Azərbaycan diLİNİn terminologiyasi

beynəlxalq standartlar əsasında vahid milli terminoloji informasiya sisteminin yaradılması;

Azərbaycan dilində iqtisadi termin yaradıcılığının vacib prinsipləri

Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyinin bərpasına nail olduqdan sonra Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi Konstitusiya statusunun təmin olunması, onun müstəqil dövlətçiliyimizin atributlarından biri kimi xalqımızın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və elmi-mədəni həyatında daha fəal işlənməsi dövlət orqanları, nazirlik, idarə, müəssisə və təşkilatlarda tərtib olunan müxtəlif sənəd və yazışmalarda, uçot və hesabat işlərində, eyni zamanda elmi-tədqiqat işlərində, kütləvi və dövri mətbuatda, hesablama texnikasının tətbiqində iqtisadi terminlərdən istifadəni xeyli genişləndirmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2012-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq etdiyi “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair” Dövlət Proqramında Azərbaycan dilində terminologiya sisteminin yenidən işlənməsi, qaydaya salınması sahəsində bir sıra mühüm vəzifələr müəyyən edilmiş, həmin vəzifələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutan çox vacib tədbirlər nəzərdə tutulmuş, aidiyyati qurumların bu məsələləri qısa müddətdə reallaşdırması üçün konkret tapşırıqlar verilmişdir. Proqramın qəbuledilmə zərurətini, dil və terminologiya sahəsində mövcud problemləri nəzərə alaraq bu vəzifələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

Azərbaycan dilində termin və anlayışlardan istifadə və ya tərcümədə vahid qaydalar və təkvariantlılığın təmin olunması;

mətbuat orqanlarında, televiziya və radio kanallarında, internet resurslarında və sosial şəbəkələrdə vahid terminlərdən istifadə qərarlaşması;

müasir informasiya və kommunikasiya texnologiyaları əsasında iqtisadi mətnlərin müxtəlif dillərdən – orijinaldan Azərbaycan dilinə daha dəqiq tərcüməsinin təmin olunması;

iqtisadi terminlər və anlayışlar hesabına Azərbaycan dilinin lüğət ehtiyatının, həmçinin milli iqtisadi internet resurslarının, elektron və interaktiv materialların və dərsliklərin yaradılması sahəsində işlərin gücləndirilməsi;

Azərbaycan dilinin təkmilləşdirilmiş yeni orfoqrafik, izahlı, frazeoloji, terminoloji, tərcümə, ensiklopedik və tezlik elektron lüğətlərinin hazırlanması;

beynəlxalq standartlar əsasında vahid milli terminoloji informasiya sisteminin yaradılması;

Azərbaycan dilinin daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi üçün informasiya və internet texnologiyalarının, maşın tərcüməsi sistemlərinin və digər müasir tətbiqi linqvistik texnologiyaların yaradılması və inkişaf etdirilməsi;

Azərbaycan dilində yerinə yetirilən elmi-tədqiqat, dissertasiya və məqalələrin orijinallığını yoxlayan daha mükəmməl antiplagiat sistemin yaradılması;

türk dillərinin fonetika, leksika və qrammatikasının müqayisəli tədqiqi və birgə araşdırmaların daha da intensivləşməsi sayəsində ortaq iqtisadi terminologiyanın yaradılması;

iqtisadçılarla türkoloq-dilçilərin bu sahədə tədqiqatları və səylərinin əlaqələndirilməsi;

türk dillərinin (Azərbaycan dilinin də) yeni söz və termin yaratmaq imkanlarından daha geniş istifadə edilməsi.

Termin və anlayışların məzmunu və mahiyyəti, termin yaradıcılığının zəruri şərtləri

Nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadi inkişafımızda bazar münasibətlərinin möhkəmlənməsi, respublikanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələrinin daha da genişlənməsi, bir tərəfdən, çoxlu yeni iqtisadi anlayış və terminlərin yaranmasına, digər tərəfdən, bəzi mövcud anlayış və terminlərin məna yükündə dəyişikliklərə səbəb olur. Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının daha da dərinləşməsi yönündə iqtisadi islahatların aparılması, iqtisadi subyektlərin təsərrüfat fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi əhəmiyyətli dərəcədə bu terminlərin düzgün işlənməsi və dərk edilməsindən asılıdır. Eyni zamanda, bu gün iqtisadiyyat və dilçiliyə dair elmi ədəbiyyatda terminin özünün mahiyyəti, prinsipial fərqləri düzgün başa düşülmədiyindən, onu söz və anlayışla qarışdırırlar.

