Azerbaycan da Hangi Dilleri Konuşulur

Lezjik bir dil olan Lezgian dili, Azerbaycan’ın kuzeyinde yaşayan Lezgiler tarafından konuşulmaktadır. UNESCO tarafından savunmasız bir dil olarak sınıflandırılmaktadır.

Ədəbi dilin forma və mərhələləri

Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çoxdur. Bundan başqa, Həsənoğlunun qəzəlləri, “Dastani Əhməd Hərami” və bu qəbildən olan əsərlərin dil xüsusiyyətləri Azərbaycan ədəbi dilinin çox-çox qədimlərdən fəaliyyət göstərdiyini bir daha təsdiq edir. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.
Azərbaycan ədəbi dilinin 800 ilə yaxın inkişaf tarixi iki böyük dövrə – əski və yeni dövrlərə bölünür. Əski dövr təxminən XIII-XVII əsrləri, yeni dövr isə XVII əsrdən sonrakı mərhələni əhatə edir.

Əski dövr
Azərbaycan ədəbi dilinin işlənildiyi areal öz miqyası ilə fərqlənir. Cəlairilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər kimi Azərbaycan dövlətlərinin saray və ordu dili olan bu dil bütün ön Asiyada ədəbi dil rolunu oynamışdır. Həmin dövrün ədəbi dili yeni dövr Azərbaycan dilindən dilxarici və dildaxili xüsusiyyətləri ilə seçilir.
Dövrlər arasındakı fonetik fərqlər güclüdür. Belə ki, yeni dövr Azərbaycan ədəbi dili eyni zamanda fonem tərkibinin sabitləşməsi ilə də səciyyəvidir. Birinci dövrə xas olan o//a sait, t//d, m//b, h//q//x samit müvaziliyi artıq birincilərin (o və t, m, h) qələbəsi ilə nəticələnir: av-ov; dutmaq-tutmaq; bən-mən; qanı-xanı-hanı və s.
Bu dövrdə əski Azərbaycan ədəbi dilinin Osmanlı dili ilə müştərək olan bir sıra sözləri (şimdi, şöylə, şu, kəndi və s.) yeni dövrdə artıq işləkliyini itirməyə başlayır. Bu, türk ədəbi dillərinin ayrılmasının (diferensiasiyasının) başa çatmasının nəticəsi idi. Eyni zamanda, bu dövrdə əski Azərbaycan türkcəsi üçün fəal sayılan sözlər də (sayru – xəstə, güz-payız, görklü-gözəl, tanıq-şahid, uçmaq-cənnət, ayıtmaq-demək və s.) arxaikləşməyə başlamışdır.
Qrammatika sahəsində də oxşar vəziyyət özünü göstərir. İsmin birinci dövrə məxsus təsirlik hal şəkilçilərinin –yi, – yı, – yu, – yü// – ni, – nı, – nu, -nü müvaziliyi ikinci dövrdə aradan çıxmışdır. Felin -isər qəti gələcək zaman şəkilçisi öz vəzifəsini tamamilə -acaq//- əcək, III şəxs –dürür şəkilçisi isə -dür (hökmdürür-hökmdür) şəkilçisinə vermişdir və s.
Sintaktik sahədə əski dövr Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb-fars izafətinə uyğunlamışdır. Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir: çeşmi-giryan-göz yaşı, saliki-rahi-həqiqət-həqiqət yolunun yolçuları və s. İkinci dövrdə isə əksinə, təyin edən söz təyin olunan sözdən bir qayda olaraq əvvəl gəlmişdir.
Əski dövrdə əsasən iki üslub özünü göstərirdi: klassik-kitab və danışıq-folklor üslubu. Üslubların formalaşması və inkişafı baxımından bu dövrü iki yarımmərhələyə bölmək olar: 1) ən qədim dövrlərdən XII əsrin sonlarına qədər. Bu, Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasının başlanğıcıdır. Şifahi dil abidəsi mövcuddur. Yazılı ədəbi nümunələr dolayı faktlarla təsdiq olunur. 2) XIII əsrdən XVII əsrin əvvəllərinə qədərki mərhələ. Bu mərhələdə kitab üslubu formalaşır. Onun dili əcnəbi dil ünsürlərinin çoxluğu ilə səciyyələnir. Azərbaycanda dövlət dili kimi ərəb və fars dilləri işləndiyindən bu üslub sürətlə inkişaf edir və aparıcı mövqeyə çıxır. Danışıq-folklor üslubu onun ardınca gəlir. Təbriz-Şirvan dialektləri ədəbi dilin konyesi kimi çıxış edir.

