Dilimizin tərkibində özləşmə meyilləri. Qrammatik norma

Sözün düzgün tələffüz edilməsi,düzgün yazılması fonetik normanın, sözlərin mənasından düzgün istifadə leksik normanın, həmin sözlərin nitqdə düzgün əlaqələndirilməsi isə qrammatik normanın tələbləridir.

Qrammatika

Qrammatika– dili bütün sahələri ilə ələ alıb, araşdıran elmin adıdır. Ərəb dilində sərf və məhv olaraq tanınan bu elm, qərb dillərində qrammatika olaraq adlandırılır. Bir dili səslərdən cümlələrə qədər, ehtiva etdiyi bütün komponentləri ilə, geniş bir şəkildə araşdıran elmə qrammatika deyilir. Qrammatika, digər bir çox qaydanın əksinə müəyyən bir qrup tərəfindən hazırlanmayıb, o dili istifadə edən insanların zaman keçdikcə lazımlı qaydaları yaratmalarından və ya mövcud olan qaydaları dilin inkişafına dəyişdirmələrindən meydana gəlib.

Qrammatika—sözlərin dəyişməsi və onların cümlədə birləşməsi qaydalarının məcmusudur. Qrammatika bizə nitqimizi düzgün qurmaq, fikrimizi səlis və aydın ifadə edə bilmək, sözləri cümlədə necə dəyişdirmək və işlətmək, onları bir-biri ilə necə əlaqələndirmək, hansı ardıcıllıqla düzmək və s. qayda-qanunlarını öyrədir.

Qrammatika araşdırdığı dil ünsürlərinə görə öz içində hissələrə ayrılar. Dilin səslərini araşdıran qisminə səsməlumatı (fonetika), quruluş cəhətdən söz və şəkilləri mövzu əldə edən qisminə şəkil məlumatı (morfologiya və ya sərf), söz və şəkillərin çıxış yerlərini, yəni mənşələrini araşdıran qisminə mənşə və ya törəmə məlumatı (etimologiya), söz və şəkillərin aralarındakı münasibətlər ilə cümlələri araşdıran budağına isə sintaksis və ya nahv, dilin məna meydana gətirmə mexanizmlərini araşdıran semantika deyilir. Dil ancaq bu saydığı ünsürlərlə tamamlandığı kimi, qrammatika da bu ünsürlərdən təşəkkül etməkdədir. Bu hissələrin dərhal hamısı qrammatika içində ayrı-ayrı araşdırılmalarına baxmayaraq, bir-birlərindən qatı xəttlərlə ayrılmazlar və daim bir-birlərinə qarışarlar. Beləliklə, qrammatika bir dili bütün cəbhələriylə bir bütün olaraq ələ alıb araşdıran elmin adıdır.

Bəşəriyyət tarixi axış içində, zamanla yığılan məlumatlar sayəsində dərhal hər şeyi araşdırma və araşdırma mövzus(n)u etmiş, dillərin sirrini həll etməyə çalışmış və beləcə yeni bir elm budağı ortaya çıxarmışdır. Dillərin araşdırılması, Köhnə Yunan və Hindlilərdən başlayaraq dillərin bağlı olduğu qaidələr təsbit edilməyə çalışılmış və bu qaidələrin ortaya çıxardığı məlumata da qrammatika məlumatı deyilmişdir. Buna paralel olaraq hər dilin söz xəzinəsi toplanmış nəticədə lüğətlər ortaya çıxmışdır. Qrammatika sayəsində dillərin doğru oxunub yazılması reallaşmışdır.