Nüfuzlu ensiklopedik mənbələrə görə söz – hər hansı bir predmetə, onun keyfiyyət və səciyyəsinə, qarşılıqlı münasibətlərinə ad verilməsi üçün istifadə olunan dilin əsas struktur vahidi, həmçinin insan təsəvvürünün yaratdığı xəyali və mücərrəd anlayışların adıdır. Tarixi baxımdan, dilin tərkib hissəsi kimi söz, adətən, müxtəlif mənşəyə malikdir. Məhz mənbələrin belə çoxluğunda, ən əhəmiyyətli sözlərin əsil mənşəyini bərpa etmək naminə terminologiya və etimologiya predmetlərinin əlaqələndirilməsi fundamental tədqiqatlar üçün xüsusən perspektivli sayılır. Söz, həm də nitq fəaliyyətinin əsas vahidi kimi qəbul olunur.

Anlayış – təfəkkürün forması, predmet və hadisələrin ən mühüm xüsusiyyətlərini, əlaqələrini və münasibətlərini düşüncədə vəhdətdə ifadə edən fikir; müəyyən ümumi və məcmuca onun üçün spesifik əlamətləri fərqləndirən və ümumiləşdirən düşüncə və ya düşüncələr sistemidir. Buna görə də, anlayışın yaranmasının əsasında, predmetlərin ümumiləşdirilmiş formada aşkar edilən (mücərrədləşdirilən), yəni baxdığımız bir çox predmetlərə xas olan ümumi cizgilərində konkret xüsusiyyətləri göstərmədən ifadə edilən əlamətlər durur.

Termin (lat. terminus – hədd, sərhəd, son) – hər hansı elm, texnika, texnologiya, incəsənət və digər sahələrdə bəzi anlayışların adını bildirən söz və ya söz birləşməsi. Geniş mənada termin sözün (adın) sinonimi kimi işlənsə də, məxsusi (elmi) çalara malikdir. Başqa sözlə, termin söz və söz birləşməsi (mürəkkəb və ya deskriptiv – ümumi halda ən qısa) kimi mənası uyğun elmi nəzəriyyənin və ya hər hansı elm sahəsinin kontekstində müəyyən edilir.

Terminologiya ümumiyyətlə elmi anlayışlar sistemi ilə bağlıdır. Terminologiya istənilən dildən lüğət fondunun daha aktiv inkişaf edən tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, həm də cəmiyyətdə, elmdə baş verən mütərəqqi dəyişiklikləri özündə əks etdirir. Müasir terminşünaslığın aktuallığı və çoxşaxəliliyi son illərdə elm, təhsil, sosial-iqtisadi və siyasi sahələrdə daha intensivliklə baş verən sıçrayışlarla bağlıdır. Onun tərifini belə də vermək olar: müəyyən elm, texnologiya və istehsal sahəsinin anlayışlar sistemində elmi anlayışları dəqiq və birmənalı adla ifadə etmək üçün istifadə edilən söz və söz birləşmələrin məcmusu. Terminlər – predmetlərin, obyektlərin, hadisələrin, onların xassələrinin və əlaqələrinin bu sahə üçün xarakterik olan xüsusi ixtisaslaşdırılmış, məhdudlaşdırıcı təyinatı kimi çıxış edir.

Hər bir elmin terminologiya sistemi digər elmlərin sözlərlə ifadə olunan terminologiyasından təkcə anlayışların məzmununa görə deyil, həm də linqvistik əhəmiyyətlərinə (sözyaratma modellərinə) görə fərqlənir.

Terminlər – öz vacib təyinatına uyğun olaraq məhdudlaşdırılmış xüsusi sözlərdir; anlayışların və şeylərin adlarının birmənalı, daha dəqiq ifadəsinə cəhd edən sözlərdir. Terminlərin əsas keyfiyyəti onun dəqiq və birmənalı olmasındadır. Bu, elm, texnologiya, siyasət və diplomatiyada çox vacib şərtdir. Ümumi leksikada işlədilən çoxmənalı, bəzən də emosional çalarlara malik sözlərdən fərqli olaraq, terminlər tətbiq sferası hüdudlarında birmənalı olmaqla, həm də ekspressiyadan (yəni, onu ifadə edənin dil qanunauyğunluqlarından kənar subyektiv mülahizələrinə əsaslana bilməz) məhrumdur.

Adi dildəki sözlərin əksəriyyətinə çoxmənalılıq (polisemiya) xas olduğu halda, terminoloji sistemlərdə ona cəhd edilir ki, onun ayrıca söz və ya söz birləşməsi olmasından asılı olmayaraq ancaq bir mənada ifadə edilsin. Ümumi ədəbi dildə müxtəlif cür səslənən, lakin eyni və ya yaxın mənada olan sözlər və söz birləşmələri (sinonimlər) və eyni cür səslənən, lakin müxtəlif mənada olan sözlər və söz birləşmələri adi normal hal sayılırsa, terminologiyada sinonim və omonimlərdən uzaq durmağa çalışırlar.