Yeni dövr
Azərbaycan ədəbi dilinin bu dövrü üç mərhələni əhatə edir: 1) ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (XVIII əsr); 2) milli dilin yaranması və və inkişafı mərhələsi (XIX əsr və XX əsrin birinci rübü); 3) müasir mərhələ (XX əsrin birinci rübündən sonra).
Bu dövrdə Azərbaycan dili böyük inkişaf mərhələsinə (milli ədəbi dilin təşəkkülü və inkiafı mərhələsi) çatmışdır. Bu dildə seirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılmağa, qəzet və jurnallar nəşr olunmağa başlamış, bəzi rəsmi sənədlər tərtib edilmiş, elmi araşdırmalar aparılmışdır.
XX əsrdə Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında üç əsas meyl özünü göstərir: 1) Ədəbi dili xalq dili ilə eyniləşdirmək meyli. Bu, özünün bariz şəklini “Molla Nəsrəddin” jurnalının yazılarında, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev kimi yazıçıların əsərlərində tapmışdır; 2) Daha çox Osmanlı (türk) və əski Azərbaycan dilinin ənənəsinə söykənən ədəbi dil yaratmaq meyli. Bu, “Füyuzat” və “Həyat” kimi bir çox jurnal və qəzetlərin, Ə. Hüseynzadə kimi maarifpərvər yazıçıların dilində özünü göstərir. Bu dil o vaxtkı türk ədəbi dilindən, demək olar ki, seçilmirdi; 3) Hamı tərəfindən anlaşılan, ədəbi dil normalarına əsaslanan ədəbi dil yaratmaq meyli. Heç bir dialekt təsirini qəbul etməyən bu dili A.Şaiq, C.Cabbarlı, S.Hüseyn, A.Səhhət kimi şair və yazıçılar yaradırdılar. Ədəbi dil sahəsindəki bu vəziyyət əsrin əvvəllərindən 30-cu illərədək davam etdi.
Yeni dövr Azərbaycan ədəbi dilinin müasir mərhələsində mühüm hadisələrdən biri Azərbaycan ədəbi dilinin dövlət dili statusu alması oldu.
Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin diqqət mərkəzində olmuşdur. 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə Cümhuriyyət hökuməti o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etmişdir.
Azərbaycan dili dövlət dili kimi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında (1978) təsbit olunmuşdur. 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycan Respublikasının ümumxalq referendumu ilə “Azərbaycan dili” yeni Konstitusiyada da dövlət dili kimi öz əksini tapdı.
Azərbaycan ədəbi dili xalq danışıq dilinin cilalanmış, ciddi fonetik, leksik, qrammatik və üslubi normalarla cəmyyətə yüksək səviyyədə xidmət göstərən formasıdır.
Ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları vardır. Şifahi ədəbi dil (səsli dil) çox qədimdir, o, yazılı ədəbi dil hələ mövcud olmadığı uzun dövr ərzində xalq yaradıcılığının ifadə vasitəsi kimi işlənmişdir. Yazılı dilin ilkin nümunələri rəsmi sənədlərin, dövlət başçılarının məktublarının, bədii əsərlərin, həmçinin dini mətnlərin dili olmuşdur. Cəmiyyət inkişaf etdikcə yazılı ədəbi dilin meydanı genişlənmişdir.

Azerbaycan’da Hangi Dilleri Konuşulur?

Azerbaycan, Azerbaycan’ın resmi dilidir. Aynı zamanda ülkenin çoğunluğu nüfusunun dilidir. Azerbaycan’da da birkaç azınlık dili konuşulmaktadır. Bu dillerin çoğu Ermeni, Gürcü vb. Gibi birkaçı hariç, nesli tükenmekte olan dillerdir. Azerbaycan’da yabancı dil olarak kabul edilen İngilizce’nin kullanımı ülkede giderek artıyor.

Azerbaycan’ın En Popüler Ve Resmi Dili

Azeri olarak da adlandırılan Azerbaycan, Azerbaycan’da en çok konuşulan dildir. Dil, ülke nüfusunun% 92, 5’i tarafından konuşulmaktadır. Bu konuşmacıların yarısından fazlası, yalnızca Azerbaycan’da iletişim kurabileceklerini ima eden tek dillidir. Türk ailesinin bir üyesi olan Azerbaycan, Türk dili ile yakından ilgilidir. Dil aynı zamanda ülkenin resmi dili olarak da hizmet vermektedir. Azerbaycan dışında, Güney Rusya ve Kuzey İran’da Azerice konuşulur. Ancak, lehçeler, Azerbaycan’da konuşulanlardan farklıdır. İran’daki Azerbaycanlı konuşmacıların sayısının Azerbaycan’dan daha yüksek olmasına rağmen, dil İran’da on yıllardır kullanılmıyor. Azerbaycan’da, Azerbaycan eğitimin ana dili olarak görev yapar ve devlet yönetiminde, medya kanallarında ve ülke halkının günlük yaşamında yaygın olarak kullanılır.

Azerbaycan’ın Azınlık Dilleri

Azerbaycan’da birkaç azınlık dili konuşulmaktadır. Rus ve Ermeni, ülkedeki en yaygın konuşulan azınlık dilleridir. Bu iki dilin her biri, ülke nüfusunun yaklaşık% 1.5’inin ana dilidir. Ermenice, neredeyse sadece ülkenin dağılmakta olan Dağlık Karabağ bölgesinde konuşulur. Ülkede ayrıca, bu dillerin son derece düşük konuşmacıları nedeniyle birçoğu tehlike altındaki bir düzine azınlık dili daha var. Azerbaycan’ın azınlık dilleri arasında, Ermeni, Gürcü, Talysh, Lezgian ve Avar hariç, hepsi tehlike altında. Bu dillerin Azerbaycan’da az sayıda konuşmacı olmasına rağmen, başka yerlerde popüler. Bu diller arasında bile, Talysh, Lezgian ve Avar, UNESCO’nun Tehlikedeki Dünya Dilleri Atlası’na karşı Hassas olarak sınıflandırılmaktadır.

Lezgian

Lezjik bir dil olan Lezgian dili, Azerbaycan’ın kuzeyinde yaşayan Lezgiler tarafından konuşulmaktadır. UNESCO tarafından savunmasız bir dil olarak sınıflandırılmaktadır.

Avar

Kuzeydoğu Kafkas ailesinin bir dili olan Avar, kuzeybatı Azerbaycan ve Dağıstan’ın bazı bölgelerinde konuşulmaktadır. Dünya çapında yaklaşık 762.000 kişi tarafından konuşulmaktadır.

Talış

İran dili olan Talysh dili, İran’ın ve Güney Azerbaycan’ın bazı bölgelerinde konuşulmaktadır. Yaklaşık 500.000 ila 1 milyon konuşmacıya sahip olmasına rağmen, popülaritesi sürekli olarak azalıyor. Bu nedenle, UNESCO, bu dili Dünyadaki Tehlikeli Diller Atlası’nda savunmasız olarak da sınıflandırmaktadır.

Azerbaycan’ın Nesli Tehlike Altındaki Dilleri

Azerbaycan’da konuşulan birkaç azınlık dili nesli tükenmekte olan dillerdir. Bu diller 10.000’den az ila 1.000 kişi arasında konuşulmaktadır. Ülkenin modernleşmesi, bu dillerin popülerliğini daha da azaltmaktadır. İşte bu dillerden bazılarının bir açıklaması:

Budukh

Budukh, Azerbaycan’ın Quba Rayon’un bazı bölgelerinde yaklaşık 200 etnik Budukh tarafından konuşuluyor. Kuzeydoğu Kafkas dili ailesine ait bir Samur dilidir. Dil, UNESCO’nun Dünya Tehlikeli Dil Atlası’nda “ciddi tehlike altındaki” olarak belirlenmiştir.

