Azərbaycan hüquq tarixi

1) Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin kiçik leytenant paqonu

Azərbaycan hüquq tarixi

Çoxəsrlik dövlətçilik ənənəsi olan Azərbaycan Respublikasının ədliyyə sisteminin xalqımızın müstəqillik uğrunda mübarizəsini, onun şanlı keçmişini əks etdirən zəngin tarixi vardır. Şərqin ilk demokratik dövləti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində ədliyyə fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilərək, Ədliyyə Nazirliyi dövlətimizin yarandığı gün – 1918-ci il may ayının 28-də təsis edilmişdir.

Həmçinin, ədliyyə orqanları və məhkəmələrin fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra qərarlar qəbul edilmiş, o cümlədən 1918-ci il noyabr ayının 14-də Azərbaycan Məhkəmə Palatasının Əsasnaməsi, noyabrın 22-də isə Ədliyyə Nazirliyinin Əsasnaməsi təsdiq edilmişdir.

Cəzaçəkmə yerlərində aparılan işin ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində əhəmiyyəti nəzərə alınaraq Hökumətin 1919-cu il 11 avqust tarixli qərarı ilə əvvəllər Daxili İşlər Nazirliyinin tərkibində olan həbsxanalar Ədliyyə Nazirliyinin tabeliyinə verilmiş, nazirliyin təşəbbüsü ilə “İstintaq hissəsinin quruluşu və gücləndirilməsi haqqında”, “Məhkəmə idarəsi sahəsində vəzifələrə namizədlər haqqında”, “Azərbaycan andlı iclasçılar məhkəməsinin təsis edilməsi haqqında”, ADR-in yaranmasından il yarım keçməsi münasibətilə ümumi amnistiya haqqında və digər qanunlar parlamentin müzakirəsinə çıxarılmışdır.

1920-ci il aprel ayında Sovet Rusiyasının XI ordusu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini işğal edildikdən sonra inqilab komitəsinin 13 may 1920-ci il tarixli qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi ləğv edilmiş, Xalq Ədliyyə Komissarlığı yaradılaraq, onun səlahiyyətlərinə qanunvericilik layihələrinin hazırlanması, məhkəmə işçilərinin seçilməsi, təlimatlandırılması və onlara inzibati rəhbərlik edilməsi, qanunçuluğa ali nəzarət və istintaqın aparılması daxil edilmişdir. Lakin 1930-cu ildə bu komissarlıq ləğv edilərək onun funksiyaları prokurorluq, Ali Məhkəmə, Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə və digər orqanlara verilmişdir.

1933-cü ildə məhkəmələrin, prokurorluğun, istintaqın birləşdirilməsi, vahid məhkəmə siyasətinin həyata keçirilməsi, bütün hakimiyyət orqanlarının, təsərrüfat müəssisələrinin, ictimai birliklərin və fiziki şəxslərin hərəkətlərinin qanuniliyini müşahidə etmək məqsədilə Xalq Ədliyyə Komissarlığı yenidən təşkil edilmiş, onun səlahiyyətinə qanun layihələrinin hazırlanması, qanunların şərhi, məhkəmə kadrlarının hazırlanması, əhaliyə hüquqi yardımın təşkili, penitensiar sistemin idarə olunması, Ali Məhkəməyə, Dövlət prokurorluğuna və vəkillərə rəhbərlik etmək funksiyaları daxil edilmişdir.

1937-ci ildə Xalq Ədliyyə Komissarlığının yeni Əsasnaməsi təsdiq edilmiş, onun səlahiyyətləri xeyli məhdudlaşdırılmış, əsas fəaliyyət sahəsi məhkəmə və notariat orqanlarının işinin təşkili və onlara rəhbərlik etməkdən ibarət olmuşdur. 1959-cu ildə Ədliyyə Komissarlığı yenidən ləğv edilmiş, məhkəmə orqanlarının fəaliyyətinə rəhbərlik və nəzarət, məhkəmə statistikasının aparılması Ali Məhkəməyə həvalə olunmuş, Nazirlər Soveti yanında Hüquq Komissiyası təşkil edilmiş və bununla da Ədliyyə Komissarlığının səlahiyyətləri ayrı-ayrı dövlət orqanları arasında bölüşdürülmüşdür.

İfrat mərkəzləşdirilmiş hakimiyyətə aludəçilik, ayrı-ayrı dövrlərdə ədliyyə orqanlarından repressiya aləti kimi istifadə edilməsinə yönələn dövlət siyasəti, bu orqanların dəfələrlə ləğv edilib yenidən yaradılması ədliyyə sisteminin sabit struktura malik olmasına və işinin təşkilinə maneçilik törədirdi.

Ədliyyə Nazirliyinin yenidən və əsaslı surətdə təsis edilməsi ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edir. 27 oktyabr 1970-ci ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi təsis olunaraq sabit fəaliyyəti təmin edilmiş, nazirlik məhkəmə orqanlarına təşkilati rəhbərliyi həyata keçirmiş, əhaliyə hüquqi yardımı yaxşılaşdırmış, notariat fəaliyyətinin və məhkəmə ekspertizalarının aparılmasını təmin etmiş, ümumiyyətlə, ədliyyə işi təkmilləşdirilərək onun gələcək inkişafı üçün əlverişli zəmin yaranmışdır.

