G. Ahmedzade ♫ ♩ ♬

Elmin, texnikanın inkişafı ilə əlaqədar yaranan yeni anlayışların adlarını ifadə edən sözlər yeni sözlər, yaxud neologizmlər adlanır. Dildə yeni yaranan neologizmlər bir müddətdən sonra ümumişlək sözlər sırasına keçə bilər, hətta köhnələrək dildən də çıxa bilər. Məsələn, komsomol, pioner, kolxoz sədri və s. sözlər XX əsrin 20-30-cu illərində neologizm, 40-80-ci illərində ümumişlək söz, 90-cı illərdə isə tarixizm olmuşdur.

Riyaziyyat Və Azərbaycan Dili 2-Ci Hissə Qəbul Tipli Model Suallar 26.12.2022

#sertifikasiya #kurikulum #ibtidai
Mİq və sertifikasiya imtahanına hazırlıq.Onlayn riyaziyyat dərslərinə qoşulmaq üçün müraciət:0515016341.
2021 və 2022-ci illər Miq imtahanında müdavimlərimiz respublika çempionu olmuşdur.
2022-ci il Sertifikasiya imtahanında 7 nəfər müdavimimiz mümkün 60 balı toplayaraq respublika üzrə ən yüksək nəticə göstərmişdir.
Müəllimlər, mütəmadi olaraq paylaşılan sınaqları, dərsləri,videoizahlar Telegram kanalımızdan da izləyə bilərsiniz.
#vüsalmüəllim
#miq #ibtidai #sertifikasiya #riyaziyyat #miqsualları #dim #həndəsə #5cisinif #pedaqogika #mi̇qmusahibe #abituriyentlerekomek #miq2018 #miq2019 #miq2020 #miq2021 #onlaynhazirliq #riyaziyyatdersleri #naxcivansertifikasiyaqaydaları #vüsalmüəllimcalalov#kurikulum #keşfet #bdu #adpu #tələbə #müəllim #sertifikasiyahazırlğı #miqhazirligi #sertifikasiyanaxçıvan#ibtidaisinif #ibtidaisinifhazirliği #ibtidaisinifmuellimleri #ibtidaisinifhazırlığı #ibtidaisinifhazirligi

Most recent Vüsal Müəllim Calalov channel videos

Sertifikasiya-2023, Model Sınaq-7, İbtidai Riyaziyyat
Miq-2023, Model Sınaq-10, İbtidai Riyaziyyat
Ən Böyüyü Ən Çox Neçə Olar? Mühakimə Məsələləri-1

Useful links from this video
Подписывайтесь на наш Telegram канал! @thewikihow открыть Мониторим видео тренды 24/7

Explore more videos from Vüsal Müəllim Calalov

Video	Views	Date
1 874	02.03.2023
Miq-2023, Model Sınaq-9, İbtidai Riyaziyyat – Mİq və sertifikasiya imtahanına hazırlıq.Onlayn riyaziyyat dərslərinə qoşulmaq üçün müraciət:0515016341. 2021 və 2022-ci illər Miq imtahanında.
1 800	28.02.2023
Miq Və Sertifikasiya, Sürət Məsələləri-4, Kater Məsələləri – #müəllim #kurikulum #sertifikasiya #sertifikasiya #tələbə #müəllim #müəllim #tələbə #sertifikasiya #tələbə #müəllim #kurikulum #tələbə #müəllim.
1 753	25.02.2023
Miq Və Sertifikasiya, Sürət Məsələləri-3, Eyni Istiqamətdə Hərəkət – #sertifikasiya #tələbə #müəllim #müəllim #tələbə #sertifikasiya #tələbə #müəllim #kurikulum #tələbə #müəllim #kurikulum #bdu #müəllim #dim #bdu.

Поделиться с друзьями:

Скопировать ссылку Добавить временную метку Включение данной опции позволит добавить к ссылке время начала воспроизведения видео, где H:M:S – часы:минуты:секунды

Копировать

Фото обложки и кадры из видео

Скопировать ссылку

Riyaziyyat Və Azərbaycan Dili 2-Ci Hissə Qəbul Tipli Model Suallar 26.12.2022, Vüsal Müəllim Calalov

Аналитика просмотров видео на канале Vüsal Müəllim Calalov

Гистограмма просмотров видео «Riyaziyyat Və Azərbaycan Dili 2-Ci Hissə Qəbul Tipli Model Suallar 26.12.2022» в сравнении с последними загруженными видео.

G.Ahmedzade ♫ ♩ ♬

Dil çox-çox qədim zamanlarda toplu halında yaşayan insanların bir-birinə söz demək ehtiyacından, bir-biri ilə ünsiyyət saxlamaq zərurətindən ortaya çıxmışdır. Deməli, dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsidir. Dil ünsiyyət vasitəsi kimi yalnız müəyyən şəraitdə – insan cəmiyyətində yaranır və fəaliyyət göstərir. Buna görə də dil ictimai hadisə sayılır. Dilin varlığı üçün bəşər cəmiyyətinin olması mühüm şərtdir. Insan cəmiyyəti olmayan yerdə dil mövcud ola bilməz. Belə ki, yeni doğulan uşaq insanlarla ünsiyyət saxlamasa, yəni insan yaşamayan mühitdə böyüsə (və ya lal adamlar arasında tərbiyə olunsa), o danışa bilməz.

Dil ancaq insana məxsusdur, heyvanlar yalnız münasibəti duya bilirlər.Dil irqi və irsi cəhətlərlə bağlı deyil. Buna sübut olaraq, belə bir nümunə göstərmək olar: bir zənci balası körpəlik çağından valideynlərindən ayrı düşərək Azərbaycan ailəsində böyüyərsə, o, Azərbaycan dilində danışmağa başlayacaq.

Dil mənsub olduğu xalqın həyatı ilə sıx bağlıdır. Hər hansı bir xalqın milli şüuru, mədəni səviyyəsi inkişaf etdikcə onun dili də inkişaf edir, təkmilləşir.

2.Dilin cəmiyyətdə rolu,onun ünsiyyət vasitəsi olması.

