizi Baki Tehsil 2011 176 seh Fascicle 6 II Ḵalaji Language author Michael Knuppel pp 364 365 Encyclopaedia IranicaArxivlesdirilib 2015 07 06 at the Wayback Machine Volume XV Joci Kasḡari Saʿd al Dini Edited by Ehsan Yarshater New York Bibliotheca Persica Press 2011 675 pages ISBN 9781934283295 Hamse Turkleri ve Agzi sayfa 1 9 2011 Urmiye Agizlari ile Dogu Grubu Agizlarinda Ortak Fonetik ve Morfolojik Ozellikler Uzerine 2011 Azerbaycan Turkcesi Ile Dogu Anadolu Agizlarindaki Ortakliklar Uzerine 2012 Yazykoznanie Dialektnaya sistema azerbajdzhanskogo yazyka Tejmurlu Z q 13 str 64 69 Uchenye zapiski Arxivlesdirilib 2013 06 01 at the Wayback Machine Tavricheskogo nacionalnogo universiteta imeni V I Vernadskogo Seriya Filologiya Socialnaya kommunikaciya Tom 25 64 2 chast 2 Glavnyj redaktor d g n prof akademik NAN Ukrainy Bagrov N V Simferopol 2012 g 214 str Iraq Turkman folkloru Baki Yazici 1992 sehife 7 298 Qezenfer Pasayev Secilmis eserleri Yeddi cildde I cild Baki Tehsil 2012 568 sehife Alti il Decle Ferat sahillerinde Baki Yazici 1987 sehife 299 536 Qezenfer Pasayev Secilmis eserleri Yeddi cildde I cild Baki Tehsil 2012 568 sehife Turklerin Irani Yakin Gelecek 1 Cilt Yazar Dr Recep Albayrak Hacaloglu Ankara Berikan Yayinlari 2013 688 sayfa ISBN 9789752677135 Turklerin Irani Yakin Gelecek 2 Cilt Yazar Dr Recep Albayrak Hacaloglu Ankara Berikan Yayinlari 2013 688 sayfa ISBN 9789752677142Serhler Redakte P C Higgins ikisi meqale ve biri kitab olmaqla uc menbeden istifade etmisdir Kitab Iran A Country Study Third Edition Editor Richard F Nyrop Washington U S Government Printing Office 1978 492 pages Meqaleler The Iranian Frontier Nationalities The Kurds the Assyrians the Baluch and the Turkmens author Eden Naby pp 83 114 Soviet Asian Ethnic Frontiers Editors William O MacCagg Brian D Silver New York Pergamon Press 1979 280 pages II The state dimension Revolutionary Iran and its Tribal Peoples author Lois Beck pp 115 126 The Middle East Sociology of Development Societies Series Editors Talal Asad Roger Owen London Palgrave Macmillan 1983 IX 264 pages ISBN 9780333336175 Professor olan Bulent Aras bir cox arasdirma teskilatlarinda institutlarda calismisdir ve 13 kitabin muellifidir 36 Afinadaki Iran sefirliyinin melumatinda qeyd ediblib ki teqriben 70 milyon nefer olan Iran ehalisinin 65 ini farslar 20 ini Iran turkleri Azeriler 7 ini kurdler 3 ini lurlar 2 ini erebler 3 ini ise turkmenler beluclar bextiyariler gilekler efsarlar gilekler qasqaylar ve sahsevenler teskil edir 48 1974 1984 cu illerde Britannika Ensiklopediyasinin 30 cildlik XV nesri 1 ci versiya q 4 isiq uzu gormusdur Bu nesrin 1983 cu ilde cap edilmis IX cildinde Makropedia bolumunde Bu bolum 17 cild seklinde cap olunmusdur qeyd edilir ki 1971 ci ilde teqriben 30 milyon 151 min nefer olan Iran ehalisinin 45 i farsca 23 i ise diger Hind Avropa dillerinde danisir 50 2008 ci ilin Britannika kitabi nda 2009 cu ilin Britannika kitabi nda 2010 cu ilin Britannika kitabi nda ve 2013 cu ilin Britannika kitabi nda Iranin etnik terkibi haqqindaki iddiaya esasen 2000 ci ilde Iran ehalisinin 34 90 ini farslar 15 90 ini azerbaycanlilar 13 00 ini kurdler 7 20 ini lurlar 5 10 ini gilekler 5 10 ini mazandaranlilar 2 80 ini efqanlar 2 50 ini erebler 13 50 ini ise digerleri teskil edirmis 51 52 53 Asagidaki yasayis yerlerinin siyahisi Ahmet Bican Ercilasun terefinden verilmisdir 83 bu yerlerde yasayan ehalinin sayi ise 1970 ci ilde kecirilmis resmi siyahiyaalinmanin neticelerine esaslanir 84 Ahmet Bican Ercilasun kitabinda qeyd edir ki Qars ilinde danisilan siveleri oyrenmek ucun ehtiyyac duyulan materiali bolgedeki kendlerden 1969 cu ilin yayinda toplamisdir 85 Muellif 1983 cu ilde nesr edilmis bu kitabinda Arpacay ilcesinde qarapapaq terekeme ehalinin diger unsurlerle birge yasadigi yasayis menteqelerinin adini cekerken Esenkent adini da qeyd edir Esenkent kendi 1970 ci il siyahiyaalinmasina esasen Qars ilinin Arpacay ilcesinde Basgedikler bucagina daxil idi ancaq sonra 1975 1980 ve 1985 ci illerde gerceklesdirilmis resmi siyahiyaalinmalarin yekunlarina esasen Qars ilinin Merkez ilcesinde Merkez bucagina daxil olmusdur 84 86 87 88 Qeydler Redakte Eyni kitabda seh 593 Armin Vamberi Transqafqaziya ve Iranda yasayan butun Azerbaycan turklerini 3 milyon nefer hesab edir so glaunben wir keinesfalls zu irren wenn wir die Gesammtzahl der Turken in Iran wozu der Konig sammt Familie gehort auf 2 Millionen oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen Numune olaraq bax bezi cildler haqqinda melumat 1 mil 2 589988 km XV nesrin ikinci versiyasi 1985 2010 cu illerde 32 cild olaraq cap olunmusdur AzStat in melumatina gore 1989 cu il ehalinin siyahiyaalinmasinin yekunlari esasinda aparilan ekspert hesablamalar neticesinde Dagliq Qarabag regionunda yasayan ermeni esilli Azerbaycan vetendaslarinin sayi 120086 nefer kisiler 57904 qadinlar 62182 teskil edib 2009 cu ilde kecirilen sonuncu ehalinin siyahiyaalinmasinin yekunlarina esasen Dagliq Qarabag istisna olmaqla olkenin diger erazilerinde yasayan ermeni esilli Azerbaycan vetendaslarinin sayi 220 kisiler 17 qadinlar 203 nefer olub Bax Resmen elan olunmus neticelere gore Azerbaycandaki ermenilerin sayi 120 306 yeni 120086 220 nefer olmusdur Ensarli ve ya Ensaroglu adli tayfa evveller Bayat tayfasindan ayrilmis qebile olmusdur sonrdan artaraq tayfaya cevrildi Hicri semsi teqvimine esasen 1 ferverdin 1394 cu il tarixi Qriqori teqvimi ile 21 mart 2015 ci il tarixine uygun gelir bax Arxivlesdirilib 2009 01 20 at the Wayback Machine BMT sistemine daxil olan Dunya Qida Proqrami teskilatinin melumatina gore Kocerilerin milli coxsaheli qiymetlendirilmesi ne esasen 2004 cu il etibari ile Efqanistanda ekseriyyeti etnik pustun olan aktiv koceri ehalinin sayi 1 5 milyon dur Hemcinin Efqanistan Merkezi Statistika Teskilatinin 2009 cu 2010 cu 2011 ci 2012 ci 2013 cu ve 2014 cu iller ucun hazirladigi Statistik mecmue lerde kocerilerin sayi deyisilmeden 1 5 milyon nefer olaraq gosterilib BMT 2012 ci ile Efqanistan ehalisini 29 825 milyon nefer texmin etmisdir Yene BMT ye gore 2010 2015 ci illerde Efqanistanda ehalinin illik orta artimi 2 40 teskil edecekdir Buna esaslanaraq ehtimal etmek olar ki 2015 ci ilde Efqanistan ehalisi 32 024 milyon nefer teskil ede biler Bu melumatlar ucun istinad olaraq baxin Country profiles Afghanistan page 3 World Statistics Pocketbook 2014 edition Department of Economic and Social Affairs Statistics Division Series V No 38 New York United Nations 2014 241 pages ISBN 9789211615869 Efqanistanda yasayan qizilbaslarin sayinin 30 minden 1 milyonadek olduguna dair muxtelif texminler movcuddur Lars Yohansonun tercumeyi hali ve elmi fealiyyeti ile tanis olmaq ucun baxin Lars Johansson s biography and list of publications Tam adi Eva Agnes Csato Johanson Tejmurlu Zabita Kavkazskij Universitet Baku Istinadlar Redakte Statisticheskoe obozrenie Persii sostavlennoe podpolkovnikom I F Blarambergom v 1841 godu str 22 Zapiski Imperatorskogo Russkogo geograficheskogo obshestva Kn VII SPb 1853 XVII Specialstatistik von Persien Von Dr Julius Casar Hantzsche in Dresden seiten 431 Zeitschrift der Gesellschaft fur Erdkunde zu Berlin Als Fortsetzung der Zeitschrift Fur Allgemeine erdkunde im auftrage der gesellschaft herausgegeben von Prof Dr W Koner Vierter Band Mit VIII karten Berlin Verlag von Dietrich Reamer 1869 658 seiten V Westturken Iranische Turken oder Azerbaidschaner seite 593 Das Turkenvolk in seinen ethnologischen und ethnographischen Beziehungen geschildert von Hermann Vambery Leipzig F A Brockhaus 1885 XII 638 seiten Orijinal metn alm Es ist namlich ausser allen Zweifel gestellt dass in der nordlichen Halfte Irans vom Einfall der Mongolen bis zur Gegenwart das tukische Element vorherrschend gewesen wenngleich die Hauptstade Chorasans wie Meschhed Nischabur Sebzewar u s w ihren iranischen Charakter zu bewahren gewusst haben Diese Wahrnehmung hat schon Chardin im 17 Jahrhundert gemacht und selbst die italienischen Reisenden des 15 und 16 Jahrhunderts lassen in ihren Berichten Aehnliches merken und da dies bis in die Gegenwart so geblieben ist so glaunben wir keinesfalls zu irren wenn wir die Gesammtzahl der Turken in Iran wozu der Konig sammt Familie gehort auf 2 Millionen oder unter Hinzurechnung der kaukasischen Azerbaidschaner auf 3 Millionen Seelen veranschlagen Vypusk III i IV Otdѣl I Izslѣdovaniya nablyudeniya i rassuzhdeniya 3 Zamѣtki ob etnicheskom sostavѣ tyurkskih plemen i narodnostej i svѣdѣniya ob ih chislennosti N A Aristova str 413 Zhivaya starina