Azərbaycan ədliyyəsi ölkəmiz dövlət müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra da ulu öndər Heydər Əliyevin diqqətindən kənarda qalmamış, 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra Ümummilli Liderin rəhbərliyi ilə ədliyyə sisteminin inkişafını təmin edən ardıcıl və məqsədyönlü islahatlar həyata keçirilmiş, nazirliyin səlahiyyətləri genişlənmiş, cəmiyyətdə rolu artmışdır.

Ulu Öndərin ədliyyə sahəsinə göstərdiyi böyük qayğının təzahürü olaraq 11 noyabr 2000-ci il tarixdə imzaladığı Sərəncamla Ədliyyə Nazirliyinin ilk Əsasnaməsinin təsdiq edildiyi gün 22 noyabr Azərbaycan Respublikası ədliyyə işçilərinin peşə bayramı günü kimi təsis edilmişdir.

2006-cı ildə ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə ədliyyə orqanlarının fəaliyyəti ilə bağlı bir sıra mühüm sənədlər qəbul olunmuş, nazirliyinə vəzifələr həvalə edilmiş, strukturu təkmilləşdirilmişdir. Müstəqillik dövründə ilk dəfə olaraq dövlət başçısının 18 aprel 2006-cı il tarixli Fərmanı ilə Ədliyyə Nazirliyi haqqında əsasnamə təsdiq edilərək ona hüquq mühafizə orqanı statusu verilmiş, habelə “Ədliyyə orqanlarında qulluq keçmə haqqında” Azərbaycan Respublikasının 26 may 2006-cı il tarixli Qanunu qəbul olunmuş və ölkə Prezidenti tərəfindən “Ədliyyə orqanlarının inkişafı haqqında” 17 avqust 2006-cı il tarixli Fərman imzalanmışdır.

Dövlət başçısının 06 fevral 2009-cu il tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan ədliyyəsinin inkişafına dair 2009-2013-cü illər üçün Dövlət Proqramı” təsdiq edilərək həyata keçirilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi qanunvericiliklə müəyyən edilmiş fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq, ədliyyə sahəsində dövlət siyasətini və tənzimlənməsini həyata keçirən, hüquq-mühafizə orqanı statusu olan mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır.

Azərbaycan ədliyyəsinin tarixi muzeyi

Əsrlər boyu xalqımız böyük tarixi yol keçibdir.
Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir.
Şübhəsiz ki, tariximizin parlaq səhifələri də,
qaranlıq səhifələri də var, faciəli səhifələri də var

Heydər Əliyev

Azərbaycan ədliyyəsinin zəngin və keşməkeşli tarixini öyrənmək, bu orqanın ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində, insanların hüquq və qanuni mənafelərinin qorunması sahəsində müsbət fəaliyyətini indiki və gələcək nəsillərə çatdırmaq, ədliyyə orqanlarının yaxşı ənənələrini qoruyub saxlamaqla bu işdə varisliyi təmin etmək, kadrları, xüsusilə kadrların gənc nəslini bu orqanın qabaqcıl ənənələri ruhunda tərbiyə etmək, ədliyyə fəaliyyətinin ictimaiyyət arasında təbliğini genişləndirmək məqsədilə Azərbaycan ədliyyəsinin tarixi Muzeyinin yaradılması haqqında 16 avqust 2001-ci il tarixdə Nazirlik üzrə əmr imzalanmışdır. Həmin əsrə əsasən ədliyyə naziri Fikrət Məmmədovun rəhbərliyi ilə təşkil olunmuş xüsusi Komissiya tərəfindən qısa müddətdə tarixi araşdırmalar aparılaraq, müxtəlif sənəd və digər əşyalardan ibarət zəngin muzey fondu

toplanılmış, 2001-ci il noyabrın 22-də – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 noyabr 2000-ci il tarixli Sərəncamına əsasən təsis edilmiş ədliyyə işçilərinin peşə bayramı günündə muzeyin təntənəli açılışı olmuşdur.

İki zalda yerləşməklə, 20 bölmədən ibarət olan Muzeyin ilk ekspozisiyasında dünya məhkəmə tarixinin ibtidai icma quruluşundan bu günkü beynəlxalq məhkəmələrə qədər keçdiyi yol və s. barədə yığcam məlumatlar verilir.

Muzeyin 2-ci bölməsi qədim Azərbaycanın hüquq tarixinə həsr edilmişdir. Bölmədə bəşəriyyətin ən qədim kitablarından biri olan Avesta, həmçinin Azərbaycanın qədim xalq eposu Kitabi-Dədə Qorqud, dünya, eləcə də Azərbaycan hüquq tarixində mühüm rol oynamış müsəlman hüququnun əsas mənbəyi sayılan müqəddəs Qurani-Kərim haqqında məlumatlar əksini tapıb. Burada, həmçinin öz əsərlərində ədalət və qanunların cəmiyyətdəki rolu barədə dahi Azərbaycan şairləri Nizami, Füzuli, Nəsimi və başqa mütəfəkkirlərin fikirlərindən bəhs edilir. XV-XVIII əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Divanxana (Dövlət Şurası) və həmin dövrlərə aid ədalət mühakiməsi ilə bağlı digər məsələlər haqqında tarixi məlumatlar bu bölmədə cəmləşmişdir.

