Azerbaijani (آذربايجانجا ديلي / Азәрбајҹан дили / Azərbaycan dili)

İki sistemdən istifadə davam etdirilə bilərdi, lakin 1930-cu illərdə o vaxtadək Latın əlifbasından istifadə edən dillərin Kiril əlifbasına keçirilməsi barədə qərar qəbul edilmişdi.

Əlifba

Əlifba — İnsan danışığındakı hər bir səsin qrafik xətlə qeydləri sistemi.
Əlifba sözü ərəb dilindən alınmadır. Ərəb dili əlifbasının birinci iki hərfinin adları əsasında düzəlmişdir: əlif+ba. Yunanlarda əlifba anlamında alfavita işlənmişdir. Bu da yunan əlifbasının birinci iki hərfinin adının birləşməsidir: alfa+vita. Sonralar vita hərfinin adı dəyişərək beta olmuşdur və buradan da alfabeta (alfa+beta) termini meydana gəlmişdir.

Hazırda dünyada 350-dən artıq müxtəlif əlifbadan istifadə olunur. Dünya əlifbalarının, eləcədə keçmişdə istifadə olunmuş və hazırda elmə məlum olan əlifbaların hamısının protosemit vahid yazı sistemindən nəşət tapması elmdə təsdiqini tapmışdır. Protosemit yazı sistemi eramızdan əvvəl II minilliyin birinci yarısında Suriya-Fələstin regionunda yaranmış və müxtəlif variantları olmuşdur. Bu yazı variantlarını düzəldənlər ilk əlifbaların yaradıcıları hesab olunurlar. Protosemit yazısı iki qola – cənubi semit və şimali semit yazıları qollarına bölünür.

• Cənubi semit yazısının müasir dövrə qədər gəlib çıxmış yeganə varisi Həbəşistanda qəbul edilmiş amxar şriftləridir. Bütün digər məlum əlifbalar öz əsasını şimali semit yazılarından götürmüşdür.
• Şimali semit yazıları da iki– xananey və aramey qollarına ayrılır: Finikiya və qədim yəhudi əlifbaları (müasir yəhudi kvadratik yazısının əsasında aramey yazıları durur) mənşəcə Xananey yazılarından törəmişdir. Protosemit yazısının Aramey qolu əsasında Asiya, Yaxın Şərq, Şimali Afrikadakı əlifbalar, ərəb, yəhudi əlifbaları və Hindistandakı devanaqari əlifbası meydana gəlmişdir. Şimali semit əlifbasının 22 işarəsi və bu işarələrin hər birinin öz adı olmuşdur.

Türk xalqlarının qədim əlifbası run əlifbasıdır. Run yazılarından bir sıra alman xalqları, o cümlədən anqlosakslar və vikinqlər istifadə etmişlər. Türk run əlifbasının kökünün həmin əlifbalardan gəlməsi qeyd olunur. Qədim run yazılı abidələri bizim eranın III əsrinə aid edilir. Run yazıları bucaqlı yazı formasına malikdir, onun işarələri daha çox düz xətt parçalarından istifadə əsasında düzəlmişdir. Dairəvi və oval şəkilli elementlər bu yazılarda məhdud miqdardadır. Türk run əlifbasının eramızın 7-11-ci əsrlərində istifadə olunması qeyd olunur. Bu yazının alman run yazıları ilə oxşarlığı şübhə doğurmur. Qədim türk run yazıları, işarə və mətnləri Monqolustan, Çin, Sibir və Orta Asiya ərazilərində yayılmışdır. Həmin yazılar əsasən daş, sümük, metal üzərində yazılmışdır. Kağız üzərində yazılmış mətnlər də mövcuddur. Qədim run yazıları yarımkonsonantlığı ilə seçilir. Daha doğrusu, bu yazılarda saitlərin hamısının istifadə olunması ifadəsini tapmır. Bu əlifbada 4 sait, 34 samit və samit birləşmələri olmuşdur. Run yazısı işarələrinin əsasında türk qəbilə və tayfalarına məxsus damğaların durması fikri də həqiqətə uyğundur.