Terminlər müəyyən terminologiya çərçivəsində mövcuddur, yəni dilin konkret leksik sisteminə yalnız müəyyən terminoloji sistem vasitəsilə daxil olur. Ümumi dildəki sözlərdən fərqli olaraq, terminlər hər hansı kontekstlə bağlana bilməz, onlar müəyyən terminologiyaya daxil olduqdan sonra təkmənalı sözə çevrilir. Dilin leksik sistemi çərçivəsində terminlər ideal birmənalı olmaqla, həm də sistematik və stilistik cəhətdən neytral (məsələn, “sinus”, “izafi dəyər”) olmalıdır.

İqtisadi terminlər – iqtisadçıların peşəkar fəaliyyətində qəbul etdikləri və xüsusi şərtlərlə istifadə etdikləri xüsusi söz və ya söz birləşməsidir. Terminologiya iqtisadiyyatın elmi nəzəriyyələri və konsepsiyaları ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir. Bu əlaqə, həm də terminin dildəki statusuna da təsir edir, belə ki, tədqiqatçılar tərəfindən müşahidə edilən faktlar və nəzəri düşüncələr termində söz kimi ifadə olunur. İstənilən halda, termin yaradıldığı və istifadə edildiyi dilin qanunauyğunluqlarına tabedir.

Müasir terminologiya sisteminin formalaşması və termin yaradıcılığının dünya təcrübəsi ilə əlaqələndirilməsi

İqtisadçıların müasir professional dili – dünya iqtisad elminin çoxəsrlik inkişafının məhsuludur. Qədim Yunanıstan və qədim Roma xalqlarının mədəniyyət və elmi dünya mədəniyyətinin və elminin inkişaf tarixində böyük təsiri olmuşdur. Bu tarixi təsir, demək olar ki, dünyanın bütün inkişaf etmiş dillərinin lüğətlərində öz əksini tapmışdır.

Uzaq və yaxın keçmişin iqtisad elmi də bu baxımdan, istisna deyil. İqtisadçılar belə lüğətlərin xəbərdar olmalıdır. İqtisadi lüğətlərə bənzər ilk nəşrlər Böyük Britaniya, Almaniya, Fransa və digər Avropa ölkələrində XVII sonu – XVIII əsrin əvvəllərində meydana gəlmişdi. Əvvəlcə belə lüğətlər kitabın öz içində əlavə kimi verilirdi. Məsələn, Böyük Britaniyada E.Hatton “Tacirin toplusu” adlı məcmuəsinə ayrıca “Tacirin lüğəti” bölməsi əlavə etmişdi. XVIII əsrdən etibarən iqtisadi ensiklopediyalar və lüğətlər müstəqil nəşrlər kimi yaradılmışdı. Öz nəhəng həcminə görə alman iqtisadçısı I.G.Kryunitsin bilavasitə əsasını qoyduğu və ilk 72 cilddinin redaktoru olduğu 242 cildlik “İqtisadiyyat Ensiklopediyası” xüsusi diqqətə layiqdir.

İqtisadiyyat üzrə bir sıra əsərlərin müəllifi olan ingilis C.R.Mak-Kulloh “Ticarət və ticarət naviqasiyası üzrə praktiki, nəzəri və tarixi lüğət” yaratmışdı ki, Böyük Britaniya və ABŞ-da 1890-cı ilədək 30 dəfə təkrar nəşr olunmuşdu.

Azərbaycan dilinin daha çox ünsiyyətdə olduğu Rusiya məkanında kommersiya, ticarət, maliyyə və mühasibat sahəsində iqtisadi ensiklopediyalar və lüğətlər yaradılmışdı. Onların arasında: İ.S.Vavilovun “Kommersiya sorğu lüğəti”ni, A.İ.İpatovun “Kommersiya lüğəti”ni vı İ.P.Babenkonun “Ticarət-sənaye lüğəti”ni göstərmək olar.

Terminologiya, lüğətlərin digər qatlarından fərqli olaraq müxtəlif nazirlik və idarə komissiyalar; dövlət və beynəlxalq səviyyələrdə daim tənzimləmə, qaydaya salınma, unifikasiya və bəzən də standartlaşdırma predmetidir. Belə ixtisaslaşmış komissiyalar keçmiş SSRİ EA, Müttəfiq Respublikaların EA nəzdində fəaliyyət göstərmişdi. Bu gün Azərbaycan Respublikasında Terminologiya Komissiyası əsasən MEA-da fəaliyyət göstərsə də, hüquqi baxımdan daha geniş səlahiyyətlə AR Nazirlər Kabineti nəzdindədir.