Muzeyin 3-cü bölməsi Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalından sonrakı dövrün (XIX əsrin əvvəllərindən 1917-ci ilədək) ədliyyə, məhkəmə və hüquq tarixinə həsr edilmişdir.

Çoxəsrlik dövlətçilik ənənəsi olan Azərbaycanın ədliyyə tarixinin ən şərəfli dövrü 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranması ilə başlanır. Bu dövr muzeyin 4-cü və 5-ci bölmələrində əks olunmuşdur.

Şərqdə ilk demokratik respublika olan ADR-də ədliyyə sisteminin fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilərək, Ədliyyə Nazirliyi Cümhuriyyətin yaradılması ilə bir gündə 1918-ci il may ayının 28-də təsis edilmiş, Xəlil bəy Xasməmmədov ilk ədliyyə naziri təyin olunmuş və nazirlik indiki Səadət Sarayının binasında yerləşmişdir (üzlükdə).

Məhz həmin hadisələr haqqında məlumatlar və həmçinin, Nazirlər Şurasının 22 noyabr 1918-ci ildə qəbul etdiyi Nazirliyin Əsasnaməsi, ədliyyə orqanlarının fəaliyyəti ilə bağlı sənədlər, fotoşəkillər və s. muzeyin bu bölmələrinin ekspozisiyasının əsas hissəsini təşkil edir.

S.Şaumyan başda olmaqla, daşnak silahlı birləşmələrinin və erməni quldur dəstələrinin 1918-ci ilin martında Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Qarabağda, Zəngəzurda və başqa regionlarda xalqımıza qarşı törətdikləri və 50 mindən artıq azərbaycanlının ölümünə səbəb olan milli qırğına dair sənədlər həmin dövrdə baş verən hadisələr barədə düzgün təsəvvür yaratmağa imkan verir.

Muzeyin 6-7-ci bölmələrndə 1920-ci il aprelin 27-28-də bolşevik Rusiyasının suveren Azərbaycan Respublikasının ərazisini işğal etməsi, Azərbaycan xalqının müstəqilliyinə son qoyması və Azərbaycan SSR Xalq Ədliyyə Komissarlığının 1920-30-cu illərdəki fəaliyyəti ilə bağlı sənədlər və eksponatlar yerləşdirilmişdir.

Azərbaycanda siyasi repressiyaları özündə əks etdirən məlumat və sənədlər muzeyin növbəti – 8-ci bölməsinin ekspozisiyasını təşkil edir. Burada göstərilir ki, həmin illərdə Azərbaycanda minlərlə insan, o cümlədən, Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimləri, həmçinin ədliyyə işçiləri məhv edilmiş, ölüm düşərgələrinə salınaraq, siyasi repressiyalara məruz qalmışdır.

İkinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycan ədliyyəsi tarixi və Qərbi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın 1948-53-cü illərdə öz doğma yerlərindən deportasiya edilməsi, 1930-1940-cı illərin hüquq-mühafizə orqanları işçilərinin xidməti kabinetinin maketi, Azərbaycan ədliyyəsinin Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı dövr (1945-1959-cu illər) tarixi barədə materiallar müvafiq olaraq 9-12-ci bölmələrdə yerləşdirilmişdir.

Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 7 dekabr 1959-cu il tarixli qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi növbəti dəfə ləğv edildikdən sonra Nazirliyin yenidən yaradılması Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrə təsadüf edir. Belə ki, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 27 oktyabr 1970-ci il tarixli qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi təsis edilmiş, bununla da Azərbaycanın ədliyyə tarixində yeni mərhələ başlanmışdır. Bununla bağlı sənədlər və s. materiallar muzeyin 13-cü bölməsinin ekspozisiyasını təşkil edir.

Azərbaycan xalqının milli azadlıq hərəkatında qanlı iz qoymuş 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı materialların öz əksini tapdığı 14-cü bölmədəki ekspozisiyadan bir daha məlum olur ki, Sovet imperiyasının rəhbərləri 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıya qoşun yeritmiş, beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozaraq, xalqımıza qarşı ağır cinayətlər törətmişlər.

1987-ci ilin sonlarından başlayaraq, süni surətdə ortaya atılmış Dağlıq Qarabağ probleminin meydana çıxmasının əsl səbəbləri və kökləri barədə düzgün təsəvvür yaradan 15-ci bölmədəki materiallarda ölkə ərazisinin beşdə birinin Ermənistan tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində Azərbaycanda 20 min nəfərdən artıq vətəndaşımızın həlak olması, ölkəmizə əvəzsiz mənəvi və təqribən 60 milyard ABŞ dolları məbləğində maddi ziyan dəyməsi barədə ətraflı məlumat verilir.