Türk run yazıları ilə daş üzərində yerinə yetirilmiş Orxon-Yenisey abidələrindən ən qədimi Ongin abidəsi sayılır. Tədqiqatçılar bu abidənin ya 692-ci, ya da 689-cu ildə qoyulması fikrinə üstünlük verirlər. Azərbaycan ərazisində daha qədim tarixə malik əlifbanın mövcudluğu elmdə təsdiq olunmuş faktdır. Q.Voroşil erkən orta əsr mənbələrində bizim eranın 6-cı əsrinin əvvəllərində aran (Azərbaycan) yepiskopu Kardastın Şimali Azərbaycan və Cənubi-qərbi Dağıstan hunları üçün türk yazısını yaratmasının qeyd olunmasını göstərir. Bu fakt A.M.Şerbakın və A.N.Kononovun əsərlərində də səslənmişdir.

1970-ci ildə Dağıstan ərazisində üstü yazılı yastı daş tapılmışdır. Daşın hər iki tərəfində yazılar vardır. Bu yazılar əlifba hərflərinin işarələri şəklindədir. Eramızın III-VII əsrlərinə aid edilən bu yazılı abidə üzərində Azərbaycanda istifadə olunmuş əlifbanın 44 işarəsi həkk olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu işarələr 1948-1952-ci illərdə Mingəçevir Su Elektrik Stansiyasının tikintisidə torpaq işlərinin görülməsi zamanı tapılmış, eramızın V-VII əsrlərinə aid edilən səkkiz epiqrafik abidədəki işarələrlə oxşardır. Bu da Azərbaycan və indiki Dağıstan ərazilərində hələ eramızın V əsrində istifadə olunmuş qədim əlifba haqqındakı faktların doğruluğunu bir daha təsdiq edir.

Qədim run türk əlifbasını latın, Azərbaycan ərazisindəki alban əlifbasını ərəb əlifbası sıxışdırıb istifadədən çıxarmışdır. Hazırda dünyada latın, slavyan və ərəb əsaslı əlifbalar geniş yayılmışdır. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, qədim əlifbalar yazının istiqamətinə görə də bir-birindən fərqlənmişdir. Yazının hansı istiqamətdə yazılmasından asılı olaraq yazılar əsas iki yerə bölünür: şaquli və üfuqi yazılar. Şaquli yazıların iki növü vardır:

a) sağdan sola şaquli yazılar; bu yazıda heroqliflər yuxarıdan aşağıya doğru alt-alta, sətirlər isə sağdan sola sıralanır. Bu yazı formasından çinlilər, yaponlar və koreyalılar istifadə etmişlər. Hazırda Çində üfuqi yazı formasından istifadə olunur;

b) soldan sağa şaquli yazılar; bu yazıda hərflər yuxarıdan aşağıya yazılır. Sətirlər isə soldan sağa sıralanır. Monqol və mancurlar bu yazı formasından istifadə etmişlər.

Üfuqi yazı formaları daha geniş yayılmışdır. Üfuqi yazıların üç forması vardır: a) sağdan sola; b) sağdan sola, soldan sağa; c) soldan sağa. İkinci növ yazı üsulu bustrofedon yazı adlanır. Onun qüsurlu cəhəti ondadır ki, istiqamət dəyişdikdə hərflərin yazılışı güzgüvari şəkildə dəyişir.

Azərbaycan əlifbası — 32 hərfdən ibarət latın qrafikalı əlifba.
Türk yazı tarixi uyğurların əlifbasıyla başlasa da, Azərbaycan dilinin yazılması ərəb əlifbasının bir variantı ila başlanıb. Səlcuq və osmanlı türkləri X əsrdən başlayaraq ərəb əlifbasını əsas tutmuş və ərəb-fars əlifbasından yardım alıb çoxlu əsərlər yaratmışlar.

Ərəb əlifbası Azərbaycan dilinə kamilən uyğun olmasa da, keçmiş dövrlərdə bir dəyərli alət kimi dilimizi səbtə yetirib və hələ də onun böyük ədəbi və elmi əsərlərini qoruyur.

Cənubi Azərbaycandə əksər əhali təkcə fars dilində təhsil alma məcburiyyətində qalmışlar və bu ərəb əlifbasını öyrənirlər. İran azərbaycanlıları öz dillərində təhsil almadıqları üçün, yalnız Azərbaycan dilində danışıq ədəbiyyatı ilə tanışdırlar.