Terminologiya sisteminin özü daim hərəkətdədir. Bəzi terminlər tarixi baxımdan işlənmədiyinə, elmi termin dairəsindən çıxarıldığına, daha uğurlu yeni terminlərlə əvəz olunduğuna görə yaşam dövrünü başa vurur. Sovet dövründə bütün ali məktəb tələbələrinə ciddi cəhdlə öyrədilən “Siyasi iqtisad” fənni və termini belələrindəndir. Əksinə, hamıya məlum olan “iqtisadiyyat” termininə “ekonomiks” kimi yeni termin də əlavə olunmuşdur və “ekonomiya” sözü həm də “iqtisadiyyat” termininin sinonimi kimi (məhz qənaət yox) işlənir.

Eyni bir termin müxtəlif elmlərdə də işlənə bilir, məsələn, reaksiya (kimya, fiziologiya, siyasət, iqtisadiyyat və s.), reduksiya (fəlsəfə, hüquq, iqtisadiyyat) və s. Terminlər digər dildən kalka (fr. calque – sözün sırf hərfi mənada tərcüməsi) üsulu ilə alına və ya dilin öz morfem alətlərinə və ya beynəlmiləl ünsürlərinə uyğun olaraq yaradıla bilər.

Terminlər dil vahidi kimi həmin dilin fonetik və qrammatik qanunauyğunluqlarına tabedir. Dünyada elmlərin beynəlmiləlləşməsi ilə əlaqədar son onilliklərdə elmi terminologiyada yunan-latın ünsürləri böyük payla üstünlük təşkil etməkdədir. Eyni zamanda, söz birləşməsi-terminlərin də sayı artmaqdadır. Müasir elmdə dillərin fərqindən asılı olmayaraq, eyni elm daxilində terminlərin semantik unifikasiyasına, yəni müxtəlif dillərdə terminlərin birmənalı uyğunluğuna və ümumiyyətlə, terminlərin beynəlmiləlləşməsinə üstünlük verilməkdədir. Bəzi müəlliflərə görə, Avropa dillərindəki terminoloji siyahını ancaq isimlərdən ibarət olması ilə məhdudlaşdırmaq lazımdır. Lakin bu sahədə nüfuzlu dilçilər bəzi fel, sifət və zərflərin də termin adlandırılmasını qəbul edirlər.

Bu məsələ, türk dilləri üçün daha aktualdır. Məlum olduğu kimi əksər Avropa dillərində, həmçinin dilimizin terminologiya fondunun ən çox yararlandığı ərəb, fars və rus dillərində yeni söz-termin yaratma imkanları həmin dillərdə mövcud olan önlüklər (prefikslər) hesabına bir qədər artıqdır. Lakin türk dillərinin məhz fel, sifət və şəkilçilərdən istifadə etməklə yeni söz-termin yaratmaq imkanları qat-qat üstündür. Bunu Mahmud Kaşqarinin “Divanu Luğati-t-Türk” (Türk dilləri lüğəti) ensiklopedik əsəri də əyani göstərir. Bu gün iqtisadiyyatın, iqtisad elminin ən vacib terminlərindən olan vergi (taxe, naloq) sözünün türk dillərindəki kimi uğurla yaradılan analoqu yoxdur. Hətta, bəzi türk xalqlarında (karluq, qırğız) işlədilən verit terminini də bu qəbildən saymaq olar.

Bəzi terminlərin qarşılığını qədim türk dillərindən uğurla tapmaq mümkündür. Mahmud Qaşqariyə görə qədim uyqur hüquq sənədlərdə natural töycü yığanlar “alımçı” kimi işlədilirdi. Bu söz kreditor terminini bütün türk dillərində uğurla əvəzləyə bilər.

Fikrimizcə, son illərdə türk xalqlarının və toplumlarının beynəlxalq əlaqələrinin və birgə araşdırmalarının daha da intensivləşməsi iqtisadi terminologiya sahəsində də əsaslı dönüş yaratmağa gətirib çıxara bilər, türk dillərinin (Azərbaycan dilinin də) yeni söz və termin yaratmaq imkanlarından daha geniş istifadə edilə bilər. Həmçinin dilçilik, tibb, texniki və dəqiq elmlər, o cümlədən iqtisad elmində bütün türk xalqları üçün ortaq terminlərin yaradılması kifayət qədər aktualdır. 300-500 il qabaq eyni dildə danışan, eyni kökə, tarixə və folklora malik türklərin bir-birini bəzən başa düşməməsinin, ayrı-ayrı türk toplumlarında nəşr edilən elmi kitabların, məqalələrin və dərsliklərin qarşılıqlı yayılmamasının da səbəbini bunda axtarmaq lazımdır.