1988-ci ildən başlayaraq, Dağlıq Qarabağdan, o cümlədən Ermənistandan zorla qovulmuş soydaşlarımızın qarşılaşdıqları dözülməz vəziyyət və həmin dövrün hadisələrini əks etdirən materiallar muzeyin 15-ci bölməsində nümayiş etdirilir.

Muzeyin mərkəzi bölmələri (16, 17, 18-ci bölmələr) ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ilin 15 iyununda hakimiyyətə ikinci qayıdışından sonrakı dövrü əhatə edən çoxşaxəli fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Bu bölmələrdə təqdim olunan 1994-cü il (oktyabr) və 1995-ci il (mart) dövlət çevrilişi cəhdlərinin dəf edilməsində, yeni Konstitusiyanın qəbulunda, eləcə də ölkəmizin Avropa Şurasına qəbul olunmasında, dövlətimizin beynəlxalq nüfuzunun yüksəldilməsində ölkə başçısının titanik fəaliyyəti, həmçinin Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin 10-cu ildönümü, ulu öndər Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə 9-10 noyabr 2001-ci il tarixdə Bakı şəhərində keçirilmiş Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayı, Qurultayın İnsan hüquqları və beynəlxalq münasibətlər Komissiyasının ədliyyə naziri Fikrət Məmmədovun sədrliyi ilə Nazirlikdə keçirilmiş iclası ilə bağlı sənədlər, fotoşəkillər və digər materiallar muzeyin ekspozisiyasında xüsusi yer tutur. Məhz bu tarixi Qurultayın iştirakçıları muzeylə tanış olan ilk şəxslər olmuşlar.

Muzeyin növbəti – 19-cu bölməsi Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinin bugünkü fəaliyyətinə, ölkədə aparılan hüquqi islahatların tərkib hissəsi olan məhkəmə-hüquq islahatlarına həsr edilmişdir.

Həmçinin, burada ədliyyə nazirinin başçılığı ilə ədliyyənin beynəlxalq münasibətlərinin genişləndirilməsini, rəhbərliyin mühüm xarici səfərləri və mötəbər beynəlxalq tədbirlərdə iştirakı, xüsusən də ədliyyə nazirinin BMT-nin Cinayatkarlığın qarşısının alınması və cinayət ədliyyəsi üzrə 11-ci Konqresinin birinci Vitse-Prezidenti seçilməsi, eləcə də keçirdiyi görüşləri, Nazirliyin son illər xeyli genişlənən ikitərəfli əlaqələri, o cümlədən Türkiyə, Niderland, Fransa, İtaliya, Rusiya, Ukrayna, Litva, İran və başqa dövlətlərlə qarşılıqlı hüquqi əməkdaşlığını əks etdirən, Nazirlikdə və tabe qurumlarda görülən işlər, Nazirliyin idman şərəfini qoruyan idmançılarımızın uğurları və habelə hüquq siyasətinin həyata keçirilməsində aparıcı rol oynayan Ədliyyə Nazirliyinin digər fəaliyyət istiqamətləri ilə bağlı materiallar nümayiş etdirilir.

Azərbaycanın 1918-ci ildən başlayaraq bütün ədliyyə nazirlərinin və xalq ədliyyə komissarlarının siyahısı da xüsusi lövhədə xronoloji ardıcıllıqla muzeyin sonuncu – 20-ci bölməsində öz əksini tapmışdır.

Ədliyyə tarixi Nazirliyin Hüquq-Tədris Mərkəzində təşkil edilən kurslarda ayrıca mövzu kimi tədris olunur və dinləyicilər kurs çərçivəsində muzeylə tanış olurlar.

Muzeylə tanış olan qonaqlar, o cümlədən Türkiyə, Avstriya, İtaliya, Litva, Ukrayna ədliyyə nazirləri; digər dövlətlərin hökumət üzvləri, Tailandın və Çinin Baş prokurorları; Avstriyanın Ali Məhkəməsinin sədri, İNTERPOLUN Baş Katibi, BMT-nin İnsan hüquqları üzrə Komissarının müavini və yüksək səviyyəli rəsmiləri, Avropa Şurasının Baş Katibi, İnsan hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin sədri, İnsan hüquqları üzrə Avropa Komissarı, ATƏT-in İnsan hüquqları və demokratik təsisatlar bürosunun direktoru, bir çox digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların yüksək səviyyəli nümayəndələri və xarici dövlətlərin görkəmli siyasi xadimləri xatirə kitabında ürək sözlərini yazaraq Azərbaycan ədliyyəsinin zəngin tarixi olduğunu vurğulamış, qısa müddət ərzində uğurlu hüquqi islahatların aparılması, həmçinin demokratiyanın inkişafı, insan hüquqlarının təminatı və məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi sahələrində böyük nailiyyətlərin əldə olunduğunu qeyd etmişlər.

Ümumiyyətlə, muzeyin ekspozisiyası 700-dən çox müxtəlif sənəd, əşya, maket, poçt markası, orden-medal, odlu silah və digər materiallar, o cümlədən, 340 fotoşəkildən ibarətdir.