periodicheskoe izdanie otdelѣniya etnografii Imperatorskago Russkago geograficheskago obshestva pod redakcieyu Predsѣdatelstvuyushago v Otdѣlenii Etnografii V I Lamanskago God shestoj vypusk I IV S Peterburg Tipografiya S N Hudekova 1896 542 str Orijinal metn rus Chislennost tyurkov Persii obitayushih preimushestvenno na sѣverѣ Vamberi polagaet primerno v 2 m d schitaya chto oni sostavlyayut tret naseleniya vsego gosudarstva Iran turkleri I sehife 11 Iran turkleri Muellif Mehemmed Emin Resulzade Isleyib cap edeni Yadigar Turkel Baki Teknur 2013 100 sehife ISBN 9789952445378Orijinal metn az Iranlilar arzu olunan bu birliyi olke xalqinin 15 milyonu icinde yaratmagi isteseler de yadelli cografiyacilar bu sayin 10 milyondan cox olmadigini deyirler gerceye en yaxini bu olsa gerekdir Durum bele olanda hec bir qusquya cekinmeye yer qalmamasi ucun Iranda yasayanlarin toplam sayi 9 milyon goturulurse bunun en azi ucde biri yeni 3 milyonu turkdur Iranin Umumi Nufusu 10 milyondur sayfa 11 Iran Turkleri Yazan San an Azer Istanbul Cumhuriyet Matbaasi 1942 44 sayfa Orijinal metn turk 1939 1940 senesi icinde Iranda hukumet tarafindan yapilan nufus sayimi tecrubeleri soyle olmustur 12 buyuk vilayet merkezleriyle mulhakatinda yapilan denemeler bu vilayetlerde nufusun 1 600 000 oldugunu gostermistir Su resmi devlet rakamlarina bakilirsa diger tali ve kucuk vilayetlerin nufusu yukarida kaydedilmis mikdardan daha az olmasi lazimgelir Bu itibarla devletin verdigi resmi rakkami kalemden dusmus olanlari ve unutulanlari da hesaba dahil etmek icin 5 misline iblag etsek yine umulan veyahut tahminen soylenen yekunu elde edemeyiz Velhasil nefus hakkinda kati bir rakam soylemek imkansizdir Iranin nufusunu dogru olarak ogrenmek hukumet tarafindan tam bir dikkat ve itina ile herkese verilen nufus tezkeresinin umumi rakami yekununu elde etmekle kabil olmustur Butun Iranda 9 milyon kisi nufus tezkeresi almistir Bu mikdardan baska azami bir milyon da kalemden dusmus ve unutulmus olanlar hesap edilirse Iran nufusunun 10 milyondan fazla olmadigi meydana cikar Iran Turkleri Yazan San an Azer Istanbul Cumhuriyet Matbaasi 1942 sayfa 12 Orijinal metn turk Yukarida kaydedilen 10 milyonluk cemiyetin 5 milyonu Turk 800 bin Arap 700 bin Kurt 300 bin Yahudi Ermeni Lor vesaire mutebaki 3 milyonu da Fars milletinden ibarettir K nacionalnomu voprosu v sovremennom Irane S M Aliev str 45 60 Kratkie soobsheniya Instituta narodov Azii AN SSSR 77 Moskva Nauka 1964 138 str No 1 The Problems of Nationalities in Contemporary Persia p 62 Central Asian Review Volume XIV Arxivlesdirilib 2015 09 08 at the Wayback Machine Issued by the Central Asian Research Centre in association with St Antony s College Oxford Soviet Affairs Study Group Editors Geoffrey Wheeler Max Hayward Harry Willetts London The Eastern Press Limited of London and Reading 1966 369 pages Orijinal metn ing S M Aliyev who is a son of the Azerbaydzhani SSR has contributed an important article to Kratkiye Soobshcheniya Instituta Narodov Azii 77 Moscow 1964 entitled The Problems of Nationalities in Contemporary Persia No 1 The Problems of Nationalities in Contemporary Persia p 64 Central Asian Review Volume XIV Issued by the Central Asian Research Centre in association with St Antony s College Oxford Soviet Affairs Study Group Editors Geoffrey Wheeler Max Hayward Harry Willetts London The Eastern Press Limited of London and Reading 1966 369 pages No 4 Persia Part II page 419 Central Asian Review Volume IV Arxivlesdirilib 2015 09 09 at the Wayback Machine Issued by the Central Asian Research Centre in association with St Antony s College Oxford Soviet Affairs Study Group Editors Geoffrey Wheeler Max Hayward Harry Willetts London The Eastern Press Limited of London and Reading 1956 452 pages Ucuncu Bolum Kafkasya ve Iran Turkleri III Iran Turkleri 2 Kaskaylar sayfa 65 66 Turk Kavimleri Ikinci Baski Yazar Prof Dr Ahmet Caferoglu Istanbul Enderun Kitabevi 1988 96 sayfa ISBN 9757658049Orijinal metn turk Sivelerini Azeri Turkcesinden sayanlar cogunluktadir Bolshaya sovetskaya enciklopediya Trete izdanie V 30 tomah Glavnyj redaktor A M Prohorov Tom 1 A Angob Moskva Gosudarstvennoe nauchnoe izdatelstvo Bolshaya Sovetskaya Enciklopediya 1969 str 277 Orijinal metn rus V razgovornom A ya nablyudaetsya znachitelnoe kolichestvo dialektov kotorye obedinyayutsya v sleduyushie gruppy vostochnuyu kubinskij derbenskij bakinskij shemahinskij muganskij i lenkoranskij zapadnuyu kazahskij karabahskij gyandzhinskij i ajrumskij severnuyu nuhinskij i zakatalo kahskij yuzhnuyu nahichevanskij ordubadskij tebrizskij dialekty i erevanskij govor Osobye gruppy A ya sostavlyayut dialekty kashkajcev avsharcev Iran i Afganistan i terekeme Armyanskoj SSR i Gruzinskoj SSR Huseyin Nihal ATSIZ yanvar 1970 Iran Turkleri turk www bilgicik com Istifade tarixi 2015 11 2 Arxivlesdirilib Orijinal metn turk Iran la kardesligimize gelince bunda da buyuk bir gercek payi oldugu muhakkaktir Cunku 25 milyonluk Iran da Turkler 12 milyonla en buyuk milli toplulugu teskil etmekte ve Fars Arap Kurt Lor Beluc gibi etnik unsurlar arasinda her alandaki cevvaliyetleri ile Iran in adeta bir Turk memleketi oldugu gercegini ortaya koymaktadir Unutulmamali ki bugun Iran in hakim unsuru farz olunan Farslar ancak 8 9 milyonluk bir kutleden ibarettir ve bu unsur bundan onceki uzun yuzyillar boyunca daima Iran daki Turk toplulugunun hakimiyeti altinda yasamistir Azerbeycan ve Azeri Turkleri yazar Dr Mustafa Kafali sayfa 44 Tore Aylik Fikir ve Sanat Dergisi Yil 4 Sayi 16 Devre 2 Sahip ve Nesriyat Muduru Emine Isinsu Oksuz Ankara Gunes Matbaacilik T A S Eylul 1972 49 sayfa Orijinal metn turk Son nufus istatistiklerine gore Rusya nin idaresindeki Kuzey Azerbaycan da petrol ve sanayi bolgesi olan Baku ile cevresinde yerlestirilen yarim milyonu as kin Rus ve gayri Turk muhacirler bir tarafa birakilacak olursa dort milyon Turk yasamaktadir Guney Azerbaycan da ise Turk den baska nufus yok denecek ka dar azdir Iran in verdigi istatistik malumat birbirini tutmadigi icin yapilan mu kayeseli hesaplar neticesinde Guney Azerbaycan in nufusu asgari alti milyon ola rak ortaya cikmaktadir Bundan baska Iran in diger bolgelerinde de daginik ola rak dort milyon kadar Turk yasamaktadir Yalniz mevzuumuz Azerbaycan oldugu icin Azerbaycan in butununu ifvde eden nufus verilmek icabederse asgari on mil yon civarindadir diyebiliriz III Tableaux de statistiques Donnees multinationales p 794 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 Chapter Six The Ulama Islamic Government and The Collapse of the Bureaucratic State page 168 Religion and Politics in Contemporary Iran Clergy State Relations in the Pahlavi Period olu kecid Author Shahrough Akhavi Albany State University of New York Press 1980 XIX 255 pages ISBN 0873954084Orijinal metn ing Throughout 1978 inevitably comparisons emerged between the position adopted by Ayatullah Khumayni and that of other senior mujtahids especially Ayatullah Kazim Shari atmadari The latter is leader of some 14 million Iranians living in Azarbayjan or residing elsewhere whose provenience was the Turkish Azari speaking regions of Azarbayjan Gilan and Zanjan It became clear that Shari atmadari held views that differed from his colleague Part of this difference must be attributed to the fact that Shari atmadari was in Iron and had necessarily to be cautious in his statements for fear of retribution 1 2 XV Bolum Iran Turkleri sayfa 461 Histoire des Turcs Deux mille ans du Pacifique a la mediterranee Librairie Artheme Fayard 1984 2000 Turklerin Tarihi Pasifikten Akdenize 2000 Yil Jean Paul Roux Cevirenler Prof Dr Aykut Kazancigil Lale Arslan Ozcan Istanbul Kabalci Yayinevi Besinci Basim Nisan 2008 562 sayfa ISBN 9759970910Orijinal metn turk Tarihin garip bir cilvesiyle Turkiye deki Farsi azinliga karsilik olarak Fransa nin uc kati buyuklugundeki bir ulke olan Iran da Turkce konusan cok daha kalabalik bir azinlik vardir Baslica grup Azerilerdir Azerbaycanlilar bunlar nufusun 20 sini olusturmakta olup yaklasik 13 ila 14 milyon civarindadirlar Eski Sovyetler Birliginde yasayan irkdaslari gibi Turkiye Turkcesine cok yakin bir dil konus makta ve Turklerle anlasabilmektedirler Genelde bolgenin baskenti Tebriz de ve ayni etnik gruptan geldikleri ayni dili konustuklari Azerbaycan Cumhuriyeti yle siniri olan ve adlarini tasiyan bolgede yasamaktadirlar ve dortte biri kadari da yogun bir bicimde gruplastiklari ve bu nedenle en onemli Azeri kentlerinden biri sayilan Tahran da yasamaktadir Turkce konusan baska