Termin həm də ondan törəyəcək yeni terminlərin yaradılması üçün rasional və qavramada rahat olmalıdır. Əsas termin isimdirsə, onu sifət, fel kimi hallandırmaq, yaxud sifət vasitəsilə yeni isim yaratmaq daha asandır. Əgər əsas termin sifət formasındadırsa, digər zəruri paralel terminlərə keçid daha çətindir. Terminlər üçün ən vacib keyfiyyətlərdən biri onların beynəlmiləlliyidir. Məhz siyasət, elm, texnika və texnologiya sahəsində beynəlxalq əlaqələr həyata keçirildiyindən, müxtəlif millətlərdən və dillərdən olan insanların bir-birini asan başa düşməsi çox vacib məsələdir. Bəzən beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda təqdim olan materiallarda və ya məruzələrdə bütün yazılanlar və danışılanlar başa düşülməsə də, ifadə olunan ümumi elmi, siyasi-iqtisadi terminlər əksər iştirakçılara söhbətin nədən getdiyini, bəzən onun mahiyyətini də anlamağa imkan verir.

Terminlərin yaradılmasında birinci yol -xalqın öz dilində mövcud olan sözlərdən istifadə etməkdir. Bunun müsbət tərəfi odur ki, dilin lüğət tərkibi qorunur, dil xarici sözlərlə zibillənmir, o dildə danışanlar üçün aydın başa düşülür. Lakin belə yaradılan terminlər onun mənasını tam ifadə etməyə bilər, həmin sözün termin kimi başqa metaforik, bəzən də metanomik mənası da ola bilər və bu halda da birbaşa və əsas mənasında başa düşülməyə bilər. Bundan qaçmaq üçün çox vaxt terminləri adi sözlərdən fonetik və qramatik cəhətdən fərqləndirirlər.

Başqa dillərdən alınma terminlər məhz bu çətinliyi aradan qaldırır. Alınma terminlər dilə ləqəb, etiket və şəxs adları (məsələn, kombayn, konteyner, buldozer və s.) kimi daxil olur. Alınma terminlər digər anlayışlarla qarışdırılmır, birmənalıdır və ekspressiyadan kənardır. Belə terminlərin başqa dillərdən alınması real tarixi praktika ilə, hər xalqın qarşılıqlı əlaqədə və inteqrasiyada olduğu millət və xalqların mədəniyyətinin xarakteri və səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Məsələn, rus dilində atçılıq üzrə terminologiyanın əksəriyyəti Rusiyanı uzun illər fəth etmiş tatarların vasitəsilə türk xalqlarından alınmadır (məsələn, loşad, tabun, arkan və s.); dənizçilik terminləri – hollandizmlə zəngindir (buqşprit, fok, qrot, yut və s.); kulinariya, teatr, son vaxtlar elektrotexnika və aviasiyada – fransız terminləri (menyü, restoran, bulyon, raqu, krem, parter, rampa, antrakt, afişa, debüt və s.) ; idmanda – ingilis terminləri (sport, start, finiş, çempion, futbol, tennis, taym və s.) daxil olmuşdur.

Ayrı-ayrı dillərdən alınma sözlərin ən böyük qüsuru özünü – dilin təsadüfi yad sözlərlə zibillənməsində göstərir və bu da ilk növbədə, müxtəlif xalqların eyni sahənin terminologiyalarını müxtəlif dillərdən daxil etməsi şəraitində terminologiyanın qarma-qarışışıqlığında və beynəlxalq əlaqələrin qırılmaslnda öz əksini tapır. Məsələn, rus dilində “ştayqer” – dağ-mədən ustası sözü alman dilindən alınmışdır, birbaşa mənası mənbədə “qaldıran” deməkdir ki, bu da həmin işi xarakterizə etmir; fransız dilində bu vəzifə “maitre-mineur” adlanır ki, mənası – “şaxtaçı usta” deməkdir. Daha böyük kuryezi “üz-baş qırxma, saç burma” ilə məşğul olan, almancadan götürülən, rus dilində korlanmış “parikmaxer” sözündə görmək olar. Alman dilində bu işin adı – Perukmaxer, yəni “parik düzəldən” (Peruke – parik, maxen – düzəltmək) olmalıdır; lakin almanların özü bu peşəni fransızcadakı (Friseur – burma, buran) kimi friser; lakin fransızların özü onu “koffer – coiffeur” (darayan) adlandırırlar. Yəni ruslar eyni bir şeyi almanca, almanlar fransızca, fransızlar isə başqa cür adlandırırlar. Çəkdiyimiz bu misal göstərir ki, hətta tarixi baxımdan özünü doğruldan alınma terminlərdə belə, nə sistematiklik, nə də beynəlmiləllik prinsipi qorunur. Bundan başqa, hətta bir-biri ilə vaxtaşırı görüşən müxtəlif xalqlardan və dillərdən olan səhətkarların səviyyəsində belə, terminlərin şifahi mənimsənilməsində xalq şivəsinə əsaslanan təhriflərə yol verilir. Bu cəhətdən alman sənətkarlardan götürülən, lakin həm də ruslaşdırılan dülgərlik terminləri daha xarakterikdir: almanca “Werkstatt” rusca verstak (verstat sözündən); “Schraubzwinge” – strubtsinka (rastrub sözündən); “Nadfil” – napilnik kimi qəbul olunmuşdur. Ayrı-ayrı dillərdən təsadüfən alınan sözlər ingiliscədən (Combine – birləşmə, əlaqələndirmə, kombinə etmə) götürülən kombayn terminində də özünü göstərir. Halbuki bu termin latın-fransız mənşəlidir və ondan yaranan – kombinasiya, kombinator, kombinezon və digər terminlər, məhz ingilis dilinin çalarlarına uyğun yaranmışdır.