Juhuri

Judeo-Tat olarak da bilinen Juhuri, Azerbaycan ve Dağıstan’ın Dağ Yahudileri tarafından konuşulmaktadır. İsrail’de de konuşulur. Hint-Avrupa dillerinin bir üyesi olan Juhuri, Farsça ile yakından ilgilidir. UNESCO tarafından “nesli tehlike altında” olarak sınıflandırılmıştır.

Kryts

Kuzeydoğu Kafkas dili ailesinin Samur dili olan Kryts, Azerbaycan’ın Quba Rayon bölgesinde konuşulur. 1975’ten itibaren, dil yaklaşık 6.000 kişi tarafından konuşuluyordu. Kryts’in lehçelerinin hepsi oldukça belirgindir ve hatta ayrı diller olarak sınıflandırılabilir. Kryts, UNESCO tarafından “nesli tükenmekte olan” bir dil olarak sınıflandırılmaktadır.

Khinalug

Kuzeydoğu Kafkas dili olan Khinalug, ciddi tehlike altındaki sınıflar arasında kuzey Azerbaycan’ın Quba Rayon bölgesinde yaklaşık 1.500 konuşmacıya sahip. UNESCO’nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası, Khinalug’u “ciddi tehlike altındaki” bir dil olarak nitelendiriyor.

Cek

Kuzeydoğu Kafkas dili, Cek veya Jek, Azerbaycan’ın kuzeyindeki Jek köyünde yaşayan Jek topluluğunun yaklaşık 1.500-11.000 kişisi tarafından konuşulmaktadır. Yazılı bir dil değildir, ancak Azeri dilini edebi temsil için kullanır.

Rutul

Azerbaycan ve Dağıstan’da yaşayan Rutul etnik grubu Rutul dilini konuşur. 2010 nüfus sayımına göre, dünya genelinde bu dili yaklaşık 30.000 konuşmacı vardı. UNESCO, Rutul’u nesli tükenmekte olan bir dil olarak sınıflandırdı.

Tsakhur

Tsakhur, Dağıstan ve kuzey Azerbaycan’ın bazı bölgelerinde Tsakhurs tarafından konuşulmaktadır. Azerbaycan’da yaklaşık 13.000 kişi bu dili konuşuyor. UNESCO bu dili “kesinlikle nesli tükenmekte olan” olarak etiketliyor.

Tat

İran dili olan Tat, Azerbaycan ve Rusya’nın Tat halkı tarafından konuşulmaktadır. Aynı zamanda Azerbaycan’ın nesli tükenmekte olan dillerinden biridir.

Udi

Udi dili, Qabala Rayon’daki bir Azerbaycan köyü olan Nij’te yaklaşık 4.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Dil, ülkedeki Oğuz Rayonunun bazı kısımlarında ve Rusya’nın bazı kısımlarında da konuşulur. Udi dili, Kuzeydoğu Kafkas dili ailesine aittir ve UNESCO tarafından “tehlikeye atılmış” olarak sınıflandırılmaktadır.

Azerbaycan’ın Göçmen Dilleri

Azerbaycan’a göçmenler kendi dillerini veya ana dillerini konuşurlar. Bunlar arasında Asur, Belarus, Gürcü, Lehçe, Ukraynaca, İranlı Farsça, Dargwa, Tatar, Türkçe ve diğerleri sayılabilir. Bu dillerin konuşmacılarının sayısı birkaç yüz ile birkaç bin arasında değişmektedir. Göçmen dilleri çoğunlukla göçmenlerin evlerinde kullanılır ve bu dillerin kullanımı ilgili topluluklarla sınırlıdır.

Azerbaycan’da Konuşulan Yabancı Diller

Hem Rusça hem de İngilizce, Azerbaycan’ın eğitim sisteminde önemli roller oynamaktadır. Bu diller, ülkenin okullarında ikinci ve üçüncü diller olarak öğretilir. İngilizcenin popülaritesi de ülkede hızla artmaktadır, çünkü dildeki bilgiler eğitimde daha iyi fırsatlar sunmaktadır ve ulusun gençleri için dünya çapında çalışmaktadır.