Azərbaycan dilində yazı 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikası ilə aparılmışdır. 1929-1939-cu illərdə latın qrafikalı əlifba üzrə, 1939-1991-ci illərdə kiril qrafikası üzrə, 1991-ci ildən başlayaraq yenidən latın qrafikası üzrə aparılmışdır.

Azərbaycan dilində əlifba dəyişikləri və qarşılıqları

Ərəb	Latın	Kiril	Latın
Cənubi Azərbaycan və 1929-ci ilə qədər Şimali Azərbaycan	1929–1939	1939–1991	1992
ا,آ	A a	А а	A a
ﺏ	B в	Б б	B b
ﺝ	Ç ç	Ҹ ҹ	C c
چ	C c	Ч ч	Ç ç
ﺩ	D d	Д д	D d
E e	Е е	E e
ﻉ ,(کسره)	Ə ə	Ә ә	Ə ə
ﻑ	F f	Ф ф	F f
گ	G g	Ҝ ҝ	G g
ﻍ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ğ ğ
ﺡ,ﻩ	H h	Һ һ	H h
ﺥ	X x	Х х	X x
I i	Ы ы	I ı
ی	Ь ь	И и	İ i
ژ	Ƶ ƶ	Ж ж	J j
ﻙ	K k	К к	K k
ﻕ	Q q	Г г	Q q
ﻝ	L l	Л л	L l
ﻡ	M m	М м	M m
ﻥ	N n	Н н	N n
ﻭ	O o	О о	O o
Ɵ ɵ	Ө ө	Ö ö
پ	P p	П п	P p
ﺭ	R r	Р р	R r
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Ş ş
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t
ﻭ	U u	У у	U u
ﻭ	Y y	Ү ү	Ü ü
ﻭ	V v	В в	V v
ی	J j	Ј ј	Y y
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	Z z	З з	Z z

Azerbaijani ( آذربايجانجا ديلي / Азәрбајҹан дили / Azərbaycan dili)

Azerbaijani is a member of the Western Oghuz branch of the Turkic language family. It is spoken by about 32.2 million people, mainly in Azerbaijan, Iran, Georgia, Russia and Turkey, and also in Iraq, Syria and Turkmenistan.

There are two main varieties of the language: North Azerbaijani and South Azerbaijani, which are sometimes classified as separate languages, although there is a fair degree of mutually intelligibility between them.

North Azerbaijani is spoken in Azerbaijan, where it is the official language. It is also spoken in southern Dagestan, in the southern Caucasus Mountains, and in parts of Central Asia. There are around 7.3 million native speakers, and another 8 million second language speakers.

Azerbaijani at a glance

• Native name: آذربايجانجا ديلي / Азәрбајҹан дили / Azərbaycan dili [ɑzærbɑjdʒɑn dili]
• Alternative names: Azeri, Azari, Azeri Turkish, Azerbaijani Turkish
• Language family: Turkic, Oghuz, Western Oghuz
• Number of speakers: 24.2 million
• Spoken in: Azerbaijan, Afghanistan, Georgia, Iran, Iraq, Russia, Syria, Turkey, Turkmenistan
• First written: 7th century
• Writing systems: Arabic script, Cyrillic alphabet, Latin alphabet
• Status: official language in Azerbaijan, and in Dagestan in the Russian Federation

South Azerbaijani has about 16.9 million speakers mainly in the northwest of Iran, where it is known as تورکی (Türki), and also in parts of Iraq and Turkey, and in Afghanistan and Syria.

Azerbaijani is closely related to Turkish, Qashqai, Turkmen and Crimean Tatar, and there is a degree of mutually intelligibility between Azerbaijani and Turkish.

The Arabic script was introduced to the Azerbaijan region in the 7th century and continued to be used to write Azerbaijani until the 1920s. Three different versions of the Arabic script were used during this period: the 28-letter Arabic script, the 32-letter Perso-Arabic script and the 33-letter Turkic Arabic script. None of these was ideal for writing Azerbaijani and various reforms were proposed, particularly during the late 19th and early 20th centuries.

In Iran the Azerbaijani language has always been written with a version of the Arabic script and is known as Azeri Turk.

Arabic script for Azerbaijani

Notes

• The letters ث، ح، ذ، ژ، ص، ض، ط، ظ and ع are only used in Arabic and Persian loanwords and names.
• ڭ used to be written until 20th century, but nowadays is replaced by نگ.