halklar da Iran nufusunun 10 nunu olus turmakta ve Zagros Daglari civarinda Farsistan da ve Gurgvn da yasamaktadirlar Turkmenistan daki Turkmenlerin atalari Kuzeydogu Turkmenleri ya da Fars Kasgaylari gibi eskiden gocmen olan bu halk lar yerlesik hayata karsi cikiyorlardi ancak belli bir suredir koy ve ozellikle sehirler Siraz olmak uzere yerlesmeye baslamislardir Minority State Relations in Contemporary Iran olu kecid author Patricia J Higgins Table 1 Ethnic groups of Iran p 48 Iranian Studies Volume XVII 1 Published by Taylor amp Francis Limited Liability Company on behalf of International Society of Iranian Studies Winter 1984 VI 148 pages 1 2 Fascicle 3 Demography authors Bernard Hourcade and Daniel Balland pp 258 276 Encyclopaedia Iranica Volume VI Coffeehouse Dara Edited by Ehsan Yarshater New York Bibliotheca Persica Press 1993 672 pages ISBN 9781568590073Orijinal metn ing The census of 1365 S 1986 for the first time furnished information on the knowledge of Persian among the population 82 7 percent of Persians claimed to speak Persian 73 1 percent in rural areas but the differences were very great between the central plateau where nearly all inhabitants spoke it and the peripheral regions where people claiming inability to speak Persian were sometimes in the majority Kurdistan 60 percent Azerbaijan 59 percent ilam 47 percent Zanjan 34 percent Numero 638 639 La recomposition des identites et des territoires en Iran islamique auteur Bernard Hourcade pp 511 530 Annales de Geographie ISSN 0003 4010 Tome 113 n 635 640 Paris Armand Colin 2004 664 pages Volume 2 Dabbagh Kuwait University Iran page 1111 Encyclopedia of Modern Middle East amp North Africa Second Edition olu kecid Volume 1 4 Editor in Chief Philip Mattar Associate Editors Charles E Butterworth Neil Caplan Michael R Fischbach Eric Hooglund Laurie King Irani John Ruedy Farmington Hills Gale 2004 2936 pages ISBN 9780028657691Orijinal metn ing Population With an estimated population of 67 million in 2004 Iran is one of the most populous countries in the Middle East According to the 1986 census 82 7 percent of the population 90 9 in the urban areas and 73 1 in the rural areas could both comprehend and speak Persian and another 2 7 percent could understand it Persians are overwhelmingly Shi ite Muslims Azeris or Azerbaijanis are Iran s largest linguistic minority Estimated at 25 percent of the population they are concentrated in the provinces of East and West Azerbaijan Ardabil and Zanjan as well as in and around the cities of Qazvin Saveh Hamadan and Tehran 16 Turkic Languages of Iran author Gerhard Doerfer p 276 The Turkic Languages Edited by Lars Johanson and Eva A Csato Routledge Language Family Series London and New York Routledge 1998 474 pages ISBN 9780415082006Orijinal metn ing The historical and demographic background poses certain difficulties The history of many tribes e g those whose varieties show transitional features has not been sufficiently researched In addition virtually all male Turks in Iran bilingual It is generally safe to assume that someone who speaks Turkic as well as the predominant Persian of Iran is a Turk Demographic information is also problematic because the Iranian population increases very rapidly albeit differently by region While according to official claims all inhabitants of Iran are Iranians the following distribution is more accurate 41 per cent Persians 29 per cent other Iranians i e Kurds Gilanians etc 4 per cent Arabs and 26 per cent Turks Azerbaijanian constitutes the largest Turkic group while South Oghuz the transitional dialects of South Oghuz and Turkmen each comprise a few hundred thousand speakers Background p 6 Iran Religious and Ethnic Minorities Discrimination in Law and Practice Human Rights Watch Orijinal metn ing Iran s population of more than sixty million people which makes it one of the most populous state in the Middle East contains within it sizable ethnic minorities including Azaris Baluchis Kurds Arabs Turkamen Lurs and other ethnic groups Ethnic Minorities Azaris p 27 Iran Religious and Ethnic Minorities Discrimination in Law and Practice Human Rights Watch September 1997 Vol 9 No 7 E 33 pages Orijinal metn ing AzarisThe situation of Iran s fifteen to twenty million Azari minority differs in almost every respect from that of the Kurds Whereas the Kurds inhabit a remote and underdeveloped area far from the centers of political power Azaris inhabit a strategically important prosperous area in northwest Iran relatively close to Tehran Millions of Azaris live in the capital Azaris are more urbanized and intermarry with Persians and other ethnic groups more frequently than do Kurds Azaris are predominantly Shi a whereas the majority of Kurds are Sunni Muslims Moreover Azaris have a long history of being part of Iran s ruling elite The Qajar dynasty which ruled Iran from 1794 to 1925 was of Turkic descent 71 Many senior clerics in positions of power in the Islamic Republic are of Azari origin Iran Nationalism in page 236 Encyclopedia of Nationalism Leaders Movements and Concepts Volume 2 Editor in Chief Alexander J Motyl San Diego Academic Press 2000 XIV 605 pages ISBN 9780080545240Orijinal metn ing Iran is a multiethnic society with approximately 50 percent of its citizens of non Persian origin The largest minority group in Iran is the Azerbaijanis and other major groups include the Kurds Arabs and Turkmen Figures on the ethnic groups are estimates because Tehran has not openly conducted and published statistics on the ethnic breakdown in Iran The approximate figures are Azerbaijanis and Turkic tribal groups 25 30 percent Kurds 9 percent Baluchis 3 percent Arabs 2 5 percent Turkmen 2 percent and small numbers of Armenians Jews and Assyrians Azeris page 73 One Europe Many Nations A Historical Dictionary of European National Groups Author James Minahan Westport Greenwood Press 2000 781 pages ISBN 9780313309847Orijinal metn ing There are large Azeri populations in Central Asia smaller numbers in Afghanistan and Iraq and an estimated 15 to 20 million Azeris inhabit the region called Iranian Azerbaijan Part II National perspectives on security in the Caspian Sea region 10 Azerbaijan s strategic choice in the Caspian region author Sabit Bagirov pp 186 187 The Security of the Caspian Sea Region Edited by Gennady Chufrin Typeset and originated by Stockholm International Peace Research Institute Oxford Oxford University Press 2001 XVI 375 pages ISBN 9780199250202Orijinal metn ing Most Azeri Turks live in Iran not in Azerbaijan according to different experts they number between 20 and 30 million 150 280 per cent more than the number in independent Azerbaijan In fact the number of Azeri Turks in Iran is comparable to the number of Persians Iran s dominant ethnic group Entries A to Z Azeris Azerbaijanis p 78 Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East Editor Jamie Stokes Historical consultants Anthony Gorman and Andrew Newman New York Infobase Publishing 2009 821 pages ISBN 9781438126760Orijinal metn ing Today an estimated 75 percent of ethnic Azeris live in Iran while most of the rest live in the Azerbaijan It is estimated that in the Iranian provinces of Ardabil East Azerbaijan West Azerbaijan Zenjan Hamadan Astara and Qazvin the population is about 90 percent ethnic Azeri The Azeri dominated provinces of Iran cover about 65 600 square miles while the territory of the Republic of Azerbaijan is only about 33 400 square miles in area The Azeri people of Iran are estimated to account for approximately one quarter of the Iranian population or about 16 million people Republic of Azerbaijan Introduction author Brenda Shaffer page 16 Political Organization in Central Asia and Azerbaijan Sources and Documents Editors Vladimir Babak Demian Vaisman Aryeh Wasserman London Frank Cass Publishers 2004 XIII 450 pages ISBN 9781135776817Orijinal metn ing The borders in the region of Azerbaijan have frequently shifted and the Republic of Azerbaijan fills only a smart part of the area that Azerbaijanis consider their historical patrimony Many in the Republic of Azerbaijan refer to most of north west Iran as South Azerbaijan Contingent to the Republic of Azerbaijan there are approximately 20 million Azerbaijanis who comprise approximately one third of the population of Iran Azerbaijanis author Brenda Shaffer page 205 Encyclopaedia of Modern Asia Volume 1 Abacus to China Editors David Levinson and Karen Christensen New York Charles Scribner s Sons 2002 