Hər bir dövlətin dilçilik əlamətlərindən (atributlarından) biri onun siyasi, iqtisadi, mədəni fəaliyyətini cəmiyyətə çatdıran dildir: dövlət qanunlarının, rəsmi göstəriş və sərəncamların, müxtəlif iş sahələrinə aid rəsmi sənədlərin vahid dildə olması mühüm siyasi şərtlərdəndir. Bu dil vahidliyi aşağıdan yuxarıya dövlət quruculuğunda və idarəçiliyində ünsiyyəti asanlaşdırır, anlaşmanı maksimum təmin edir. Bu əlaqələndirmə və ünsiyyət vasitəsinə dövlət dili deyilir.

Konstitusiyanın 21-ci maddəsində yazılır: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir”. (Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası. 1996, s.10). Bu o deməkdir ki, Azərbaycan Respublikasının bütün dövlət orqanlarında yazılı və şifahi əlaqə işləri Azərbaycan dilində aparılacaqdır. Həmin prosesin ardıcıllığına dövlət təminat verir. Bu o deməkdir ki, dövlət idarələrində vəzifə tutan müxtəlif xalqların nümayəndələri öz işlərini məhz Azərbaycan dilində icra edəcəklər. Yenə Konstitusiyada yazılır: “Azərbaycan Respublikası əhalinin danışdığı başqa dillərin sərbəst işlədilməsini və inkişafını təmin edir” (yenə orada, s.11). Deməli, dövlət dilinin vahidliyi həm də öz demokratizmi ilə səciyyələnir. İndi Azərbaycan dili sovet hakimiyyəti illərindəki kimi yox, həqiqi mənada müstəqil dövlət dilidir. Bu gün Azərbaycan Respublikası müstəqil, suveren dövlətdir və təbii ki, onun dövlət dili haqqındakı qanunu da realdır. Azərbaycan dili Azərbaycanda millətlərarası ünsiyyət vasitəsidir

3.Ədəbi dil anlayışı. 4.Şifahi və yazılı ədəbi dil.

Ədəbi dil xalq dilinin ciddi fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik normalar əsasında fəaliyyət göstərən formasıdır. Ədəbi dil xalq dilinin cilalanmış təzahürüdür. Bu cəhətdən ədəbi dil dialektə qarşı durur və ondan fərqlənir.

Ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları var. Şifahi ədəbi dil ilkindir – o, çox qədimlərdən, hələ əlifba, yazı meydana çıxmamışdan xalq yaradıcılığının dili kimi işlənmişdir. Dövrümüzdə ədəbi dilin şifahi forması radio, televiziya dilinin hesabına daha da genişlənmişdir.

Yazılı ədəbi dilin ilk nümunələri dövlət sənədlərinin, dövlət başçılarının məktublarının və bədii əsərlərin dili olmuşdur. Mədəni inkişafın yüksəlməsi ilə yazılı ədəbi dilin dairəsi daha da genişlənmişdir. Bu gün bədii əsərlərlə yanaşı, qəzet və jurnalların, elmi və publisist kitabların, reklamların, müxtəlif məzmunlu plakatların da dili yazılı ədəbi dil nümunəsidir. Ədəbi dil bütün üslubların sistemidir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın ən zəngin, mükəmməl və işlək dillərindən biridir. Ədəbi dilimizin bütün üslubları öz dolğunluğu ilə seçilir. Xalqımızın elmi-mədəni yüksəlişi ilə, müasir dünya mədəniyyətinə yaxınlaşma və inteqrasiyası ilə, müstəqil dövlətçiliyimizin açdığı imkanlarla ədəbi dilimizdə elmi-kütləvi üslub deyilən bir üslub formalaşır. Tarixən başqa üslublarla müqayisədə nisbətən zəif olan rəsmi üslubumuz indi müstəqil dövlətçiliyimizlə bağlı, bütün rəsmi dairələrdə mütləq işlənməsi, məcburi işlənməsi ilə şərtlənərək daha da kamilləşmişdir. Bu gün Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının dövlət dilidir. Bu, ədəbi dilimizin, bütün üslublarımızın sürətli inkişafı üçün təminatdır.

Şifahi ədəbi dil, əsasən, orfoepik normalarına tabe olub, səslənən dildir. Nitqlər, çıxışlar, mühazirələr və s. buraya aiddir.

Yazılı ədəbi dil, əsasən, orfoqrafik normalara tabe olub, yazılan dildir.
5.Azərbaycan dili və onun türk dilləri sistemində yeri.

Yarandığı ilk dövrlərdə dünya dilləri çox az sayda olub. Zaman keçdikcə bu dillər arasında bölünmə getmiş, bir dildən onlarla yeni dil formalaşmış və formalaşanların da hər birindən sonralar yenə başqa dillər əmələ gəlmişdir. Beləliklə, bu gün dünyada 3.500-dən çox dil var (əlbəttə, bu törəmə prosesi ilə yanaşı, həm də onlarla dil ölmüşdür). Bir kökdən törəyən dillər qohu dillər sayılır. Qohum dillərin hamısına birlikdə bir dil ailəsi deyilir. Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə mənsubdur.

Qohum dillərin yaranması bir ağacın qol-budağa ayrılması kimidir. Məsələn, qədim ulu türk dili bu dillərə (şaxələrə) ayrılır: oğuz dili, qıpçaq dili, qarluq dili və s. Növbəti mərhələdə bu budaqlar da cavan qollara (dillərə) ayrılır.

Oğuz dilindən (budağından) türkmən dili, qaqauz dili, Azərbaycan dili və Türkiyə türkcəsi törəyir; qıpçaq dilindən (budağından) qazax, qırğız, tatar, başqırd, qumuq və s. dillər yaranır; qarluq dilindən (budağından) özbək, uyğur, salur və s. dillər meydana gəlir.

Bu bölünmə (şaxələnmə) milli dillər yaranana qədər davam edir. Dil şaxələrinə dil qrupları da deyilir. Yəni Azərbaycan dili, türkmən dili qaqauz dili, Türkiyə türkcəsi oğuz qrupunu təşkil edir.

Təbii ki, ayrılma vaxtı nisbətən yaxın olduğu üçün eyni budaqdan (qrupdan) olan dillərin lüğət tərkibi, fonetik və qrammatik quruluşları bir-birinə daha yaxın olur. Ona görə də bir qrupdan (budaqdan) olan dillərdə danışanlar bir-birlərini yaxşı başa düşürlər. Əlbəttə, bir qrupun dillərinin ayrılma vaxtının yaxınlığını çox müxtəsər düşünmək olmaz. Bu vaxt minilliklərlə ölçülür. Məsələn, oğuz qrupundan olan dillərin formalaşması eramızın birinci minilliyində başa çatır.