Muzey üçün tarixi və elmi əhəmiyyət kəsb edən sənəd və digər materialların toplanması işi hazırda da davam etdirilir. Bu işdə ədliyyə və məhkəmə orqanlarının bütün əməkdaşlarının, həmçinin ədliyyə veteranlarının yaxından köməyi xüsusilə vurğulanmalıdır.

Azərbaycan hüquq tarixi

(+994 12) 493 30 77

• Fəlsəfə
• Tarix
• Azərbaycan tarixi
• Sosiologiya
• Etnoqrafiya
• İqtisadiyyat
• Dövlət və hüquq
• Siyasət. Siyasi elmlər
• Elm və təhsil

• Mədəniyyət
• Kitabxana işi
• Psixologiya
• Dilçilik
• Ədəbiyyatşünaslıq
• Folklor
• Bədii ədəbiyyat
• İncəsənət
• Kütləvi informasiya vasitələri

Azərbaycanın dövlət və hüquq tarixi

Abunə

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə “Rusiya Federasiyasının Qanunvericilik Bazası” təqdim olunur.

Lokal şəbəkədə oxucuların istifadəsinə bütün elm sahələri üzrə 5 000 e-kitabdan ibarət elektron kitabxana – Elektron Kitabxana Sistemi İPR Books təqdim olunur.

Polpred.com Medianin İcmalı. Hər gün minlərlə xəbərlər, Rus dilində tam mətn, son 15 ilin informasiya agentliklərinin və işgüzar nəşrlərin ən yaxşı milyon mövzusu.

Bannerlər

Əlaqə

Ünvan: AZ1005, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri,
Nizami küçəsi 58

Tel.: (+99412) 596-26-13

İş vaxtı:
Bazar ertəsi – Cumə: 9:00-18:00
Fasilə: 13:00-14:00
İstirahət günləri: Şənbə, Bazar

Copyright © 2013 Prezident Kitabxanası. Bütün hüquqlar qorunur.
Məlumatlardan istifadə zamanı istinad vacibdir.

Hərbi rütbələr

Hərbi rütbə – hərbi qulluqçunun digər hərbi qulluqçulara münasibətdə hüquq və vəzifələrinin müəyyən edən sistem elementi.

Dövlətlərin Silahlı Qüvvələrinin hərbi rütbələrinin fərqlənmə nişanları kimi paqon, şevron, kokarda və digər forma geyimi elementləri götürülür.

A

• Admiral – hərbi dəniz donanmasında rütbə, Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində ən yüksək hərbi rütbə. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə general-polkovnik rütbəsidir. Avropada XII, Rusiyada XVII əsrin sonu – XVIII əsrin əvvəlindən təsis olunmuşdur.

Admiral poqonu və qol nişanı

• Ali Baş Komandan — bir ölkənin hərbi qüvvələrini yüksək əməliyyat komandanlığı və nəzarətini həyata keçirən şəxs və ya orqan.

B

• Baş çavuş — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində kiçik komandir rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə birinci starşina rütbəsidir.

1) Baş çavuş poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Baş çavuş poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Baş əsgər — Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrində hərbi qulluqçulara verilən rütbədir. Belə ki, bu rütbələr MAXE hərbi qulluqçular və müddətli hərbi qulluqçulara verilir. Əsasən hərbi xidmətdə şücaəti, idarəçiliyi və fədakarlığı ilə yoldaşlarından seçilən hərbi qulluqçulara verilir. Bu rütbə ilə təltif olunmuş hərbi qulluqçular kiçik komandir heyəti kateqoriyasına aiddirlər.

• Baş gizir — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində kiçik komandir rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə baş miçman rütbəsidir.

1) Baş gizir poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Baş gizir poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Baş leytenant – (fr. lieu tenant — müavin, lieu — yer və tenant — mövqe tutan) — bir çox dövlətlərin silahlı qüvvələrinin kiçik zabit heyətində hərbi rütbə.

Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin baş leytenant poqonu

• Baş leytenant (HDQ) – — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində (Quru Qoşunlar, Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri) zabit rütbəsi.

Baş leytenant (HDQ) poqonu

• Birinci dərəcəli kapitan — Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə polkovnik rütbəsidir.

Birinci dərəcəli kapitan poqonu

• Briqadir — polkovnik hərbi rütbəsindən yuxarı, general-mayor rütbəsindən aşağı hərbi rütbə. Bəzi ölkələrdə o briqada generalı adlanır.

Ç

• Çavuş — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində kiçik komandir rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə ikinci starşina rütbəsidir.

1) Çavuş poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Çavuş poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

Ə

• Əsgər (rütbə) — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində və dünyanın bir çox ölkələrində sıravi rütbəsi. Ondan aşağı hərbi məktəblərin müdavimləri götürülür. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə dənizçi rütbəsidir.Hərbi məktəblərin dinləyiciləri müdavim adlanır. Tədris dövründə onlara sıravi heyətin, məktəbi bitirdikdə isə ilk zabit rütbəsi – leytenantverilir.

1) Əsgər poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Əsgər poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

G

• General

1. General-mayor — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində ali hərbi rütbə. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə kontr-admiral rütbəsidir.

1) General-mayor poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) General-mayor poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

1. General-leytenant — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində ali hərbi rütbə. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə vitse-admiral rütbəsidir.