LXVII 529 pages ISBN 9780684312422Orijinal metn ing The Azerbaijanis are a unique group in the Muslim world they are mostly Shi ite Muslims although ethnically and linguistically they are Turks Oghuz Turks The Azerbaijanis also known as Azeris or Azerbaijani Turks number 30 to 35 million and live primarily in present day Iran 20 million the Republic of Azerbaijan 7 5 million the nation s independence was reestablished after the fall of the Soviet Union today s Turkey 1 to 2 million and Russia 1 million 6 Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran author Nader Entessar page 133 The Rising Tide of Cultural Pluralism The Nation state at Bay Edited by Crawford Young Madison University of Wisconsin Press 1993 XII 305 pages ISBN 9780299138844 Orijinal metn ing Iranian Azeris whose population of 17 million comprises close to one third of Iran s total population are well integrated into Iranian society and Iran s political and economic institutions Major Ethnic Minority Groups Azeris page 5 Iran Ethnic and Religious Minorities CRS Report for Congress Author Hussein D Hassan Information Research Specialist Knowledge Services Group Collingdale DIANE Publishing 2010 11 pages ISBN 9781437938067Orijinal metn ing Roughly one out of every four Iranians is Azeri making it Iran s largest ethnic minority at over 18 million some Azeris put the number higher 5 Middle East Iran page 418 Freedom of Religion and Belief A World Report Edited by Kevin Boyle and Juliet Sheen First published in 1997 by Routledge New York Routledge 2013 XXXII 512 pages ISBN 9781134722297Orijinal metn ing The number of Azerbaijanis living in several north western and central provinces has been estimated at 27 per cent of the total official population or over 16 million This would amount to more than twice the population of the former Soviet Republic of Azerbaijan in the Caucasus With the number for other minorities estimated at about 25 per cent the dominant Persian speaking community itself becomes a minority 6 Images of the Mad Mullah pp 76 77 The Great Satan Vs the Mad Mullahs How the United States and Iran Demonize Each Other Author William O Beeman Chicago University of Chicago Press 2008 298 pages ISBN 9780226041476Orijinal metn ing A similar fate befell Ayatollah Sayyid Kazem Shariat Madari Ayatollah Shariat Madari was acknowledged to be the chief clerical leader of the revolution residing within Iran during the events leading to the fall of the shah His support was strongest among the Turkish population of Azerbaijan which make up perhaps 30 percent of the total Iranian population Bulent Aras turk Istanbul Politikalar Merkezi Sabanci Universitesi Stiftung Mercator Girisimi 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 27 Arxivlesdirilib 5 Azerbaijan Oil and Politics in the Country s Future author Nasib Nassibli page 114 Oil and Geopolitics in the Caspian Sea Region Edited by Michael P Croissant and Bulent Aras Foreword by Patrick Clawson Westport Greenwood Publishing Group 1999 305 pages ISBN 9780275963958Orijinal metn ing Iranian hostility towards Azerbaijan s oil policy stems from three main factors The first is the issue of a divided Azerbaijan Iranian Azerbaijan located in the northwestern part of Iran is approximately twice the size of the Republic of Azerbaijan The Azerbaijnis in Iran make up a third of the country s population Iran has at least three times more Azerbaijanis than does the Republic of Azerbaijan The restoration of independence in North Azerbaijan made it the political and cultural center for Azerbaijanis around the world Nassibli Nasib L Azerbaijan Iran Relations Challenges and Prospects Event Summary ingilis Belfer Center for Science and International Affairs Kennedy School of Government Harvard University 2015 10 01 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 10 21 Arxivlesdirilib Orijinal metn ing South Azerbaijan consists of Ardabil East Azerbaijan West Azerbaijan Zenjan Hamadan Ostans provinces and adjacent areas of Astara Qazvin and other territories The size of these territories is estimated at approximately 170 000 square kilometers the territory of North Azerbaijan is half this i e 86 600 sq km Turks dominate the national composition of the Azerbaijani provinces in Iran making up more than 90 of the population in these areas It is difficult to determine the exact number of Azerbaijani Turks in Iran Official statistics do not state the national composition of Iran According to our research based on the official statistics the Azerbaijani Turks comprise nearly 40 of the population of Iran This is 75 of all the Azerbaijani Turks in the world Part II Historical and Conceptual Forays into Power Sharing 6 The Success of Religion as a Source for Compromise in Divided Empires Ottoman and Safavid Past and Present author Benjamin Braude page 191 Power Sharing in Deeply Divided Places Edited by Joanne McEvoy and Brendan O Leary Philadelphia University of Pennsylvania Press 2013 436 pages ISBN 9780812245011Orijinal metn ing It is notoriously difficult to estimate the subdominant population of states in the Near East but most observers put the Azeri population in Iran at around 25 percent with some setting it as high as one third making it probably the largest of the three Chapter 3 Iran page 45 The Middle East in Turmoil Conflict Revolution and Change Author William Mark Habeeb Contributions by Rafael D Frankel and Mina Al Oraibi Santa Barbara ABC CLIO 2012 XVIII 227 pages ISBN 9780313085147Orijinal metn ing Just over 50 percent of Iran s population is ethnic Persians The remainder is a mix of various ethnic groups the largest being Azeris around 25 percent other groups include Kurds Arabs Baluchs and Turkmen Turklerin Irani Yakin Gelecek 1 Cilt Yazar Dr Recep Albayrak Hacaloglu Ankara Berikan Yayinlari 2013 sayfa 28 ISBN 9789752677135Orijinal metn turk Etnik yapi cok karisikdir Resmi dil Farsca dir Iran daki Turk nufusu 30 31 milyon civarinda olduguna gore anadili Turkce olanlarinin nufusu 43 tur Turk nufusu her ne kadar 43 ise de Turkce bilenlerin sayisi 55 60 lari gecmektedir Egitim imkvnsizliklarina ragmen Turkce hvla Iran da pazari yani ticaret hayatini yonlendiren dil olma ozelligini korumaktadir Turklerin Irani Yakin Gelecek 1 Cilt Yazar Dr Recep Albayrak Hacaloglu Ankara Berikan Yayinlari 2013 sayfa 370 ISBN 9789752677135 Radio Free Europe Golnaz Esfandiari ingilis www rferl org 2016 02 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 05 Golnaz Esfandiari Dying Lake Gives New Life to Iran s Antigovernment Protests Radio Free Europe Radio Liberty September 1 2011 Chapter Four Central Asia and the Caucasus page 17 Turkish Iranian Relations in a Changing Middle East Authors F Stephen Larrabee Alireza Nader Prepared for the National Intelligence Council Santa Monica Rand Corporation 2013 58 pages ISBN 9780833080356Orijinal metn ing Iran and Azerbaijan have particularly tense relations Up to 25 percent of Iran s population is composed of Turkish Azeris many of whom resent the Islamic Republic s heavy handed cultural and political policies Iran page 352 Operation World When We Pray God Works 21st Century Edition Authors Patrick Johnstone and Jason Mandryk with Robyn Johnstone Carlisle Paternoster Lifestyle 2001 XXIII 798 pages ISBN 9781850783572Orijinal metn ing Over 70 ethnic groups some being small nomadic groups Indo Iranian 71 8 Persian Farsi Dari Tajik 30 mill Kurd 6 5m Luri 4 946 000 Gilaki 3 659 000 Mazanderani 2 946 000 Bakhtiari 1 154 000 Baluch 623 000 Takistani 306 000 Tat 137 000 Mamsani 127 000 Talysh 112 000 Turkic 22 Azeri Azari 11 224 000 Turkmen 1 003 000 Qashqai 962 000 Khorasani 773 000 Hazara speaking Dari 687 000 Teymur 206 000 Shahseven 100 000 Semitic 3 Arab mainly southwest and Iraq border 2m Jews 20 000 Christian minorities 0 2 Armenian and Assyrian Reduced from 1 5 in 1975 due to emigration Other 3 Gypsy Nawar and Ghorbati 1 470 000 Brahui 16 000 Refugees At one time 4 5m Afghans Iraqi Kurds Shi a Arabs and Tajiks were refugees in Iran Maybe up to 1 5m remain but now they are somewhat integrated into Iran Azerbaijani South Ethnologue Languages of the World Sixteenth edition Edited by M Paul Lewis Dallas Texas SIL International 1248 pages ISBN 9781556712166Orijinal metn ing Population 11 200 000 in Iran Johnstone and Mandryk 2001 increasing About Iran fars Embassy of Iran in Athens Greece Istifade tarixi 2011 12 22 Arxivlesdirilib Orijinal metn fars جمعيت تقريبي ايران بالغ بر 70 ميليون نفر است كه متشكل