Latin alphabet for Azerbaijani (1929 version)

In the 1929 the New Turkish Alphabet Committe (Yeni türk əlifba komitəsi / Јени түрк əлифба комитəси) in Baku created a version of the Latin alphabet for Azeri. With this the Soviet authorities aimed to separate the Azerbaijanis in the USSR from those in Iran, and hoped the Azeri Muslim culture would become more secular [source].

Cyrillic alphabet for Azerbaijani (Азәрбајҹан әлифбасы)

In 1939 Joseph Stalin ordered the Cyrillic alphabet to be used by Azeri speakers in the Soviet Union.

A modified version of the Cyrillic alphabet was introduced in 1958.

Latin alphabet for Azerbaijani (1991 version)

On independence in 1991, Azerbaijan switched back to the Latin alphabet, though a slightly different version to that of 1929-1939. This switch caused considerable confusion and there was a chronic shortage of typewriters and computers fonts which could be used to write the new alphabet. Fortunately the Latin alphabet as used to write Turkish is very similar to the Azerbaijani one, so Turkish typewriters were in great demand.

Latin alphabet for Azerbaijani (Azərbaycan əlifbası) – 1992 version

On 16th May 1992 the Latin alphabet for Azerbaijani was slightly revised – the letter ä was replaced with ə, and the order of letters was changed.

Notes

• K is pronounced [k] in loanwords and foreign names.
• V is pronounced [w] after vowels.
• Foreign words are transcribed into Azerbaijani spelling

Hear how to pronounce Azerbaijani:

Corrections by Michael Peter Füstumum

Sample texts

Azeri Turk

بوتون اينسانلار حيثييت و حاقلار باخيميندان دنك (برابر) و اركين (آزاد) دوغولارلار. اوس (عقل) و اويات (ويجدان) ييهﺳﻴﺪيرلر و بير بيرلرينه قارشى قارداشليق روحو ايله داوراماليدرلار.

Transliteration
Bütün insanlar heysiyyət və haqlar baxımından dənk (bərabər) və ərkin (azad) doğularlar. Us (əql) və uyat (vicdan) yiyəsidirlər və bir birlərinə qarşı qardaşlıq ruhu ilə davranmalıdırlar.

1922 Latin alphabet

Butun insanlar ləƶaqət və huqyqlarьna gөrə azad və bərabər doƣylyrlar. Onarьn şüyralrь və vicdanlarь var və bir-birlərinə munasibətdə qardaşlьq rynhynda davranmalьdьrlar.

Cyrillic alphabet

Бүтүн инсанлар ләјагәт вә һүгугларына ҝөрә азад бәрабәр доғулурлар. Онларын шүурлары вә виҹданлары вар вә бир-бирләринә мүнасибәтдә гардашлыг руһунда давранмалыдырлар.

1991 Latin alphabet

Bütün insanlar läyaqät vä hüquqlarına göre azad bärabär doğulurlar. Onarın şüuralrı vä vicdanları var vä bir-birlärinä münasibätdä qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar.

1992 Latin alphabet

Bütün insanlar ləyaqət və hüquqlarına görə azad bərabər doğulurlar. Onarın şüuralrı və vicdanları var və bir-birlərinə münasibətdə qardaşlıq runhunda davranmalıdırlar.

Translation

All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
(Article 1 of the Universal Declaration of Human Rights)

Bir əsrdə üç dəfə dəyişən Azərbaycan əlifbası

1920-ci illərdə (erməni və gürcüləri istisna etməklə) SSRİ-də əksər xalqların əlifbası Latın qrafikasına keçirilib.

Halbuki həmin vaxt bütün xalqlara ən inkişaf etmiş respublikanın – Rusiyanın əlifbası, Kiril əlifbası da verilə bilərdi. Elə isə niyə Latın qrafikasına üstünlük verilib?

Bütün bu suallara cavab axtararkən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, məqsəd SSRİ-dəki müsəlman və türkdilli xalqların Türkiyə və İranla mədəni əlaqələrinin kəsilməsi olub.

Amma bu məqsəd üçün təkcə Azərbaycanda deyil, Sibirdəki Yakutiyadan tutmuş Karakalpak elinə qədər hər yerdə Kiril yox, Latın əlifbası seçilmişdi.