1) General-leytenant poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) General-leytenant poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

1. General-polkovnik— Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində ən yüksək hərbi rütbə. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə admiral rütbəsidir.

1) General-polkovnik poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) General-polkovnik poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• General-feldmarşal — alman və rus ordusunda quru qoşunlarında ali hərbi rütbə, dünyanın bir çox ölkələrində anoloji rütbə -feldmarşal. General-feldmarşal rütbəsi ilk dəfə XVII əsrdə – 1620-ci ildə Bohemiyada tətbiq edilmişdir.. Sonralar bu rütbədən (1657-ci ildən) Brandenburqda (Prussiyada) istifadə olunmuş və eyni zamandau bu rütbə digər alman dövlətlərində (Bavariyada , Saksoniyada, Hannoverdə, həmçinin Avstriyada və Niderlandda feldmarşal variantında hərbi rütbələr sırasına daxil edilmişdir. Rusiyada general-feldmarşal rütbəsi 1699-cu ildə I Pyotr tərəfindən tətbiq edilmişdir. Fransada və bir sıra digər ölkələrdə general-feldmarşal rütbəsinə uyğun olan marşal rütbəsindən istifadə olunmuşdur.

• General-kvartirmeyster – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi Nazirliyində yüksək vəzifəli zabit.

Vəzifəsi

1918-ci ilin noyabrında qurulan General-kvartirmeyster idarəsinin rəhbəri kimi qoşun hissələrində bu işlərə nəzarət edirdi:

Əməliyyat və səfərbərlik,

kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat,

rabitə xidmətinin təşkili işlərinə baxırdı.

• Generalissimus — bir sıra ölkə ordularında ali hərbi rütbə. Bəzi ölkələrdə yüksək hökumət adamlarına və ya hökmranlıq edən ailə üzvlərindən bəzilərinə verilən fəxri ad. Bir qayda olaraq bu rütbə müharibə dövründə böyük ordu birləşmələrinə komandanlıq etmiş generallara verilir. Bəzən bu ad dövlət başçılarına və kral ailə üzvlərinə də verilib. Tarixdə ilk generalissimus rütbəsini 1569-ci ildə Fransa kralı IX Karlın qardaşı 18 yaşlı gələcək kral Henrix Valua almışdır. Fransa tarixində 12, Avstriya tarixində 9, Almaniya tarixində 3, İtaliya tarixində 3, Çin tarixində 6, Rusiya tarixində 6, SSRİ tarixində 1 nəfər generalissimus rütbəsi daşımışdır.

• Gizir — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində kiçik komandir rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə miçman rütbəsidir.

1) Gizir poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Gizir poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

İ

• İkinci dərəcəli kapitan — Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə polkovnik-leytenant rütbəsidir.

İkinci dərəcəli kapitan poqonu

K

• Kapitan — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində zabit rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə kapitan-leytenant rütbəsidir.

1) Kapitan poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Kapitan poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Kapitan-leytenant— Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə kapitanrütbəsidir.

• Kapral— komanda rəisi; bəzi ölkələrin silahlı qüvvələrində kiçik zabit heyətində hərbi rütbə və ən aşağı unter-ofiser (serjant) rütbəsi.

• Kiçik çavuş— Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrində seçilmiş və fərqlənmiş hərbi qulluqçulara, kurs keçməsi nəticəsində verilən hərbi rütbədir. Bu hərbi rütbə kiçik komandir heyəti kateqoriyasına aid hərbi rütbədir. Bu rütbə MAXE hərbi qulluqçulara və müddətli hərbi qulluqçulara verilir.

Azərbaycan Quru Qoşunlarının kiçik çavuş poqonu

• Kiçik gizir – Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində kiçik komandir rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə kiçik miçman rütbəsidir.

1) Kiçik gizir poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Kiçik gizir poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Kiçik leytenant — silahlı qüvvələrin kiçik zabit heyətində ilkin hərbi rütbə və bir çox dövlətlərin digər güc strukturlarında (bir qayda olaraq əlavələrlə, məsələn: kiçik milis leytenantı, kiçik polis leytenantı və s.) xüsusi rütbə.

1) Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin kiçik leytenant paqonu

2) Azərbaycan Quru Qoşunlarının kiçik leytenant poqonu

• Kiçik leytenant (HDQ) — Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə kiçik leytenant rütbəsidir.

Kiçik leytenant (HDQ) poqonu

• Kontr-admiral— Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində ali hərbi rütbə. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə general-mayor rütbəsidir.