Qrammatika çox köhnə elmlərdəndir. Yunan dilindən latın dilinə, latın dilindən isə digər dillərə yayılmışdır. Ən köhnə qrammatikaçıların hindlilər olduğu bilinər. E.ə. I əsrdə qərbdə qrammatikanın qurucusu Aristotel qəbul edilir. Aristotel qrammatikanı məntiqin aynası halına gətirmişdir. Dionis e.ə. I əsrdə “Qrammatika sənəti” adlı ilk qrammatika kitabını yazmışdır. IV əsrdə Romalı Donatusun yazdığı qrammatika kitabı, qərbdə illərcə oxudulmuşdur. Bunların xaricində İskəndəriyə dil məktəbinin qrammatika və lüğət mövzularında mühüm yer tutduğu görülər. İslami dövrdə görülən qrammatika işləri daha çox bu məktəbi təqlid etmişdir. Əməvilər dövründən etibarən İslam aləmində xeyli çox qrammatika və lüğət yazılmışdır. Türkiyədə 1858-ci ildə rüşdiyelerin açılması ilə oxudulmağa başlanar. On səkkizinci əsrə qədər filosofların əlində qalan dil, onlar tərəfindən şəkilçi məntiqin sözdəki şəkli olaraq mütaliə edildiyi kimi, düşüncənin də dəyişməz qanunlarına bağlılığı şəklində qiymətləndirilmişdir. Beləcə qrammatika tək qrammatikanın deyil, ağılın da nümayəndəsi olmuşdur. Lakin 19. əsrdən sonra dilin tamam ayrı bir müəssisə olduğu, öz qanunlarına bağlı, canlılığa sahib olduğu fikri ortaya çıxmışdır. Yenə bu əsrdə dillər arasındakı qohumluqlar təsbit edilərkən, dillərin ayrı ailələr meydana gətirdiyi kəşf edilmişdir. Beləcə dilləri araşdıran, müqayisə etməli qrammatika ortaya çıxmışdır. Ayrıca qrammatikanın; bir dilin tarixini və zaman içindəki dəyişmə və inkişafını araşdıran tarixi qrammatikanın yanında, bir dilin və ya ləhcənin müəyyən bir zamandakı vəziyyətini mövzu əldə edən təsviri qrammatika kimi növləri vardır. Bunun yanında bütün dilləri müqayisə edərək, təsnif edərə ayıran, onların iç və xarici qanunlarını araşdıran elm sahəsinə də genellengüistik deyilməkdədir. Ayrıca dillərlə məşğul olan və bir dil üzərində araşdırmalar edən dil məlumatına da dilçi]] adı verilməkdədir.

Türkcə ilk qrammatika kitabı, bu gün əldə olmayan Kaşğarlı Mahmudun 11. əsrdə yazdığı Cevahirü’n-Nahv adlı əsəridir. Əbu Hayyanın Ərəb diliylə, Ərəbcə qrammatika metoduna görə təşkil edilmiş əsəri Kitabu’l-İdrak li Lisani’l Etrak (yazılışı 1312 nəşrli 1931) ilk Türk qrammatikadır. Osmanlı Türkcəsində yazılmış ilk qrammatika kitabı isə; Bergamalı Qədrinin Müyessiret-ül-Ulum (1530) adlı əsəridir.

Hər bir dilin özünəməxsus fonetik sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu olur. Bu sistemlər bir-biri ilə rabitəli, qanunauyğun şəkildə əlaqələnməklə dilin mövcudluğunu şərtləndirir. Dilin ən kiçik vahidi olan səslər birləşərək sözü əmələ gətirdiyi kimi, sözlərin də məna və qrammatik cəhətdən birləşməsi daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələrini və cümlələri yaradır. Dildə mövcud olan hər bir vahid ayrıca bir dilçilik şöbəsində araşdırılır, öyrənilir. Fonetika səsləri, leksikologiya sözləri tədqiq edirdisə, sözlərin birləşməsi nəticəsində yaranan daha mürəkkəb dil vahidləri olan söz birləşmələri və cümlələr, həmçinin bu vahidlərin yaranması üçün sözlərin uğradığı dəyişikliklər dilçiliyin ayrıca bir sahəsi olan qrammatikanın tədqiqat obyektini təşkil edir. Qrammatika sözü iki mənada: dilin qrammatik quruluşu və dilin qrammatik quruluşundan bəhs edən elm mənasında başa düşülür. Dilin qrammatik quruluşu dedikdə bütün qrammatik formaların, qrammatik kateqoriyaların məcmuyu başa düşülür. Başqa sözlə, dilin qrammatik quruluşu cümlədə sözlərin dəyişməsi və birləşməsi qaydalarının məcmuyudur. Dilin qrammatik quruluşu üçün xarakterik olan aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək olar:

Dilin qrammatik quruluşu fikri maddi dil cildinə salan əsas vasitədir.
Dildə olan bütün proseslər qrammatik quruluş vasitəsi ilə tənzimlənir.
Qrammatik quruluş sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, zənginləşir.
Başqa sahələrlə müqayisədə dilin qrammatik quruluşu sabit olur, çox az dəyişikliyə uğrayır.
Qrammatik quruluş dilin milliliyinin, orijinallığının qorunub saxlanmasında əvəzsiz rol oynayır.