1920-ci illərdə niyə Latın əlifbasını seçmişdilər?

Bu yanaşmanın arxasında 1920-ci illərdə bolşeviklərin yürütdüyü milli siyasət dayanırdı.

Bu siyasəti bütünlüklə bir yazıda şərh etmək çətindir, amma mövzumuzla əlaqədar bir məsələ barəsində fikrimi sizlərlə paylaşmaq istərdim.

Məsələ burasındadır ki, 1920-ci illərdə aparılan milli siyasət ruslardan başqa SSRİ-dəki bütün xalqların milli kimliyi məsələsini əsas faktor kimi götürmüşdü. Məsələn, Azərbaycanda təkcə azərbaycanlıların deyil, tatların, talışların, udinlərin, farsların, almanların, kürdlərin və başqalarının da milli kimlikləri inkişaf etdirilirdi. Bu proses bütün ittifaq respublikalarında yürüdülən dövlət siyasəti olmuşdu.

Bu siyasətə görə, böyük-kiçikliyindən, iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün xalqlar öz milli kimlikləri içində öz ziyalılarını, həkimlərini, mühəndis və müəllimlərini yetişdirməli idilər. Beləliklə, tatlar tat, kürdlər kürd, yakutlar yakut dilində mütəxəssislər yetişdirməli və öz milli kimlikləri ilə inkişaf etməli idilər. Qərb ekspertləri bu dövrü etnofiliya dövrü adlandırırdılar.

Lakin bu məsələdə bolşeviklərin qarşısında ciddi bir problem dayanırdı. Bütün xalqların mədəni inkişaf səviyyəsi eyni deyildi. O vaxtadək tatlar, kürdlər və yakutlar kimi öz əlifbası olmayan çox sayda etnik qruplar vardı. Bəzi yerlərdə, məsələn Azərbaycanda birdən artıq əlifba və ya əlifba layihəsi vardı. Bəziləri Ərəb qrafikasına üstünlük verirdilərsə, bir başqaları Latın qrafikasının tətbiqini istəyirdilər. Ortalıqda böyük bir xaos hökm sürürdü.

Bütün milli və etnik dillərin sistemləşdirilməsi, orfoqrafiya və qrammatikasının işlənməsi kimi ağır bir proses vardı. Bir çox ziyalılar, o cümlədən Azərbaycanda Latın əlifbasına keçid məsələsini uzun illərdir ki, müzakirə edirdilər. Bu şəraitdə orta bir yolun tapılması vacib idi. O zaman bolşeviklər bu yolu Latın qrafikasına keçiddə görmüşdülər. 1920-ci illərdə kürdlərdən moldovanlara, yakutlardan tatlara qədər hamı Latın qrafikasına keçirilmişdi.

Lakin görəsən nə üçün birbaşa olaraq rus əlifbasına keçilməmişdi? Bunun səbəbini rus milli kimliyinə bolşevik baxışında axtarmaq lazımdır. 1920-ci illərdə rus kimliyi dövlət dəstəyi almayan yeganə milli kimlik idi.

Çünki bundan əvvəl Vladimir Lenin rus millətçiliyini şovinizm kimi kəskin tənqid etmişdi. Lenin rus millətçiliyini çoxmillətli sovet ölkəsinin varlığı üçün təhlükə hesab edirdi.

Məhz bu basqıya görə rus millətçiliyi daha çox inkişaf etmişdi və daha aqressivdi.

Digər tərəfdən Rusiya tarixən başqa xalqları zəbt etmiş, müstəmləkə halına salmış və işğal etmişdi.

Lakin bu cür yanaşma, sonunda ölkədə yeni bir vətəndaş müharibəsinə yol aça bilərdi. Belə bir şəraitdə Rus əlifbasının tətbiqi başqa xalqlar tərəfindən öz mədəniyyətlərinin ruslaşdırılması cəhdi kimi görülə bilərdi. Odur ki, Moskva üçüncü, neytral yolu seçmiş və başqa xalqlar üçün Latın qrafikasının tətbiqinə qərər vermişdi.

Nə üçün 1930-cu illərdə Kiril əlifbasına keçildi?

Şəklin alt yazısı,

Lenin rus millətçiliyini çoxmillətli sovet ölkəsinin varlığı üçün təhlükə hesab edirdi

1930-cu illərin başlanğıcında Sovetlər ölkəsində artıq iki əlifba standart halına gətirilmişdi. Bunlardan biri Kiril, digəri isə Latın qrafikası idi. Burada yalnız gürcülər və ermənilər istisna təşkil edirdilər. Onların qədim yazısına toxunulmamışdı.

İki sistemdən istifadə davam etdirilə bilərdi, lakin 1930-cu illərdə o vaxtadək Latın əlifbasından istifadə edən dillərin Kiril əlifbasına keçirilməsi barədə qərar qəbul edilmişdi.

Bu qərar ilk növbədə rus dilinin ortaq dil olaraq qəbul edilməsi məqsədilə bağlı idi.

Beşillik inkişaf planı Sovet iqtisadiyyatını tarixdə və heç bir ölkədə misli görünməmniş bir şəkildə mərkəzləşdirməliydi.

İqtisadiyyatla yanaşı, bütün başqa dövlət struktur və sistemlərinin də mərkəzləşdirilməsi siyasəti yürüdülürdü. Söhbət bir-birlərindən məsafəcə uzaq olan istehsalçıların və nəqliyyatçıların inteqrasiyasından gedirdi.

Sibirdəki bir zavoddan Bakıdakı neftçilər üçün dəzgahlar göndərildiyi bir vaxtda Həştərxandakı dəmiryolçularla da rabitə qurulması zəruri olurdu.

Belə bir şəraitdə hər hansı dəzgahdan istifadə təlimatının 20 müxtəlif dildə yazılması, kompüter proqramlarının olmadığı bir vaxtda asan məsələ deyildi. Ekstremal şəraitdə mərkəzləşdirilən iqtisadiyyat və idarəetmənin vahid bir dilə ehtiyacı vardı.

Rus zabitinin əmrləri

Əlifba məsələsi təkcə dil ehtiyacı olmaqdan çıxıb təhlükəsizlik məsələsinə çevrilmişdi. Sovet İttifaqı artıq 1930-cu illərdə Avropada böyük bir müharibənin başlayacağını və SSRİ üzərinə hücum olacağını düşünürdü.

Bu səbəbdən hərbi xərclərə və hərbi sənayenin inkişafına xüsusi diqqət verilirdi. Ordunun gücləndirilməsinə başlanmışdı. Bu dövrdə hərbi kadrların yetişdirilməsinə də xüsusi bir diqqət vardı. Orduda modernizasiya aparılırdı. Lakin burada da problem vardı. Sovet ordusunda zabitin rusca “sağa dön, sola dön, yerə yat” kimi komandalarını əsgərlərin yarısı başa düşmürdü. Çoxsaylı xalqları təmsil edən əsgərlər öz aralarında ünsiyyət qura bilmirdilər. Bir tankdan, topdan və təyyarədən necə istifadə edilməsini rus dilini bilməyən əsgərlərə öyrətmək olmurdu.

Ortaq bir dilə ehtiyac vardı və Sovet coğrafiyasında bu dilin rusca olacağı təbii idi. Stalin və digərləri dil problemlərinin fərqində idilər və 1930-cu illərdən etibarən bəzi tədbirlər barədə düşünürdülər. Bu tədbirlərdən biri də rus dilinin təbliği və onu bilməyən xalqlara tədris edilməsiydi.

Bir tərəfdən azərbaycanlı, ukraynalı və özbəklər öz dillərini bilməli və inkişaf etdirməli, digər tərəfdən isə mərkəzləşdirilmiş sistemin, iqtidasiyyatın işləməsi üçün rus dilini öyrənməli idilər.

O zamankı sovet liderləri sovet xalqlarının rus dilini öyrənməsində Latın əlifbasını əngəl kimi görməyə başlamışdılar. Daha doğrusu milli dillərin rus əlifbasına keçirilməsi rus dilinin öyrənilməsini asanlaşdırmalı idi.

Bəs rus milli kimliyinin dəstəklənməməsi siyasətinə səbəb nə idi? 1920-ci illərdə rus milli kimliyinin arxa plana keçirildiyi barədə bəhs etmişdik. 1934-1936-cı illərdə isə bu siyasət dəyişib. Çünki bolşeviklər yaxınlaşmaqda olan müharibə təhlükəsini görürdülər.

Kənd təsərüffatının kollektivləşdirilməsi, milyonlara kəndlinin Sibirə sürgün edilməsi, dindarların, dini liderlərin repressiya və güllələnməsi, istehlak mallarının qıtlığı, dükan-bazarlarda bitməyən növbələr – bütün bunlar bolşevik üsul-idarəsindən narazılıq yaradırdı.

Xalq və ələlxüsus da onun çoxluğunu təşkil edən kəndlilər xarici bir qüvvəni xilaskar kimi görürdü.

Rus millətçiliyi üçün aralı qapı

Sovet liderləri 1927-ci ildən sonrakı hesabatlarda bütün bunları görür və yaxınlaşan müharibə şəraitində ölkənin səfərbər edilməsi və sənayeləşdirilməsi yolları barədə düşünürdülər.

Belə bir məqamda Stalin və Jdanov kimi liderlərin təklifi ilə rus millətçiliyinin də nəzarətli bir şəkildə Sovet ideologiyasına daxil edilməsi nəzərdə tutulurdu. Sovet hakimiyyətinin və Kommunist Partiyasının populyarlaşdırılması və xalqın sənayeləşmənin məşəqqətlərinə hazırlaşdırılması məqsədilə rus millətçiliyinin qapısı nəzarət olunan bir tərzdə azaçıq aralı qoyulmuşdu.

Məhz bu dövrdə, xüsusilə də 1935-ci ildən sonra, İkinci Dünya Müharibəsinə hələ dörd il qalarkən İvan Qroznı, Böyük Pyotr, Kutuzov, Suvorov, Puşkin kimi fiqurların kino və ədəbiyyatla təbliğatına başlanmışdı.

1935-ci ildən bu yana rus milli kimliyi artıq müstəmləkəçi və mürtəce bir şey kimi pislənmir, əksinə bu kimliyin SSRİ-nin başqa xalqlarına Qərbin inkişaf işığını çatdırdığı iddia edilirdi. Bundan sonra rus dilinin bir ittifaq dili kimi önə sürülməsi qarşısında heç bir ideoloji maneə qalmırdı.

Əgər əlifba söhbətinə qayıtsaq deməliyik ki, Latın əlifbası bu dönəmdə sanki ölkəni ikiyə bölmüşdü. Bir tərəfdə Kiril əlifbası ilə oxuyub yaza bilən ruslar, ukraynalılar və belaruslar, digər tərəfdə isə Latın əlifbasından istifadə edən başqaları vardı.

Belə bir şəraitdə yaxınlaşmaqda olan müharibə təhlükəsi ilə üz-üzə qalan Sovet dövləti vahid və bütöv bir ölkə, səfərbər edilmiş və hamılıqla gecə-gündüz çalışan ölkə kimi görünməliydi.

Məhz buna görə də hamılıqla Kiril əlifbasına keçilməsi bu ikibaşlı vəziyyəti aradan qaldırmalı, rus dilinin bir xarici dil kimi tədrisinin tətbiqini asanlaşdırmalıydı.

Похожие статьи

• Azərbaycan əlifbasi

  Azərbaycan Əlifbası haqqında ƏLAVƏ – MARAQLI BİR YAZI (LATIN ƏLİFBASI HAQQINDA) Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan dili Günü Azərbaycan xalqının dünya…

• Azərbaycan dili dim haciyev

  Azərbaycan dili və əlifbası Türk adını qədim dövrlərdən yaşadıb gətirən Turukki tay-fası olmuşdur. Turukkilər çox güclü birlik yaratmış və öz…

• Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi

  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi “Şeyx Sənan” müəllifi Hüseyn Cavid Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən sonra bir çox mənzumələr yazır. Bunlardan mənsur…

• Azərbaycan haqqında

  Azərbaycan haqqında bilmədiyiniz maraqlı faktlar “Ucuz ətin şorbası olmaz”, “Mərifət bazarda satılmır”, “Qaş qayırdığı yerdə gözü də çıxartdı” kimi…

• Azərbaycan mifaloji mətinləri

  Azərbaycanın milli yeməkləri. Azərbaycan mətbəxinin populyar reseptləri Azərbaycan üslubunda ətli kutablar quzu ətindən hazırlanır, buna görə isti…