Tanrıverdi PAŞA,

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının üzvü, AMEA İqtisadiyyat İnstitutu “Maliyyə, pul-kredit siyasəti” şöbəsinin müdiri

“Xalq qəzeti”, 07 mart 2016-cı il

Azərbaycan diLİNİn terminologiyasi

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan xalqının tarixində mürəkkəb ictimai-siyasi və mədəni hadisələrlə zəngin olan bir dövrdür. Ana dilində elmin inkişafı, elmi-kütləvi ədəbiyyatların, dərsliklərin çap edilib yayılması, xüsusilə, elmi üslubun formalaşması bu dövrlə bağlıdır. Elm və mədəniyyətin sürətli inkişafı, orta və ali məktəblərin təşkili, mətbuatın sayının artması, dərsliklərin, elmi əsərlərin Azərbaycan dilində yazılması dilin ictimai funksiyasının genişlənməsinə təkan verirdi. Lakin dövrün tələblərinə uyğun elmi dil yox idi. Ona görə də elmi əsərlərdə və dərsliklərdə terminləri ifadə etmək üçün ərəb və fars dillərinə məxsus o qədər söz və tərkiblər işlədilirdi ki,onları başa düşmək üçün xüsusi izahlar tələb olunurdu.

Həmin illərin tələbləri nəzərə alınaraq N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə respublikada Azərbaycan dilində elmi dili formalaşdırmaq, tədris üçün dərsliklərin yaradılması və terminoloji işə rəhbərlik etmək, ədəbi dili inkişaf etdirmək üçün xüsusi orqan – Terminologiya Komissiyası təşkil olundu. Komissiyanın sədri Tağı Şahbazi təyin olundu. Komissiya həmin dövrdə lazımi ehtiyacları ödəmək məqsədi ilə müxtəlif sahələrə – riyaziyyat, coğrafiya, kimya, iqtisadiyyata aid bir sıra terminlər lüğəti hazırlanıb nəşr edildi. Bu illərdə Azərbaycan dilini ərəb-fars mənşəli sözlərdən təmizləmək üçün prinsiplər hazırlanırdı.

Təəssüf ki, bu dövrdə nəşr olunan terminoloji lüğətlər günün tələblərini ödəyə bilmirdi. Bu dövrdə terminologiyada aşağıdakı nöqsanlar diqqəti cəlb edirdi. 1. Azərbaycan dilində alınma terminlərin işlədilməsində müəyyən elmi prinsip gözlənilməmişdi. 2. Heç bir ehtiyac olmadığı halda ərəb və fars terminləri dilə qaytarılmışdı.3. Terminlər yaradılarkən onun birmənalı olmasına fikir verilməmişdi. 4. Bəzən eyni məfhumu ifadə etmək üçün müxtəlif terminlər işlədilmışdir.

Müstəqillik illərində ölkəmizdə uğurlu islahatların aparılması, elm sahələrinin inteqrasiyası, elmi biliklərin müxtəlif istiqamətlərdə inkişafı, xarici dövlətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrin güclənməsi elm sahələrində terminoloji bazanın da inkişafına təsir göstərmışdir.

Elmin müxtəlif sahələrinə aid hər hansı bir əşya və ya mücərrəd anlayış məfhumunu bildirən söz və söz birləşmələri termin adlanır. Adi sözlərdən fərqli olaraq terminlər həmişə dəqiq bir mənaya, müstəqil və aydın məzmuna malik olur. Terminlər elmi üslubda daha çox işlənir. Elmin, texnikanın incəsənətin hər bir sahəsinin özünəməxsus terminologiyası vardır. Bura daxil olan terminlərin bir qismi ümumi orta bilik səviyyəsinə malik adamlara belə tanış olduğu halda, bəziləri çox vaxt ancaq həmin elmin mütəxəssislərinə, o elmi bilənlərə aydın olur. Azərbaycan dilində, eləcə də dünya dillərində alınma terminologiya daha geniş yayılmışdır. Həm şərq, həm qərb dillərinə aid terminlər dilimizdə milli terminologiyanı üstələyir. Bu da elmin beynəlxalq xarakterindən irəli gəlir. Bir çox terminlər var ki, dünyanın bir çox dillərində eynidir.