Məlumdur ki, dilin lüğət tərkibində olan sözlər leksik və qrammatik mənaya malik olur. Sözün leksik mənası dedikdə onun təklikdə ifadə etdiyi məna, yəni müəyyən məfhum, anlayış ifadə etməsi başa düşülür. Qrammatik məna isə leksik məna ilə müqayisədə ümumiləşmiş, mücərrəd məna olub, tək bir söz üçün yox, söz qrupları üçün xarakterikdir. İltisaqi dillərdən olan Azərbaycan dilində qrammatik mənanın əsas göstəricisi şəkilçilərdir. Lakin bununla yanaşı, bir sıra köməkçi vasitələrin: intonasiya, qoşma, ədat, modal sözlərin də qrammatik mənanın ifadə olunmasında müəyyən rolu vardır. Qrammatik mənanın ifadə olunması üçün sözlər müəyyən qrammatik formaya düşür. Məsələn, anam,anan, anası, anamız, ananız, anaları və s. Sözün düşdüyü bu cür qrammatik formalar söz-forma adlanır. “Məzmun və forma planında bir-birinə qarşı duran qrammatik mənaların birliyi qrammatik kateqoriyaları yaradır”.Qrammatik kateqoriya birüzvlü ola bilmir, həmişə bir-birinə qarşı duran tərəflərdən ibarət olur. Məsələn, isimlərdə kəmiyyət kateqoriyası ikiüzvlü (tək və cəm isimlər), hal kateqoriyası altıüzvlü (ismin altı halı), fellərdə inkar və təsir kateqoriyası ikiüzvlü (təsdiq və inkar; təsirli və təsirsiz), zaman kateqoriyası üçüzvlüdür (keçmiş, indiki, gələcək zamanlar). Qrammatik kateqoriyalar ayrı-ayrı nitq hissələri üçün xarakterik olub, onları bir-birindən fərqləndirir. Dilimizdəki nitq hissələrinə xas olan qrammatik kateqoriyalar əhatəsinə görə iki qrupa ayrılır:

Ümumi qrammatik kateqoriyalar;
Xüsusi qrammatik kateqoriyalar.

Ümumi qrammatik kateqoriyalar dedikdə iki və daha çox nitq hissəsi üçün xarakterik olan kateqoriyalar başa düşülür.Dilimizdə hal, kəmiyyət, mənsubiyyət, xəbərlik kateqoriyaları ismə məxsus olmaqla bərabər, isimləşə bilən digər nitq hissələrinə də aid olduğundan ümumi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Xüsusi qrammatik kateqoriyalar isə yalnız bir nitq hissəsi üçün xarakterik olur. Sifətin dərəcə kateqoriyası, eləcədə felə məxsus bütün qrammatik kateqoriyalar təkcə həmin nitq hissəsinə aid olduğundan xüsusi qrammatik kateqoriyalar adlanır. Qrammatikanın köməyi ilə dilin qrammatik quruluşu, onun fonunda bütün qrammatik kateqoriyalar öyrənilir.

Qarşıya qoyduğu məqsəddən asılı olaraq qrammatikanın aşağıdakı növləri var:

Tarixi qrammatika- sözlərin, söz birləşmələri və cümlələrin quruluşu, dəyişmə və inkişafını tarixi aspektdə öyrənir.
Müqayisəli qrammatika- bir dilin dialekt və şivələri ilə ədəbi dil formasını müqayisəli şəkildə öyrənir.
Tarixi-müqayisəli qrammatikada- qohum dillərin qrammatik duruluşu tarixi aspektdə və müqayisəli şəkildə öyrənilir.
Təsviri-elmi qrammatikada- dilin hazırkı inkişaf vəziyyəti, müasir səviyyədə dilin qrammatik quruluşu elmi şəkildə öyrənilir.