از اقوام مختلف مي باشد 65 درصد جمعيت ايران را فارس ها از نژاد آريايي تشكيل مي دهند 20 درصد تركهاي ايراني آذري 7 درصد كرد 3 درصد عرب و 2 درصد لر مي باشند در حدود 3 درصد از جمعيت ايران را نيز اقوامي نظير تركمن بلوچي بختياري افشار گيلك قشقايي و شاهسون تشكيل مي دهند اكثريت مردم ايران مسلمان و شيعه هستند و اندكي نيز پيرو اهل تسنن مي باشند ضمنا اقليتهاي كوچكي از ارامنه مسيحي زرتشتيان و يهوديان نيز در ايران وجود دارد Iran auf einen Blick Daten und Fakten PDF alman www iranembassy de 2003 03 29 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2016 02 04 The New Encyclopaedia Britannica 15th Edition Volume 9 of Macropaedia Humidity Ivory Coast Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 1983 page 824 ISBN 9780852294000Orijinal metn ing Ethnic and linguistic groups Iran is a multilingual and diverse cultural society About 45 percent of the approximately 30 151 000 people in 1971 spoke Persian and another 23 percent some other Indo European language or dialect These are descendants of the Aryan tribes whose origins are lost in antiquity World Data Iran p 603 Britannica Book of the Year 2009 Director and Editor Karen Jacobs Sparks Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 2009 880 pages ISBN 9781593392321Orijinal metn ing Ethnic composition 2000 Persian 34 9 Azerbaijani 15 9 Kurd 13 0 Luri 7 2 Gi laki 5 1 Mazandarani 5 1 Afghan 2 8 Arab 2 5 other 13 5 World Data Iran p 603 Britannica Book of the Year 2010 Director and Editor Karen Jacobs Sparks Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 2010 880 pages ISBN 9781615353668Orijinal metn ing Ethnic composition 2000 Persian 34 9 Azerbaijani 15 9 Kurd 13 0 Luri 7 2 Gilaki 5 1 Mazandarani 5 1 Afghan 2 8 other 16 0 World Data Iran p 626 Britannica Book of the Year 2013 Director and Editor Karen Jacobs Sparks Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 2013 880 pages ISBN 9781625131034Orijinal metn ing Ethnic composition 2000 Persian 34 9 Azerbaijani 15 9 Kurd 13 0 Luri 7 2 Gilaki 5 1 Mazandarani 5 1 Afghan 2 8 other 16 0 Obshie svedeniya ob Irane str 25 Istoriya Irana XX vek olu kecid Avtor Saleh Mamedogly Aliev Seriya Istoriya stran Vostoka XX vek Otvetstvennyj redaktor toma A Z Egorin Redaktor izdaniya G V Mironova Moskva Izdatelstvo Institut vostokovedeniya RAN Kraft 2004 643 stranic ISBN 5892821846 IV RAN ISBN 5936750752 Kraft Orijinal metn ing Azerbajdzhanskie tyurki yavlyayutsya yadrom tyurkskoj gruppy Po nashim podschetam oni sostavlyayut 26 28 naseleniya strany Po dannym nekotoryh specialistov azerbajdzhanskie tyurki po chislennosti obrazuyut odnu tret iranskogo naseleniya Soglasno oficialnomu spravochniku po Iranu posle farsi persidskogo tyurkskij yazyk yavlyaetsya naibolee rasprostranennym yazykom v Irane Bolshinstvo azerbajdzhanskih tyurok prozhivayut v ostanah Zapadnyj Azerbajdzhan Vostochnyj Zendzhan Ardebil i Tegeran Turkmeny naselyayushie nekotorye shahrestany Mazenderana i Horasana kashkajcy prozhivayushie v Farse haladzhi v centralnom ostane yazyk kotoryh otnositsya k yuzhnoj oguzskoj gruppe tyurkskih yazykov vmeste vzyatye sostavlyayut primerno 3 4 naseleniya strany Iran Ethnic composition page 1100 Encyclopedia of the World s Nations and Cultures Revised edition olu kecid First published in 2002 Editor George Thomas Kurian Contributors Twenty four authors New York Facts On File Inc 2006 XII 2651 pages ISBN 9781438129273Orijinal metn ing About one third of the population consists of various Turkic speakers Iran Languages page 1100 Encyclopedia of the World s Nations and Cultures Revised edition First published in 2002 Editor George Thomas Kurian Contributors Twenty four authors New York Facts On File Inc 2006 XII 2651 pages ISBN 9781438129273Orijinal metn ing One quarter of the population speaks Turkic languages III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS d Azerbaidjan p 699 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1970 g Nacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSR SSR rus Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly 2012 05 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 25 1 2 3 4 I Introduction 3 Langues dans le Caucasie de l Asie centrale sovietique et de la Siberie 3 1 Liste des langues page 45 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1979 g Nacionalnyj sostav naseleniya po respublikam SSSR SSR rus Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly 2012 05 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 25 1 2 Gyorgy Hazai La question linguistique dans le monde turc actuel p 8 1992 1 2 Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1989 goda Rasppedelenie naseleniya Azepbajdzhanskoj SSR po naibolee mnogochislennym nacionalnostyam i yazyku Ezhenedelnaya demograficheskaya gazeta Demoskop Weekly Archived from the original on 2015 07 07 Istifade tarixi 7 iyul 2015 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 All population Both Sexes ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 26 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by national and or ethnic group sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 All population Both Sexes ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 26 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 All population Male ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 26 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 All population Female ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 26 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 26 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Urban population Both Sexes ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Urban population Male ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Urban population Female ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Rural population Both Sexes ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Rural population Male ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 1 2 The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan Population by language sex and urban rural residence Azerbaijan 2009 Rural population Female ingilis United Nations Statistics Division 2015 12 27 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 12 27 Azerbaycan Respublikasi Dovlet Statistika Komitesi 2016 02 19 Azerbaycanda demoqrafik veziyyet azerb www stat gov az 2016 02 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 28 World Data Turkey p 718 Britannica Book of the Year 2010 Director and Editor Karen Jacobs Sparks Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 880 pages ISBN 9781615353668Orijinal metn ing Population 2009 71 983 000 Ethnic composition 2000 Turk 65 1 Kurd 18 9 Crimean Tatar 7 2 Arab 1 8 Azerbaijani 1 0 Yoruk 1 0 other 5 0 Religious affiliation 2005 Muslim c 97 5 of which Sunni c 82 5 Shi i mostly nonorthodox Alevi c 15 0 nonreligious c 2 0 other mostly Christian c 0 5 Turkiye Etnik Bir Mozaik Degildir II Turkiye de Etnik Nufus Dagilimi 2006 sayfa 46 Turkiyenin Etnik Yapisi Halkimizin Kokenleri ve Gercekler Yazar Ali Tayyar Onder Arastirma amp Inceleme Serisi 1 Yayin No 1 Genisletilmis 16 Baski Ankara Fark Yayinlari 2007 407 sayfa ISBN 9789756424049 Aleviler Siiler Caferi sayfa 121 Turkiyenin Etnik Yapisi Halkimizin Kokenleri ve Gercekler Yazar Ali Tayyar Onder Arastirma amp Inceleme Serisi 1 Yayin No 1 Genisletilmis 16 Baski Ankara Fark Yayinlari 2007 407 sayfa ISBN 9789756424049Orijinal metn turk Nufuslari yaklasik olarak 300 000 civarinda tahmin edi len cogunluk olarak Kars Igdir Ardahan ve Istanbul da ya sayan Siilerin tamami Azeri Turku durler Ayrica basinda yer alan bilgilere gore Turkiye de Iran rejiminin baskisindan kacarak Turkiye ye siginmis olan ya da kacak isci olarak cali san ancak Turk vatandasi olmayan yaklasik 500 000 Sii Aze ri Turku mevcuttur U S Department of State International Religious Freedom Report 2004 Turkey ingilis minorityrights org 2016 06 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 06 17 U S Department of State International Religious Freedom Report 2008 Turkey ingilis www state gov 2016 06 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 06 17 U S Department of State International Religious Freedom Report for 2013 Turkey PDF ingilis www state gov 2016 06 17 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2016 06 17 World Directory of Minorities and Indigenous Peoples Turkey Caferis ingilis minorityrights org 2016 06 17 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 06 17 U S Department of State International