Cildlik Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı

tarixi leksikologiyasına dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi maraqlı

Azərbaycan dilçiliyi tarixində yeni nəzəriyyə yaradılıb

Bakı. 6 yanvar. REPORT.AZ/ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Dilçilik İnstitutu dilçilik elmi ilə bağlı olan “Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsi” adlı yeni bir nəzəriyyə təqdim edib. Bu barədə “Report”a Dilçilik İnstitutunun Sosiolinqvistika və Dil siyasəti şöbəsinin müdiri, nəzəriyyənin müəllifi Mayıl Əsgərov məlumat verib. Onun sözlərinə görə, bu nəzəriyyə əsasında dərketmə və təfəkkür proseslərinin reallaşması prinsipi, eləcə də sözün və nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmi izah olunur: “Bu nəzəriyyəni dünya səviyyəli bir yenilik adlandırmaq olar. Nəzəriyyə əvvəlki nəzəriyyələrdən həm obyekti, həm predmeti, həm də gəldiyi nəticələr baxımından fərqlidir”. M.Əsgərov bildirib ki, azərbaycanlı alimlər tərəfindən kəşf olunan dilçiliklə bağlı nəzəriyyə demək olar yoxdur: “Bu nəzəriyyə vasitəsilə nitq necə yaranır, insan nitqi necə formalaşdırıb qarşısındakına çatdırır və yaxud da bir fikri deyəndə onu necə mənimsəyir, eşitdiyi informasiyanı necə başa düşür, başa düşülən ilə gerçəklik arasındakı əlaqə, real gerçəkliklə deyilən fikir arasındakı əlaqə kimi suallar ətraflı cavablandırılmağa çalışılıb”. Şöbə müdiri deyib ki, indiyədək bu fikri dünyada üç psixoloji məktəb açıqlamağa cəhd edib: “Biheviorizm, neobiheviorizm, nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi və nəhayət, dördüncüsü, bizim təklif etdiyimiz konneksiya nəzəriyyəsidir. Əvvəlki nəzəriyyələr nitqin yaranması və mənimsənilməsini araşdırmaqla məşğul idi. Bu nəzəriyyə isə sadəcə nitqin deyil, hər bir dil vahidinin, qrammatik strukturun, sintaqmın həm yaranma, həm də mənimsənilmə mexanizmini izah etməyə qadirdir. İstənilən söz, istənilən forma, istənilən söyləm necə yaranır və bu linqvopsixoloji baxımdan necə izah olunur?”. M.Əsgərov həmçinin qeyd edib ki, bu nəzəriyyənin tədbiqi konkret olaraq psixolinqvistika sahəsində, eləcə də dilçilik elmində yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoyacaq: “Bu nəzəriyyədə təqdim olunan sxemlər istər nitqin, istərsə də sözün və digər dil vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə prosesinin şərhi ilə bağlı bu günə qədər psixolinqvistikada mövcud olan bir sıra problemin həllinə imkan yaradacaq”.

Üçcildlik Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı

Beləliklə, bu dövrlərdə Azərbaycan dilçiliyi bir elm kimi tam formalaşa bildi.

Dilçiliyimizin eninə və dərininə inkişafı həmin dövrləri səciyyələndirən ən başlıca

Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və

ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamında deyildiyi kimi, “1945

ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası

təşkil olunduqdan sonra Azərbaycan dilçiliyi yeni mərhələyə qədəm qoydu. 1969

müstəqil Dilçilik İnstitutunun fəaliyyətə başlaması ilə dilşünaslıq elmimizin sürətli inkişaf

yolu tutaraq ardıcıl şəkildə müvəffəqiyyətlər qazanması

üçün möhkəm zəmin yarandı”.

Bununla belə, Azərbaycan dilçiliyinin həllini tapmamış

problemləri də mövcuddur. Bu problemlərdən biri də

Azərbaycan dilçiliyi tarixindən ayrılmaz olan dilçilik

müntəxəbatının hazırlanması və nəşri məsələsidir.