Yəni bugünkü Azərbaycan dilinin fonetik sistemi, əsas lüğət fondu və qrammatik quruluşu artıq ilk orta əsrlərdə (birinci minillikdə) təşəkkül tapmışdı. Bu, Azərbaycan xalqının varlığı demək idi.

6.İlk Şifahi dil nümunələrinin yaranması.(Dədə Qorqud).

Azərbaycan dili azərbaycanlıların ana dilidir. Respublikamızda 8 milyona qədər, Cənubi Azərbaycanda 23 milyondan çox adam bu dildə danışır. Bundan başqa müxtəlif ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılar ana dili kimi bu dili işlədirlər. Bütövlükdə bu dil 35 milyondan çox azərbaycanlıya xidmət göstərir. Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasında yaşayan, bu torpağın qədim sakinlərindən sayılan talış, tat, ləzgi, kürd, udi, saxur və başqa azsaylı xalqların ümumi ünsiyyət vasitəsidir. Respublikamızda yaşayan rusların, gürcülərin də xeyli qismi bu dili bilir.

Azərbaycan dili böyük inkişaf yolu keçmiş qədim dillərdən biridir. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanlarının dili ədəbi dilin şifahi növü kimi qəbul edilərsə, hazırda xalqa ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən dilin yaşı 1300 ildən çoxdur. Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin tarixi isə hələlik əldə olan materiallara görə XIII əsrdən başlayır.
Azərbaycan ədəbi dilinin 800 ilə yaxın inkişaf tarixi iki böyük dövrə – əski və yeni dövrlərə bölünür. Əski dövr təxminən XIII-XVII əsrləri, yeni dövr isə XVII əsrdən sonrakı mərhələni əhatə edir.

7.Azərbaycan ədəbi dilin tarixinin dövrləri. 8.Sabitləşmə dövrü.9.Təşəkkül dövrü.

Azərbaycan ədəbi dili öz 800 ilə yaxın inkişafı müddətində iki böyük dövrü əhatə edir. Əski dövr adlandırılan birinci dövr XIII əsrdən XVIII əsrə qədər olan dövrü, yeni adlandırıla bilən ikinci dövr isə XVIII əsrdən yaşadığımız günlərə qədər olan bir dövrü əhatə edir.

Əski Azərbaycan dilində söz birləşmələrinin quruluşu daha çox ərəb və fars dillərinin sintaktik modelində olmuşdur: fəsli-gül (gül fəsli), tərki-təriqi-eşq (eşq təriqinin (yolunun) tərki), daxili-əhli-kamal (kamal əhlinə daxil)… Yəni təyin edən söz təyin olunan sözdən sonra işlənmişdir. İkinci dövr Azərbaycan dilində tamamilə əksinədir: təyin edən söz təyin olunan sözdən mütləq və həmişə əvvəl işlənir.

Digər sintaktik fərq kimi, birinci dövrdə budaq cümlənin baş cümlənin içərisində yerləşdiyi tabeli mürəkkəb cümlələr daha çox işləndiyi halda (kimi kim, bivəfa dünyada gördüm, bivəfa gördüm), yeni dövrdə bu tipdən olanların əvəzinə daha çox feli sifət tərkiblərinin işləndiyini görürük. [22]

Hər iki dövrün ədəbi dili öz növbəsində müxtəlif mərhələləri əhatə edir. Birinci dövr Azərbaycan dili öz inkişafında iki mərhələdən keçmişdir:

1. ədəbi dilin təşəkkül mərhələsi (XIII-XIV əsrlər),
2. klassik şeir dili mərhələsi (XV-XVII əsrlər).
İkinci dövr Azərbaycan dili isə üç mərhələni əhatə edir:
1. ədəbi dilin xəlqiləşməsi mərhələsi (XVIII əsr),
2. milli dilin yaranması və inkişafı mərhələsi (XIX-XX əsrin əvvəli),
3. müasir mərhələ (XX əsrin 1-ci rübündən sonra).
10.Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin xüsusiyyətləri.

Az ə rbaycan Respublikasının ə halisinin günd ə lik ünsiyy ə t vasit ə si v ə r ə smi dövl ə t dili Az ə rbaycan dilidir .Az ə rbaycan dili İran İslam Respublikasında yaşayan 20 milyonluq az ə rbaycanlının da ana dilidir . Rusiyada, ABŞ-da, Türkiy ə d ə v ə Q ə rbi Avropa ölk ə l ə rind ə bir neç ə milyon az ə rbaycanlı yaşayır. Türk dillərindən biri kimi müasir Azərbaycan dili özümlü xüsusiyyətləri ilə fərqlənən fonetik və qrammatik quruluşu olan bir dildir. Dilçiliyin əsas bölmələrindən biri olan fonetikada danışıq səsləri öyrənilir. Ahəng qanunu, heca və vurğu da fonetikanın mövzularına daxildir.
Danışarkən tələffüz etdiyimiz səslər danışıq səsləri adlanır. Bu səslər danışıq üzvlərinin köməyi ilə yaranır. Dodaqlar, dil və səs telləri danışıq səslərinin yaranmasında daha fəal iştirak edir. Danışıq səslərini tələffüz edir və eşidirik. Yazıda onlar hərflərlə işarə olunur. Hərfləri isə görür və yazırıq. Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün dərslik kitablarında onlar böyük mötərizə içərisində verilir. Öz fonetik qanunauyğunluqlarına görə, bu dildə əmələgəlmə yerinə görə fərqlənən saitlər, yəni ön sıra (i, ü, e, ə, ö) və arxa sıra (ı, u, a, o) saitlər eyni bir söz və ya sözforma daxilində işlənə bilməz (“işıq”, “ildırım” kimi “i” saiti ilə başlayan bir neçə söz istisnadır): eyni zamanda bu dildə dilortası samitlərin (g, k) arxasıra, dilarxası saitlərin (k, q, ğ, x) ön sıra saitlərlə bir hecada işlənməsi də mümkünsüzdür.Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 15 sait və 25 samit vardır. Bu 40 fonem Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

11.Azərbaycan ədəbi dilin üslubları.12.13.14.15.16
Azərbaycan ədəbi dili funksional üslublar sisteminə malikdir. Həmin üslublar aşağıdakılardır:

1) Bədii üslub: bədii əsərlərin (poeziya, nəsr, dramaturgiya) dili. Əsas əlamətləri obrazlılıq və emosionallıqdır. Azərbaycan dili yüzilliklər boyu poeziya dili kimi inkişaf etmişdir. Deməli, ədəbi dilin bədii üslubu qədimliyi, mükəmməlliyi və bütün tarixi boyu aparıcı olması ilə seçilir.

