Azerbaycan Dilinin Semasyoloqyasi / Семасиология азербайджанского языка

Bir kimyoviy element rang-barang moddalar tarkmbida uchrab turgani kabi ayrim

SEMASIOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOTLAR.

SEMASIOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOTLAR. So`zning ma’no tarkibi va u bilan bog`liq hodisalarni o`rganuvchi soha semasiologiya deyiladi.

So`zning ma’nosi va semantik tarkibi boshqa-boshqa hodisadir. So`zning ma’nosi deganda, shu so`zning u yoki bu bitta ma’nosi anglashiladi, Masalan: kitob-so`zining ma’nosi o`quv quroli, non-oziq-ovqat. So`zning ma’no tarkibiga uning o`z yoki ko`chma, bir yoki ko`p ma’nosi hamda ekspressiv hissiy ma’nolari kiradi: Masalan: Bosh, qosh, go`zap.

So`zning ma’no tarkibini o`rganishda keyingi davr tilshunosligida komponent tahlil metodi vujudga keldi. Buning o`zbek tiliga tadbiq etilishida prof. I.Qo`chqortoyev. Sh. Rahmatullayev, H.Ne’matov, R.Rasulovlar katta rol o`ynaydi. Ular tomonidan O`zbek tilshunosligida komponent taqlil usuli tadbiq etildi. Komponent tahlil metodida bir so`zning turli semalari tahlil etiladi va uning valentligi aniqlanadi. Masalan: tuz leksemasining oq, kristall, sho`r, ovqatga solinadigan ximiyaviy element semalari mavjud. Chog`ishtiring: Non sindi. Non-qattiq, qattiq narsa sinadi. Suv sindi: suv-yumshoq bu sinmaydi. Demak, non va suv so`zlari «qattiq» va «yumshoq» semalari valenlligiga ko`ra farqlanadi. Bu hodisa uslubiyat uchun ham muhim ahamiyatga egadir.

So`z va uning ma’no tarkibini izchil o`rganish tilga yaxlit bir tizim (sistema) sifatida qaralgandagina amalga oshishi mumk in

O`zbek tilshunosligida tilga sistema (tizim) sifatida yondashish, asosan, 80-yillardan paydo bo`ldi. Hozir tilshunoslikdagi eng ilg`or metod sifatida rivojlanib bormoqda. Bu o`rinda til leksikasining sistem qurilishi haqida ma’lumot berish lozim.

Sistem qurilishning mohiyati shundan iboratki, til strukturasida so`zlar izohli yoki ters lug`atlarda joylashgani kabi tasodifiy belgilar (masalan, alfavit shaklida) asosida emas, balki so`zlar orasidagi ma’no hamda vazifa o`xshashliklari asosida ma’lum guruhlargaleksik semantik guruhlarga (to`dalarga) (LSG) birlashgan holda yashaydi. Masalan o`zbek tilida shaxsni yosh xususiyati jihatidan baholovchi LSG o`z ichiga: ninni, chaqaloq, go`daq norasida, bola, qiz, o`g`il, o`smir o`spirin, yigit, juvon, keksa, qariya, chol, kampir, kabi so`zlarni’ asliy sifatlarning ijobiy baho LSGi: yaxshi, tuzuq durust chiroyli, suluv, go`zal, zebo, ko`rkam, ajoyib, ajib kabi so`zlarni oladi.

SEMASIOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOTLAR. Bir LSGga kiruvchi so`zlarning ma’no va vazifalarini aniqlashda ular tarkibidagi integral (birlashtiruvchi) va differensial (farqlovchi) semalar muhim rol o`ynaydi. Boshqacha aytganda, so`zning ma’nosi va ma’no tuzilishi turlicha integral va differensial semalar yig`indisidan iborat.

So`z ma’nosi (semema)ning kichik tarkibiy qismlari semalardir.

Tabiiy moddalar kimyoviy tarkibiga ko`ra ularni tashkil etuvchi elementlarga bo`lingani kabi (chunonchi, suv H₂O, tuz-NaS!) so`zning ma’nosi ham yaxlit bir butun ko`rinsa-da, bu nisbiy bo`lib, u tarkibiy qismlarga-semalarga bo`linadi.

So`z ma’nosi (semema) nutqda muayyan sema «qobig`iga yashirinadi» va bu sema nutqda asosiy yetakchi sanaladi. So`z ma’nosi (semema) tarkibida boshqa semalar bilan o`zaro bog`lanib o`ziga xos mikrosistemasini tashkil qilib so`z ma’nosining yaxlitligini ta’minlaydi. M: aka va opa so`zlari bitta element (semasi) bilan, ya’ni biri erkak biri ayol jinsiga xos shaxsni ifodalashi bilan farqlanadi. Bu so`zlarda farklovchi -differensial sema jins. Ammo «qon-qarindoshlik», «bir ota-onadan tug`ilish», «yosh jihatdan kattalik», «bir avlodga mansublik» umumiy (integral)likni bildiradi.

Bir kimyoviy element rang-barang moddalar tarkmbida uchrab turgani kabi ayrim

LMGning differensial va integral semalari boshqa LSGlarda takrorlanib turadi. Chunonchi, «Erkak yoki ayol jinsiga mansublik»ni farqlash semasi uka-singil, er-xotin, yigit-qiz, kuyovkelin, qo`chqor-qo`y kabi minglab so`zlar tarkibida takrorlanadi.