Müntəxəbatın indiyə kimi olmaması ancaq təəssüf doğura

Artıq üçcildlik “Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı”

Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin

ci il tarixli sərəncamına əsasən nəşr

olunmuşdur. Müntəxəbatlar Azərbaycan xalqının üm

lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 90 illiyinə həsr

edilmişdir. Qeyd edək ki, müntəxəbatlar akademik

K.M.Abdullayevin rəhbərliyi altında, filologiya elmləri doktoru, professor F.Y.Veysəllinin

ümumi redaktəsi ilə nəşr edilmişdir. I cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi, filologiya

elmləri üzrə fəlsəfə doktoru T.Quliyev, II cildin tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifləri

filologiya elmləri doktorları, professorlar S.Mehdiyeva, S.Sadıqova və İ.Tahirov

tərtibçisi, izah və şərhlərin müəllifi filologiya elmləri doktoru, professor İ.Kazımovdur. Nəşrin

hazırlanmasında redaktə işlərini filologiya elmləri doktoru professor M.Mahmudov, filologiya

elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent E.İnanç, professor S.Sadıqova və İ.Tahirov yerinə

yetirmişlər. Mətnlərin toplanmasında filologiya elmləri doktoru, professor İ.Məmmədlinin də

əməyini qiymətləndirmək olar.

Hər üç cilddə “Ön söz” verilmiş, burada Azərbaycan dilçiliyinin dünəni, bu günü izah

olunmuş və sabahı proqnozlaşdırılmışdır. Eyni zamanda Kamal Abdullayev və Fəxrəddin

Veysəllinin yazdıqları “ön söz”də dilimizə və dilçiliyimizə dövlət qayğısı əsaslandırılmışdır.

Burada deyilir: “Hazırda dilimizin müxtəlif aspektləri, Azərbaycan dilçiliyinin nəzəri və tətbiqi

əhəmiyyət daşıyan məsələləri müasir tədqiqat metodlarının köməyilə az və ya çox

dərəcədə işlənib hazırlanıb, fonetika və fonologiya, morfologiya və morfonologiya,

leksikoqrafiya və leksikologiya, sintaqmatika, praqmatika və semantika sahələrində

müəyyən tədqiqatlarımız və uğurlarımız danılmazdır. Azərbaycanda son 20 il ərzində

ümumdünya dilçiliyinin tərkib hissələri olan semiotika, transliterasiya, terminologiya,

neyrolinqvistika, etnolinqvistika, psixolinqvistika və uşaq dilçiliyi kimi yeni elm sahələri

formalaşmağa başlamışdır. İndi bizdə rusistika, germanistika, romanistika, mətn dilçiliyi,

funksional dilçilik və koqnitiv dilçilik sahəsində yeni istiqamətlər formalaşmaqdadır, bu

aspektlər üzrə ciddi elmi araşdırmalar aparılır” (s.6).

Qeyd edək ki, Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf konsepsiyasına müvafiq olaraq aparılan

tədqiqatlar təkcə şəxsi karyera üçün aparılmamış, dövlətin, cəmiyyətin maraq və

ehtiyaclarına xidmət etmişdir (akademik R.Mehdiyev).

Bu gün yüksək səviyyədə hazırlanmış müntəxəbat

Müntəxəbatın I cildi Mahmud Kaşğarlıdan I Türkoloji

Qurultaya qədərki dövrü əhatə edir. Bu cild vaxtı ilə

Azərbaycan dili haqqında söylənmiş fikir və mülahizələri

özündə inikas etdirir. Həmin cilddə Mahmud Kaşğarlı,

Mirzə Kazımbəy, Bəkir Çobanzadə, Ə.Cəfəroğlu kimi

görkəmli türkoloqların elmi əsərlərindən müəyyən hissələr

və fraqmentlər verilmişdir. I cilddə eləcə də I Türkoloji

məruzələrdən seçmələr və

onlar barədə dilçilərimizin verdikləri dəyərli fikirlər, qiymət

I Türkoloji Qurultayın tarixi əhəmiyyəti bəllidir. 1926

cı ildən sonra orada deyilmiş fikirlər, oxunmuş məruzələr

bucağında qalmış, məlumatsızlıq xeyli müddət davam etmişdir. Azərbaycan

öz müstəqilliyini qazanandan sonra F.Ağazadənin, Aşmarin Nikolayın, B.Çobanzadənin,

F.Köprülüzadənin, Şerba Levin, Nikolay Yakovlevin, Hənəfi Zeynallının məruzələri əldə

edildi və bu müntəxəbatda da çap həllini tapdı. Birinci Türkoloji Qurultayın məruzələrindən

seçmələrdə Türk dilində imla qaydaları (F.Ağazadə), türkologiyanın keçmişi və onun

hazırkı vəziyyəti haqqında (Aşmarin Nikolay), türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu haqqında;

elmi terminologiya sistemi haqqında (B.Çobanzadə), türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı

(F.Köprülüzadə), doğma dilin tədrisi metodikasında ən yeni cərəyanlar (Şerba Lev),

orfoqrafiyanın əsas prinsipləri və onların sosial əhəmiyyəti (Şerba Lev), türk millətlərinin

sosial və mədəni şəraiti ilə əlaqədə əlifba sisteminin qurulması proqramı (N.Yakovlev), türk

dilləri üzrə elmi terminologiya sistemi haqqında (H.Zeynallı) maraqlı tarixi məlumatlara

Müstəqillik illərində respublikamızda Birinci Türkoloji Qurultayın 80 illiyi təntənəli

şəkildə keçirildi. Dünyanın əksər ölkəsindən dəvət olunmuş alimlər bu qurultayda yaxınd

iştirak etdilər. Tarixi məruzələrə müxtəlif baxışlar formalaşdı. Müntəxəbatın I cildində

qurultaydakı məruzələrə verilmiş dəyərləndirmələr də bu baxımdan xüsusilə seçilir.

A.Axundovun “Birinci Türkoloji Qurultay və müasir türk dünyası”, T.Hacıyevin “Bir

Türkoloji Qurultayın ədəbi dil məsələləri”, S.Mehdiyevanın “Azərbaycan dili tarixi Türkoloji

Qurultay işığında”, Əbülfəz Quliyevin “80 ildə qədim türk etnonimlərinin öyrənilməsi

məsələləri”, M.Musaoğlunun “Türkoloji dilçilik Birinci Türkoloji Qurultaydan öncə və sonra”,

F.Veysəllinin “I Türkoloji Qurultay

80 il əvvəl, sonra və əlifbamızın həll olunmamış

problemləri”. Bu qiymətləndirmə meyarları da sözügedən müntəxəbatda görünür və bu

vəsaitin dəyərini bir daha artırır.

Müntəxəbatın II cildi I Türkoloji Qurultaydan XX əsrin 60

cı illərinə qədərki dövrü

əhatə edir. Bu mərhələni N.Ağazadə, Q.Bağırov, C.Cəfərov, S.Cəfərov, M.Cahangirov,

Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə, F.Kazımov, A.Qarayev, Ə.Mahmudov, H.Mirzəzadə,

R.Məhərrəmova, Ə.Orucov, M.Hüseynzadə, Ə.Şükürlü, M.Şirəliyev, M.Tağıyev,

Z.Tağızadə, A.Vəliyev, F.Zeynalov kimi görkəmli dilçilər təmsil etmişlər. Həmin dilçilər

haqqında da müəyyən biblioqrafik məlumat verilir, onların ən lazımlı əsərlərindən parçalar

müntəxəbatın sözügedən cildində verilmişdir. Həmin parçalardan məlum olur ki,

N.Ağazadə müasir Azərbaycan ədəbi dilində şəkil kateqoriyasını ilk dəfə modallıq

kateqoriyası ilə müqayisədə öyrənmiş, Q.Bağırov dilimizdə fellərin leksik

inkişafını xalqımızın tarixi inkişafı ilə bağlı araşdırmış, C.Cəfərov tədqiqatlarını üç

metodiki, tərcüməçilik və leksikoqrafik, elmi

nəzəri yönlərdə qurmuş,

S.Cəfərov dilimizin lüğət tərkibini, söz yaradıcılığı prosesini hərtərəfli araşdırmış,

M.Cahangirov Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, təkamülü, aparıcı üslubları

haqqında öz sözünü demiş, Ə.Dəmirçizadə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini dövrləşdirmiş,

müasir dilimizin fonetikası, üslubiyyatı, tarixi qrammatikası barədə tutarlı fikirlər demiş,

Ə.Əfəndizadə Azərbaycan dili orfoqrafiyasının prinsipləri, qaydaları və tədrisinin elmi

əsaslarını müəyyənləşdirmiş, düzgün yazı təliminin əsas problemlərini tədqiq etmiş,