2) Publisistik üslub: qəzet, jurnal, radio, televiziya, mitinq dili, müxtəlif yığıncaqlarda istifadə olunan dil. Əsas əlaməti kütləvi anlaşıqlılıq, aydın dildir. Publisistik üslubun yaranması “Əkinçi” ilə (milli mətbuatın əsasının qoyulması ilə) başmış və inkişaf etmişdir.

3) Elmi üslub: elmi əsərlərin, dərsliklərin, monoqrafiyaların dili. Əsas əlaməti məntiqilik, ardıcıllıq, terminlərin olmasıdır. Azərbaycan alimləri istər orta əsrlərdə, istərsə də sonralar öz əsərlərini daha çox beynəlxalq dillərdə yazdıqlarına görə elmi üslub bədii və publisistik üslub qədər geniş imkanlar qazanmamışdı.

4) Rəsmi-işgüzar üslub: rəsmi və işgüzar sənədlərin dili. Əsas əlaməti standart formalardan istifadədir. Rəsmi-işgüzar üslubun inkişafı digər funksional üslublardan geri qalmışdı. Bu da həmin üslubun dövlətçilik ənənələrindən asılı olması ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycan dövlətçiliyinin meydana gəlməsi ilə bağlı XVI əsrdə-Xətai dövründə az-çox mükəmməl sənəd nümunələri yaranmışdır. Sovet dönəmində isə sənədləşmə daha çox rus dilində aparıldığı üçün rəsmi-işgüzar üslub inkişafdan qalmışdı. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması bu üslubun sürətli inkişafına və möhkəmlənməsinə şərait yaratdı.

5) Məişət üslubu: gündəlik ünsiyyət dili. Əsas əlaməti nitqin sərbəstliyi və təbiiliyidir. ədəbi dildə məişət dili, məişət üslubu – danışıq dili mövcuddur. Bu gün məişət dili kimi qavradığımız nitq o zamanlar xalqın ünsiyyət saxladığı dilin özü idi.

17.Azərbaycan ədəbi dilin normaları.18.19.20

Dilin daxili quruluşunu onun səs tərkibi (fonetikası), leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Ədəbi dilin normaları da bunlara uyğundur:

1) Fonetik norma;
2) Leksik norma;
3) Qrammatik norma.
Fonetik norma özü iki yerə bölünür:
a) Orfoepik norma
b) Orfoqrafik norma

Orfoqrafik və orfoepik normalar dilin fonetik və qrammatik (morfoloji) normaları əsasında yaranır. Azərbaycan dilinin iltisaqi tipə aid olması onun ədəbi normalarının xarakterini, tipologiyasını müəyyən edir.

Leksik norma

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi çox zəngindir. Dünyanın başqa inkişaf etmiş ədəbi dilləri kimi, Azərbaycan ədəbi dilində də leksik normanın keyfiyyətini milli sözlər müəyyən edir.

Leksik norma hər kəsdən sözün mənası və ya mənaları ilə yaxşı tanış olmağı, onu yerində, düzgün işlətməyi tələb edir. Belə ki, dildəki sözlər tarixi inkişaf sayəsində müəyyən mənaya malik olur.

Qrammatik norma

Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması ümumxalq dilinin iltisaqilik prinsipinə əsaslanan qrammatik quruluşunu əks etdirir.

Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqlərin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir, onu normaya salır.

Müasir ədəbi dilimizin qrammatik normalarını təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1) İsimlərə əvvəl cəm, sonra mənsubiyyət, hal şəkilçiləri və s. artırılır: kənd-lər-imiz-in
2) Təyini müəyyən miqdar sayı olan isim təkdə işlənməlidir: on uşaq, üç dəftər

3) Fel köklərinə əvvəl təsirlik, sonra növ, şəkil, daha sonra isə şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri artırılır: qal-dı-ril-ma-lı-dır; döy-üş-çü-lər-imiz-in-dir

4) Mübtəda ilə xəbər arasında şəxsə, qismən də görə uzlaşma gözlənilir: Sən azərbaycanlısan.
21.Müasir Azərbaycan danışıq dili və onun xüsusiyyətləri.

22.Azərbaycan dilçiliyin tarixindən.

Dilçilik elmi dilin qayda-qanunlarını, xüsusiyyətlərini, quruluşunu öyrənir. Dil müxtəlif baxımdan öyrənildiyi üçün ayrı-ayrı sahələrə bölünür. Dilçiliyin fonetika, leksikologiya, morfologiya və sintaksis kimi bölmələrindən başqa, etimologiya, lüğətçilik, dialektologiya kimi sahələri də vardır.

Etimologiya. Sözün mənşəyini, kökünü, nədən törəməsini öyrənən dilçilik sahəsinə etimologiya deyilir. Dilimizdə yaranma tarixi çox qədim olan elə sözlər var ki, indiki şəklində daşıdığı leksik məna anlaşılmır, yəni kökü, mənşəyi izah edilə bilmir. Bu halda etimologiya elminə üz tutmaq lazım gəlir.

Lüğətçilik. Dilçiliyin praktik sahəsi olub, lüğətlərin tərtibi, yaranma qaydalarını öyrənir. Lüğətçilik Azərbaycan – türk dilçiliyinin qədim sahəsidir. Mahmud Kaşğarinin məşhur “Divanu lüğətit – türku (XI əsr) buna nümunə ola bilər. Hüsam Təbrizi (XIII əsr) Hinduşah Naxçivani (XIV əsr) kimi Azərbaycan alimləri də lüğət tərtib etmişlər. XX əsrin əvvəllərində Sultan Məcid Qənizadə, Üzeyir bəy Həcıbəyov, Əliağa Şıxlınski bir sıra lüğətlər tərtib etmişlər. 1964-1987-ci illərdə Əliheydər Orucovun müəllifliyi və rəhb ərliyi ilə nəşr olunmuş 4 cildlik “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” son 50 ildə lüğətçilik sahəsində görülmüş ən böyük iş sayılır.