Elmin müxtəlif sahələri üzrə terminlərə aşağıdakıları misal göstərmək olar:

Riyaziyyat elmi üzrə : bölmə, vurma, toplama, tənlik, misal, kəsr, faiz, qalıq və s. Bunlar hamıya məlum olduğu halda, inteqral, diferensial və s. kimi terminlər ancaq riyaziyyat ixtisası üzrə çalışan insanlara məlumdur.

Həndəsə elmi üzrə: bucaq, üçbucaq, kvadrat, kub, piramida, paralel, perpendikulyar, romb, diaqonal, kor bucaq, iti bucaq və s. Bunlar ümumi xarakter daşıdığı halda, qipsometriya, qeptaqon (yeddi bucaq) kimi terminlər ancaq mütəxəssislərə məlumdur.

Fizika elmi üzrə : atom, elektron, elektrik, gərginlik, cərəyan şiddəti, voltmetr, transformator və s. Bu terminlər demək olar ki, çox adama məlumdur. Kvant mexanikası, astiqmatizm, aberrasiya və s. kimi terminlər ancaq mütəxəssislərə məlum olur.

Kimya elmi üzrə: karbon, hidrogen, reaksiya, neft, benzin, benzol, metan, etan, kauçuk, sintetika və s.

Humanitar elmlərin də özünə aid terminləri vardır. Bu sahəyə aid terminlər nisbətən daha kütləvi xarakter daşıyır. Lakin burada da, ancaq mütəxəssislərin bildiyi terminlər az deyildir. Tarix elminə dair terminlər : inqilab, xalq. millət, kapitalizm, feodalizm, quldarlıq, sinif, təbəqə, imperializm, çevriliş və s.

Dilçilik elmi üzrə: sifət, əvəzlik, fonetika, omonim, sinonim, antonim, morfologiya, sintaksis, substantivləşmə, adverbiallaşma və s.

Ədəbiyyat elmi üzrə : roman, povest, hekayə, süjet, kompozisiya, vəzn, qafiyə, əruz, metonimiya, təşbeh, fabula və s.

Fəlsəfə elmi üzrə: obyekt, subyekt, varlıq, materializm, materiya, idealizm və s.

Elə sözlər var ki, yalnız elmi mətndə termin kimi işlənir, digər mətnlərdə ümumişlək söz olur. Məsələn, güc, xəbər, sifət, qüvvə, səs, dalğa, şüa. enerji və s.

Dilimizin öz sözləri və qayda-qanunları əsasında yaranan terminlər də var. Bir zamanlar terminləri ancaq ana dili materialları əsasında yaratmaq meylləri də olmuşdur. Onlar yeni terminlərin yaradılmasının əsas yolunu bütün terminlərin əvvəlinin, yaxud axırının Azərbaycan dilinin qrammatik qanunlarına uyğun bir formaya salınmasında görürdülər. Odur ki, terminologiyada işlənən ərəb-fars sözlərinin yerinə “azərbaycanca sözlər” in qoyulması prinsipi əsas götürülürdü. Nəticədə lüğətlərdə Azərbaycan dilində çoxdan işlənən terminlər süni – mənası dərk edilməyən sözlərlə əvəz olunmuşdur. Belə bir təşəbbüs birtərəflidir. Çünki elmin inkişafı və müxtəlif elmi sahələrin artması və yüksəlişi, xüsusilə, müasir dövrdə ümumbəşəri xarakter daşıyır. Elmin, texnikanın mədəniyyətin inkişafında dünya xalqlarının, birinci növbədə yüksək mədəniyyətə malik olan xalqların müəyyən payı vardır. Odur ki, terminoloji leksikanın beynəlmiləl mahiyyəti mənfi deyil, müsbət hadisədir.

Əvvəllər ölkəmizdə terminoloji mühiti nəzarətdə saxlamaq mümkün idi. Çünki həmin vaxtlar xarici dillərdən tərcümə olunan materialların həcmi böyük deyildi, tərcümə prosesinə ciddi nəzarət olunurdu, çap materialları, xüsusilə, dərslik və dərs vəsaitləri müxtəlif səviyyəli ekspertizalardan keçirdi. Ancaq son zamanlar ölkəmizdə xarici KİV-lərin fəaliyyətinin genişlənməsi, internetin cəmiyyətin bütün həyatına nüfuz etməsi, insanların müxtəlif bilik sahələrinə aid məlumatların xarici dillərdən birbaşa qəbul etməsinin sürətlənməsi nəticəsində ölkədə terminoloji mühiti nəzarətdə saxlamaq çətinləşmişdir. Bütün bunlar göstərir ki, qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafı prosesində Terminoloji Komissiyanın vəzifələri daha da artmışdır.