Dilin qrammatik quruluşunda iki əsas proses müşahidə olunur:

1. Sözlərin cümlədə dəyişməsi, müxtəlif şəklə düşməsi prosesi.

2. Sözlərin cümlədə, cümlələrin mətndə əlaqələnməsi, birləşməsi prosesi.

Bunlardan birincisi, yəni sözlərin dəyişməsi morfologiyanın, sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin mətn şəklində birləşməsi prosesi isə sintaksisin tədqiqat obyektini təşkil edir. Beləliklə, qrammatika özündə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan iki dilçilik şöbəsini: morfologiya və sintaksisi birləşdirir.

Gülarə Abdullayeva, Müasir Azərbaycan dili II hissə (Morfologiya, sintaksis), “Elm və təhsil”, Bakı-2013, səh.3-6

Avqust 12, 2021
Ən son məqalələr

Albert Qor

Albert Qottfrid Ditrix

Albert Starçevski

Albert Sent-Cörci

Albert Sent-Dördi

Albert Səlimov

Albert ekzoxorda

Albert gölü

Albert von Le Coq

Albert Çarlz Smit

Ən çox oxunan

Oliviya Holt

Oliviya de Hevillend

Oliviye Jiru

Oliviye salatı

Olivin

qrammatika, məqalənin, mətnini, azərbaycan, dilinə, uyğunlaşdırmaq, lazımdır, məqalədə, cümlə, quruluşlarındakı, yanlışlıqları, orfoqrafik, səhvləri, düzəltdikdən, sonra, qaralama, şablonunu, silməyi, unutmayın, dili, bütün, sahələri, ilə, ələ, alıb, araşdıran. Bu meqalenin metnini Azerbaycan diline uygunlasdirmaq lazimdir Meqalede cumle quruluslarindaki yanlisliqlari ve orfoqrafik sehvleri duzeltdikden sonra qaralama az sablonunu silmeyi unutmayin Qrammatika dili butun saheleri ile ele alib arasdiran elmin adidir Ereb dilinde serf ve mehv olaraq taninan bu elm qerb dillerinde qrammatika olaraq adlandirilir Bir dili seslerden cumlelere qeder ehtiva etdiyi butun komponentleri ile genis bir sekilde arasdiran elme qrammatika deyilir Qrammatika diger bir cox qaydanin eksine mueyyen bir qrup terefinden hazirlanmayib o dili istifade eden insanlarin zaman kecdikce lazimli qaydalari yaratmalarindan ve ya movcud olan qaydalari dilin inkisafina deyisdirmelerinden meydana gelib Qrammatika sozlerin deyismesi ve onlarin cumlede birlesmesi qaydalarinin mecmusudur Qrammatika bize nitqimizi duzgun qurmaq fikrimizi selis ve aydin ifade ede bilmek sozleri cumlede nece deyisdirmek ve isletmek onlari bir biri ile nece elaqelendirmek hansi ardicilliqla duzmek ve s qayda qanunlarini oyredir Haqqinda RedakteQrammatika arasdirdigi dil unsurlerine gore oz icinde hisselere ayrilar Dilin seslerini arasdiran qismine sesmelumati fonetika qurulus cehetden soz ve sekilleri movzu elde eden qismine sekil melumati morfologiya ve ya serf soz ve sekillerin cixis yerlerini yeni menselerini arasdiran qismine mense ve ya toreme melumati etimologiya soz ve sekillerin aralarindaki munasibetler ile cumleleri arasdiran budagina ise sintaksis ve ya nahv dilin mena meydana getirme mexanizmlerini arasdiran semantika deyilir Dil ancaq bu saydigi unsurlerle tamamlandigi kimi qrammatika da bu unsurlerden tesekkul etmekdedir Bu hisselerin derhal hamisi qrammatika icinde ayri ayri arasdirilmalarina baxmayaraq bir birlerinden qati xettlerle ayrilmazlar ve daim bir birlerine qarisarlar Belelikle qrammatika bir dili butun cebheleriyle bir butun olaraq ele alib arasdiran elmin adidir Beseriyyet tarixi axis icinde zamanla yigilan melumatlar sayesinde derhal her seyi arasdirma ve arasdirma movzus n u etmis dillerin sirrini hell etmeye calismis ve belece yeni bir elm budagi ortaya cixarmisdir Dillerin arasdirilmasi Kohne Yunan ve Hindlilerden baslayaraq dillerin bagli oldugu qaideler tesbit edilmeye calisilmis ve bu qaidelerin ortaya cixardigi melumata da qrammatika melumati deyilmisdir Buna paralel olaraq her dilin soz xezinesi toplanmis neticede lugetler ortaya cixmisdir Qrammatika sayesinde dillerin dogru oxunub