Dialektologiya. Dialekt və ya şivəni öyrənən dilçilik sahəsidir. Yerli -məhəlli danışığa dialekt və ya şivə deyilir. Bir çox şivələrimizdə elə qədim sözlər qorunub saxlanmışdır ki, vaxtilə ədəbi dilimizdə işlənmiş, lakin indi unudulmuşdur.

23.Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri.

Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri vardır ki, ümumi (ictimai) xarakter daşıyır; məsələn, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur, yəni dilin qayda-qanunlarına hamı eyni dərəcədə riayət etməlidir. Sözün fonetik tərkibini, düzgün tələffüzünü, düzgün yazılışını, leksik mənasını, cümlənin quruluşunu hamı eyni cür qavrayır. Əgər belə olmasaydı, dil öz əsas vəzifəsini – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi. Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri də vardır ki, xüsusi (fərdi) səciyyəlidir, belə ki heç də hamı eyni cür dəqiq danışıb yazmır, yaxud hamının nitqi gözəl (ifadəli) deyil. Eyni zamanda, nitqin gözəlliyi hərədə bir cür təzahür edir.

Bununla belə, nitq mədəniyyətinin ümumi (ictimai) məsələləri onun xüsusi (fərdi) məsələləri ilə birbaşa bağlıdır. Hər hansı gözəl nitq sahibi, sözün müəyyənləşmiş mənasını, cümlənin qrammatik quruluşunu kəskin şəkildə dəyişdirə bilməz: sözə yeni məna çalarları qazandırmaq olar, cümləni adi nitqdə işlədildiyi şəkildə deyil, xüsusi formalarda işlətmək də mümkündür, ancaq bu zaman ümumi (ictimai) tələblər gözlənilməlidir.

24.Nitq mədəniyyəti milli mədəniyyətin tərkib hissəsində.

Hansı millət olursa-olsun, onun mədəniyyətinin göstəricilərindən biri də gözəl nitqdir (burada həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün birinci növbədə, aşağıdakılar tələb olunur:

1) dilin özünün səlisliyi, ifadə imkanlarının genişliyi;

2) həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yəni dilin səlisliyindən, ifadə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vərdişlərinin inkişaf etməsi.

Azərbaycan dili həm fonetik, həm leksik, həm də qrammatik quruluşuna görə dünyanın ən inkişaf etmiş zəngin dillərindıın biridir. Bu dil musiqililiyi, hər hansı fikri ifadə imkanlarına görə də diqqəti cəlb edir.

Azərbaycan dilində çox-çox qədim dövrün şifahi, eləcə də yazılı ədəbiyyatı yaranmışdır. Həmin ədəbiyyat xalqımızın zəngin nitq mədəniyyətindən xəbər verir. Hər bir azərbaycanlı bu mədəniyyəti dərindən mənimsəməyə, ana dilindən lazımi səviyyədə istifadə etməyə ( gözəl danışmağa, yazmağa) borcludur. Öz dilini yaxşı bilməyən adamı yüksək mədəniyyətli adam hesab etmək olmaz, öz dilini yaxşı bilməyən millət isə tədricən mədəni millətlər arasında əriyib gedər.

Xalq ümumən milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qoruyucusu, daşıyıcısıdır. Böyük söz ustaları həmişə xalqın dilinə əsaslanmış və onun inkişafı, yayılması yolunda çalışmışlar.

25.Dil və nitq mədəniyyəti.

Dil – ünsiyyət vasitəsi olub, mecərrəd işarələr sistemindən ibarətdir. Hər bir dilin özünəməxsus quruluşu, ifadə imkanları vardır.

Nitq – ünsiyyət prosesidir, bu və ya digər məlumatların (informasiyanın) ifadə tələbinə uyğun olaraq dilin ifadə imkanları əsasında meydana çıxır.

Dil əsasdır, nitq ondan törəmədir. Dil tarixən çox az dəyişikliklərə uğrayır, nitq isə ona nisbətən dəyişkəndir. Məsələn, yüz il, üç yüz il bundan əvvəlki Azərbaycan türklərinin nitqi (yazısı, danışığı) indikindən fərqli olub, ancaq onların da dili bizimki kimi Azərbaycan dili idi.

Nitq fəaliyyəti – nitqin təzahürü üçün lazım gələn ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemidir.

Ünsiyyət vasitəsi olan dilin ünsiyyət prosesi olan nitqə çevrilməsi çox mürəkkəb bir hadisədir: onun ictimai (sosial), psixoloji və fizioloji tərəfləri vardır. Nitq bunların qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir. Dinləyib anlama, danışma, oxu və yazı formalarında təzahür edir.

26.Nitqin düzgünlüyü, dəqiqliyi və ifadəliyi.

Nitq mədəniyyətinin (yaxud yüksək mədəni səviyyəli nitqin) əsas şərtləri – 1) düzgünlüyü, 2) dəqiqliyi və 3) ifadəliliyidir.

Düzgün nitq o nitq forması və ya təzahürü hesab olunur ki, orada dilin fonetik, leksik, qrammatik və s. qayda-qanunları pozulmasın. Nitqin düzgünlüyü nitq mədəniyyətinin birinci şərtidir. Bu zaman məsələ belə qoyulur: düzgündür, ya düzgün deyil?

Məsələn, əvə gəlmək düzgün deyil, evə gəlmək düzgündür, qapını vurmaq düzgün deyil, qapını döymək düzgündür.

Nitqin düzgünlüyü öz-özlüyündə nə qədər mühümdürsə də, nitq mədəniyyəti üçün hələ hər şey demək deyildir: mədəni nitq həm də dəqiq olmalıdır.

Nitqin dəqiqliyi – fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsini (sözü, ifadəni, cümləni və s.) tapmaqla müəyyən edilir.

Məsələn, qış gəlir düzgündür, ancaq dəqiq deyil, qış düşür həm düzgündür, həm də dəqiqdir. Yaxud qoyun sürüsü, mal sürüsü, at sürüsü düzgündür, ancaq sürü, ilxı düzgün olmaqla yanaşı, həm də dəqiqdir.

Nitqin ifadəliliyi dedikdə, ən müvafiq, üslub baxımdan ən uğurlu dil vasitəsini tapıb işlətmək başa düşülür və qeyd etmək lazımdır ki, nitqin ifadəliliyini onun dəqiqliyindən fərqləndirmək o qədər də asan deyil.

Məsələn, “O, ömrünü boş-boşuna keçirdi” cümləsi həm düzgündür, həm də dəqiqdir, ancaq ifadəli deyil – “O, ömrünü yelə verdi” daha ifadəlidir (gözəldir).