Religious Freedom Report for 2014 Turkey PDF ingilis www state gov 2016 06 17 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2016 06 17 1 2 3 Giris Kars Terekemeleri Karapapaklar sayfa 41 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa Giris Kars Terekemeleri Karapapaklar sayfa 43 46 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa 1 2 1970 Genel Nufus Sayimi Tum idari birimler Sehir belde koy Kars Ili turk Turkiye Istatistik Kurumu 2015 11 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 7 Arxivlesdirilib Soz Basi 1 Temmuz 1971 sayfa 3 Kars Ili Agizlari Ses Bilgisi Yazar Dr Ahmet B Ercilasun Gazi Universitesi Yayin No 29 Gazi Egitim Fakultesi Yayin No 2 Ankara Gazi Universitesi Yayinlari 1983 386 sayfa 1975 Genel Nufus Sayimi Tum idari birimler Sehir belde koy Kars Ili turk Turkiye Istatistik Kurumu 2015 11 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 7 Arxivlesdirilib 1980 Genel Nufus Sayimi Tum idari birimler Sehir belde koy Kars Ili turk Turkiye Istatistik Kurumu 2015 11 03 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 3 Arxivlesdirilib 1985 Genel Nufus Sayimi Tum idari birimler Sehir belde koy Kars Ili turk Turkiye Istatistik Kurumu 2015 11 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 11 6 Arxivlesdirilib Alti il Decle Ferat sahillerinde Baki Yazici 1987 sehife 360 Qezenfer Pasayev Secilmis eserleri Yeddi cildde I cild Baki Tehsil 2012 568 sehife On Soz sayfa VII VIII Prof Dr Muharrem Ergin Azeri Turkcesi Istanbul Universitesi Edebiyyat Fakultesi Yayinlari No 1633 Istanbul Edebiyyat Fakultesi Basimevi 1971 XII 255 sayfa Orijinal metn turk Azeri sahasi dil cografyasi bakimindan dogu Anadolu guney Kafkasya ve Kafkas Azerbaycani Iran Azerbaycani Kerkuk ve Irak Suriye Turkleri bolgelerini icine alir Osmanli sahasi ise orta ve bati Anadolu guney Kirim Balkanlar adalar ve Kibris esas olmak uzere Azeri sahasinin batisinda kalan Osmanlilarin yayilmis oldugu ve Osmanlicanin kullanildigi butun bolgeleri icine alir Irak Turkmen Turkcesi sayfa 329 Irak Turkmen Turkcesi Ataturk Kultur Dil ve Tarih Yuksek Kurumu Turk Dil Kurumu yayinlari 664 Hazirlayan Prof Dr Hidayet Kemal Bayatli Inceleyenler Prof Dr Kemal Eraslan Prof Dr Hamza Zulfikar Ankara Bizim Buro Basimevi 1996 XX 410 sayfa ISBN 9789751608338Orijinal metn turk Irak Turkmenlerinin konustuklari agiz Turkcenin Azeri agzi Dogu Oguzca sahasi icine girmektedir Azeri sahasi dil cografyasi bakimindan Dogu Anadolu Guney Kafkasya Kafkas Azerbaycan i Iran Azerbaycan i Kerkuk lrak ve Suriye Turkleri bolgelerini kapsar Yuksek Ogretimde Turk Dili Yazili ve Sozlu Anlatim 1 Baski Yazarlar Prof Dr Mustafa Ozkan Doc Dr Hatice Toren Osman Esin Istanbul Filiz Kitabevi 2001 sayfa 197 ISBN 9756682220 Birinci Bolum 1 Irak Turkmenlerin Agiz Ozellikleri 1 1 Turkmen Lehcesi sayfa 12 Irak Turkmen Atasozleri Uzerine Bir Inceleme T C Istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Turk Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali Yuksek Lisan Tezi Tezi Yoneten Prof Dr Mustafa Ozkan Tezi Hazirlayan Rasheed Ali Hassan Istanbul 2006 330 sayfa Orijinal metn turk Irak Turkmenlerinin konustuklari agiz Turkcenin Azeri agzi Dogu Oguzca sahasi icine girmektedir Azeri sahasi dil cografyasi bakimindan Dogu Anadolu Guney Kafkasya Kafkas Azerbaycan i Iran Azerbaycan i Kerkuk lrak ve Suriye Turkleri bolgelerini kapsar World Data Iraq pp 604 Britannica Book of the Year 2010 Director and Editor Karen Jacobs Sparks Chicago Encyclopaedia Britannica Inc 2010 880 pages ISBN 9781615353668 Turkomans pp 1928 Encyclopedia of the Stateless Nations Ethnic and National Groups Around the World Volume IV S Z Author James Minahan Westport Greenwood Press 2002 2241 pages ISBN 9780313323843 Orijinal metn ing Approximately 2002e 2 840 000 Turkomans in the Middle East concentrated in northern Iraq with smaller populations in adjacent areas of Iran Syria and Turkey Outside the region there are large Turkoman communities in Baghdad with about 300 000 Damascus and other large cities outside homeland There is a small community in northern Jordan and there are groups in Europe the United States Canada and Australia Turkoman nationalists claim a national population of over four million with 3 5 million in Iraq The Turkomans are considered the third national group in Iraq with smaller numbers in Syria with about 100 000 in Iran and Turkey The Turkomans often called simply Turks are more closely related to the Southern Azeris than to the Turks of Turkey III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS de Georgie p 713 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 საქართველოს მოსახლეობის 2002 წლის პირველი ეროვნული საყოველთაო აღწერის შედეგები ტომი I მთავარი რედაქტორი თეიმურაზ ბერიძე თბილისი საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახური 2003 გვერდი 52 ISBN 99928 0 768 7 Ethnic Groups of Georgia Censuses 1926 2002 PDF ingilis European Centre for Minority Issues Caucasus Archived from the original on 2015 11 22 Istifade tarixi 2015 11 22 III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSFS de Russie p 673 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 Voennaya enciklopediya Tom III Aralskaya flotiliya Afonskoe srazhenie 1911 str 272 Chapter 1 From Tribal Confederacy to National Coalescence page 20 Modern Afghanistan A History of Struggle and Survival Revised edition First published in 2004 by I B Tauris amp Co Ltd Author Amin Saikal with assistance Ravan Farhadi and Kirill Nourzhanov London I B Tauris 2012 416 pages ISBN 9781780761220 The Constitution of Afghanistan Year 1382 Chapter One Article Four or read in pashto and dariOrijinal metn ing National sovereignty in Afghanistan belongs to the nation that exercises it directly or through its representatives The nation of Afghanistan consists of all individuals who are the citizen of Afghanistan The nation of Afghanistan is comprised of the following ethnic groups Pashtun Tajik Hazara Uzbak Turkman Baluch Pashai Nuristani Aymaq Arab Qirghiz Qizilbash Gujur Brahwui and others The word Afghan applies to every citizen of Afghanistan No member of the nation can be deprived of his citizenship of Afghanistan Affairs related to the citizenship and asylum are regulated by law Glava pyataya Zarubezhnaya Aziya Afganistan str 381 382 Naselenie mira Etnodemograficheskij spravochnik Avtor Solomon Ilich Bruk Otvetstvennyj redaktor doktor istoricheskih nauk professor P I Puchkov Akademii nauk SSSR Institut etnografii imeni N N Mikluho Maklaya Moskva Izdatelstvo Nauka 1981 880 str Orijinal metn rus Afshary i kyzylbashi byli pereseleny v Afganistan v XVIII v Nadir shahom Afsharom Afshary zhivut v dvuh slobo dah Kabula i Kandagara i v ne kotoryh derevnyah vblizi etih gorodov kyzylbashi gorodskie zhiteli Kandagara Imeya obshee proishozhdenie oni sejchas za metno razlichayutsya mezhdu so boj kyzylbashi govoryat tolko na dari sm nizhe afshary zhe krome dari chastichno sohranya yut v bytu tyurkskij yazyk oni nazyvayut ego azeri 5 The Rise of Afghanistan page 124 Afghanistan A Military History from Alexander the Great to the War Against the Taliban Author Stephen Tanner First published in 2002 by Da Capo Press revised edition reprinted in 2009 Philadelphia Da Capo Press 2009 375 pages ISBN 9780306818264 Orijinal metn ing The Qizilbash or Red Heads were Turkic warriors turned Persian who had arrived in Afghanistan in numbers after Nadir Shah s and other Persian debacles The Dictionary N Nadir Shah Afshar page 305 306 Historical Dictionary of Afghanistan Fourth edition Author Ludwig W Adamec Lanham Scarecrow Press 2012 XCV 569 pages ISBN 9780810878150 Orijinal metn ing Some of Nadir s Qizilbash soldiers settled in Afghanistan where their descendants had successfu careers in the army until the end of Dost Muhammad s rule government the trades and crafts Qizilbash in Afghanistan Joshua Project Istifade tarixi 12 aprel 2015 Arxivlesdirilib Orijinal metn ing Introduction HistoryThe Qizilbash are bilingual Persian and Turkic speaking Azerbaijani background united in their belief in Twelver Shia Islam Kizilbash are Azeri Turks tribes mainly from Anatolia and Azerbaijan The main different between Qizilbash Oghuz tribes and other Turkic people is that they are Shia Turkic people Therefore the name Qizilbash is usually applied to them only Some of these tribes in Afghanistan were subdivided in clans included the Afshar Bayat Shahseven Ansarlu Shaaghasi Shamlu and Javanshir or Jawansher Afshari in Afghanistan Joshua Project Istifade tarixi 12 