• Kornet – Çar və ADR ordusunda hərbi rütbə.Çar Rusiyası ordusunda kavaleriyada əsilzadələr üçün ilkin zabit rütbəsi idi. İtalyanca corno — buynuz, hərbi şeypur sözündən alınıb. Əsasən atlı dəstənin rütbəli zabitlərinə (Kazak dəstəsindən başqa) verilirdi. Çariça Anna İvanovna 1731-ci ildən rus ordusuna tətbiq edib. 1765-ci ildə II Yekaterina bu rütbəni ləğv etmişdi. 1798-ci ildə I Pavel yenidən bərpa etdi. 1884-cü ildə ordu quruculuğunda kornet XII klas çininə dəyişildi. Həmin dövrdən podporuçik paqonu ilə eyniləşdi. Bu baxımdan atlı dəstədə podporuçik rütbəsi yox idi

Q

• Qarovul — döyüş bayraqlarının, hərbi və dövlət obyektlərinin, hauptvaxtada və intizam batalyonlarında saxlanılan şəxslərin keşiyi və qorunması, eləcə də hərbi mərasimlər üçün nəzərdə tutulan silahlı bölük. Həm qarnizonlu(düşərgə), həm də daxili(gəmi) qarovulu ola bilər; hər ikisi daimi, həm də müvəqqəti ola bilər. Xüsusi hallar üçün fəxri qarovullar təşkil olunur.

L

• Leytenant — Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində zabit rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində də eyni cür adlanır – leytenant.

Leytenant poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

Leytenant poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Leytenant (HDQ)— Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə leytenantrütbəsidir.

Leytenant (HDQ) poqonu

M

• MAXE hərbi qulluqçu— hərbi xidməti keçmiş və müqavilə əsasında işləyən kiçik komandir heyətidir. MAXE hərbi qulluqçuların rütbələri baş əsgər, kiçik çavuş, çavuş və baş çavuş hərbi rütbələrdir. Müdafiə Nazirliyi, DİN-in Daxili Qoşunları, Dövlət Sərhəd Xidməti, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti və Fövqəladə Hallar Nazirliyində bu hərbi qulluqçuların xidmətindən müəyyən sahələrdə istifadə edilir.

• Marşal (qədim alman sözü marahscalc — mehtər: qədim alman sözləri “marah” — at və “scalc” — nökər; fr. maréchal) — bir sıra ölkələrin ordularında general tərkibində ali hərbi rütbə. Bəzi ölkələrdə (çar Rusiyası, Böyük Britaniya, Almaniya, Avstriya, Hindistan) bu rütbə feldmarşal (alm. feldmarshall‎; feld — çöl, səyyari, qoşun) adlanırdı.

• Mayor (lat. maior — baş) — baş zabit heyətinin birinci hərbi rütbəsi. Bəzi ölkələrdə “komandante” (ispandilli ölkələrdə), “kommandant” (Fransa, İrlandiya) və s. adlandırılır. Səslənmə baxımından eyni olan və zabitliyə qədər ən ali dərəcə sayılan fransız rütbəsi ilə səhv salınmamalıdır (məsələn, fransız polisinin briqadir-mayoru). Rütbə XVII əsrdə polk serjant-mayoru — polk komandirinin köməkçisi rütbəsindən yaranmışdır. Mayor qarovula və polkun qidalanmasına görə məsuliyyət daşıyırdı. Polklar batalyonlara bölünəndə bir qayda olaraq batalyon komandiri mayor olurdu.

P

• Podporuçik— kiçik zabit heyətində hərbi rütbə. leytenant.1920-ci ilə qədər çar və Müsavat ordusunda kiçik zabit rütbəsi.

• Polkovnik— Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində zabit rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə birinci dərəcəli kapitan rütbəsidir.

Azərbaycan Quru Qoşunlarının polkovnik poqonu

• Polkovnik-leytenant— Azərbaycan Silahlı Qüvvələrində zabit rütbəsi. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə ikinci dərəcəli kapitan rütbəsidir.

1) Polkovnik-leytenant poqonu (Azərbaycan Quru Qoşunları)

2) Polkovnik-leytenant poqonu (Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri)

• Poruçik— kiçik zabit heyətində hərbi rütbə.

Rusiya ordusunda poruçik rütbəsi(1855 – 1917)

• Praporşik — bir sıra ordularında rütbə. Çar Rusiyasında (1712-ci ildə kiçik zabit rütbəsi kimi I Pyotur təsis etmişdi) və ADR ordusunda hərbi rütbələrdən biri olmuşdur. XVIII yüzildə XIV klas çini ilə bərabər idi.

R

• Rotmistr — çar ordusunda rütbə

Rusiya

XVII əsrdə rus ordusunda rotmistrlər yeni sistemin sipərlərində çıxdı. Rusiya imperiyasında rotmistr – yüksək vəzifəli zabitdir. 1730-1731-ci illərdə alman modeli əsasında ağır süvari yaradıldı, rotmistrin ortaya çıxması ilə yeni sıralar da meydana çıxdı. Rotmistr bəzən don kazakı ordusunun hərbi atamanında idi. 1798-1800-ci illərdə kazak məmurlarının xüsusi adları ordunun zabitlərinə əvvəlki adlarını saxlayaraq ordunun sıralarına bərabər idi. Beləliklə, rotmistr sərkərdə ilə bərabər idi. 1884-cü ildən etibarən rotmistr cədvəldə VIII sinifə yüksəlir.

Polşa ordusu

Rotmistr – XV-dən XX əsrə qədər Polşada hərbi rütbə. Ilk növbədə rotmistr piyada və atçılıq birləşmələrinə başçılıq etdi. Sonra rotmistr komandir adlandırıldı və bu forma 1947-ci ilə qədər davam etdi.