F.Kazımov dilimizdə fonemi müəyyənləşdirmək üsullarını aydınlaşdırarkən dilimizin sait

fonemləri üçün güclü mövqe söz kökünü hesab etmiş, məsələyə saitlərin fonematik mənası

baxımından yanaşmış, ingilis dili ilə müqayisələr aparmış, A.Qarayev müasir Azərbaycan

dilində Avropa mənşəli sözlərin semantik

statistik təhlilini vermiş, həmin sözlərin izahlı

lüğətini yaratmış, Ə.Mahmudov Azərbaycan dilinin fonetik sisteminin və onunla əlaqədar

olan fonetik hadisə və qanunların dəqiq və hərtərəfli təhlilini aparmış, H.Mirzəzadə nəsr dili,

tarixi fonetika, tarixi morfologiya haqqında əsaslı təhlillər vermiş, R.Məhərrəmova ədəbi dil

ional üslublar, tarixi qrammatika, leksika məsələlərinə dair çoxsaylı kitablar

yazmış, Ə.Orucovun ən böyük xidməti Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinin nəzəri əsaslarının

hazırlaması və həmin lüğətin dörd cilddə nəşr etməsi olmuş, M.Hüseynzadə Dövlət

mükafatına layiq görülmüş morfologiya yazmış, Ə.Şükürlü qədim türk yazılı abidələrinin

dilini tədqiq etmiş, dilimizə məxsus köməkçi nitq hissələrinin fonomorfoloji inkişaf tarixini

nəzərdən keçirmiş, M.Şirəliyev Azərbaycan dialektologiyasının, Bakı dialektinin əsaslarını

hazırlamış, M.Tağıyev rusca

azərbaycanca frazeoloji lüğətlərin nəzəri və praktik məsələləri

ilə məşğul olmuş, Z.Tağızadə eksperimental fonetika, mürəkkəb cümlə məsələlərinə

aydınlıq gətirmiş, A.Vəliyev Azərbaycan dilində keçid şivələrini xüsusi tədqiqat obyekti

seçmiş, F.Zeynalov türk dillərində nitq hissələrini təsnif etmiş, əsas və köməkçi nitq

hissələrinin müqayisəli qrammatikasını yaratmışdır.

Göründüyü kimi, tərtibçilər sözügedən müəlliflərin çox dəyərli və bir

konsepsiyalarını əks etdirən mətnlərə müraciət etmişlər.

Həcmcə ən böyük cild III cilddir. Müntəxəbatın III cildi XX əsrin 60

günümüzə qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələni müntəxəbatda görkəmli və tanınmış

Ə.Abdullayev, M.Adilov, V.Aslanov, A.A

xundov, H.Bayramov, Z.Budaqova,

T.Hacıyev, Ə.Cavadov, A.Ələkbərov, T.Hacıyev, M.Qasımov, M.Qarayeva, A.Qurbanov,

A.Məmmədov, V.Məmmədəliyev, Y.Seyidov təmsil etmişlər. Müəllif

“Azərbaycan dilində r

n nisbəti” məqaləsini, həmçinin onun “Müasir Azərbaycan dilində

tabeli mürəkkəb cümlələr” monoqrafiyasından “Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb

cümlənin təkamül meyilləri” adlı parçanı, M.Adilovun M.Füzulinin poetik dili və üslubunu

əks etdirən “Semantik

üslubi xüsusiyyətlər” adlı hissəni,

V.Aslanovun Azərbaycan dilinin

tarixi leksikologiyasına dair tədqiqlərindən rekonstruksiya (bərpa) problemi kimi maraqlı

parçanı, A.Axundovun “Ümumi dilçilik” kitabından “Dilin daxili quruluşu məsələləri”, eləcə

H.Bayramovun “Azərbaycan dili frazeologiyasının nəzəri əsasları”

kitabından “Frazeoloji cümlələr”, “Azərbaycan frazeologiyasının məna quruluşu”,

Z.Budaqovanın “Müasir Azərbaycan dilində sadə cümlə” monoqrafiyasından “Cümlənin

əlamətləri”, Ə.Cavadovun “Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sintaktik vahidlərin sırası”

monoqrafiyasından “Dil vahidlərinin sıralanması sistemi”, A.Ələkbərovun “Müasir

Azərbaycan dilinin semasiologiyası” (kollektiv) kitabında verilmiş “Leksik semantikanın bəzi

metodoloji məsələləri”, həmçinin də onun “Müasir Azərbaycan dili” əsərində verilmiş “Söz

nəzəriyyəsinə giriş”, T.Hacıyevin “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” fundamental cildlərindən

“Azərbaycan ədəbi dilinin dövrləri”, M.Qasımovun “Azərbaycan dili terminologiyasının

əsasları” kitabından “Terminin spesifikası”, M.Qarayevanın “Sintaksariy i modelirovanie

yazıkovıx universaliy” əsərindən “İerarxiçeskaya svyaz strukturı yazıka”, A.Qurbanovun

“Azərbaycan dilinin onomalogiyası” kitabından “Giriş”, A.Məmmədovun “Tyurkskiye

soqlasnıye: anlaut i kombinatorika” kitabından “Teoretiçeskiye voprosı sravnitelno

istoriçeskoqo izuçeniya soqlasnıx tyurkskix yazıkov: anlaut i kombinatorika”,

V.Məmmədəliyevin “Ərəb dilçiliyi” kitabından “Misir qrammatika məktəbi”, “Misir ərəb

dilçiliyi” və Y.Seyidovun “Azərbaycan dilində söz birləşmələri” adlı monoqrafik tədqiqatının

mühüm hissələrini seçmişdir.

Azərbaycan dilçiliyi tarixində belə dövrləşmə yenidir və həmçinin də həqiqi inkişaf

Bu müntəxəbatlar böyük türkoloq alim Mahmud Kaşğaridən üzü bəri görkəmli və

tanınmış dilçilərin seçilmiş əsərlərinin ən yaxşı hissələrindən ibarətdir. Xrestomatiya

materiyaları keçilən dövrü tam əks etdirir. Bunları seçilmiş əsərlər məcmuəsi, eləcə də

dərslik də adlandırmaq olar. Həmin müntəxəbatlara müəlliflərin, alimlərin seçilmiş

əsərlərindən və ya onların hissələrindən ibarət dərs vəsaiti kimi də baxmaq olar. Seçilmiş

materiallar, əlbəttə, digər materiallardan öz məziyyətləri, dəyəri ilə seçilən, fərqlənən

Mütəxəssislərin, dissertant və doktorantların, tələbələrin çox çətinliklə əldə etmək

istədikləri dilçilik mətnləri bu toplularda öz əksini tapmış olduğu üçün aparılacaq tədqiqat

işlərini də asanlaşdıra bilər. Bu baxımdan da müntəxəbatlar dəyərini qoruyub saxlayır.

Çox yaxşı haldır ki, tərtibçilər bəzi müəlliflərin əsərlərinin bir çoxundan parçalar

vermişlər, bu da müntəxəbatın əhəmiyyətini bir daha artırır. Məsələn, Əhməd Cəfəroğlunun

“Azəri ləhcəsində bəzi monqol ünsürləri”, “Şərqdə və

Qərbdə Azəri ləhcəsi tədqiqləri”, “Dil

guşəsi”, “Azəri sözlüyü” bu cür parçalardandır və ayrıca məqalə təşkil edir.

Müntəxəbatda izah və şərhlər öz yığcamlığı və parçanın müəllifi barədə əsaslı

məlumat verməsi ilə fərqlənir. Mətnlər həm Azərbaycan, həm də

rus dillərindədir. Məsələn,

M.Kazımbəyin məşhur qrammatikasından (“Obşaya qrammatika turesko

yazıka” əsəri həm rus, həm də Azərbaycan dillərində verilmişdir. Həmin parçanı dilimizə

Dilçilik İnstitutunun əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Müntəxəbatın başlıca məziyyətlərindən biri də müəlliflərin digər əsərlərinin də

siyahısının sonda verilməsidir. Bu da oxucunu həmin parça müəllifinin başqa əsərləri ilə də

tanış olmaq imkanı yaradır.

Müntəxəbatda təqdim olunan bəzi mətn hissələrinin dili sadələşdirilmişdir. Məsələn,

Bəkir Çobanzadənin 1929

cu ildə “Azərnəşr” tərəfindən çap edilmiş “Türk qrameri”

əsərindən verilmiş hissə tərtibçi T.Quliyev tərəfindən düzgün olaraq anlaşmanı təmin etmək

Müntəxəbatlarda “Ad göstəricisi”, “Özək sözlər” də yerinə görə münasibdir, vəsaitlə

daha yaxından, intensiv tanış olmaq işini yüngülləşdirir.

Müntəxəbata düşməyən dilçilərimiz də var. Bu layihə davamlı olduğu üçün gələcək

tədqiqatlarda həmin çatışmazlıq da nəzərə alınmalıdır. Belə dəyərli bir işin bəzi

səhifələrinin texniki tələblərə cavab verməməsi təəssüf doğurur. Buna baxmayaraq,

müntəxəbatlar milli dilçilik elmimizin inkişafına yeni bir töhfə kimi dəyərləndirilə bilər.

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2023
rəhbərliyinə müraciət