27.Azərbaycan dilinin fonetikası.

Azərbaycan dilində 9 sait və 23 samit fonem (26 samit səs) var. Saitlər qalın və incə, dodaqlanan və dodaqlanmayan, qapalı və açıq, dilönü, dilarxası və dilortası deyə qruplara bölünür. Kəmiyyətə görə isə adi, uzun və qısa deyə üç qrupa ayrılır:

1) qalın saitlər: – a, u, o, ı
2) incə saitlər – ə, e, ö, ü, i
3) dodaqlanan saitlər – o, u, ö, ü
4) dodaqlanmayan saitlər – a, e, ə, i, ı
5) dilönü saitlər – ə, i, e, ü
6) dilortası sait – e
7) dilarxası saitlər – a, i, o, u
8) qapalı saitlər – u, ü, ı, i, e
9) açıq saitlər – o, ö, a, ə
Azərbaycan dilində oğuz qrupuna daxil olan türk və qaqauz dillərində, əksər türk dillərində olmayan ə saiti geniş yayılmışdır. Azərbaycan dilində ı saiti söz əvvəlində müşahidə olunmur.
Azərbaycan dilində samitlər də iki yerə bölünür: kar və cingiltili samitlər. Cingiltili və kar samitlərin çoxu cütlük təşkil edir:
Cingiltili samitlər: [b] [c] [d] [g] [ğ] – [j] [q] [l] [m] [n] [r] [v] [y] [z]
Kar samitlər: [p] [ç] [t] [k] [x] [h] [ş] [k`] – – – – [f] [x`] [s]
Azərbaycan dilində heç bir türk dilində olmayan kipləşən dilortası, kar (k) və cingiltili (g) samitləri vardır. Eyni zamanda söz önündə h samitinin mühafizəsi də spesifik əlamət kimi qeyd olunmalıdır.
Y samiti söz əvvəlində dialekt və şivələrdə geniş yayılsa da, ədəbi dildə düşə də bilir: üzük-yüzük, ürək-yürək, üz-yüz və s

28.Orfoqrafiya və orfoepiya.

Dilçilikd ə ə d ə bi t ə l ə ffüz normalarını öyr ə d ə n bölm ə orfoepiya adlanır. Orfoepiya dild ə q ə bul olunmuş t ə l ə ffüz normalarını t ə nzim ed ə n qaydalardan b ə hs edir .Düzgün danışıq qaydalarını mü ə yy ə nl ə şdir ə n orfoepiya danışıq s ə sl ə rini söz ə vv ə li, söz ortası v ə s öz sonu mövqe`d ə fonetik hadis ə l ə r, intonasia v ə vurğu m ə s ə l ə l ə rini ə hat ə edir .

Yazıda nitqin düzgün ə ks olunmasını t ə nzim ed ə n qaydalar sistemi orfoqrafiya adlanır . Orfoqrafiya danışıq s ə sl ə rinin h ə rfl ə ifad ə si, sözl ə rin ayrı bitişik v ə defisl ə (-) yazılması, s ə tird ə n s ə tir ə keçirm ə , sözün ilk s ə sinin böyük yaxud kiçik h ə rfl ə yazılması, kök v ə ş ə kilçil ə rin, ixtisarların, idar ə v ə t ə şkilat adlarının yazılması kimi qaydaları ə hat ə edir.

29.Azərbaycan dilindəki fonetik qanun və hadisələr.30.31.32.33.34.

Danışıq vaxtı b ə zi sözl ə rin asan t ə l ə ffüz olunması üçün onların s ə s t ə rkibi d ə yişir v ə bel ə sözl ə rd ə fonetik hadis ə l ə r baş verir. Az ə rbaycan dilind ə müxt ə lif fonetik hadis ə l ə r var :

1. S ə s Uyğunlaşmas ı. Bu fonetik hadis ə iki ş ə kild ə olur: sözün t ə rkibind ə ki h ə r hansı bir danışıq s ə si ya özünd ə n sonra, yada özünd ə n ə vv ə l işl ə n ə n danışıq s ə sin ə t ə `sir edir, onu öz qalibin ə ya uyğunlaşdırır, yada yaxınlaşdırır. M ə s ə l ə n: A. (m ə nd ə n = m ə nn ə n), (qarlar = qarrar), (dinm ə z = dimm ə z), (yavaşca= yavacca) B. (atlar = a tdar), (gözlük = gözdük), (biçaq = piçaq), (z ə nbil = z ə mbil )

2. S ə s F ə rql ə şm ə s i . Sözün t ə rkibind ə yaxın v ə ya eyni qalib ə malik olan iki danışıq s ə sind ə n biri öz qalibind ə n uzaqlaşırsa, s ə s f ə rql ə şm ə si fonetik hadis ə si baş verir. M ə s ə l ə n: ( ə lb ə tt ə = ə lb ə td ə ), (s ə kkiz = s ə kgiz), (müşkül = müşgül )

3. S ə s Artım ı . Bir sıra sözl ə rin deyilişind ə ə lav ə danışıq s ə si artır. Bu hal ad ə t ə n iki sayit yanaşı g ə ldikd ə onların arasına samit artırılması v ə söz ə vv ə lins ə iki samit yanaşı g ə ldikd ə onların ə vv ə lin ə sayit artırı lması ş ə klind ə özünü göst ə rir. M ə s ə l ə n :a. (dayr ə = dayir ə ), (saat = sahat) b. (şkaf = işkaf), (st ə kan = ist ə kan )

4. S ə s Düşüm ü . T ə l ə ffüz zamanı sözün t ə rkibind ə n b ə `zi danışıq s ə sl ə ri düşür. Bu fonetik hadis ə danışıq dilind ə geniş yayılmışdır. M ə s ə l ə n: ( Ə li ağa = Ə lağa), (g ə lmiş idi = g ə lmişdi), (q ə biristanlıq = q ə bristanlıq) .

5. Yer D ə yişm ə . T ə l ə ffüz zamanı sözün t ə rkibind ə b ə `zi d anışıq s ə sl ə rinin yeri d ə yişilir. M ə s ə l ə n: (F ə rhad = F ə hrad), (göst ə r = görs ə t), (yanlış = yalnış), (m ə şhur = m ə hşur) .

35.Ahəng qanunu.

Ahəng qanunu dilimizin əsas fonetik qanunudur. Sözdə qalın və incə saitlərin ahənginə, bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir.
Ahəng qanununa görə söz qalın saitli heca ilə başlayırsa, sonrakı hecalar da qalın saitli olur. Məsələn: ya+zı+çı+lar. Eyni hal incə saitlə başlanan sözlərə də aiddir. Məsələn: ə-kin-çi-lə-ri-miz. Əsl Azərbaycan sözləri ahəng qanununa tabe olur(İşıq, ilan, ilğım, inam, iraq , ilxi, ildırım, ilıq, işartı və s. kimi bir neçə söz istisnadır). Bir çox alınma sözlərdə isə ahəng qanunu pozulur. Məsələn: alim, vəfa, kitab, dünya, büro və s.
Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm və sabit (dəyişməz) olur. Belə ki, hər hansı bir sözə öz dilimizə məxsus şəkilçi artırsaq, o, hökmən sözün son hecasının ahənginə uyuşmalıdır. Məsələn: ki-tab+da, təy-ya-rə+çi+lər və s.
Qeyd: Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olan bəzi mürəkkəb sözlərdə də ahəng qanunu pozulur. Məsələn: dəvəqusu, quşüzümü, günəbaxan, Günay, Aybəniz və s.

36.Heca və onun növləri.

T ə l ə ffüz vaxtı sözün asanlıqla ayrıla bil ə n hiss ə sin ə heca deyilir. Sözl ə r bit, iki, üç v ə daha artıq hecadan ibar ə t ola bil ə r. M ə s ə l ə n: ot, a-na, m ə k-t ə b, m ə k-t ə b-li, ya-zı-çı-lıq, a-z ə r-bay-can-lı Heca ə sasını sayitl ə r t ə şkil edir. Sözd ə neç ə sayit varsa , o q ə d ə r d ə heca olur. Hecanın quruluşu is ə sayit s ə sl ə ri iştitaki il ə mü ə yy ə nl ə şir. T ə z ə kkür: dilçilikd ə hecanın quruluşun t ə svir etm ə k üçün burda V v ə C işar ə l ə rind ə n istifad ə olunur. V işar ə si latınca sayit (Vocal) sözünün, C is ə samit (Consonant) sözü nün ilk h ə rfl ə ridir .Az ə rbaycan dilind ə sözl ə rimizin 6 heca quruluşu vardır :1. V: (o), (i)+n ə k = in ə k, (a)+na = ana 2. VC: (on), (or)+(ta) = orta, (ar)+tıq = artıq 3. VCC: (alt), (üst) 4. CV: (n ə ), (bu), o+dun+(çu) = odunçu 5. CVC: (daş), (qar)+(maq) = qa rmaq, ar+(tıq) = artıq 6. CVCC: (b ə rk), (dörd), (dinc )

37.Vurğu və onun növləri.

Sözlərdən hecalardan birinin və cümlələrdə sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli tələffüz olunmasına vurğu deyilir.

Azərbaycan dilində vurğunun üç növü vardır: heca vurğusu, məntiqi vurğu, həyacanlı vurğu.

Sözlərdəki hecalardan birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli tələffüz olunması heca vurğusu adlanır. Məsələn, gözə̍l, ana̍, yazı̍, kita̍b, məktə̍b. Azərbaycan dilində, adətən, vurğulu heca sözün sonunda gəlir. Bu prinsip ancaq alınma sözlərdə pozulur: ka̍mera, Pu̍şkin, Da̍nte, filo̍sof, la̍kin.

Cümlədəki sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli tələffüz olunması zamanı məntiqi vurğu yaranır. Məsələn, Dostum mənimlə danışdı. Mənimlə dostum danışdı. Dostum mənimlə danışdı.

Hiss və həyəcanları ifadə etmək üçün cümlədə, yaxud abzasda sözün, yaxud ifadənin qeyri-adi şəkildə tələffüz olunmasına həyəcanlı vurğu deyilir. Məsələn, Ceyran başının hərəkətilə yoğun hörüyünü dala atdı; geniş açılmış gözlərini Adilə zillədi: – Mən musiqini rəsmdən az sevmirəm. Ondan səhərə qədər desən də yorulmaram. Danış! Səndə maraqlı söhbətlər olar.

38.Azərbaycan orfoqrafiyasının prinsipləri.39.40.41
Az ə rbaycan dilinin orfoqrafiyası fonetik, morfoloji v ə ə n ə n ə vi prinsipl ə r ə ə saslanır :

1. Fonetik prinsip sözl ə rin deyiliş formasını ə ks etdirir. M ə s ə l ə n, beş, ata, odun, qara sözl ə ri nec ə deyilirs ə el ə d ə yazılır .

2. Morfoloji prinsip muxt ə lif ş ə kild ə deyil ə n kök v ə ş ə kilçil ə rin vahid formada yazılmasını t ə nzim edir. M ə s ə l ə n, c ə m ş ə kilçisi “lar” muxt ə lif ş ə kild ə t ə l ə ffüz olunsa da (qarrar, sular, qızdar, bunnar) bir formada yazılır .

3. Ə n ə n ə vi prinsip is ə ə sas ə n alınma sözl ə rin yazılmasında özünü göst ə rir. M ə s ə l ə n, komandor, cür ə t, t əə ccüb .Orfoqrafiyanın t ə kmill ə şm ə si dilin inkişafı v ə xalq ın m ə d ə ni s ə viyy ə sinin yüks ə lm ə si il ə bağlıdır .

42.Yazı.43.44.45.46.47.48

İnsanlar şifahi dilin köməyi ilə yalnız müəyyən yaxın məsafədə, bir-birləri ilə ünsiyyət saxlaya bilmişlər. Zaman keçdikcə insanlar səsin çatmadığı yerlərlə də əlaqə saxlamağa ehtiyac duymuşlar. Bu ehtiyacın nəticəsi olaraq yazı yaranmışdır. Yazı səsli dilin norma ilə qavrayışını təmin edən işarələr sistemidir.

Yazının ilkin növü əşyaların köməyi ilə olmuşdur. İnsanlar uzaq yerlərə öz fikirlərini əşyaların köməyi ilə çatdırmışlar. Buna görə də həmin yazı əşyavi yazı adlanır.