yazilmasi reallasmisdir Qrammatika cox kohne elmlerdendir Yunan dilinden latin diline latin dilinden ise diger dillere yayilmisdir En kohne qrammatikacilarin hindliler oldugu biliner E e I esrde qerbde qrammatikanin qurucusu Aristotel qebul edilir Aristotel qrammatikani mentiqin aynasi halina getirmisdir Dionis e e I esrde Qrammatika seneti adli ilk qrammatika kitabini yazmisdir IV esrde Romali Donatusun yazdigi qrammatika kitabi qerbde illerce oxudulmusdur Bunlarin xaricinde Iskenderiye dil mektebinin qrammatika ve luget movzularinda muhum yer tutdugu goruler Islami dovrde gorulen qrammatika isleri daha cox bu mektebi teqlid etmisdir Emeviler dovrunden etibaren Islam aleminde xeyli cox qrammatika ve luget yazilmisdir Turkiyede 1858 ci ilde rusdiyelerin acilmasi ile oxudulmaga baslanar On sekkizinci esre qeder filosoflarin elinde qalan dil onlar terefinden sekilci mentiqin sozdeki sekli olaraq mutalie edildiyi kimi dusuncenin de deyismez qanunlarina bagliligi seklinde qiymetlendirilmisdir Belece qrammatika tek qrammatikanin deyil agilin da numayendesi olmusdur Lakin 19 esrden sonra dilin tamam ayri bir muessise oldugu oz qanunlarina bagli canliliga sahib oldugu fikri ortaya cixmisdir Yene bu esrde diller arasindaki qohumluqlar tesbit edilerken dillerin ayri aileler meydana getirdiyi kesf edilmisdir Belece dilleri arasdiran muqayise etmeli qrammatika ortaya cixmisdir Ayrica qrammatikanin bir dilin tarixini ve zaman icindeki deyisme ve inkisafini arasdiran tarixi qrammatikanin yaninda bir dilin ve ya lehcenin mueyyen bir zamandaki veziyyetini movzu elde eden tesviri qrammatika kimi novleri vardir Bunun yaninda butun dilleri muqayise ederek tesnif edere ayiran onlarin ic ve xarici qanunlarini arasdiran elm sahesine de genellenguistik deyilmekdedir Ayrica dillerle mesgul olan ve bir dil uzerinde arasdirmalar eden dil melumatina da dilci adi verilmekdedir Turkce ilk qrammatika kitabi bu gun elde olmayan Kasgarli Mahmudun 11 esrde yazdigi Cevahiru n Nahv adli eseridir Ebu Hayyanin Ereb diliyle Erebce qrammatika metoduna gore teskil edilmis eseri Kitabu l Idrak li Lisani l Etrak yazilisi 1312 nesrli 1931 ilk Turk qrammatikadir Osmanli Turkcesinde yazilmis ilk qrammatika kitabi ise Bergamali Qedrinin Muyessiret ul Ulum 1530 adli eseridir Her bir dilin ozunemexsus fonetik sistemi luget terkibi ve qrammatik qurulusu olur Bu sistemler bir biri ile rabiteli qanunauygun sekilde elaqelenmekle dilin movcudlugunu sertlendirir Dilin en kicik vahidi olan sesler birleserek sozu emele getirdiyi kimi sozlerin de mena ve qrammatik cehetden birlesmesi daha murekkeb dil vahidleri olan soz birlesmelerini ve cumleleri yaradir Dilde movcud olan her bir vahid ayrica bir dilcilik sobesinde arasdirilir oyrenilir Fonetika sesleri leksikologiya sozleri tedqiq edirdise sozlerin birlesmesi neticesinde yaranan daha murekkeb dil vahidleri olan soz birlesmeleri ve cumleler hemcinin bu vahidlerin yaranmasi ucun sozlerin ugradigi deyisiklikler dilciliyin ayrica bir sahesi olan qrammatikanin tedqiqat obyektini teskil edir Qrammatika sozu iki menada dilin qrammatik qurulusu ve dilin qrammatik qurulusundan behs eden elm menasinda basa dusulur Dilin qrammatik qurulusu dedikde butun qrammatik formalarin qrammatik kateqoriyalarin mecmuyu basa dusulur Basqa sozle dilin qrammatik qurulusu cumlede sozlerin deyismesi ve birlesmesi qaydalarinin mecmuyudur Dilin qrammatik qurulusu ucun xarakterik olan asagidaki cehetleri qeyd etmek olar Dilin qrammatik qurulusu fikri maddi dil cildine salan esas vasitedir Dilde olan butun prosesler qrammatik qurulus vasitesi ile tenzimlenir Qrammatik qurulus sadeden murekkebe dogru inkisaf edir zenginlesir Basqa sahelerle muqayisede dilin qrammatik qurulusu sabit olur cox az deyisikliye ugrayir Qrammatik qurulus dilin milliliyinin orijinalliginin qorunub saxlanmasinda evezsiz rol oynayir Melumdur ki dilin luget terkibinde olan sozler leksik ve qrammatik menaya malik olur Sozun leksik menasi dedikde onun teklikde ifade etdiyi mena yeni mueyyen mefhum anlayis ifade etmesi basa dusulur Qrammatik mena ise leksik mena ile muqayisede umumilesmis mucerred mena olub tek bir soz ucun yox soz qruplari ucun xarakterikdir Iltisaqi dillerden olan Azerbaycan dilinde qrammatik menanin esas gostericisi sekilcilerdir Lakin bununla yanasi bir sira komekci vasitelerin intonasiya qosma edat modal sozlerin de qrammatik menanin ifade olunmasinda mueyyen rolu vardir Qrammatik menanin ifade olunmasi ucun sozler mueyyen qrammatik formaya dusur Meselen anam anan anasi anamiz ananiz analari ve s Sozun dusduyu bu cur qrammatik formalar soz forma adlanir Mezmun ve forma planinda bir birine qarsi duran qrammatik menalarin birliyi qrammatik kateqoriyalari yaradir Qrammatik kateqoriya biruzvlu ola bilmir hemise bir birine qarsi duran tereflerden ibaret olur Meselen isimlerde kemiyyet kateqoriyasi ikiuzvlu tek ve cem isimler hal kateqoriyasi altiuzvlu ismin alti hali fellerde inkar ve tesir kateqoriyasi ikiuzvlu tesdiq ve inkar tesirli ve tesirsiz zaman kateqoriyasi ucuzvludur kecmis indiki gelecek zamanlar Qrammatik kateqoriyalar ayri ayri nitq hisseleri ucun xarakterik olub onlari bir birinden ferqlendirir Dilimizdeki nitq hisselerine xas olan qrammatik kateqoriyalar ehatesine gore iki qrupa ayrilir Umumi qrammatik kateqoriyalar Xususi qrammatik kateqoriyalar Umumi qrammatik kateqoriyalar dedikde iki ve daha cox nitq hissesi ucun xarakterik olan kateqoriyalar basa dusulur Dilimizde hal kemiyyet mensubiyyet xeberlik kateqoriyalari isme mexsus olmaqla beraber isimlese bilen diger nitq hisselerine de aid oldugundan umumi qrammatik kateqoriyalar adlanir Xususi qrammatik kateqoriyalar ise yalniz bir nitq hissesi ucun xarakterik olur Sifetin derece kateqoriyasi elecede fele mexsus butun qrammatik kateqoriyalar tekce hemin nitq hissesine aid oldugundan xususi qrammatik kateqoriyalar adlanir Qrammatikanin komeyi ile dilin qrammatik qurulusu onun fonunda butun qrammatik kateqoriyalar oyrenilir Novleri RedakteQarsiya qoydugu meqsedden asili olaraq qrammatikanin asagidaki novleri var Tarixi qrammatika sozlerin soz birlesmeleri ve cumlelerin qurulusu deyisme ve inkisafini tarixi aspektde oyrenir Muqayiseli qrammatika bir dilin dialekt ve siveleri ile edebi dil formasini muqayiseli sekilde oyrenir Tarixi muqayiseli qrammatikada qohum dillerin qrammatik durulusu tarixi aspektde ve muqayiseli sekilde oyrenilir Tesviri elmi qrammatikada dilin hazirki inkisaf veziyyeti muasir seviyyede dilin qrammatik qurulusu elmi sekilde oyrenilir Dilin qrammatik qurulusunda iki esas proses musahide olunur 1 Sozlerin cumlede deyismesi muxtelif sekle dusmesi prosesi 2 Sozlerin cumlede cumlelerin metnde elaqelenmesi birlesmesi prosesi Bunlardan birincisi yeni sozlerin deyismesi morfologiyanin sozlerin soz birlesmesi ve cumle cumlelerin metn seklinde birlesmesi prosesi ise sintaksisin tedqiqat obyektini teskil edir Belelikle qrammatika ozunde bir biri ile six elaqede olan iki dilcilik sobesini morfologiya ve sintaksisi birlesdirir Edebiyyat RedakteGulare Abdullayeva Muasir Azerbaycan dili II hisse Morfologiya sintaksis Elm ve tehsil Baki 2013 seh 3 6 Vikikitabda Qrammatika movzusuna dair metn var Menbe https az wikipedia org w index php title Qrammatika amp oldid 5887474, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Dilimizin tərkibində özləşmə meyilləri. Qrammatik norma.

Alınma sözlərin türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də baş vermiş və indiyə qədər işlətdiyimiz bəzi sözlər – qurultay, bildiriş, görüntü, başqan, seçki, ildönümü və s. bu cür yaranmışdır. Son vaxtlarda da bu qayda ilə bəzi leksik vahidlər yaranmışdır: çilmərlik, saxlanc (maliyyə termini kimi), əyləc (tormoz), dönüm (mərhələ), dürlü (müxtəlif), qaynaq (mənbə), çaödaş (müasir), yüzillik(əsr),durum (vəziyyət),özəlləşmə (xüsusiləşmə) və s. Bu cür sözlər dildə öz qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənir və həmin sözlərin sinonimlik imkanlarını artırır.

Bəzən isə dildən çıxmış sözlər yenidən istifadəyə verilir. Bu cür sözlər dirilən sözlər adlanır. Məsələn, yarlıq, ulus, ulu, dürlü,çavuş nəsnə və s.

Qrammatik norma.

Dilimizin qrammatik norması ümumxalq dilinin qrammatik quruluşunu təzahür etdirir, onun təbiətinə uyğun formada vəzifə daşıyır.

Qrammatik normanın tələblərindən biri də sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasıdır.

Bu əlaqələr düzgün qurulmadıqda şıfahı və yazılı nitqdə qrammatik səhvlər meydana çıxır. Bu cür səhvlərə yol verməmək nitq mədəniyyətinin mühüm şərtlərindən birini təşkil edir.

Qrammatik normalar dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

Miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilməlidir: altı adam, bəş qələm (üç adamlar, bəş qələmlər desək, qrammatik norma pozulmuş olaçaq).
Adlara əvvəl kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbər kateqoriyasının əlaməti (şəkilçisi) artırılır: uşaq -lar-ınız-ın-dır; dost-lar -ımız -dan-sınız.
Fel kökünə əvvəl təsirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs-xəbər əlaməti (şəkilçisi) artırılır: yan-dır-ıl-malı-dır: yu-yun-sa-nız; yaz-dır-ası-sınız
Mübtəda və xəbər cümlədə şəxsə,müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır: Siz şagirdsiniz . Onlar valideyndirlər
Cümlədə söz sırası gözlənilir. Əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir. Təyin təyin olunan cümlə üzvündən əvvəl işlənilir, zərflik, əsasən, xəbərdən əvvələ düşür: Uşaqlar rəngli kitabları çox sevirlər.