So`z ma’nosi (sememalar)ning semantik tuzilishini o`rganishda komponent tahlil metodining ahamiyati katta. Bu metod orqali so`z ma’nosi, uni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlar, bu tarkibiy qismlarning o`zaro munosabati, til va nutqdagi roli, o`rni va vazifasi, ahamiyati aniqlaniladi.

So`z tilda til birligi (leksema), nutqda nutq birligi sifatida o`rganiladi. So`zning nutqda o`rganilishi, uning boshqa so`zlar bilan birika olish imkoniyati, semantik sintagma tuzishi, o`z ma’nosini to`la ochish unun muayyan so`z va so`z shakllarini talab etishi valentlik nazariyasining asosini tashkil etadi, So`z valentligi substantsial-semantik hodisa sifatida so`z ma’nosi va uning gapda namoyon bo`lishi bilan bog`liqdir.

Valentlik nazariyasi ob’yektiv, muhim va ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Chunki u so`zning ichki imkoniyati, so`zga xos muayyan semantik xususiyatlarni ochishda muhim rol o`ynaydi.

So`zlarning semantik bog`lanishi bevosita ular semalarining semantik munosabatini yuzaga keltiradi. Biror so`zning biror boshqa so`z bilan birikishi uning semantik imkoniyatiga ko`ra sodir bo`ladi.

Chog`ishtiring: suv so`zida «yumshoqlik», «suyuqlik» semalari mavjud. Shuning uchun ham u «ichmoq» fe’li bilan bevosita birika oladi. Chunki «yumshoq» va «suyuq» narsalar ichilish imkoniyatiga ega.

So`zlar orasidagi semantik munosabat esa bevosita sintaktik munosabatni yuzaga keltiradi, ya’ni sintaktik konstruktsiyalar tuziladi. Chunki sintaktik munosabat asosida semantik munosabat yotadi. Bu o`z navbatida semantika va sintaksisning o`zaro dialektik bog`liqligini ko`rsatadi.

Ammo shu narsani ta’kidlash joizki, sintaktik aloqadan valentlik kelib chiqmaydi, balki valentlikdan sintaktik aloqa kelib chiqadi.

Valentik va sintaktik aloqaga xos xususiyatlarni aniqlashda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim.

Valentlik-ichki imkoniyat, potentsiya bo`lsa, sintaktik aloqa uning voqe bo`lishidir.

Valentlik–til birligi bo`lsa, sintaktik aloqa nutq birligi.

Valent1ik–mohiyat bo`lsa, sintaktik aloqa hodisadir.

Valentlik–umumiy bo`lsa, sintaktik aloqa xususiydir.

Valentlik–zarurat bo`lsa, sintaktik aloqa tasodifdir.

Xullas, so`z valentligi va sintaktik aloqa o`zaro bog`liq, bir butun, ajralmas, ayni vaqtda har biri nisbiy «mustaqil» bo`lgan faol lingvistik hodisadir.

Valentlik nazariyasi so`zlar orasidagi mantiqiy munosabat mohiyatini bilishda, turli sintaktik birliklarning hosil bo`lish mexanizmini ochishda katta ahamiyatga ega.

SEMASIOLOGIYA HAQIDA MA’LUMOTLAR.

Azerbaycan Dilinin Semasyoloqyasi / Семасиология азербайджанского языка

Azərbaycan dilinin semasiologiyası / Семасиология азербайджанского языка
Author: Z.Verdiyeva, F.Ağayeva, M.Adilov / Вердиев З., Агаева Ф., Адилов М.
Editor:Ə. Abdullayev
Publisher: Bakı.,«Maarif»
Publication date: 1964
Number of pages: 306
Format / Quality: PDF
Size: 91.12 Mb
Language: Azarbaycan

Цитата:
Azərbaycan dili — Azərbaycan türklərinin ana dili, eləcə də bütün azərbaycanlıların ünsiyyət dili. Türk dilləri ailəsinin cənub-qərb qrupuna daxildir. Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasında rəsmi dövlət dilidir.

Azərbaycan dilindən Azərbaycan, İran, İraq, Gürcüstan, Rusiya, Türkiyə, Ukrayna ərazisində geniş istifadə olunur.

Azərbaycan Respublikası ərazisində bu dilin cüzi fərqlənən 4 dialekti vardır:
Şərq dialekti — Quba, Şamaxı, Bakı, Muğan və Lənkəran dialektləri
Qərb dialekti — Qazax, Qarabağ, Gəncə dialektləri
Şimal dialekti — Şəki və Zaqatala-Qax dialektləri
Cənub dialekti — Naxçıvan, Ordubad, İrəvan dialektləri

Azərbaycan dili genealoji bölgüyə əsasən türk dilləri qrupuna mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Azərbaycan dili türk, türkmən və qaqauz dilləri ilə yanaşı türk dilləri qrupunun oğuz dilləri yarımqrupuna daxildir.

Цитата:
Muasir Azerbaycan Türkcesinin Semasyoloqyasi

Семасиология – pаздел семантики , изучающий лексические значения слов и выражений и изменения этих значений.