Bir sıra nağıllarımızda əşyavi yazı ilə bağlı maraqlı epizodlar vardır. Məsələn: “Daşdəmirin nağılı”nda Mirzə Möhsün Nardana “məktub” – daş, dəmir, əl dəyirmanı, armud və gavalı göndərir. Nardan daşla dəmirin Daşdəmir, əl dəyirmanının isə ovdan olduğunu bilir. Daşdəmir isə armudun Abasbəyi armudu adlandığına görə şahın qoşun başçısı Abas bəyə, gavalının isə vəzir Alı adlandığına görə vəzirə işarə edildiyini oxuyur.

Müasir həyatımızda da əşyavi yazının izlərinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, yas saxlayan şəxsin qara paltar geyməsi onun yaxın bir adamının vəfat etdiyini bildirir.

Yazının ikinci növü şəkli (piktoqrafik) yazıdır. Bu yazıda nəzərdə tutulan əşyanın şəkli çəkilir. Piktoqrafik yazıya aid nümunələr də bugünkü həyatımızda öz varlığını qoruyub saxlamışdır. Məsələn, ayaqqabı dükanının şüşəsində ayaqqabı şəklinin çəkilməsi piktoqrafik yazı nümunəsidir.

Piktoqrafik yazıdan sonra fikri (ideoqrafik) yazı ortaya çıxmışdır. Bu yazıda da fikir şəklin köməyi ilə çatdırılır. Lakin piktoqrafik yazıda şəkil birbaşa əşyanın özünü bildirdiyi halda, ideoqrafik yazıda şəkil rəmzi mənada (ideya şəklində) işlənir. Məsələn, piktoqrafik yazıda günəş şəkli günəşin özünü bildirir, ideoqrafik yazıda isə bu şəkil işıq anlayışını ifadə edir.

Nəqliyyat yolunda qoyulmuş nida işarəsi və ya maşınların hərəkətini tənzimləyən qırmızı, sarı, yaşıl işıq ideoqrafik yazıya nümunə ola bilər.

Yazının ən son və müasir növü hərfi (fonoqrafik) yazıdır. Fonoqrafik yazının ilk mərhələsi heca yazısı (sillabik yazı) olmuşdur. Bu yazıda bir neçə səs bir işarə ilə ifadə olunmusdur Əsl fonoqrafik yazıda isə hər bir səs bir hərflə ifadə olunur.

Hazırda istifadə etdiyimiz latın əlifbası fonoqrafik yazıya əsaslanır.
49.Azərbaycan əlifbasının tarixi.

Azərbaycan əlifbası – 32 hərfdən ibarət latın qrafikalı əlifba. Azərbaycan dilinin fonem tərkibində 9 sait və 25 samit səs vardır. Bu 34 səs Azərbaycan əlifbasında 32 hərflə işarə edilir.

1 avqust Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günüdür [1]

Türk yazı tarixi uyğurlar ın əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan dilinin yazılması ərəb əlifbasın ın bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq ərəb əlifbasını əsas tutmuş və ərəb-fars əlifbasından yardım alıb çoxlu əsərlər yaratmışlar.

Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə kamilən uyğun olmasa da, keçmiş dövrlərdə bir dəyərli alət kimi dilimizi səbtə yetirib və hələ də onun böyük ədəbi və elmi əsərlərini qoruyur.

Cənubi Azərbaycand ə əksər əhali təkcə fars dilində təhsil alma məcburiyyətində qalmışlar və bu ərəb əlifbasını öyrənirlər. İranda Azərbaycan dilini latın alifbası ilə yazma, heç bir qanun keçmədən, bir curm kimi sayılır. İran azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyyatı ilə tanışdırlar.

Azərbaycan dilində yazı 1929 -cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. 1922 – 1939 -cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə (1929-cu ilə kimi ərəb əlifbası ilə paralel olaraq), 1939 – 1991 -ci illərdə kiril qrafikası üzrə, 1991 -ci ildən başlayaraq yenidən latın qrafikası üzrə aparılmışdır.

50.Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi.51

Dil ictimai hadisədir. Tarixi hadisələr, cəmiyyətdəki dəyişikliklər dildə əks olunur, yeni sözlər meydana gəlir, digərləri isə köhnəlir. Dilin lüğət tərkibindəki sözlərdən bir qrupu uzun ömürlü olur, əsrlər boyu yaşayır, başqa bir qrupu isə tədricən istifadədən qalır, unudulur, ya da yeni məna kəsb edir. Bu baxımdan dilin lüğət tərkibini şərti olaraq iki qrupa bölmək olar: fəal (aktiv) və qeyri-fəal (passiv) leksika.

Dilin fəal lüğət fonduna mənası hamı tərəfindən başa düşülən ümumişlək sözlər daxildir.

Dilin lüğət fondunun qeyri-fəal hissəsi öz növbəsində 2 qrupa bölünür: köhnəlmiş sözlər və neologizmlər.

Tarixi inkişaf prosesində əşya və ya hadisələrin bəzilərinin “ömürlərini başa vurması ilə əlaqədar onların adları da qeyri-fəal leksikaya çevrilir. Belə sözlər tarixizmlər adlanır. Məsələn, darğa, çuxa, abbası, batman, koxa və s.

Əşya və ya hadisənin adını ifadə edən söz köhnələrək yenisi ilə əvəz olunur. Bu cür köhnəlmiş sözlərə arxaizmlər deyilir. Məsələn, arı (təmiz), yey (yaxşı), seyvan (eyvan), ayaq (qədəh) və s.

Arxaizmlər bədii ədəbiyyatda təsvir olunan hadisələrin canlı və dolğun yaradılması, obrazların dilinin onların həyat tərzi, yaşadıqları dövrlə səsləşməsi məqsədilə işlənir.

Elmin, texnikanın inkişafı ilə əlaqədar yaranan yeni anlayışların adlarını ifadə edən sözlər yeni sözlər, yaxud neologizmlər adlanır. Dildə yeni yaranan neologizmlər bir müddətdən sonra ümumişlək sözlər sırasına keçə bilər, hətta köhnələrək dildən də çıxa bilər. Məsələn, komsomol, pioner, kolxoz sədri və s. sözlər XX əsrin 20-30-cu illərində neologizm, 40-80-ci illərində ümumişlək söz, 90-cı illərdə isə tarixizm olmuşdur.

52.Alınma sözlər.

Dilin əsas lüğət fondunu təşkil edən sözlər milli və alınma olmaqla iki qrupa bölünür. Əsl Azərbaycan sözlərini alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər: