AZƏRBAYCAN ETNOQRAFİYASI

_______________Milli Kitabxana______________
76
Xalq yaradıcılığı çox zəngin və geniş əhatəlidir.
Əfsanələr, əsatirlər, lətifələr, xalq mərasim və adətləri, nağıllar,
dastanlar, bayatılar, laylalar, oxşamalar, sayaçı sözləri,
holavarlar, atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar və s. bir tərəfdən
xalqın ictimai həyat tərzini, onların sosial zülmə və yadellilərə
qarşı mübarizə motivlərini əks etdirmiş, digər tərəfdən ailə-
məişət məsələlərini, Vətənə, elə-obaya, əməyə dərin məhəbbət
hissini əks etdirmişdir.
Qədim Azərbaycan nəğmələri xüsusi əhəmiyyətlidir. Bu
nəğmələrdə əhalinin təsərrüfat və məişət həyatı xüsusi ilə öz
əksini tapmışdır.
Xalq milli bayramlarda öz adət-ənənəsini daha yaxşı
biruzə verir. Novruz bayramı ərəfəsində həyət-baca təmizlənir,
ev silinib-süpürülür, hamı təzə və şux geyinib bayram əhval-
ruhiyyəsində olur. İnama görə, həmin gün bütün küsülülər
barışmalı, düşmənçilik aradan qaldırılmalıdır.
Xalq yaradıcılığında səhnələşdirilmiş oyunların,
tamaşaların böyük rolu olmuşdur. Açıq havada keçirilən və
böyük tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyan bu oyunlara böyük
tamaşaçı kütləsi baxır. “Kos-kosa”, “xan-xan”, “maral oyunu”,
“kosa və gəlin”, “kilim arası” kimi xalq oyunları öz mənşə
kökləri ilə qədim Şərq xalqlarının mədəniyyətləri ilə səsləşir.
Vaxtilə Azərbaycanın Bakı, Şuşa, Şamaxı, Gəncə və Ordubad
şəhərlərində geniş şöhrət qazanmış “zorxana” yarışlarını da
xalq oyunlarına aid etmək olar. Burada pəhləvanlar xüsusi
libaslar geyərək bir-birilə yarışır, qurşaq tutur, güləşir, daş
qaldırır, öz güclərini sınayırdılar.
Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində bu günə qədər də bəzi
yerlərdə qorunub saxlanılmış xalq oyunları qədim tariximizin
bir hissəsi olmaqla insanların mənəvi aləminin
formalaşmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Odur ki,
onların bütöv Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri üzrə tədqiqi
həm də mənəvi irsin qorunub saxlanılması baxımından
qiymətlidir.

Qoyun cinsləri

Bəşəriyyət təxminən 10 min ildir ki, qoyun yetişdirir. Bu müddət ərzində müxtəlif istiqamətlərdə və məhsuldarlıq dərəcələrində bir çox cins ortaya çıxdı. Bu yazı sizi bu heyvanlarla və onların xüsusiyyətləri ilə ətraflı tanış edəcəkdir.

Qoyunların cinsinə görə ayrılması

Müəyyən bir istiqamətdəki məhsuldarlığından asılı olaraq, qoyunlar ət, süd və yun qoyunları kimi təsnif edilir. Yün üçün yetişdirilən cinslər də öz növbəsində yunun keyfiyyətinə görə siniflərə bölünür.

İncə yun

Bu istiqamətdəki heyvanların paltoları vahid bir quruluşlu uzun və nazik tüklərdən ibarətdir. Onların yunu yaxşı istidir və heyvanların məhsuldarlığı qaba tüklü insanlara nisbətən üç dəfə çoxdur. İncə yunlu qoyunlar daha çox Azərbaycan, Kalmıkiya, Aşağı Volqa bölgəsi və Şimali Qafqazda yayılmışdır. Qrup erkən yetkinliyi ilə seçilir, lakin ət məhsuldarlığı ümumiyyətlə aşağıdır.

Məşhur cinslər:

• Stavropol – erkəyin qırxılmasından sonra təmiz yunun məhsulu – 15 kq, dişi – 8 kq-a qədər;
• Gürcü incə yun kök quyruqlu – orta məhsuldarlıq – fərdi başına 5 kq;
• Vyatskaya – bir fərddən 10 kq-a qədər yun kəsilir.

Yarı incə yun

Dünya bazarında məhsullara tələbat hər gün artır, çarpaz tüklü xammal xüsusilə qiymətləndirilir. Yarım zərif yunlu qoyunları merinos qoyunları ilə çarpazlaşdırmaq yolu ilə əldə edilir.

Bilirdin?Dünyanın ən bahalı cinsi Dolan Folddur. Yetişdirildiyi Çində 2 milyon dollara mal ola bilər.

Bu gün tələb olunan növlər:

• Precos. Fransız yarı zərif yunlu qoyunlar məhsuldarlığı ilə sevindirir – fərdi başına 4-7 kq,% 48 xalis gəlir;
• Dağıstan dağı. Məhsul təxminən 55% -dir, bir qoçdan orta hesabla 6 kq qırxılır;
• Fin mənzərəsi. Amerikalı qoyun yetişdiriciləri cinsi damazlıq siyahısına əlavə etdi – siyahıda yalnız 24 adın olduğunu düşündüyünüz zaman bir uğur. Məhsuldarlıq – 4,5 kq, saç uzunluğu – 18 sm-ə qədər.

Merino

Merino ən qazanclı qruplardan biridir, incə və yumşaq yunlarına böyük tələbat var.Heyvanların yunu bütöv bir yunla kəsilir.

Ən yaxşı növlərin siyahısına aşağıdakılar daxildir:

• Rambouillet (Fransız seçimi) – 65-70-ci sinif 6-10 kq yüksək keyfiyyətli xammal;
• Sovet merinosu – orta hesabla 5-10 kq qırxılmış təmiz məhsulların% 42-si;
• Azərbaycan dağ merinosu – cinsdən asılı olaraq – 5-10 kq xammal, yun uzunluğu və keyfiyyəti toxuculuq sənayesində populyardır. Qoyunlar əsasən Qafqazın və Zaqafqaziyanın dağlıq bölgələrində yetişdirilir.

Yun

Yün cinsləri, yunun yaxşı qayıtmasına əlavə olaraq, erkən yetkinlik və əla məhsuldar ət xüsusiyyətləri ilə seçilir. Qrup uzun saçlı və qısa saçlıdır.

Məşhurlar arasında aşağıdakı növlər var:

• Rus uzun saçlı. Linkoln qoyunlarının iştirakı ilə Tver və Voronej bölgələrində yetişdirilmişdir. Polar daha çox ağ, erkən yetişir, məhsul – 65%, saç uzunluğu – 18 sm;
• Linkoln. Dalğalı, 30 sm uzunluğa qədər yun, keyfiyyətli sinif 42. Bir qoçdan ildə 14 kq-a qədər xammal kəsilir, dişi az verir – orta hesabla 6 kq;
• Ləzginskaya. Heyvanlar Qafqaz kök quyruqlu cinslər qrupuna aiddir. İldə iki dəfə kəsilməklə 3,5 kq xammal verilir, aşağı uzunluğu 4 sm, qarınqulu 15 sm-dir.

Ət

Bu qoyunlar arasında bir qrup kök quyruqlu heyvan seçilir. Onların əsas fərqi, yağ quyruğu deyilən quyruq yaxınlığında yağ yığılmasıdır. Bundan əlavə, qrupun ümumi təsvirində inkişaf etmiş bir əzələ korsesi, sürətli kilo və gənc heyvanların gündəlik yüksək kilo alması kimi xüsusiyyətlər var.

İstiqamətin ən yaxşı nümayəndələri:

• Vendée. Fransızlar heyvanları arıq, bir qədər şirin ətli, ebru əlamətləri olan və demək olar ki, qoxusu olmayan heyvanlar yetişdirdilər. Məhsuldarlıq – təmiz xammalın 50% -i, erkən yetişən heyvanlar 6 ayda kəsilir. Bir quzunun gündəlik çəki artımı 450 q, 4 aylığında 60 kq ağırlığında;
• Buubei – əti dana ilə müqayisə edilir, qoxusu yoxdur, dadı incədir. Çıxış -% 52, 7 aylıq qırğın, bu anda çəki 40 kq. Çox güclü toxunulmazlığı olan cinslərdən biri;
• Frolovskie qoyunları, praktik olaraq xəstələnməyin, ət məhsuldarlığı – 50%. Məhsullar pəhriz xüsusiyyətləri ilə qiymətləndirilir: nazik yağ təbəqəsi, zərif dadı, şirəsi;
• Alman merinoland – ətin arıqlığı, qoxu çatışmazlığı və ebrusuna görə restorançılar tərəfindən qiymətləndirilir. Çıxış -% 53, 4 aylıq kəsim, karkas çəkisi – 45 kq.

Süd

Adından aydın olur ki, bu istiqamətdəki qoyunlar süd naminə yetişdirilir. Bununla yanaşı, qrup yüksək qiymətləndirilən quzu dəriləri də alır. Südün keyfiyyəti tərkibinə görə inək və keçi ilə müqayisədə daha azdır, lakin pendir istehsalında populyardır və tələb olunur.

Bilirdin?Pendirlərin əksəriyyəti istənilən süddən – inək, keçi, qoyundan hazırlana bilər. Ancaq xammalın yalnız qoyun məhsulu olduğu pendirlər var, məsələn Fransız Roquefort, İtalyan pecorino Romano və ya Yunan fetası.

Süd sektorunun ən yaxşı nümayəndələri:

• Ost Frisian. Almaniyada populyar bir cins olan bir şəxs, laktasiya dövrü başına 600 litrə qədər süd gətirir. Gündə süd məhsuldarlığı 6 litrə qədər, yağ tərkibi -% 8-ə qədər, protein tərkibi – təxminən% 5-dir. Şərqi Alman qoyunlarında böyük bir məmə və inkişaf etmiş məmə var. Yüksək süd verimi əldə etmək üçün aşağıdakı şərtlər vacibdir: qışda yaxşı otlaq və yüksək keyfiyyətli yem;
• Zwartbless. Laktasiya dövründə Hollandiyalı bir qoyun 350 litrə qədər süd gətirir. Yaxşı məhsuldarlıqda fərqlənir, tez-tez üçəm gətirir. Bundan əlavə, cins şirin, yumşaq ətə malikdir, çox yağ və quzuya xas qoxu yoxdur;
• Awassi. Suriyalı qoyunlar süd istehsalında liderdir. Baxımında iddiasız, isti və quraq bir iqlimin sərt şərtləri ilə sərtləşən uşaqlıq bir mövsümdə 800 litrə qədər məhsul verir.

Böyük cinslər

Heyvanlar ümumiyyətlə tez bir zamanda kəsim ağırlığı qazandıqları üçün ət üçün yetişdirilir. Məzmundan ümumiyyətlə tələbkar deyillər. Böyük cinslərin nümayəndələri:

• Hissar özbək cinslərilakin sürətli bir istirahət və kilo almağa malikdir.Yetkin Hissar nümunələrinin çəkisi 180 kq qoç və dişi 130 kq, erkək quru hissəsindəki boyu 90 sm, dişi 85 sm;
• Texel – Hollandiyada yetişdirilir, kişi çəkisi – 160 kq, qadın – 70 kq. Bir qoçun böyüməsində boyu 87 sm, dişi – 75 sm;
• Yağlı quyruq – yetkin qadınlar 120 kq, kişilər 160 kq çəki qazanır. Böyük sümükləri olan heyvanların quru yerlərində təxminən 80 sm, sinə ətrafında isə 100 sm var.

Ən populyar cinslər: ilk 10

Hər bir qoyun yetişdiricisi öz imkanları və yetişdirilməsindən gözləntilərindən asılı olaraq bir neçə heyvan növünə üstünlük verir.

Karakul

Qarakul qoyunlarının istiqaməti – orijinal bükülmüş yun. Cins smushkov kimi təsnif edilir, yəni smushki adlanan quzu dəriləri əlavə gəlir gətirir.

• Digər üstünlüklər də var:
• asanlıqla iqlim şəraitinə uyğunlaşmaq;
• qiymətli xəzə sahib olmaq (qarakul);
• yaxşı sağlamlıq;
• ət və süd sektorunda yaxşı məhsuldarlıq.

Dezavantaj ətin aşağı keyfiyyətidir.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	65-78 sm
Çəki	50-70 kq
Yun	3-5 kq
Ət (çıxış)	50%
Süd	30 l-ə qədər

Suffolk

İngilis cinsi ət və yun istiqaməti, məhsuldar və məhsuldar. Quzular sürətlə, gündə təxminən 400 qr çəki alır. 3 aylıq bir fərdin çəkisi 40 kq-dır.

Bilirdin? Dünyada tam albinos olan yalnız iki qoyun cinsi var, Suffolk – onlardan biri.

• Üstünlükləri:
• çoxalma və kəsişmə zamanı cinsin xüsusiyyətlərini çatdırmaq;
• davamlı və xəstəliklərə davamlı;
• əla keyfiyyətli ət, qoxusuz;
• yemək axtararaq uzun məsafələrə səyahət etmək;
• məzmunu şıltaq deyil.

Cinsin heç bir çatışmazlığı yoxdur, ən perspektivli və məhsuldar növlərdən biri hesab olunur.

Kuibışevskaya

Xoşagəlməz qoxusu olmayan əla keyfiyyətli incə yun və mərmər tipli ət ilə yüksək məhsuldar ət yun cinsidir. 7 aya qədər erkən yetişən quzular 45 kq artır, 10 ayda kəsilməyə hazırdırlar.

Vacibdir! Kuibyshevskaya yaxınlığındakı qoyun otağında mükəmməl quru olmalıdır, otlaq qoruğu yun islanmaması üçün bir tökmə ilə təchiz olunmuşdur: keyfiyyətini itirir.

• Kuibışev nümunələrinin üstünlükləri arasında:
• yüksək keyfiyyətli ət və yun;
• güclü sümüklər, dözüm;
• sabit kilo;
• havaya uyğunlaşma.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	75-78 sm
Çəki	120-170 kq
Yun	4-7 kq
Ət (çıxış)	54%
Süd	30 l-ə qədər

Romanovskaya

Qoyun buynuzsuzdur, başı da çırpılmış bir profilə malikdir. Bərəkətli qadınlar yaxşı süd verimini göstərirlər. Südləri pendir istehsalında və mayalanmış süd məhsullarının istehsalında tələb olunur.

• Romanovskayanın üstünlükləri:
• yüksək keyfiyyətli qoyun dərisi;
• yağlı sağlam süd;
• məhsuldarlıq;
• bahalı yem tələb etmir;
• quzuların sürətli böyüməsi.

• Dezavantajları:
• qorxu;
• xüsusilə böyük bir əhalinin fonunda zəif toxunulmazlıq;
• həssas tənəffüs sistemi (viral xəstəliklərə meyl).

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	65-70 sm
Çəki	60-100 kq
Yun	1.8-3 kq
Ət (çıxış)	47%
Süd	160-220 l

Dorper

Dorper Cənubi Afrikanın yerli sakinidir, yalnız ət növüdür, palto çox qısadır. Quzular kilo qazanmaqda çempion sayılır; 4 ayda təmiz körpələr 65 kiloqramdır. Cinsi yetkinlik 7 aya təsadüf edir və ov dövrü mövsümə bağlı deyildir. Qoyun yetişdirənlər də asan doğuş fonunda çoxlu hamiləlikdən məmnundurlar. Dişi qoyun başına 2-5 körpə gətirir, ildə qoyun sayı 2, hamiləlik 4-5 ay davam edir. Sağ qalma nisbəti demək olar ki, 100% -dir.

Qoyun dərisi dəri sənayesində qiymətləndirilir və məşhur Gloucester əlcəyi ondan hazırlanır. Dezavantajları, quyruğu bağlamaq ehtiyacı və daimi çəki nəzarətidir. Heyvan çox qazanarsa, ətdə çox miqdarda yağ olacaq və bu da bazar dəyərini aşağı salacaqdır.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	60-70 sm
Çəki	95-140 kq
Ət (çıxış)	59%
Ət keyfiyyəti	Pəhriz, arıq

Kalmık

Bu heyvan ətli-yağlı bir istiqamətdir. Zərif ləzzətli və incə lif quruluşlu əla keyfiyyətli ət. Quzular 6 ayda kəsilməyə gedir. Şərqdə yağ quyruğu yağı kulinariya, müalicəvi və kosmetik məhsul kimi qiymətləndirilir.Cinsin dezavantajları arasında süd azlığı, süd əmizmə əmziklərinin yüksək və çox istiqamətli mövqeyi ilə maneə törədilir. Qadınlar mastitə meyllidirlər.

Kalmık qoçları sürətlə kökəlir, davamlı və xəstəliklərə davamlıdır.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	76-83 sm
Çəki	90-140 kq
Ət (çıxış)	50%
Donuz (kök quyruq)	17 kq-a qədər

Ile de France

Qoç, rambouille merinosu və İngilis Dishleys-dən keçərək yetişdirildi. Cins məhsuldardır və sürətlə böyüyür. Çoxalma mövsümə bağlı deyildir, ümumiyyətlə 2 və ya daha çox körpə dünyaya gəlir. Gündəlik artım – 340 g.5 yaşında quzuların çəkisi təxminən 50 kq. Quzu əti şirəli və yumşaqdır, “ətir” hiss olunmur. Bundan əlavə, Fransızlar incə, yüksək keyfiyyətli yuna sahibdirlər.

Cinsin əsas artısı iqlim şəraitinə yüksək uyğunlaşmasıdır.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Çəki	65-100 kq
Yun	4-6 kq
Ət (çıxış)	53%
Süd	Süd verimi başına 2,5-3 litr

Askanian

Askanian merinosları kəsik başına 20 kq-a qədər çox incə yunlu yun verir. Ət yüksək keyfiyyətli, şirəli və həssasdır, uzun istilik müalicəsi tələb etmir. Qadınların məhsuldarlığı yüksəkdir – uşaqlıqda bir quzu başına 3 quzu qədər. Dezavantaj, yunun çirkləndirən əhəmiyyətsiz bir yağ istehsalıdır.

Dişi cinslər genetik xüsusiyyətlərini ötürdükləri üçün digər cinslərin damazlıq keyfiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün tez-tez istifadə olunur.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	70-80 sm
Çəki	60-120 kq
Yun	8-19 kq
Yuyulmuş yun məhsuldarlığı	45%
Ət (çıxış)	50%

Altay

Altay qoçlarından 11 kq-a qədər, yüksək sinif 64. Polar nazik paltar materiallarının istehsalı üçün uygundur. Ət məhsuldarlığı da xoşdur, ətin açıq bir qoxusu yoxdur, orta dərəcədə yağlı və şirəlidir. Fərdlər məhsuldardır, sağlamlıqları və aşağı temperaturlara qarşı müqaviməti var. Əhəmiyyətli bir dezavantaj, hok birləşmələrində bir qüsur kimi qəbul edilir.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Böyümə	80-90 sm
Çəki	60-100 kq
Yun	7-11 kq
Ət (çıxış)	49%
Süd	90 l

Gorkovskaya

XX əsrin otuzuncu illərində, yerli Qoçlarla İngilis Hempşirini keçərək keçmiş Qorki bölgəsində yetişdirildi. Yaranan fərd əla toxunulmazlığa, dözümlülüyə, yüksək məhsuldarlığa malikdir. Gorkovskaya məhsuldarlıq ilə seçilir – 140%, quzularda gündəlik çəki artımı 240 qr.Cəhvərlər tərəfindən qeyd olunan yeganə çatışmazlıq yunun qeyri-bərabər incəliyidir.

Xüsusiyyətlər	Göstəricilər (qadın, kişi)
Çəki	80-120 kq
Yun	4-6 kq
Ət (çıxış)	55%
Süd	155 l

Yetişdirmə üçün düzgün cinsi necə seçmək olar

Qoyun yetişdirməyə yeni gələnlər, növlərinin seçiminə yaxınlaşmalı və məsuliyyətlərini artıraraq öz ümidlərindən məyus olmamalıdırlar. Fərqli heyvanlar haqqında məlumatlar İnternet mənbələrindədir, onlardan başqa bu gün bu mövzuda sərgilər və təqdimatlar keçirilir.

Şərtlər

Ev heyvanlarının hamısı iqlim şəraitinə uyğunlaşmır. Bəzi insanlar soyuğa dözə bilmirlər, bəziləri istiyə davamlı deyillər. Məsələn, qalın yunlu qoyunlar istənilən havada özlərini yaxşı hiss edirlər; qısa saçlı qoyunlar isti bir qış keçirməlidirlər.

Vacibdir! Yetkinlərin quzulara zərər verməməsi üçün uşaq bağçası üçün ayrı bir yer ayırmaq vacibdir.

Sürü saxlamaq üçün bir otaq qurarkən, gələcək qoyun bürcünün ölçüsünü hər bir fərd üçün ən azı 1 m² fərdi sahəyə ehtiyac ilə əlaqələndirmək lazımdır. Meyvə verən dişilərin ölçüsündən asılı olaraq 1,6-1,8 m², damazlıq qoç isə 2-3 m² sahəyə ehtiyac duyur.

Fermanın yanında bir otlaq olmalıdır. Budur sürü bütün il üçün mineral və vitamin tədarükü alır.

Otaqdakı döşəmələr isti və sərt olmalıdır, beton döşəmə mastit və ya soyuqdəymə, yumşaq döşəmələr əza xəstəlikləri riskidir. İçməli kasalar fərdi olmalıdır, həmişə təmiz və şirin su ilə dolmalıdır, heyvanlar çox içir.Uzunsov formalı qidalandırıcılar 3-4 nəfərlik bir qaba əsaslanır. Gəzinti zamanı yağışdan və istidən, içənlərdən, duzlu briketlərdən gizlənə biləcəyiniz bir saray qoymaq məsləhətdir.

Tercih olunan nəticə

Ümumiyyətlə heyvan yetişdirmək hər hansı bir məhsul əldə etmək istəyi ilə əlaqələndirilir.

Qoyun xammalı növlərinə qısa giriş:

• ət – quzu bir çox ölkədə həssaslığı, şirəsi və arıqlığı ilə qiymətləndirilir. Bir çox çeşid uzun hazırlıq tələb etməyən və xüsusi bir qoxusu olmayan mərmər məhsulları istehsal edir;
• süd – sağlam, yağlı, istehlakçılar həm fərdi şəxslər, həm də fermentləşdirilmiş süd məhsulları, pendir süd məhsulları istehsalçıları ola bilər;
• kök quyruq – kosmetik və kulinariya məqsədləri üçün istifadə olunur, zəngin kimyəvi tərkibə malikdir, müalicəvi xüsusiyyətləri ilə qiymətləndirilir. Onun köməyi ilə soyuqdəymələri, ağciyər və bronx xəstəliklərini, dəri, hemoroid, oynaq problemlərini müalicə edirlər;
• dəri – geyimli qoyun dərisi kürk paltar, papaq, qoyun dərisi, isti ayaqqabı və s. istehsalında istifadə olunur.
• yun – toxunmuş və tikilmiş paltar, xalça, keçə və ondan hazırlanan məhsullar, corab istehsalı.

Əvvəlcə qoyun yetişdirmək investisiya tələb edə bilər, lakin düzgün seçilmiş bir sürü və böyümək şərtləri ilə tanış olduqda, gəlir 100% -dir. Sənayenin üstünlüyü, yetişdiricinin əldə edə biləcəyi geniş məhsul seçimidir.

AZƏRBAYCAN ETNOQRAFİYASI

AZƏRBAYCAN ETNOQRAFİYASI
Azərbaycanlılar Qafqaz regionunda say etibarilə yerli
xalqlar arasında birinci ümumilikdə is,ə ruslardan sonra ikinci
yerdə dururlar. Azərbaycan Respublikası əhalisinin sayı 8,3
milyondur. Azərbaycanda 8 milyondan çox azərbaycanlı yaşa-
yır. Bundan başqa azərbaycanlılar Gürcüstanda, Mərkəzi Asiya
və Qazaxıstanda, Rusiyada, Türkiyədə böyük qruplar halında
yaşayırlar. Dünyada hazırda 50 milyondan çox azərbaycanlı
yaşayır. Azərbaycan çoxmillətli ölkədir. Burada azərbaycan-
lılarla yanaşı çoxlu miqdarda etnik qruplar: ləzgilər, avarlar,
saxurlar, rutullar, udinlər, xınalıqlar, qrızlar, buduqlar,
gürcülər, talışlar, tatlar, türklər, ruslar, ukrainlər, belaruslar və
digər хаlqlаr yaşayırlar. Azərbaycanda subetnoslar еtnоqrаfik
qruplаr da yaşayır: ayrımlar, padarlar, şahsevənlər və s. bu cür
subetnoslara aiddir. Bu subetnosların dili Azərbaycan dilidir.
Еtnik qruplаr tаtlаr, tаlışlаr, kürdlərin dilləri – Аvrоpа dil
аiləsinin İrаn budаğınа аiddir. Qafqaz dilli xalqlar isə ləzgilər,
avarlar, saxurlar, udinlər, buduqlar, qrızlar, xınalıqlar,
yengiloylardır ki, bunlar da başlıca olaraq Azərbaycanın şimal-
şərq və şimal-qərb rayonlarında məskunlaşmışlar.
Azərbaycan dili türk dillərinin cənub-qərb qrupuna daxil
olmaqla 4 dialekt toplusuna və bir çox şivələrə bölünür. 4
dialekt qrupu aşağıdakılardır:
1) Şərq qrupu: Quba, Bakı, Şamaxı dialektləri; Lənkəran
və Muğan şivələri daxildir;
2) Qərb qrupu: Qazax, Gəncə, Qarabağ dialektləri; Ayrım
şivəsi daxildir;
3) Şimal qrupu: Şəki dialekti; Zaqatala-Qax şivəsi;
4) Cənub qrupu: Təbriz, Naxçıvan, Ordubad dialektləri;
İrəvan şivəsi.

_______________Milli Kitabxana______________
70
ƏKİNÇİLİK VƏ MALDARLIQ: Azərbaycanın təbii-
coğrafi şəraiti ta qədimdən burada əkinçilik mədəniyyətinin
inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli imkan yaratmışdır. Arxeoloji
materiallar təsdiq edir ki, burada dəmyə və süni suvarmaya
əsaslanan dənli bitkilər əkinçiliyi ilə yanaşı bağçılıq,
üzümçülük və digər əkinçilik sahələri inkişaf etdirilirdi.
Əkinçilik sistemi iki üsulla aparılırdı: dəmyə və suvarma
əkinçiliyi. Bir qayda olaraq su çıxarılması mümkün olmayan
əlvеrişli sahələrdə dəmyə əkinçiliyi tətbiq olunurdu. Subasar
ərazilərdə isə suvarma əkinçiliyi geniş yayılmışdı. Qədim
vaxtlardan Azərbaycanda yazlıq və payızlıq əkin sistemi tətbiq
edilirdi. Bu sistem taxil əkinlərinə daha çox tətbiq edilir.
Payızlıq taxıla daha çox üstünlük verilir. Taxıl bitkilərindən,
əsasən, sarı buğda, ağ buğda, qaraqılçıq, xırda buğda, qırmızı
buğda, kərə buğda üstünlük təşkil edir.
Azərbaycanda müxtəlif çəltik növləri yetişdirilirdi. Ən
geniş yayılan çəltik növləri ənbərbu, sədri, çiləyi, çampo,
marağa, əkülə, şabran, şəril sarıqılçıq, qırmızıqılçıq və
başqalarıdır. Çəltik bitkisinin müxtəlifliyi onun qədim tarixə
malik olduğunu sübut edir. Azərbaycanın ayrı-ayrı zonalarında
çəltik becərilən sahələr xır, zəmi, bicar və s. adlar altında
tanınır. Toxum səpilmiş bu sahələr, demək olar ki, məhsulun
yetişməsinə qədər suyun altında olur. Digər dənli bitkilərə
nisbətən çəltiyin suya təlabatı daha böyükdür.
Qədim əkinçilik mədəniyyətinə malik olan Azərbaycan
özünün bostan-dirrik məhsulları ilə də məşhurdur. Bakı, Ərəş
və Göyçay qəzalarında XIX əsrdə bostançılıq daha çox inkişaf
etmişdir. Muğan ərazisində daha çox qarpız yetişdirilməsi ilə
məşhurdur. Lənkəranda 23 adda dadlı qovun yetişdirilirdi.
Abşeronda məşhur Qala və Zirə qarpızları yetişdirilirdi.
Azərbaycanın ənənəvi təsərrüfat bitkilərindən biri də
pambıq olmuşdur. Pambıqçılıq Azərbaycan kənd təsərrüfatının
elə sahələrindən idi ki, burada sahibkarlar artıq muzdlu əməyin
tətbiqinə üstünlük vermişlər. Muzdlu işçilər, əsasən, Cənubi

_______________Milli Kitabxana______________
71
Azərbaycandan və Dağıstandan gələnlər, o cümlədən,
Azərbaycanın öz daxili vilayətlərində yaşayan torpaqsız
kəndlilər olmuşlar.
XIX-XX əsrlərdə tütünçülük də əsas sahələrdən biri
olmuşdur. Azərbaycanda tütünçülüyün inkişafına təsir göstərən
ən əsas amillərdən biri xaricdən gətirilən tütün üzərinə qoyulan
gömrük xərcinin artması olmuşdur.
Abşeron kəndlərində ən qiymətli bitki növlərindən olan
zəfəran yetişdirilməsi əsas sahələrdən biridir. Abşeronun
kəndində bu bitkinin yetişdirilməsinə üstünlük verirlər.
Azərbaycan toxucularının boyaq maddələrinə olan
ehtiyacını ödəmək məqsədilə Quba, Göyçay və Lənkəran
ərazilərində qırmızı boya əkinçiliyi xeyli inkişaf etmişdi. Lakin
XIX əsrin 70-ci illərində alizarinin kəşfi bu bitkiyə olan
ehtiyacı azaltdığından qırmızı boyanın istehsalı sürətlə azaldı.
Azərbaycanda ipəkçilik də bir təsərrüfat sahəsi kimi
qədim tarixə malikdir. Mingəçevirdə arxeoloji abidələrinin
verdiyi məlumata görə, hələ e.ə. II-I əsrlərdə yerli sakinlər
pambıq, kətan və yun parçalarla yanaşı ipək parçalardan da
istifadə etmişlər. XIX əsrdə ipək istehsalına görə Nuxa qəzası
birinci yeri tuturdu. İpəkçilikdə barama qurduna xidmətin
təşkilinin böyük rolu və əhəmiyyəti olmuşdur.
Azərbaycanda mühüm təsərrüfat sahəsi kimi bağçılıq və
üzümçülük də əsas yer tutur. Bu təsərrüfat sahəsinin tarixi
Tunc dövründən başlayır. Tarixi mənbələrdə Azərbaycan
meyvələrinin şöhrəti haqqında geniş məlumatlara rast gəlinir.
Azərbaycan üzümünün şöhrəti Rusiya və Avropa ölkələrinə
yayılmışdır. Azərbaycanda 4 cür tənək becərmə üsulu
olmuşdur: 1) Tənəklə bilavasitə qumlu sahələrdə öz kökü
üstündə bitib inkişaf edir (Abşeron); 2) Tənəklər ağacların
gövdəsinə, budaqlarına sarınan vəziyyətdə inkişaf edir; 3) Lək
üsulu – tənəklərin üstü qışda torpaqla örtülür (Naxçıvan); 4)
Tənəklər bir-biri ilə əlaqələndirilən yerdə basdırılmış payalara
qaldırılır (Gəncə-Qazax).

_______________Milli Kitabxana______________
72
Əkinçiliklə yanaşı iqtisadiyyatın əsasını təşkil edən
təsərrüfat sahələrindən biri də maldarlıq olmuşdur.
Azərbaycanda ipəkçilik, arıçılıq, ovçuluq və balıqçılıq da
mövcud olmuşdur. Oturaq maldarlıq, əsasən, düzən ərazilərdə
− Kür, Gəncəbasar və Xəzər ovalıqlarında yayılmışdır.
Maldarlığın köçmə otlaq forması da geniş yayılmışdır. Köçmə
təsərrüfat sistemi üç təbii zonanın – düzən, dağlıq və dağətəyi
ərazilərin yem ehtiyatından və iqlim şəraitindən səmərəli
istifadə olunmasına əsaslanır. Azərbaycan maldarları bir qayda
olaraq öz heyvanlarını noyabr ayının ortalarından mart ayının
ortalarına qədər qışlaqlarda saxlayırlar. Bundan sonra
yaylaqlara köç edilir. Köç və onunla əlaqədar olan digər xərclər
maldar əhalinin illik büdcəsinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil
edir. Qoyunçuluq təsərrüfatı Azərbaycan maldarlığının ən
gəlirli sahələrindən biridir. İkinci mühüm sahə iri buynuzlu
mal-qaranın saxlanmasıdır. Maldarlıqla atçılıq da mühüm yer
tutur.
Kənd təsərrüfatının mühüm sahələrindən biri arıçılıqdır.
Bu sahə, əsasən, Gədəbəy, Xanlar, Quba, Qusar, Şəki,
Zaqatala, Daşkəsən, Şamaxı və Astara rayonlarında inkişaf
etmişdir.
Ev peşəsi və sənətkarlıqda əsas yeri gön-dəri istehsalı,
dekorativ-tətbiqi sənət, xalçaçılıq, ağacişləmə, metalişləmə,
daşişləmə, dulusçuluq, toxuculuq tutur.
YAŞAYIŞ MƏSKƏNLƏRİ: Azərbaycanın kəndləri 4
tipdir: Yol kənarı; Çay kənarı; Düzən; Şəhər ətrafı kəndləri.
Azərbaycan kəndləri öz quruluşuna görə də 4 qrupa bölünür:
Koma-koma; Yığcam; Küçəvari; Pərakəndə formalı kəndlər.
Bundan başqa yaşayış məskənlərinin kənd, şenlik, oba kimi
tarixən qərarlaşmış ictimai-iqtisadi formaları da vardır.
Geneoloji baximdan yaşayış məskənləri monogen və
poligen xarakterli idi. İri yaşayış məskənləri ayrı-ayrı
məhəllələrə bölünərək, az-çox dərəcədə öz ənənəvi nəsli və
patronimik xüsusiyyətlərini saxlayırdılar.

_______________Milli Kitabxana______________
73
Əhalinin təsərrüfat ənənələri, mövcud inşaat materialı,
iqtisadi güzəran və etnik xüsusiyyətlər yaşayış evlərinin forma
və tip müxtəlifliyinə çox böyük təsir göstərən amillərdir.
Azərbaycan əhalisi qədim dövrlərdən bəri başlıca olaraq
əkinçilik və maldarlıqla məşğul olduğundan belə həyat tərzinə
uyğun olaraq daimi və mövsümi xarakterli yaşayış evləri inşa
edirdilər.
GEYİMLƏR: Azərbaycanda natural və yarımnatural fərdi
kəndli təsərrüfatının uzun müddət ərzində davam etməsi
müxtəlif səciyyəli geyim tiplərinin yaranmasına təsir
göstərmişdir. Bir qayda olaraq qapalı təsərrüfat formasında
istifadə üçün zəruri olan geyim materialları (gön-dəri, ipək,
pambıq, yun) hər bir ailənin öz fərdi təsərrüfatında hazırlanırdı.
Milli qadın geyim kompleksinə üst və can köynəkləri,
cüttuman, taybalaq, darbalaq, zıbını (gödəkcə), çəpgən,
çərkəzi, ləbbadə, nimtənə, küləcə, katıbı, kürdü, çalma, arxalıq,
çutqu, ləçək, örpək, kəlağayı, başmaq, çust, corab, kəmər və
müxtəlif bəzək növləri daxildir. Ənlik, sürmə və vəsmə kimi
kosmetik vasitələr, habelə, xına və rəng Azərbaycan
qadınlarının məişətində az yer tutmamışdır.
Ənənəvi kişi geyimləri tuniki və doğrama biçimli can və
üst köynəklərindən, şalvardan, arxalıq, çuxa və papaqdan,
habelə, müxtəlif ayaqqabı növlərindən ibarətdir. Yapıncı və
kürk geniş yayılmış geyim tipləri olmasa da, əhalinin müəyyən
təbəqələri bundan geniş istifadə etmişdir. Toqqa və qurşaq
geyim kompleksini tamamlayan başlıca mədəni amillərdir.
MİLLİ YEMƏKLƏR: Azərbaycan xalq yeməkləri və
içkilər maddi mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi öz
müsbət ənənələrini dövrdən-dövrə keçirərək dəyişikliyə məruz
qalmış və daha da zənginləşmişdir. Ərzaq məhsulları iki
tərkibə qruplaşdırılır: A) Bitki mənşəli məhsullar: 1) Çörək
məhsulları; 2) Meyvə-tərəvəz məhsulları; B) Heyvan mənşəli
məhsullar: 1) Ət xörəkləri; 2) Süd məhsulları. Oturaq həyat
tərzi keçirən əhali, əsasən, əkinçilik bitkilərinə və tərəvəz

_______________Milli Kitabxana______________
74
növlərinə, onlardan hazırlanmış ərzaq məhsullarına üstünlük
verirdisə, maldarlıqla məşğul olan əhali isə ət və süd
məhsullarına üstünlük verirdi.
Undan həm çörək, həm də müxtəlif xəmir xörəkləri
hazırlayırlar. Bunlara misal olaraq xəngəl, xəşil, quymaq,
umac, əriştə, həsi (qındı) və başqalarını göstərmək olar.
Xəngəlin əsas növləri sulu və quru xəngəl növləridir. Gəncə-
Qazax zonasında xəngəl xörəyi daha çox bişirilir. Burada
“qurut xəngəli” adlı xörək quru xəngəl növünün adı kimi
tanınmışdır.
Azərbaycan milli xörəklərinin xeyli hissəsi düyüdən
hazırlanır. Düyüdən 50 növ plov hazırlayırlar. Azərbaycan
mətbəxində quş əti və balıq məhsulları da əhəmiyyətli yer
tutur.
Maldarlıq geniş yayılmış ərazilərdə süd məhsulları, qatıq,
pendir, xama, qaymaq geniş istifadə olunur. Pendirlər müxtəlif
növdə olur. Bakı, Zuvand, Gəncə, Qazax, Qarabağ, Talış,
Quba-Qusar, Şirvan pendirləri bir-birindən fərqləndirilir. Ət
xörəkləri, əsasən, payız və qış aylarında süfrədə əsas yeri tutur.
Yerli qadınlar kəsilmiş heyvanın baş-ayağından kəllə-paça
bozbaşı da hazırlayırlar. Bu xörək xalq təbabətində üstünlük
verilən qida növlərindən biridir.
Azərbaycan yeməkləri iki qrupa ayrılır: mərasim
yеməkləri və gündəlik yeməkləri. Mərasim yeməkləri bayram
günlərində, toylarda, yasda və digər məişət işlərində hazırlanır.
Gündəlik yeməklər isə səhər, günorta və axşam yeməklərindən
ibarətdir.
Azərbaycan süfrəsinin ənənəvi içki növləri də vardır.
Bunlar soyuq və isti içki növləridir. Soyuq içki növlərinə su,
şərbət, ayran, atılama və çeşidli şirələr aiddir. İsti içki növlərinə
daha çox çay aiddir.
NƏQLİYYAT VASİTƏLƏRİ: Azərbaycanda başlıca
olaraq quru və su yolları, dəmir yolları əsas əhəmiyyətlidir.
Azərbaycanda xalq nəqliyyat vasitələri 4 qrupa ayrılır: Piyada;

_______________Milli Kitabxana______________
75
Minik-yük; Təkərsiz; Təkərli nəqliyyat vasitələri. Su nəq-
liyyatının da müxtəlif növləri vardır.
AİLƏ: Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasına
qədər patriarxal ailə ukladının güclü qalıqları saxlanılır və
bunlar bütünlüklə şəriət qanunları çərçivəsində nizama
salınırdı. Başlıca ailə formaları monoqam və patriarxal ailə
nikаh formaları idi. Azərbaycanın ailə münasibətlərində iki
forma – ekzoqamiya və endoqamiya gеniş yаyılmışdır.
Endoqamiyanın kroskuzen, ortokuzen, sororat kimi nigah
qaydalarına riayət olunur.
ŞƏHƏR MƏDƏNİYYƏTİ:
Azərbaycanda qədim
dövrlərdən bəri şəhər mədəniyyəti formalaşmış və inkişaf
etmişdir. Hal-hazırda Qafqazın ən böyük şəhəri olan Bakıda 2
milyondan çox əhali yaşayır. Azərbaycanda Gəncə, Sumqayıt,
Mingəçevir, Şəki, Şuşa və digər iri şəhərlər də mövcuddur. Bu
şəhərlərdə, əsasən, sənayenin müxtəlif sahələri inkişaf etdirilir.
MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏT: Mədəniyyət tarixi də
insanların öz tarixi qədər qədimdir. Etnoqraflar, adətən,
mədəniyyət anlayışını maddi və mənəvi mədəniyyət tiplərinə
bölürlər. Maddi mədəniyyət elementlərinə yuxarıda qeyd
etdiyimiz nəqliyyat və yükdaşıma vasitələri, yaşayış
məskənləri, evlər və təsərrüfat tikintiləri, yeməklər və içkilər,
geyimlər və bəzəklər, o cümlədən, əmək alətləri, qab-qacaqlar
və s. daxildir. Mənəvi mədəniyyət anlayışına insanın zehni
əməyi nəticəsində yaradılan bütün şeylər daxildir. Bunlar,
əsasən, adət və ənənələr, elm, din, fəlsəfi görüşlər, xalq
yaradıcılığı nümunələri, ədəbiyyat, incəsənət, müxtəlif inam və
etiqadlardır.
Mənəvi mədəniyyətin xüsusi sahəsi kimi şifahi xalq
yaradıcılığının qədim tarixi vardır. Xalqın keçmiş tarixini,
məişətini, təsərrüfat sahələrini əks etdirən folklor materialları
əsrlər boyu ağızdan-ağıza keçib dillər əzbəri olmuş və gələcək
nəsillər üçün həmişə mühüm tərbiyəvi rol oynamışdır.

_______________Milli Kitabxana______________
76
Xalq yaradıcılığı çox zəngin və geniş əhatəlidir.
Əfsanələr, əsatirlər, lətifələr, xalq mərasim və adətləri, nağıllar,
dastanlar, bayatılar, laylalar, oxşamalar, sayaçı sözləri,
holavarlar, atalar sözləri, məsəllər, tapmacalar və s. bir tərəfdən
xalqın ictimai həyat tərzini, onların sosial zülmə və yadellilərə
qarşı mübarizə motivlərini əks etdirmiş, digər tərəfdən ailə-
məişət məsələlərini, Vətənə, elə-obaya, əməyə dərin məhəbbət
hissini əks etdirmişdir.
Qədim Azərbaycan nəğmələri xüsusi əhəmiyyətlidir. Bu
nəğmələrdə əhalinin təsərrüfat və məişət həyatı xüsusi ilə öz
əksini tapmışdır.
Xalq milli bayramlarda öz adət-ənənəsini daha yaxşı
biruzə verir. Novruz bayramı ərəfəsində həyət-baca təmizlənir,
ev silinib-süpürülür, hamı təzə və şux geyinib bayram əhval-
ruhiyyəsində olur. İnama görə, həmin gün bütün küsülülər
barışmalı, düşmənçilik aradan qaldırılmalıdır.
Xalq yaradıcılığında səhnələşdirilmiş oyunların,
tamaşaların böyük rolu olmuşdur. Açıq havada keçirilən və
böyük tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyan bu oyunlara böyük
tamaşaçı kütləsi baxır. “Kos-kosa”, “xan-xan”, “maral oyunu”,
“kosa və gəlin”, “kilim arası” kimi xalq oyunları öz mənşə
kökləri ilə qədim Şərq xalqlarının mədəniyyətləri ilə səsləşir.
Vaxtilə Azərbaycanın Bakı, Şuşa, Şamaxı, Gəncə və Ordubad
şəhərlərində geniş şöhrət qazanmış “zorxana” yarışlarını da
xalq oyunlarına aid etmək olar. Burada pəhləvanlar xüsusi
libaslar geyərək bir-birilə yarışır, qurşaq tutur, güləşir, daş
qaldırır, öz güclərini sınayırdılar.
Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində bu günə qədər də bəzi
yerlərdə qorunub saxlanılmış xalq oyunları qədim tariximizin
bir hissəsi olmaqla insanların mənəvi aləminin
formalaşmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Odur ki,
onların bütöv Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri üzrə tədqiqi
həm də mənəvi irsin qorunub saxlanılması baxımından
qiymətlidir.

_______________Milli Kitabxana______________
77
Azərbaycanda, əsasən də Gəncə-Qarabağ bölgəsində
yayılmış qədim xalq oyunları içərisində canbaz (akrobat), şatır
(qaçışla məşğul olan adam), ipatdı, sədağ (ox), qolça, kaman,
dozu mərə, beş daş, duvaqtapma, mil oynatmaq, daş qaldırmaq
və s. geniş yayılmışdır. Xüsusilə, Novruz bayramı günlərində
Gəncə-Qarabağ bölgəsinin dağ kəndlərində cıdır, müxtəlif
idman oyunları, güləş, nizə tullamaq, oxatma, tonqal üstündən
hoppanmaq, papaq oyunu və s. yarışlar keçirilir.
Gəncə-Qarabağ bölgəsində çovkan oyunu da geniş
yayılmışdır. Çovkan uzunluğu 1 – 1,25 metrə qədər olan, başı
əyri çömçəvari əl ağacıdır. Bu oyun zamanı oyunçular iki
qrupa ayrılıb əllərinə çomaq götürürlər. Çomaqların ucu qövs
şəklində əyilmiş və nadir ipək torlarla hörülmüş olur.
Meydanın ortasında top yuxarı atılır, oynayanlar qışqıra-qışqıra
topun üstünə atılıb, onu ələ keçirməyə və rəqibin qapısı
(çuxuru) tərəfə aparmağa çalışırlar. Bu oyun meydançada ya at
üstündə, ya da piyada keçirilir. Meydançanın qarşı tərəfində
bir-birindən müəyyən məsafədə aralı oyunçuların topu atması
üçün iki çuxur qazılırdı. Top ağacdan, yaxud içərisinə at tükü
doldurulmuş materialdan hazırlanırdı. Oyunda atla iştirak
edənlər bütün oyun ərzində at üstündə olmalı idilər.
Adətən, yoxsullar, atı olmayanlar piyada oyun keçirirdilər.
Gəncə-Qarabağ bölgəsində piyada oyun daha geniş
yayılmışdır.
Gəncədə yaşayıb yaratmış Nizami Gəncəvinin “çovkan”
oyununu öz əsərində təsvir etməsi bu oyunun Azərbaycanda
geniş yayıldığını təsdiq edir. Bu haqda şair “Xosrov və Şirin”
poemasında yazır:
Dişi aslan kimi yetmiş nəfər qız,
Şirinin yanına gəldi qayğısız.
… Çovkan oynamaqda çox çevikdilər
Göydən qapırdılar topu müxtəsər [30, s.121].

_______________Milli Kitabxana______________
78
Nizami Gəncəvi “Şərəfnamə” əsərində çovkan
oyununun hələ qədimlərdən təşəkkül tapdığını, Əhəmənilər
dövründə isə daha geniş şöhrət tapdığını yazmışdır.
Çovkan oyunu haqqında Dədə Qorqud dastanında,
Əvhədi Marağayi, Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Zülfüqar
Şirvaninin, eləcə də səyyah Övliya Çələbinin, “Siyasətnamə”
əsərinin müəllifi Xacə Nizamülmülkün, Nəsiminin,
M.P.Vaqifin, M.V.Vidadinin və başqalarının əsərlərində geniş
məlumatlar vardır.
Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanında
da XII əsrdə Bağdadda “Top və çovkan” oyunu üzrə yarışlar
təşkil edildiyi göstərilmişdir. Bu yarışda dünyanın bir çox
ölkələrindən 200-dən artıq atçapan iştirak etdiyi göstərilmişdir.
Ermitajda saxlanılan və üzərində “çovkan” oyunu təsvir edilən
vaza bu oyunun Azərbaycanın Qərb bölgəsində geniş
yayılmasından xəbər verir. A.Yakubovski “Musiqiçilər təsvir
edilmiş vaza və Polo oyunu” adlı məqaləsində qeyd edir ki, bu
gözəl abidənin Asiyanın hansı vilayətində yaradılmasını demək
çətindir. Ancaq bu XII əsrə aid vaza olduğuna görə üzərində
çomaqla “çovkan” oynayan 6 atlının və oyun zamanı topu
götürən nökərin piyada fiqurunun təsviri Nizami Gəncəvinin
təsvir etdiyi çovkan oyununa yaxın olması belə güman etməyə
əsas verir ki, vaza Gəncə-Qarabağ bölgəsində hazırlanmışdır.
Gəncə-Qarabağ bölgəsində də geniş yayılmış çovkan
oyunu sonradan Azərbaycandan Hindistana və İngiltərəyə
keçmişdir. Elə Avropada da bu oyunu sevən ilk ölkə İngiltərə
olmuşdur. XIX əsrin ortalarında ingilislər Hindistanda çovkan
oynayan atlıları görmüşdülər. Oyun ingilisləri maraqlandırmış,
onlar hindlilərdən oyun qaydalarını öyrənmişdilər. Sonralar
ingilislərin özləri bu oyunla məşğul olmuş və onu “Polo”
adlandırmışdılar. Hətta 1908-1920-ci illərdə keçirilən
olimpiadalarda ingilislər, 1924-1936-cı illərdə keçirilən
oyunlarda isə argentinalılar qalib gəldilər.

_______________Milli Kitabxana______________
79
Azərbaycanda ən geniş yayılmış qədim oyunlardan biri
də “Baharbənd” və “Papaq” oyunudur. Baharın əvvəllərində
atçapanlar xüsusi çəmənliyə toplaşır və “Baharbənd” oyununa
hazırlaşırdılar. Gəncə-Qarabağ bölgəsində bu oyun xüsusi
təmtəraqla keçirilirdi. Şuşada Cıdır düzü adlanan yerin olması
da buna sübutdur. Oyun zamanı atı çapa-çapa papağını,
silahını, kəmərini, xəncərini, çuxasını, arxalığını,
ayaqqabılarını ardıcıllıqla əynindən çıxarır. Atçapan nəzərdə
tutulmuş yerdə atı geriyə sürür və sürəti azaltmadan yerə
atılmış əşyaları yığıb dəyişir. Finişə hamıdan tez çatan qalib
hesab olunur.
“Baharbənd” oyunu, əsasən, kələ-kötürlü yerlərdə
keçirilirdi. Əyri-üyrü dar cığırlarla at çapmaq gəncdən yüksək
məharər və cəsarət tələb edirdi. Gəncə-Qarabağ zonasında bu
oyun daha geniş yayılmışdı.
“Papaq” oyunu maraqlı, zarafatla keçən oyunlardan biri
idi. Bu oyunda öz papağını saxlayan və oyunun digər
iştirakçılarının başından iki və daha çox papaq götürən atlı
qalib hesab edilirdi. 8-12 atlı arasında bir qız olur. O, üzünə
yaylıq örtür və toxunulmaz hesab edilir, lakin öz yoldaşlarının
papağını götürmək hüququna malik olur. Papaqsız qalan
məğlub atlılar atdan düşürlər.
Xalqımızın mənəvi mədəniyyətində xalq musiqi
yaradıcılığının xüsusi yeri vardır. Ustad xanəndələr muğam
musiqisi əsasında şöhrət qazanmışlar. Dahi Nizami hələ orta
əsrlərdə mövcud olan muğam mədəniyyətinə öz münasibətini
“Xəmsə”sində dəfələrlə bildirmiş və 8 qədim muğam növünün
adını çəkmişdir. Nizami Gəncəvi ona bəlli olan yüzə qədər xalq
mahnılarından 30-nun adını çəkmiş, 32 musiqi alətindən bəhs
etmişdir. Azərbaycan xalq musiqi alətləri simli, nəfəsli və zərb
alətləri olmaqla üç qrupa ayrılır. Ən geniş yayılmış simli
alətlərdən qopuz, saz, tar, kamança və s. göstərmək olar.
Azərbaycanda aşıq yaradıcılığı da özünəməxsus yer tutur.

_______________Milli Kitabxana______________
80
Azərbaycan xalq rəqs sənəti də yüksək dərəcədə inkişaf
etmişdir. “Ceyranı”, “İnnabı”, “Uzun dərə”, “Bənövşə”,
“Lalə”, “Mirzeyi”, “Tərəkəmə”, “Vağzalı” kimi oyun havaları
xalqın ruhunu oxşayır. Kollektiv rəqs növlərindən olan “Yallı”
Azərbaycanda qədim rəqslərdən biridir. Yalnız kişilərin iştirak
etdiyi “Cəngi” və “Zorxana” rəqsləri dözümlülük, cəsarət və
çeviklik tələb edən rəqs növləridir.