TERMİNLƏRİN ALINMA YOLLARI VƏ MƏNŞƏYİ

Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, müstəqillik dövründə də elm və texnikanın müxtəlif sahələri üzrə terminlərin yaranması üç istiqamətdə gedir:

1. Dilin daxili imkanları əsasında termin yaradıcılığı

2. Beynəlxalq terminologiyaya əsaslanan termin yaradıcılığı

3. Türk dillərinin təsiri ilə termin yaradıcılığı

Birinci və üçüncü istiqamətlərdə terminlər yalnız bir dil əsasında yaranırsa, ikinci istiqamətdə isə terminlər müxtəlif dünya dillərindən alınır.

Terminlərin çoxu alınma mənşəli olur. Əlbəttə, milli mənşəli terminlər də az deyil. Belə terminlər daha çox humanitar ( dilçilik, tarix, fəlsəfə, ədəbiyyatşünaslıq) elm sahələri üçün xarakterikdir. Elm beynəlmiləl xarakter daşıdığı üçün terminlər daha çox alınma sözlərdən ibarət olur. Elə anlayışlar da var ki, onlar həm milli, həm də alınma terminlərlə ifadə olunur. Terminlərin paralel işlənməsinə dair nümunələr:

proteza – səs artımı

assimilyasiya – səs uyuşması

dissimilyasiya – səs fərqləşməsi

Bəzi anlayışlar da var ki, onlar həm ərəb-fars, həm də Avropa mənşəli terminlərlə ifadə olunur.

kinayə – ironiya – sarkazm

Qeyd etmək lazımdır ki, bu terminlərin çoxu son illərin mətbuatında paralel işlənməkdədir. Təbii ki, müəyyən tarixi şərait bu cür paralelliyi aradan qaldıracaq, ya da təbii seçmə nəticəsində uyğun olan variantın işlənməsinə üstünlük veriləcəkdir. Məsələn, “tendensiya” beynəlmiləl termindir, tələffüzü bir qədər çətindir, lakin publisistik üslubda ondan geniş istifadə olunur. Onunla paralel işlənən “ənənə” termini ərəb mənşəli söz olaraq dilə daha yatımlıdır. Bu müqayisəni potensial – imkan, informasiya – məlumat, teoriya – nəzəriyyə terminləri üçün də söyləmək olar.

Son dövrlərdə terminologiyanın zənginləşməsində yeni yaranan və kəmiyyətcə çox olan iqtisadi terminlərin böyük rolu var. Məsələn:

İpoteka – (yunanca hupoteka-girov) kredit almaq məqsədilə daşınmaz əmlakın, əsasən, torpaq və tikililərin girov qoyulması. İpoteka girovun elə formasıdır ki, girov qoyulan əmlak kreditora keçmir, borc alanda qalır.

Diskreditasiya – (fransızca discçediter sözündəndir, etibardan salmaq deməkdir) iqtisadi subyektin ona olan inamdan məhrum edilməsinə, onun nüfuzdan salınmasına və imicinin korlanmasına yönəlmiş qəsdən edilən fəaliyyətdir.

Depozit – (latınca depositum sözündəndir, saxlanmağa verilmiş əşya mənası daşıyır) kredit təşkilatına saxlanmağa verilmiş qiymətli kağızlar və pul vəsaitləri.

Termin yaradıcılığında yunan və latın dillərinə məxsus sözlərə üstünlük verilməsinin bir sıra səbəbləri vardır. Əvvəla, bu müəyyən tarixi ənənə ilə bağlıdır. ikincisi, fikir daha dəqiq, aydın və variantsız ifadə edilir, üçüncüsü, ölü dillər hesab olunan yunan və latın dilləri inkişafdan qaldığı üçün dil elementləri sabitliyini qoruyub saxlayır və həmin elementlərdən müxtəlif linqvistik sistemli dillərdə eyni şəkildə istifadə edilir.

Avropa dillərindən alınaraq dilimizdə işlənən terminlərin kəmiyyətcə artımı müstəqillik illərində daha çox müşahidə olunur. Müxtəlif sahələri əhatə edən bu yeni terminlər, əsasən, dilimizin fonetik, leksik, qrammatik normalarına uyğun olaraq işlənir. 1920-ci ildən 1990- cı ilədək termin yaradıcılığında rus dilindən və onun vasitəsilə başqa dillərdən termin alınması prosesi güclü idisə, 1990 –cı ildən sonra Qərbi Avropa, xüsusilə ingilis dilindən alınan terminlər üstünlük təşkil edir. Müstəqillik dövründə dildə özləşmə, yəni alınma sözlərin milli sözlərlə əvəz olunması meyli müşahidə olunur. Bu baxımdan türk dillərinin, xüsusilə Türkiyə türkcəsinin təsiri hiss olunur.

Ana dilimizin dövlət dili səviyyəsinə yüksəldiyi, saflığının qorunub saxlanması uğrunda mübarizənin aparıldığı bir dövrdə Azərbaycan dilinin daxili imkanları əsasında termin yaratmaq, hətta ən mürəkkəb elmi anlayışları belə ifadə etmək mümkündür.