aprel 2015 Arxivlesdirilib Orijinal metn ing Introduction HistoryThe Afshari are decendents of the Azerbaijani people of Azerbaijan Azerbaijan is in the Caucasus Mountains and was part of the former Soviet Union Today the Azerbaijani live from the Caucasus to the Iranian plateau The Afshari language is of Turkic origin and adopts some Persian words It is also related to the Azerbaijani language Where Are they Located The Afshari people can be found in Afghanistan Iran Syria and Turkey In Afghanistan Afshari is spoken in parts of Kabul and Herat Part of the Qizibash merchant group speak this language and are bilingual in Persian or Pashto Language Azerbaijani North Joshua Project Istifade tarixi 12 aprel 2015 Arxivlesdirilib Social Structure Ethnic Groups page 104 Afghanistan A Country Study Editors Richard F Nyrop Donald M Seekins Baton Rouge Claitor s Law Books and Publishing Division 2001 226 pages ISBN 9781579807443Orijinal metn ing In 1996 approximately 40 percent of Afghans were Pashtun 11 4 of whom are of the Durrani tribal group and 13 8 percent of the Ghilzai group Tajiks make up the second largest ethnic group with 25 3 percent of the population followed by Hazaras 18 percent Uzbeks 6 3 percent Turkmen 2 5 percent Qizilbash 1 0 6 9 percent other The usual caveat regarding statistics is particularly appropriate here Estimated Settled Population by Civil Division Urban Rural and Sex 2015 Central Statistics Organization of Afghanistan Archived from the original on 2015 07 01 Istifade tarixi 13 aprel 2015 B The Communal Structure of the Arab Countries 5 Syria page 109 International Library of Sociology Volume 68 Population and Society in the Arab East Author Gabriel Baer Translated from the Hebrew by Hanna Szke English translation first published in 1964 by Routledge London Routledge and Kegan Paul 2013 288 pages ISBN 9781136236228 Introduction p 15 Philip Shukry Khoury Syria and the French Mandate The Politics of Arab Nationalism 1920 1945 Series Princeton Studies on the Near East Reprinted Edition Princeton New Jersey Princeton University Press 1989 XXI 698 pages ISBN 0691008434 III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS d Ukraine p 747 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS de Kirghizistan p 725 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS d Armenie p 697 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 III Tableaux de statistiques Union des republiques socialistes sovietiques RSS de Bielorussie p 705 Composition linguistique des nations du monde 5 L Europe et l URSS Directeurs de l edition Heinz Kloss et Grant D McConnell Centre international de recherches sur le bilinguisme Quebec Les Presses de l Universite Laval 1984 862 pages ISBN 9782763770444 1 2 3 Nacionalnyj statisticheskij komitet Respubliki Belarus Perepis naseleniya Respubliki Belarus 2009 goda Naseleniya po nacionalnosti po rodnomu yazyku PDF rus belstat gov by 2012 02 03 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 2016 01 16 Nacionalnyj statisticheskij komitet Respubliki Belarus Ethnic composition 2009 census rus pop stat mashke org 2016 01 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 14 Nacionalnyj statisticheskij komitet Respubliki Belarus Ethnic composition all communes 2009 census rus pop stat mashke org 2016 01 14 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 01 14 Azerbaycan dili dialekt ve sivelerinin tesnifi seh 19 Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari Ali mektebler ucun ders vesaiti Muellif Memmedaga Sireliyev Baki Marif 1967 424 seh Tekrar nesr Buraxilisa mesul Eziz Guleliyev Baki Serq Qerb 2008 416 seh ISBN 9789952341836 Yazyki narodov Sovetskogo Soyuza Altajskie yazyki Tyurkskie yazyki str 79 Sto tridcat ravnopravnyh o yazykah narodov SSSR Avtor M I Isaev Otvetstvennyj redaktor chlen korrespondent AN SSSR F P Filin Akademii nauk SSSR Institut yazykoznaniya Nauchno populyarnaya seriya Moskva Izdatelstvo Nauka 1970 192 str Orijinal metn rus Azerbajdzhanskij yazyk raspadaetsya na mnozhestvo dialektnyh edinic kotorye obedinyayutsya v chetyre gruppy vostochnaya kubinskie bakinskie shemahinskie dialekty zapadnaya kazahskij gyandzhinskij karabahskij dialekty i ajrumskij govor severnaya nuhinskij dialekt i zakatalo kahskij govor yuzhnaya nahichevanskij ordubadskij tavricheskij dialekty i erevanskij govor Sushestvuet takzhe tri perehodnyh govora geokchajskij agdashskij i dzhebrailskij Literaturnyj yazyk baziruetsya na shemahinskom i bakinskom dialektah Glava III Narody i yazyki Sovetskogo Soyuza 2 Altajskaya semya Tyurkskie yazyki str 118 O yazykah narodov SSSR Avtor M I Isaev Otvetstvennyj redaktor chlen korrespondent AN SSSR F P Filin Akademii nauk SSSR Nauchno populyarnaya seriya Moskva Izdatelstvo Nauka 1978 222 str Orijinal metn rus Azerbajdzhanskij yazyk raspadaetsya na mnozhestvo dialektnyh edinic kotorye obedinyayutsya v chetyre gruppy vostochnaya kubinskie bakinskie shemahinskie dialekty zapadnaya kazahskij gyandzhinskij karabahskij dialekty i ajrumskij govor severnaya nuhinskij dialekt i zakatalo kahskij govor yuzhnaya nahichevanskij ordubadskij tavricheskij dialekty i erevanskij govor Sushestvuet takzhe tri perehodnyh govora geokchajskij agdashskij i dzhebrailskij Literaturnyj yazyk baziruetsya na shemahinskom i bakinskom dialektah Introduction page XIX Elementary Azerbaijani Arxivlesdirilib 2015 09 19 at the Wayback Machine Author Kurtulus Oztopcu Turk Dilleri Arastirmalari Dizisi Santa Monica State of California Istanbul Sanat Kitabevi 2003 XXIII 381 pages ISBN 9789759377304 ing Orijinal metn ing 1 6 The most widely accepted classification of Azerbaijani dialects developed by Shiraliyev divides them into four categories Eastern Guba Baku Shamakhy Mugan Lankaran Western Gazakh Garabagh Ganja Airym Northern Shaki Zagatala Gakh Southern Nakhchivan Ordubad Tabriz Yerevan Yazykoznanie Dialektnaya sistema azerbajdzhanskogo yazyka Tejmurlu Z str 67 Uchenye zapiski Tavricheskogo nacionalnogo universiteta imeni V I Vernadskogo Seriya Filologiya Socialnaya kommunikaciya Tom 25 64 2 chast 2 Glavnyj redaktor d g n prof akademik NAN Ukrainy Bagrov N V Simferopol 2012 g 214 str Fascicle 3 VIII Azeri Turkish author G Doerfer pp 245 248 Encyclopaedia Iranica Volume III Atas Bayhaqi Zahir Al Din Edited by Ehsan Yarshater New York Bibliotheca Persica Press 1989 896 pages ISBN 9780710091215Orijinal metn ing Azeri dialects We may distinguish the following Azeri dialects see Siraliev 1941 and 1947 1 eastern group Derbent Darband Kuba Shemakha Samaḵi Baku Salyani Salyani and Lenkoran Lankaran 2 western group Kazakh not to be confounded with the Kipchak Turkic language of the same name the dialect of the Ayrim Ayrom tribe which however resembles Turkish and the dialect spoken in the region of the Borchala river 3 northern group Zakataly Nukha and Kutkashen 4 southern group Yerevan iravan Nakhichevan Naḵjavan and Ordubad Ordubad 5 central group Ganja Kirovabad and Shusha 6 North Iraqi dialects 7 Northwest Iranian dialects Tabriz Rezaʾiya Urmia etc extended east to about Qazvin 8 Southeast Caspian dialect Galugah Optionally we may adjoin as Azeri or Azeroid dialects 9 East Anatolian 10 Qasqaʾi 11 Aynallu 12 Sonqori 13 dialects south of Qom 14 Kabul Afsari Guney Azerbaycan Lehceleri Boyuk Resuloglu Yaz 1995 Guney Azerbaycan Milli Birlik Surasinin sitesi Turk Dili ve Edebiyyati Turk Dili Arastirmalari Guney Azerbaycan da Turk Lehceleri Buyuk Resuloglu sayfa 381 386 Yeni Turkiye Stratejik Arastirma Merkezi Yeni Turkiye Dergisi Sayi 43 Ankara 2002 672 sayfa ISBN 13004174 Azerbaijanian L Johanson Johannes Gutenberg University Mainz Germany 2006 pp 112 113 Concise Encyclopedia of Languages of the World Coordinating editor Keith Brown University of Cambridge co editor Sarah Ogilvie University of Oxford First edition Amsterdam Elsevier Ltd 2009 XXXVI 1283 pages ISBN 9780080877747 1 2 Memmedli M Azerbaycan dialektologiyasi Baki Zerdabi Nesr MMC 2019 352 s 1 2 3 Ezizov E Azerbaycan dilinin tarixi dialektologiyasi Baki Elm ve tehsil 2016 348 s Sireliyev M Azerbaycan dialektologiyasinin esaslari Baki Serq Qerb 2008 415 s Xarici kecidler RedakteLuke Allnutt December 29 2007 Iran Azerbaijan Faith Oil And Power Threaten Historic Brotherhood ingilis www eurasianet org 2016 02 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2016 02 17 Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan dilinin dialektleri amp oldid 6157085, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Azərbaycan dialektologiyası