Almaniya və Avstriya ordusu

Almaniya və Avstriya-Macarıstanda rotmistr kapitan rütbəsinə uyğun gəldi. Birinci Dünya müharibəsində rotmistr komandaya və bəzən bir alay komandirinə əmr etdi. Rotmistr 1945-1978-ci illərdə Avstriyada kapitan jandarma və polis rütbəsidir.

Digər ordularda

• Norveç ordusunda rotmistr var.
• Isveç ordusunda rotmistr var.
• Rotmistr çexiya ordusundada var.
• Danimarkada 1951-ci ilə kimi rotmistr olub.

Məhşur rotmistrlər

• Platon Voyeykov
• Yozef Qabcik
• Roman Zarudniy
• Kernozickiy
• Vladimir Littauer
• İvan Mazepa
• Votold Pilecki
• Yan Sobeskiy
• Manfred Fon Rixtqofen

S

• Sovet İttifaqı Marşalı – Sovet İttifaqı ordusunda ali zabit rütbəsi. 22 sentyabr 1935-ci ildən tətbiq olunmuşdur. 26 iyun 1945-ci ildə Sovet İttifaqı Generalissimusu rütbəsi təsis edilənədək ən yüksək hərbi rütbə sayılmışdır. 1953-cü ildə yeganə Generalissimus İosif Stalinin vəfatından sonra yenidən de-fakto ən yüksək rütbəyə çevrilmişdir.

1) 1943-cü ildən sonra Sovet İttifaqı Marşalının paqonu

2) 1955-ci ildən sonra Sovet İttifaqı Marşalının paqonu

Ş

• Ştabs-kapitan — çar ordusunda piyada, topçu və texniki hissələrdə Poruçik ilə Kapitan (hərbi rütbə) arasında zabit rütbəsi

U

• Uryadnik — 1. çar ordusunda: kazak kiçik zabiti; 2. çar Rusiyasında: qəza polisində aşağı rütbə.

Ü

• Üçüncü dərəcəli kapitan— Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində zabit rütbəsi. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə mayor rütbəsidir.

Üçüncü dərəcəli kapitan poqonu

V

• Vitse-admiral — Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələrində ali hərbi rütbə. Quru qoşunları və Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrindəki ekvivalent rütbə general-leytenant rütbəsidir.

Y

• Yasavul – mənşəcə monqol “yasa” – “qanun-qayda” sözündəndir. [Mənbə göstərin] Yasavullar şahın olduğu yerdə qayda yaradırdılar. Yasavullar “yalnız möhtərəm əmirlərin oğlanlarından ola bilərdi və köhnə vaxtlarda onların sayı 8, yaxud 9-dan çox deyildi. Şah Yığıncaqlarında (məclis-i xass) onlar eşikağasıbaşının yerinə xidmət edirdilər. Açıq yığıncaqlarda isə şahın qarşısında dayanırdılar. Halbuki məclisə eşikağasıbaşı xidmət edirdi. Yasavullar onların məvacibini və qulluq yerini təsdiq edən yüksək divanın eşikağasıbaşısının tabeliyində idilər”. Yasavul-Rusiyada Kazak alayında hərbi rütbə idi.

• Yefreytor – (alm. Gefreiter‎ – Gefrayter, yəni bəzi öhdəliklərdən azad edilmiş mənasını verən alman sözündən yaranmışdır) — ən yaxşı sıravilərə verilən hərbi rütbə. Manqa komandiri olmayan zaman onu əvəz edir.

Z

• Zabit – (alm. Offizier‎) — əsasən hərbçi məmurlara verilən bu vəzifə növü. Polis və başqa xidmət orqanlarındada istifadə olunur. Zabit vəzifəsi rütbələrinə görə iki yerə bölünür: Kiçik zabit heyəti və Ali zabit heyəti.

Похожие статьи

• Azərbaycan tarixi.vii cilddə vii cild

  Azarbaycan tarihi: 7 cildda. VII cild: 1941-2002-ci illar respublika rəhbərliyinə dəfələrlə müraciət edərək rus dilinin öyrənilməsi üçün TarġXĠ…

• Azərbaycan kino tarixi oçerkləri

  Azərbaycan kinosu 120: Tarixi, bu günü və inkişaf perspektivləri” Kinorejissor Rasim Ocaqov professional kinooperator kimi bir neçə filmdə işləmişdi….

• Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası azizxan tanriverdi

  Tanrıverdi Əzizxan. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası 1989-cu ildə Özbəkistan onomastikası konfransında iştirak edib. 7–10 oktyabr 2014-cü ildə…

• Azərbaycan tarixi 2ci cild

  V sinif. Azərbaycan tarixi. BSQ № 2 Azərbaycan xalqı bu geniş ərazidə yaşayan türk etnoslarından və qonşu ölkələrdən gəlib burada məskunlaşan türkdilli…

• Azərbaycan tarixi 2014

  Azərbaycan tarixi 2014 “Kim Tərtərçay dərəsini seyr etməyibsə, yalnız o adam İsveçrənin gözəlliyinə məftun ola bilər”. Bu sözləri Qafqaz geologiyasının…