Azerbaycan Dilinin Dialektleri – Wikipedia

Mündəricat

İranda

Azərbaycanda

Türkiyədə

İraqda

Gürcüstanda

Rusiyada

Əfqanıstanda

Suriyada

Ukraynada

Qırğızıstanda

Livanda

Ermənistanda

Belarusda

Şimal-şərq ləhcəsi

Qərb ləhcəsi

Cənub ləhcəsi

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri

Keçid (aralıq) şivələr

Azərbaycan dilinin dialektləri

Mündəricat

İranda

Azərbaycanda

Türkiyədə

İraqda

Gürcüstanda

Rusiyada

Əfqanıstanda

Suriyada

Ukraynada

Qırğızıstanda

Livanda

Ermənistanda

Belarusda

Şimal-şərq ləhcəsi

Qərb ləhcəsi

Cənub ləhcəsi

Qarışıq tipli şimal-qərb şivələri

Keçid (aralıq) şivələr

NGC 4990

NGC 4991

NGC 4992

NGC 4993

NGC 4996

NGC 4999

NGC 4

NGC 400

NGC 4002

NGC 4004

Vladimir Kravtsov

Vladimir Kurasov

Vladimir Otradinski

Vladimir Markovnikov

Vladimir Markin

ne axtarsan burda

Related posts: