Fiziki tərbiyə

AZ Ə RBAYCAN RESPUBL İ KASI T Ə HS İ L NAZ İ RL İ Y İ AZ Ə RBAYCAN DÖVL Ə T PEDAQOJ İ UN İ VERS İ TET İ B A L O Ğ L A N Q U L İ Y E V Pedaqoji elml ə r namiz ə di, dosent, Az ə rbaycan Respublikas ı n ı «F ə xri b ə d ə n t ə rbiy ə si v ə idman i ş çisi», SSR İ idman ustas ı F İ Z İ K İ T Ə RB İ Y Ə N İ N N Ə Z Ə R İ -METOD İ K V Ə PRAKT İ K İŞ L Ə R İ N İ N Ə SASLARI Az ə rbaycan Respublikas ı T ə hsil Nazirliyinin «17» «fevral» «2010»-cu il tarixli «202» sayl ı ə mri il ə d ə rs v ə saiti kimi t ə sdiq edilmi ş dir Bak ı – “ADPU» n əş riyyat ı – 2009

“Pedaqoji fikir tarixindən” kitabının təqdimatı olub – FOTOLAR

NUHÇIXAN xəbər verir ki, AMEA Naxçıvan Bölməsində “Pedaqoji fikir tarixindən” kitabının təqdimatı keçirilib.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin sədri, akademik İsmayıl Hacıyev qeyd edib ki, “Pedaqoji fikir tarixindən” kitabı elmi-pedaqoji əhəmiyyətinə, yeni nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm roluna görə “Oxunması zəruri olan kitabların Siyahısı”na əlavə edilib.

Bildirilib ki, kitab “ABŞ-ın 16-cı prezidenti Avraam Linkolnun oğlunun müəlliminə yazdığı məktub”la başlayır. Kitabda həmçinin publisist-politoloq Reyhan Mirzəzadənin rus pedaqoqları Uşinski, Çernyayevski, Suxomlinski və Anton Makarenkonun pedaqoji görüşlərinə həsr etdiyi yazıları öz əksini tapıb. Kitabda eyni zamanda rus yazıçısı Maksim Qorkinin və XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda maarifçilik hərəkatının görkəmli xadimləri olmuş Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd Tağı Sidqi, Nəriman Nərimanov, Hüseyn Cavid, Eynəli bəy Sultanov, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı və Məmməd Səid Ordubadinin əsərlərindən seçmələr də yer alıb.

Bölmənin Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Fəxrəddin Səfərlinin, İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyevin və həmin institutun Ədəbiyyatşünaslıq şöbəsinin müdiri Ramiz Qasımovun çıxışları dinlənilib. Diqqətə çatdırılıb ki, “Pedaqoji fikir tarixindən” kitabı hər bir vətəndaşın şəxsiyyət kimi inkişafına, mənəviyyatına xidmət edəcək, təkcə öz dövrü üçün deyil, gələcək nəsillər üçün də həmişə aktuallığını qoruyub saxlayacaqdır.

Mədinə Rəhimli

Mətndə səhv varsa, onu qeyd edib Ctrl+Enter düyməsini basaraq bizə göndərin.

fiziki tərbiyə

AZ Ə RBAYCAN RESPUBL İ KASI T Ə HS İ L NAZ İ RL İ Y İ AZ Ə RBAYCAN DÖVL Ə T PEDAQOJ İ UN İ VERS İ TET İ B A L O Ğ L A N Q U L İ Y E V Pedaqoji elml ə r namiz ə di, dosent, Az ə rbaycan Respublikas ı n ı «F ə xri b ə d ə n t ə rbiy ə si v ə idman i ş çisi», SSR İ idman ustas ı F İ Z İ K İ T Ə RB İ Y Ə N İ N N Ə Z Ə R İ -METOD İ K V Ə PRAKT İ K İŞ L Ə R İ N İ N Ə SASLARI Az ə rbaycan Respublikas ı T ə hsil Nazirliyinin «17» «fevral» «2010»-cu il tarixli «202» sayl ı ə mri il ə d ə rs v ə saiti kimi t ə sdiq edilmi ş dir Bak ı – “ADPU» n əş riyyat ı – 2009

Post on 31-Dec-2016

Documents

• AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY AZRBAYCAN DVLT PEDAQOJ UNVERSTET B A L O L A N Q U L Y E V Pedaqoji elmlr namizdi, dosent, Azrbaycan Respublikasn Fxri bdn trbiysi v idman iisi, SSR idman ustas FZK TRBYNN NZR-METODK V PRAKTK LRNN SASLARI Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 17 fevral 2010-cu il tarixli 202 sayl mri il drs vsaiti kimi tsdiq edilmidir Bak ADPU nriyyat – 2009
• 2 Elmi redaktor: Mmmd Nsrullayev-professor, pedaqoji elmlr namizdi, ADBTA-nn Bdn trbiysi nzriyysi v metodika-s kafedrasnn mdiri. Ryilr: Frrux Rstmovpedaqoji elmlr doktoru, professor, ADPU-nun btidai thsilin pedaqoqikas v metodikas kafedrasnn mdiri. Rid liyev professor, pedaqoji elmlr namizdi, mkdar mq-i, ADTU-nun Bdn trbiysi v idman kafedrasnn mdiri. Akif miraslanov- pedaqoji elmlr namizdi, dosent, ADPU- nun dman fnlri kafedrasnn mdiri. li Mehdiyevpedaqoji elmlr namizdi, dosent, mkdarmqi, ADPU-nun Bdn trbiysi v idman kafedrasnn mdiri. Quliyev B.S. Fiziki trbiynin nzri-metodik v praktik ilrinin saslar. Ali pedaqoji mktblrin btidai Thsilin Pedaqogikas v metodikas ixtisas n drs vsaiti. Drs vsaiti Thsil Nazirliyi trfindn tsdiq olunmu Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnn proqram sasnda yazlm, pedaqoji fakltlrin bakalavr v magistratura pillsind thsil alanlar n nzrd tutulmudur. Hmin drs vsaitindn Fiziki trbiy v gnclrin araqdr hazrl ixtisas zr thsil alan tlblr, elc d mllim-mqilr, tdqiqatlar-dissertantlar v geni oxucu ktlsi faydalana bilr. ____________ qrifli nr Mllifin rsmi razl olmadan kitabn surtinin xarlmas q a d a a n d r !
• 3 MNDRCAT Oxuculara BRNC BLM FZK TRBYNN NZR-METODK MSLLR I FSL. FZK TRBYNN MVZUSU V NKAF TARX 1.1.Fiziki trbiynin mvzusu 1.2.Azrbaycanda bdn trbiyysi v idmann inkiaf 2.1.Azrbaycanda bdn trbiyysinin yaranmas 2.2.Azrbaycanda feodalizm dvrnd bdn trbiyysi v idmann inkiaf 2.3.Azrbaycanda XIX srin sonu, XX srin vvllrind bdn trbiysi v idmann inkiaf 2.4.Azrbaycanda sovet hakimiyyti illrind bdn trbiysi v idmann inkiaf bard (1920-1991-ci illr) 2.5.Qdim v masir Olimpiya oyunlar 2.6.Azrbaycan idmanlarnn Olimpiya oyunlarnda itirak v nailiyytlri 1.3.Azrbaycanda fiziki tybiy sistemi 3.1.Azrbaycanda fiziki trbiy sisteminin mahiyyti 3.2.Azrbaycanda fiziki trbiy sisteminin saslar -Aild uaqlarn fiziki trbiysi -Mktbqdr yal uaqlarn fiziki trbiysi -mumthsil mktblrind fiziki trbiy -Pe, orta v ali ixtisas mktblrind fiziki trbiy -hr, knd, fabrik v zavodlarda fiziki trbiy -Azrbaycan Silahl Qvvlrind fiziki trbiy 1.4.Pedaqoji v bdn trbiysi zr sas spesifik anlaylar 4.1.Anlaylar haqqnda pedaqoji fikir tarixindn 4.2.Xarici v Azrbaycan pedaqoqlarnn bdn trbiysi anlaylar bard dnclri II FSL. BTDA MKTBD AGRDLRN FZK TRBYSNN SASLARI II.1. btidai mktbd agirdlrin fiziki trbiysinin mahiyyti, mqsdi, vziflri v vasitlri 1.1.Fiziki trbiynin mahiyyti v mqsdi -Mktblilrin ictimai-faydal my hazrlnda fiziki trbiynin rolu -Mktblilrin vtnin mdafisin hazrlnda fiziki trbiynin hmiyyti -Fiziki trbiy agirdlrin zehnini inkiaf etdirn vasitdir -Fiziki trbiynin mnvi keyfiyytlr tsiri -Mktblilrin estetik hisslrin fiziki trbiynin tsiri – -Salamln mhkmlndirilmsind fiziki trbiynin rolu 1.2.Fiziki trbiynin vziflri -agirdlrin salamlnn mhkmlndirilmsi v fiziki inkiafnn tmini
• 4 -agirdlrin fiziki bacarq v vrdilrinin tkmilldirilmsi -Fiziki keyfiyytlrin inkiaf -Statik vziyytd v hrkt zaman dzgn qamt vrdiinin formaladrlmas 1.3.Fiziki trbiynin vasitlri -Fiziki hrktlr -Tbii amillr -Gn rejimi -Gigiyenik amillr II-2. Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnninin sciyyvi xsusiyytlri 2.1. Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnninin mahiyyti 2.2. Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnninin vziflri 2.3. Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnni tdris v elmi fnn kimi II.3.Kiik mktbyal uaqlarn ya xsusiyytlri 3.1.Kiik mktbyal uaqlarn anatomik-fizioloji xsusiyytlri 3.2.Kiik mktbyal uaqlarn psixoloji xsusiyytlri II.4.Fiziki trbiy tliminin elmi-nzri saslar 4.1. Fiziki trbiynin tlimin tsir gstrn amillrin elmi-nzri mahiyytini yrnmyin hmiyyti 4.2. Fiziki trbiynin tlimin fizioloji amillrin tsiri – 4.3.Fiziki trbiynin tlimin psixoloji amillrin tsiri – 4.4.Fiziki hrktlrin tliminin mahiyyti 4.5.Fiziki hrktlrin tliminin mrhllri 4.6.Tlim prosesind shvlrin dzldilmsi 4.7.Hrki bacarq v vrdilr II.5.Fiziki trbiynin tlim prinsiplri 5.1. mumpedaqoji tlim prinsiplri 5.2. Fiziki trbiynin spesifik prinsiplri II.6.Fiziki trbiynin tlim metodlar 6.1. Fiziki trbiy prosesind mumpedaqoji tlim metodlarndan istifad 6.2. Fiziki trbiynin spesifik tlim metodlar 6,3, Tlim metodlarndan qarlql istifad III FSL. FZK TRBY ZR PROQRAMLAR V TDRS PLANLARI 3.1. Mxtlif dvrlrd ttbiq olunan fiziki trbiy proqram v tdris planlarnn mahiyyti, vziflri v vasitlri 1.1. ar Rusiyasnda mktb tdris planlarnda fiziki trbiynin qoyuluu 1.2. Sovet hakimiyyti illrind mktb bdn trbiysi proqramlar v tdris planlar (1920-1991) 1.3. Mstqillik dvrnd bdn trbiysi proqramlar v tdris planlar a) Bdn trbiysi proqram fiziki trbiy zr sas snddir b) Bdn trbiysi proqramnn quruluu v vziflri v) Bdn trbiysi proqramnn mzmunu 1.4. Xarici lk mktblrind fiziki trbiy zr tdris plan v proqramlar
• 5 FZK TRBY DRSLRNN TKL V KERLMS METODKASI IV FSL. BDN TRBYS DRSLR MKTBD FZK TRBY ZR LRN SAS TKL FORMASIDIR IV.1. Bdn trbiysi drslrinin sas xsusiyytlri, vziflri v tiplri 1.1. Drsin sas xsusiyytlri 1.2. Bdn trbiysi drslrinin vziflri 1.3. Bdn trbiysi drsinin tiplri IV.2. Bdn trbiysi drsinin tkili 2.1. Bdn trbiysi drslrinin optimal tkilinin balca rtlri 1.2. Bdn trbiysi drslrin veriln masir tlblr 1.3. Proqram tdris materiallar zr iin tkili 2.4. Proqram tdris materialnn planladrlmas 2.5. Drsqdr tkilati ilr (drsin tdris-idman lvazimat v avadanlqla tchizi) 2.6.Drsin planladrlmas 2.7. tnffs vaxt uaqlarn drs hazrladrlmas IV.3. Bdn trbiysi drsinin quruluu, hisslri v tkili formalar 3.1. Drsin quruluu 3.2. Bdn trbiysi drslrinin hisslri 2.1. Drsin hazrlq hisssi 2.2. Drsin sas hisssi a) Drsin sas hisssinin mahiyyti v vziflri b) Drsin sas hisssind agirdlrin fallnn yksdilmsi 2.3. Drsin tamamlayc hisssi 2.4. Drsin hisslri arasnda inteqrasiya 3.3. Drsin tkili formalar 3.4. Drsin sxl 3.5. Drsd agirdlr veriln fiziki yk 3.6. Bdn trbiysi zr ev taprqlar 3.7. Mktbd fiziki trbiy ilrin rhbrlik 3.8. Fiziki trbiyy hkim nzarti 3.9. Mllimin vziflri, drsd yer semsi v drs hazrl 3.10. Drsin icmal v thlili 3.11. Fiziki trbiy mllrind musiqi 3.12. Drsd mhafizni tmini v zdlnmlrin qarsnn alnmas 3.13. lin mxtlif vaxtlarnda bdn trbiysi mllrinin keirilmsi metodikas 3.14. agird mvffqiyytinin hesab alnmas 3.15. agirdlrin qiymtlndirilmsi 3.16. Ml yerinin hazrlanmas, onun lvazimat v avadanlqlarla tchizi II BLM. XSUS METODKA V FSL. PROQRAM TDRS MATERALI V ONUN YRDLMS METODKASI V.1. Fiziki trbiy zr sas biliklr
• 6 1.1. Nzri biliklrin mnimsnilmsinin pedaqoji-psixoloji msllri 1.2. Nzri biliklrin mnimsdilmsi metodlar 1.3. Nzri biliklrin agird xsiyytin tsiri 1.4. Fiziki hrktlr zr xsusi nzri mlumatlar 1.5. Siniflr zr sas biliklr V.2. lk tibbi yardm gstrmk qaydalar V.3. Proqram materialnn mzmunu v keirilmsi 3.1. Gimnastika drsinin tkili v yrdilmsi sullar 1.1. Gimnastika drslrind zdlnmlrin yaranma sbblri 1.2. Drs zaman zdlnmlrin qarsnn alnmas 1.3.Gimnastika hrktlrinin yrdilmsi metodikas 3.2. Azrbaycan xalq rqslri 2.1. Qzlar n rqs hrktlri 2.2. Olanlar n rqs hrktlri 3.3. Mthrrik oyunlar 3.1. Grkmli pedaqoqlar oyunlar haqqnda 3.2. Oyunlarn tkili 3.3. Mthrrik oyunlarn hmiyyti 3.4.Mthrrik oyunlarn nvlri 3.5. Mthrrik oyunlarn xarakteristikas 3.6. Oyunlarn ictimai-siyasi hadis kimi meydana glmsi 3.7. Oyun fiziki trbiynin mhm vasitsi kimi 3.8. Azrbaycan mthrrik oyunlar milli mdniyytimizin trkib hisssi kimi 3.9. Milli mthrrik oyunlarn tsnifat 3.10. Oyunlarn seilmsi 3.11. Oyun n hazrlq ilri 3.12. Oyunlarn keirilmsi formalar 3.13. Oyunlarn mzmununun rhi 3.14. Oyun meydanasnn dzldilmsi 3.15. Oyun meydanasnn v idman zalnn iar olunmas 3.16. Oyun lvazimatlarnn hazrlanmas 3.4. Yngl atletika 4.1. Yngl atletika hrktlrinin yrdilmsi 4.2. Yngl atletika drslrinin tkili 4.3. Yngl atletika hrktlrinin icraolunma texnikas 3.5. Kross hazrl 5.1. Kross hazrlnn tlimi 5.2. Kross msafsinin yrdilmsi metodikas a)Yeri b) Qa 5.3. IV sinifd kross hazrl zr drslrin mzmunu 3.6. zglyn yrdilmsi 6.1. zglk tdris v elmi fndir 6.2. zglk idman sullar 6.3. zglyn sciyyvi xsusiyytlri
• 7 6.4. zglyn hmiyyti 6.5. zglyn fiziki trbiy sistemind yeri 6.6. zglyn yrdilmsi metodikas 6.7. Suda hazrlq hrktlri 6.8. zglkd gigiyenik v thlksizzlik qaydalar VI FSL. AZKOMPLEKTL MKTBLR V XSUS TBB QRUPLARDA FZK TRBY VI.1. Azkomplektli mktblrd fiziki trbiy mllri VI.2. Xsusi tibbi qruplarda fiziki trbiy mllrinin tkili III BLM VII FSL. TDRS GN REJMND FZK TRBY V SALAMLIQ TDBRLR VII.1. Shr gigiyenik gimnastikasnn hmiyyti VII.2.Drsqdr shr gigiyenik gimnastikas VII.3. Bdn trbiysi dqiqlri VII.4. Byk tnffslrd fiziki hrktlr v mthrrik oyunlar VII.5. Gnuzadlm qruplarda idman saat VIII FSL. SNFDN V MKTBDNXARC FZK TRBY V DMAN MLLR VIII.1. Sinifdnxarix fiziki trbiy v idman mllri 1.1.Sinifdnxaric mllrin mqsdi 1.2. mumi fiziki hazrlq 1.3. dman blmlri 3.1.Yngl atletika 3.2.Stol st tennis 3.3.Bdii gimnastika 3.4.Frdi mllr VIII.2. Mktbdnxaric fiziki trbiy v idman ilri 2.1. Uaq-gnclr idman mktblrind fiziki trbiy v idman ilri 2.2. Uaq yaradclq birliyi v mdniyyt evlrind bdn trbiysi v idman tdbirlri 2.3. stiraht v mdniyyt parklarnda bdn trbiysi v idman ilri 2.4. Mnzil-istismar sahsind v bldiyy idarlrind bdn trbiysi 2.5. Gzinti, yr v ekskursiyalar IX FSL. ALD UAQLARIN FZK TRBYS IX.1. Aild uaqlarn fiziki trbiysinin hmiyyti v vasitlri IX.2. Aild kiik mktbyal uaqlarn gn rejimi IX.3. Aild uaq orqanizminin mhkmlndirilmsi IX.4. Aild uaqlarn bdn trbiysi dqiqsi IX.5. Aild uaqlarn shr gigiyenik gimnastikas
• 8 X FSL. AGRDLRN FZK TRBYSND MKTB, AL V CTMAYYTN LBR X.1. Valideyn konfrans X.2. Sinif valideyn iclas X.3. Valideynlrl aparlan bir i X.4. Uaqlarn fiziki trbiysind ictimaiyytin rolu LAVLR Mthrrik oyunlar Drs nmunlri stifad edilmi dbiyyat
• 9 OXUCULARA Hrmtli oxucu, diqqtiniz tqdim ediln bu drs vsaiti, fiziki trbiy sahsind mllifin 48 illik pedaqoji faliyytinin nzri-metodik v praktik i tcrbsi sasnda yazlmdr. Drs vsaitind mllifin Bak hrindki mumthsil mktblrind bdn trbiysi mllimi, 1971-81-ci illrd is Azrbaycan Dvlt Elmi-Tdqiqat Pedaqoji Elmlr institutunda (indiki Azrbaycan Respublikas Thsil Problemlri institutu) ildiyi dvrd, elc d 1981-ci ildn Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universitetind ixtisas fakltsind idman fnlrinin tdrisi metodikasndan (gimnastika, atletika, idman v mthrrik oyunlar, zglk v s.) oxuduu mhazir v praktik drslr zr toplad tcrb nzr alnmdr. Drs vsaitinin mqsdynl ilnmsind mllifin praktik mllim olmas il yana, onun dissertasiya, elmi-tdqiqat iinin fiziki trbiy zr nzri biliklrin mnimsnilmsinin agird xsiyytinin formalamasna tsirin hsr edilmsi, burada nzriyy il praktikann bir-biri il sx surtd laqlndirilmsi, biri o birini tamamlamas da az rol oynamamdr. Mllifin uzun illrdn bri Azrbaycan Mllimlr institutunda, Bak Pedaqoji Kadrlarn ixtisasartrma v yenidn hazrlanma institutunda kurslarda ixtisasl mtxssislr v sinif mllimlrin, hm d bakalavr thsil pillsind v magistraturada Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnn proqram zr tlblr oxunmu mhazirlr, seminar, laborator v praktik mllrin aparlmas zaman qazanlm tcrb drs vsaitinin gndm glmsind, masir mktb sisteminin tlblrin cavab vermsind mhm amillrdn sayla bilr. Aq etiraf etmliyik ki, mllifin vaxt il knd rayon mktblrind (Fzuli, Cbrayl, Zaqatala, ua, Xankndi, ki, Qbl, irvan v i.a.) fiziki trbiy drslrind apard mahidlri, vziyyti yrnib thlil etmsi v mllimlr arasnda sorular keirib mumildirmsinin nticsi olaraq drs vsaiti, metodik ilmlr, habel lk daxilind v onun hdudlarndan knarda jurnal mqallri ap etdirmsi, bunlarn da mvafiq hisssinin yenidn ilnilib sinif mllimi hazrlayan pedaqoji fakltlrin fnn proqramlarna yunladrlaraq drsliy daxil edilmsi mqsdynl olmudur. Bu bir hqiqtdir ki, son illrd respublikamzda fiziki trbiyy v idmana diqqt artrlmdr. Lakin kiik mktbyal uaqlarn fiziki trbiysinin nzri v metodiki chtlri v s. proqram blm materiallarna aid konkret mumildirici tdris-metodiki dbiyyat, ap tdris ilmlri, vsait v drsliklr demk olar ki, yox drcsinddir. Bu da tbiidir. nki, mvafiq thsil qurumlar hmin boluu doldurmaa lazmi sy v tbbs gstrmmi, tlb v magistrlarn, ixtisasartrma v yenidn hazrlanma kurslarna clb olunan dinlyicilrin, ixtisas mllimlrinin bu sahy olan ehtiyacn o qdr d diqqt mrkzind saxlamrlar. Unutmaq olmaz ki, sovetlr birliyind fiziki trbiyy dair zruri drs vsaitlri, tvsiylr hazrlanb mllim v tlblr atdrlrd. Artq son vaxtlarda laqlr demk olar ki, ksilmidir, Azrbaycan dilind Mktbd bdn trbiysi mcmusinin nri dayandrlmdr. Buna gr d fiziki trbiynin tdrisi zr mllimlr konkret kmk gstr bilck materiallara ox tinlikl rast glmk mmkndr. Azrbaycanda bhs ediln sahy aid drsliklr, tdris – metodiki vsaitlr ox byk ehtiyacn olduunu nzr alaraq indiy qdr toplanlm materiallarn v btidai Thsilin Pedaqogikas v metodikas ixtisas alan tlblr n oxunmu mhazirlrin zrind ilmkl Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnn proqramnn tlblrin cavab vern drs vsaiti trtib etmk qrarna gldik. Drs vsaiti z quruluuna gr 3 blmdn, 10 fsildn v lavlrdn ibartdir. Birinci blmd fnn proqramna uyun olaraq fiziki trbiy nzriyysinin saslarna dair bzi msllrin izah verilir. lk nvbd, fiziki trbiynin mvzusunun mahiyyti v onun hat etdiyi msllr aradrlr. lkmizd gnclrin bdn trbiysi v idmannn inkiafna xsusi diqqt yetirildiyi nzr alnaraq onun tarixi kemiin, bu gnn v glck inkiaf perspektivlrin nzr salnr, ictimai qurulularda inkiaf gstricilri, nailiyytlri sasnda xronikas yaradlr. Xsusn, onun sinfi xarakter damas, ictimai hadis kimi ml glmsi, cmiyytin maddi raitindn v tlbatndan asll, mvcud cmiyytin mqsd v vziflrinin hyata keirilmsin xidmt gstrmsi faktik materiallarda qsa da olsa z ksini tapr. Azrbaycan razisind n qdim zamanlardan balayaraq Midiya v Alban dvltlri, feodalizm, ar Rusiyas, sovet hakimiyyti v mstqillik dvrnd bdn trbiysi v idmann inkiaf tarixin aid aradrmalar aparlr. Qdim v masir Olimpiya oyunlar, Azrbaycan idmanlarnn olimpiya oyunlarnda uurlar bard mlumatlar verilir.
• 10 Bu blmd mstqil Azrbaycan Respublikasnn fiziki trbiy sisteminin mahiyyti, quruluu, saslar v balca isti-qamtlri rh edilir. Xsusn, bu sistemin hat etdiyi ail v baada, orta mumthsil, pe, orta v ali ixtisas mktblrind, hr, knd, fabrik, zavodlarda v Azrbaycan Silahl Qvvlrind fiziki trbiynin mumi xarakteristikasndan bhs olunur. Pedaqoji v sas spesifik anlaylardan danlarkn XIX-XXI srlrd anlaylar haqqnda mhm pedaqoji fikir tarixi aradrlr. Tlim, trbiy, thsil anlaylar il yana, Bdn trbi-ysi, Fiziki trbiy, Fiziki inkiaf, Fiziki hazrlq, Fiziki tkmillm, dman anlaylarnn mahiyytin aydnlq gtir-ilrkn xarici alimlrin, o cmldn grkmli Azrbaycan peda-qoqlarnn da dnclri diqqtdn yaynmam, onlarn bu msly daha hssas v diqqtl yanamalar akarlanmdr (M.Muradxanov, N.Kazmov, .Hamov, B.hmdov, A.Rzayev, Y.Talbov, .Aayev, .Paayev, F.Rstmov, M.Nsrullayev, H.Qurbanov v s.). Hmin blmd ibtidai mktbd agirdlrin fiziki trbiysinin elmi, pedaqoji-psixoloji saslar aparc yerlrdn birini tutur. lk nvbd, kiik mktbyal agirdlrin fiziki trbiysinin mqsdi, vziflri v vasitlri, elc d Fiziki trbiy v onun tdrisi metodikas fnninin mahiyyti, onun tdris v elmi fnn olmas izah edilir. Bundan lav, kiik mktb yallarn anatomik-fizioloji v psixoloji inkiaf xsusiyytlri, fiziki trbiy tliminin tkili v keirilmsinin elmi-nzri saslar bu prosesd tlim metodlarndan v prinsiplrindn smrli istifad yollar, hm d onlarn ninki laqli surtd ttbiqi, htta qarlql istifad imkanlar rh olunur. Eyni zamanda, qarya qoyulmu vzif, tdris – i v iqlim raitindn, tchizatdan asl olaraq metodlarn seilmsi v ttbiq olunmas prinsiplrin aid nmunlr verilir, yrdn v yrnnin mnasibtlrinin tnzimlnilmsind aktiv metodlarn rolu, mvqeyi aradrlr. Mlumdur ki, z tarixi kemiini bilmdn glcy uurlu addmlar atmaq mmkn deyildir. Bu baxmdan orta mumthsil mktblrimizd ttbiq edilmi fiziki trbiydn tdris plan v proqramlarnn tdqiqi vacib bilinmidir. vvlc, ar Rusiyas mktblrind, sonra Azrbaycanda sovet hakimiyyti v mstqillik dvrnd tdris plan v proqramlarnda fiziki trbiynin qoyuluu, mahiyyti, vziflri, mzmunu yrnilmi, thlil edilmi v mumildirmlr aparlm (XIX, XX, XXI srlrd), mvafiq qnat glinmi,mllif yeri gldikc trtib etdiyi mktb, orta ixtisas v ali mktb proqramlarnda tdqiqatn nticlrini mvafiq surtd nzr almdr. XX srin 70-ci illrind bir sra xarici lk mktblrinin tdris plannda fiziki trbiy fnnin ayrlan saatlarn miqdar, onun tkili imkanlar da aradrlmdr (Macarstan, Bolqarstan, Kuba, Pola, Almaniya (ADR) v s.). Fiziki trbiy drslri mktbd bu sahd aparlan ilrin sas tkili formasdr bal altnda gedn yazda is fiziki trbiy drslrinin tkili v keirilmisin dair zruri pedaqoji-psixoloji v metodiki komponentlrin izah z ksini tapr. Xsusn, drsin xsusiyytlri, vziflri, tiplri, onun quruluu, hisslri, tkili formalar, sxl, fiziki yk, habel drsd yer sem, ona rhbrlik v hazrlq, ev taprqlar, hesabaalma, qiymtlndirm, ml yerinin dzldilmsi, lvazimat, vsait v avadanlqlarla tchizi mhm yer tutur. kinci blmd ibtidai mktbin Fiziki trbiy fnn proqram blmlri zr hrktlrin xsusi metodikas verilir. Birinci olaraq, ayr-ayr siniflr aid fiziki trbiydn sas biliklrin mahiyyti, mzmunu v yrdilmsinin pedaqoji-psixoloji izah v mnimsdilmsi metodlar rh olunur. Bu blmd fiziki trbiy mllri zaman ilk tibbi yardm gstrmk qaydalar zr mlumatlar verilir, xsusn, mit, idman mllri, turist yr v syahtlrind ba ver bilck zdlnmlr qeyd edilir v onlarn qarsn almaq n tibbi yollar gstrilir. Bundan lav, proqram materiallarnn mzmunu v keirilmsi metodikasndan bhs olunur. Burada ibtidai siniflrd tdris olunan gimnastika hrktlrinin, sra tliminin, mvazint, rqs, akrobatika v s. hrktlrin mzmunu v icraedilm texnikasnn izah verilir. Mllifin vaxt il seib tdris proqramna daxil etdiyi olan v qzlar n Azrbaycan rqs elementlrinin v milli mthrrik oyunlarn, yerin yetirilm metodikas, hminin digr mthrrik v idman oyunlarnn kross hazrlnn, zglyn tkili v keirilmsi yollar da bu blmd z yerini tapr. Drsliyin xsusi mktb v qruplar hisssind is azkomplektli mktblrd v shhtind olan qsurlara gr xsusi tibbi qrupa daxil olan agirdlrin fiziki trbiysinin hmiyyti, mzmunu, tkili v idar olunma msllrindn danlr.
• 11 nc blmd is tdris gn rejimind fiziki trbiy- salamlq tdbirlrindn, sinifdn v mktbdnxaric fiziki trbiy v idman mllrindn bhs edilir. Burada shr gigiyenik gimnastikas, bdn trbiysi dqiqsi, byk tnffslrd fiziki hrktlr, mthrrik oyunlar, gnuzadlm qruplarda idman saat, eyni zamanda mumi fiziki hazrlq qruplarnn, idman blmlrinin, frdi mllrin, idman yarlarnn tkili rh olunur. Bundan lav, uaq-gnclr v idman mktblrind, uaq yaradclq birliyi v mdniyyt evlrind, istiraht v mdniyyt parklarnda, mnzil-istismar sahsind v bldiyy idarlrind fiziki trbiy v idman ilri iqlandrlr. Hmin blmd aild uaqlarn fiziki trbiysi d diqqt mrkzind saxlanlm v orada kiik mktbyal uaqlarn fiziki trbiysinin hmiyyti v vasitlrindn, gn rejimindn, uaq orqanizminin mhkmlndirilmsindn, aild uaqlarn bdn trbiysi dqiqsindn v shr gigiyenik gimnastikasnn tkili v keirilmsindn danlr. Bu blmd hm d agirdlrin fiziki trbiysind mktb, ail v ictimaiyytin birg iindn, onun tkili formalarndan bhs edilir. Valideyn konfranslarna, sinif valideyn iclaslarna, valideynlrl v ictimaiyytl aparlan ilr, onun mzmunu v tkilin xsusi yer ayrlr. Drs vsaitind I-IV siniflr n mthrrik oyunlar, onlarn tkili v keirilmsi metodikas, yekunladrlmas qaydalar, elc d fiziki trbiy zr drs nmunlri lav kimi tqdim olunur. Aq etiraf etmk lazmdr ki, drslik mlliflri drsliyi trtib edrkn hr eyi z zrin gtrmr, o, bilavasit z tcrbsin, tdqiqat ilrin, mahidlrin istinad etmli olsa da bel, digr tdqiqatlar, drs vsaiti hazrlayan mlliflrin yaradclna da hrmtl yanar v mracit edir. gr bel olmasa, hmin drslik z lazmi qiymtini, yerini ala bilmz. Yaznn mllifi d z tcrbsin saslanmaqla brabr, mvcud problemlr aid yazlan elmi-tdqiqat ilrindn, drs vsaiti, metodiki ilm v tvsiylrdn, dissertasiyalardan, mqallrdn, qabaqcl mllimlrin tcrbsindn istifad etmidir. Bununla paralel auditoriyaya yrdilmsi zruri olan balca mvzularn metodikas mllif trfindn bir daha ilnilib mumildirilmi, mvcud proqramn rivsin salnmdr. Uzun illrdn bri mllifin pedaqoji faliyytinin mhsulu v nticsi olaraq, iq z grn bu drsliyin btn tinliklrinin hdsindn n drcd gldiyimizi myynldirmyi hrmtli hmkarlarmn v oxucularmzn ixtiyarna buraxrq. Drs vsaiti zrind glck ilri davam etdirrkn, Sizdn alaca arzu v tkliflr, irad v tvsiylr gr mllif minntdar olacaqdr. Hrmtl, mllif.
• 12 BRNC BLM FZK TRBYNN NZR-METODK MSLLR. I FSL. FZK TRBYNN MVZUSU V NKAF TARX P L A N 1.1. Fiziki trbiynin mvzusu. 1.2. Azrbaycanda bdn trbiysi v idmann inkiaf. 2.1. Azrbaycanda bdn trbiysinin yaranmas. 2.2. Azrbaycanda feodalizm dvrnd bdn trbiysi v idmann inkiaf. 2.3. Azrbaycanda XIX srin sonu, XX srin vvllrind bdn trbiysi v idmann inkiaf. 2.4. Azrbaycanda Sovet hakimiyyti illrind bdn trbiysi v idmann inkiaf bard (1920-1991-c illr). 2.5. Qdim v masir Olimpiya oyunlar. 2.6. Azrbaycan idmanlarnn Olimpiya oyunlarnda itirak v nailiyytlri. D B Y Y A T 1.Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Heydr liyevin Azrbaycan Milli Olimpiya Komitsinin yaradlmasnn onillik yubileyi haqqnda srncam. Bak hri, 12 dekabr, 2001-ci il. 2.Heydr liyev v Azrbaycanda Olimpiya hrkat. Layihnin rhbri: lham liyev, mlliflr: .Hseynzad, C.Rhimov, Bak, 2002-ci il. 3.lham liyev. Azrbaycanda Olimpiya hrkat. Bak, 2002-ci il. 4.E.F.Acalov Azrbaycanda bdn trbiysi v idmann inkiaf tarixi. Bak. Maarif nriyyat. 1985-ci il. 5.A.Abiyev, D.Quliyev. Helsinkidn balayan yol. Adilolu nriyyat. Bak. 2002-ci il. I. FSL.FZK TRBYNN MVZUSU V NKAF TARX 1.1. Fiziki trbiynin mvzusu Fiziki trbiy insann fiziki chtdn tkmillmsinin idar olunmasnn mumi qanunauyunluqlarna saslanan bir elm olmaqla, hm d mumi pedaqoji qanunauyunluqlara istinad edir. Fiziki trbiynin mvzusu Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin mqsdini, vziflrini, prinsiplrini v trbiynin digr trkib hisslri il laqsini yrdir. Bundan lav, fiziki trbiynin mvzusu fiziki trbiynin vasitlrini, formalarn bu prosesd ttbiq olunan metodlar, prinsiplri, metodikan izah edir. Mktb yal uaqlarn fiziki keyfiyytlrinin inkiaf, hrki bacarq v vrdilrinin formalamas yollarn mnimsdir. Fiziki trbiynin mvzusu kemid mvcud tcrbni, hminin masir tcrbni yrnir, thlil edir, mumildirir. Azrbaycan fiziki trbiysinin mvzusu milli dyrlr saslanr, milli oyunlarn, idman nvlrinin inkiafna xidmt edir. Fiziki trbiy digr elmlrl d laqdardr. Xsusil, anatomiya, biologiya, fiziologiya, gigiyena, kimya v i.a. Fiziki trbiy psixologiya, pedaqogika elmlri il d sx bal olmaqla yana, bu elmlr saslanaraq tlim olunur. Btn bunlarla brabr, fiziki trbiynin mvzusuna onun tarixi, anlaylar, tdqiqat metodlar, metodikas v s. daxildir. Bu fsild fiziki trbiynin mvzusuna aid olan bzi vacib msllri qsa kild rh etmyi zruri bilirik. Xsusn onun tarixi, anlaylar, sistemi v tlimi saslarnn rhini nzrd tuturuq.
• 13 1.2. Azrbaycanda bdn trbiysi v idmann inkiaf 2.1. Azrbaycanda bdn trbiysinin yaranmas. mumbr milli mdniyytin qovumu v ona dyrli tvhlr vermi milli mdniyytimizin tarixi qdim, kediyi yol olduqca tin v rfli olmudur. Bdn trbiysi v idman milli mdniyytimizin trkib hisssi kimi milli mvcudluumuzun daimi daya olmu v glckd d olacaqdr. Hmin baxmdan xalqmzn bdn trbiysi v idmannn inkiaf yoluna nzr salmaq xsusi zruriyyt ksb edir. Qdim Azrbaycanda ibtidai icma quruluunun meydana glmsi, sinfi cmiyytin yaranmas fiziki qvv v bacarqlarn tkmillmsin, maddi, mnvi nailiyytlrin artmasna, salamln mhkmlndirilmsin sbb olmudur. Btn bunlar Azrbaycanda fiziki trbiynin meydana glmsin tkan vermi, mdafi v hcum xarakterli mxtlif nv fiziki hrktlrd z ksini tapmdr. Atapma, niz tullamaq, crbcr oyunlar z inkiaf mrhlsin qdm qoymudur. Tarixi mnblr v arxeoloji qazntlara istinad edrk gstrmk lazmdr ki, Midiya dvltinin yarand dvrd hrbi reforma keirildi, qounlarn hrbi-fiziki hazrl daha da artrld, niz tullayanlar, ox atanlar v s. svari dstlr yarand. Midiya hrbi svarilri qoun nv kimi ilk df meydana gln lklrdn biri oldu. Midiya dvltinin squtundan sonra yerli hali, qoun hisslri yadellilr qar amansz olmu, torpaq uurunda byk qhrmanlq nmayi etdirmilr. Qdim Azrbaycann imal vadilrind yaayan albanlar arasnda ovuluq, atapma inkiaf etmidir. Onlar vhi heyvanlar qovub niz il, yaxud oxla ovlayrdlar. Alban dvlti hrbi-fiziki hazrla xsusi diqqt yetirir, onun dylri dz qlnclarla dmnlr qar amansz olmu, vurulardan rfl xmlar. Dmnlr qar dyd kiilrl brabr qadnlar da dyr v igidlik gstrirdilr. Albanlar be yandan balayaraq iyirmi drd yana kimi kamandan ox atma, niz tullama v at apma, htta qa hrktlrini d yrnirdilr. 72 km msafy srtl qa yarlar tkil olunur, bu msafni df ednlr atr (qala mul olan adam) adlandrlrd. lbyaxa vuru v tkbtk dyd Azrbaycan bahadrlar, ninki Qafqazda, htta rq lklrind z mhartlrini dflrl gstrmilr. ifahi xalq dbiyyatnn btn janrlarnda fiziki trbiynin z ksini tapdn mahid edirik. Qeyd etmliyik ki, dastanlardak xalq qhrmanlarnn igid, csur, dzml, mbariz v qorxmaz olmalar onlarn mxtlif nv oyunlarla, fiziki hrktlrl irad v bdnlrini mhkmlndirmlrin sbb olmudur. Herodota, Diodora, Kitabi-Dd-Qorquda, Ouznamy, Qobusnamy, dastan v nallarmza (Korolu, Qaaq Nbi v s.), habel Y.V.mnzminli, ..Hamova v baqalarnn tdqiqatlarna istinad etsk, Qobustan qayalarnda hkk edilmi tsvirlri thlili etsk, mlum olur ki, qdim Azrbaycanda hrbi-fiziki hazrla xsusi diqqt yetirmilr. Toy mrasimlrind, Novruz bayramnda milli fiziki hrktlrdn, oyunlardan istifad etmilr. Od stndn tullanmaq, ovkan v s. oyunlar misal gstrmk olar. Azrbaycanda ahmat oyununun geni vst tapmas da mlumdur. IX srd C.Naxcvani yalnz Azrbaycanda deyil, Qafqaz v Orta Asiyada n gcl ahmat olmudur. Yunanstan, Roma v rq lklri il Azrbaycann iqtisadi-siyasi laqlrinin mvcudluu bu lklrin n yax fiziki trbiy forma v metodlarnn tarixi vtnimizd mnimsnilmsin zmin yaratmdr. Bunun xalqmzn fiziki trbiysinin inkiafna, lkmizd ilk fiziki triy sisteminin yaranmasna msbt tsiri olmudur v ksin, Azrbaycan milli oyunlar, fiziki hrktlri baqa lklrin fiziki trbiy v idmannn formalamasna z msbt tsirini gstrmidir. Covkan oyununun bizdn Hindistana, oradan is ngiltry kemsi buna yani sbutdur. 2.2. Azrbaycanda feodalizm dvrnd bdn trbiysi v idmann inkiaf Hmin dvr tdqiq olunarkn tarixi E.Acalov gstrir ki, hmin dvrd fiziki trbiy vasitlrind el bir ciddi dyiiklik olmayb. Fiziki trbiynin forma v metodlar vvlki kimi qalmdr. Lakin islam dininin geni yaylmas nticsind, o, Azrbaycann bdn trbiysi v idman hrkatnda z
• 14 izini qoymudur. gr qdim Azrbaycanda bdn trbiysi mumi trbiy sistemind aparc rol oynayrdsa, orta srlrd is o ikinci plana keirildi. halinin intellektual v zehni chtdn inkiafna sbb olan oyun v hrktlr az fikir verilmy baland. Bzi oyunlara htta qadaalar qoyuldu. Onlarn xalqn hyat trzindn xarlmasna sy gstrildi. Fiziki trbiyy deyil, dini-mnvi trbiyy daha stnlk verildi, qay gstrildi. Bu uzun kmdi. Yerli feodal dvltlri yarand ki, bu da XI srdn balayaraq rb iallarn razimizdn qovmaq mqsdil hrbiilrin hrbi-fiziki hazrlna diqqtin artrlmasna sbb oldu. Hmin dvrd ictimai qurulua uyun fiziki trbiy sistemi yarand. Feodal gnclri ov etmkl, at apmaqla fiziki-hrbi mhkmliyini artrr, kndlilr is yalnz mit oyunlar il mul olurdular. nki onlarn baqa cr imkanlar yox idi. Btn bunlara baxmayaraq, ordu sralarnda, hm d xalq arasnda gl, da qaldrmaq, at srmk, zglk, niz tullamaq, kamandan ox atmaq, qa v s. milli idman nvlri il mul olmaq ktlvi hal almdr. XI-XII srlrd Azrbaycann iri hrlrind cdr meydanlar dzldilir, at srmk, gll atmaq, ahmat yarlar keirilirdi. Covkan oyunu tkil olunurdu. Bu oyunlar ciddi qayda-qanunlarla idar edilirdi. Nizami, Xaqani, Tusi, hvdi, M.Naxcvani kimi orta sr mtfkkirlrinin srlrind, xalq oyunlarndan bhs edn epizodlarn izahna v thlilin d rast glirik. Byk Nizaminin sgndrnam poemasnda airin ilhamla yaratd phlvanlar surtlri, bhsiz, xalq arasnda yaam el bahadrlarnn mumildirilmi obrazlardr. ingizxan, ah smayl Xtai, ah Abbas dvrnd lknin fiziki trbiysi xeyli inkiaf etmidir. Bundan lav, Azrbaycana an-hrt gtirmi Zorxanalar geni vst almdr. Xsusil, Bakda, amaxda, kid, Qarabada, Naxcvanda Zorxanalarn tkil edilmsi burada yzlrl cavann z fiziki hazrln, fiziki gcn artrmasna sbb olmudur. 2.3. Azrbaycanda XIX srin sonu v XX srin vvllrind bdn trbiysi v idmann inkiaf Grkmli filosof, yaz v airlrin srlrin xsusil A.Bakxanovun, M.F.Axundovun, M.Kazmby, H.Zrdabi, N.Nrimanov v baqalarnn tdqiqatlarna istinad edrk dey bilrik ki, bu illrd Azrbaycanda bdn trbiysi v idmann inkiafnda mhm trqqi olmudur. XIX srd Yaxn v Orta rqd v Zaqafqaziyada seilib saylan ual Nabat, Sarabl Rstm, Seyidhsn, Hseynqulu Hac Mrslqulu olu, M.A.Axundov v .Abdullann, habel XX srin vvllrind beynlxalq almd tannan pekar gli, dnya empionu Sali Sleyman, Rid v Cmd Yusifov, Eldar v ingiz Gyayl qardalar, Mmmdli Qazaxl v b. yaamdr. Onlarn Azrbaycan idmannn tbliind danlmaz rolu olmudur. XX srin balancnda neft xarlmas v emal il laqdar oxlu xarici lk mtxsislri, o cmldn Rusiyann mxtlif gulrindn fhllr Bakya axb glirdilr. Bunun nticsind Bakda gimnastika, zglk, ar atletika v s. idman nvlri daha da inkiaf etmy balad. Bu zaman Bakda futbol da geni vst ald. razi prinsiplrin gr, hm d thsil ocaqlarnda futbol komandalar yarand. Beynlxalq grlr keirilirdi. Azrbaycan Demokratik Respublikasnda, sovet hakimiyyti quruluunun ilk vaxtlarnda idmana diqqt artrld. 2.4. Azrbaycanda sovet hakimiyyti illrind bdn trbiysi v idmann inkiaf bard (1920-1991-ci illr) Sovet hakimiyytinin ilk illrindn balayaraq SSR dvrnd Azrbaycanda uaq v yeniyetmlrin, gnclrin, hminin halinin bdn trbiysin, idmanna diqqt artrlmdr. Bu sahd proqramlar, drs vsaiti hazrlanb nr edilmidir. Artq bdn trbiysi v idman planl surtd hyata keirilmidir. MHO, MH bdn trbiysi komplekslri hazrlanb bu sahd normativlr qbul olunmudur. Bdn trbiysi v idmann inkiaf SSR-nin faist Almaniyas zrind Byk Vtn mharibsi illrind qlbsinin mhm rtlrindn biri olmudur.
• 15 SSR dvrnd Dinamo, Spartak, Bruvestnik, Nefti kimi v b. knll idman cmiyytlri, hminin UM yaradlmdr. Bunlarn saysind Azrbaycanda byk idman geni vst almdr. Respublikada O.Seyidov, S.Sfrov, M.Mcidova, L.Hacyeva kimi gcl gimnastlar yetimidir. 1944-c ild ar atletika zr keiriln SSR empionat Azrbaycan idmans hmd Mhmmd olunun qlbsi il baa atd. Bu igid dy v idman 1942-ci ild ba vermi qanqrena nticsind hr iki ayaq pncsini itirdi. Lakin o, Moiseyevin fsanvi igidliyini tkrar edrk, sevimli muliyytin qaytd, yaralandqdan sonra itirak etdiyi birinci lk empionatnda ikinci yeri tutdu. Bir il sonra, Azrbaycanda sovet hakimiyytinin qurulmasnn 25-ci ildnmn hsr olunmu respublika yarlarnda hmd Mhmmd olu mumittifaq rekordu, 1946-c ild is SSR birinciliyind dnya rekordunu myyn etdi. Mharibdn sonrak illrd Azrbaycan idmanlar gl zr byk nailiyytlr ld etdilr. M.Babayev, .Dadaov Srbst gl zr 4 df SSR empionu oldular. Gnc gli R.Mmmdbyov XV Olimpiya oyunlarnda (Helsinki, 1952) gm medal qazand. Melburn Olimpiadasnda (1956) bakl Y.Konovalov atletika zr II yeri tutub gm medal qazand (4×100). Voleybolularmz is 1957-c ild SSR kubokunun sahibi oldular. Bu yarda fxri qlbni O.Aayev, A.Makaqanov, Y.Abbasov, X.Zlfqarov, H.lkbrov, F.Rzayev v b. ld etdilr. A.brahimov (Srbst gl), M.Allahverdiyev (3 df) v A.Niftullayev Yunan-Roma gli zr, N.Hseynov, Z.Hseynova (8 df) Cdo zr v b. mxtlif illrd dnya empionu olmular. 2.5. Qdim v masir olimpiya oyunlar Qdim Olimpiya oyunlar. Olimpiya oyunlarna aid ilkin mlumatlar eramzdan vvl 776-c il aiddir. Hmin ildn yarlarn qaliblri qeyd alnm v onun 4 ildn bir keirilmsi qrara alnmdr. Olimpiya oyunlarnn vtni Yunanstandr. Olimpiya oyunlarnn keirildiyi gnlr btn lkd slh, min-amanlq hkm srr. Bu zaman Mqdds slh 3 ay davam edir. Oyunlara gedn yaxud onlardan qaydan hr ks toxunulmaz hesab edilirdi. Qdim dvrlrin Olimpiya oyunlar qaliblri arasnda mhur xadimlr d olmudur. Msln, makedoniyal Filipp (makedoniyal sgndrin atas) atapma yarlarnda I yer xm, riyaziyyat Pifaqor oyunlarn qalibi olmudur. Qadnlarn, qullarn qdim olimpiadalarda itirak qadaan edilirdi. Romallar Yunanstan zrind qlb aldqdan sonra oyunlarn hmiyyti v itiraklarn say azalrd. Roma imperatoru I Feodasiy lkd xristianl mcburi qbul etdirndn sonra Olimpiya oyunlarn btprstlrin mrasimi hesab edib onu eramzn 394-c ilind qadaan etmidir. Masir Olimpiya oyunlar. Masir olimpiadann yaradcs Fransz Pyer de Kuberten 1896-c ild Olimpiya oyunlarn brpa etdi. Olimpiya rmzi Olimpiya hrkat sistemi atributlarna bunlar daxildir: Olimpiya hrkat n mumi saylan btv Olimpiya rmzi, olimpiya devizi (birlikd olimpiya emblemini tkil edir) v BOK-nin xsi mlkiyyti saylan olimpiya bayra (a quma para olub, mrkzind olimpiya rmzi vardr). O, 1913-c ild BOK trfindn tsdiqlnmidir. Olimpiya devizi be hrlm halqadan ibartdir: bir-biri il hlq yuxar crgd, ikisi d bir-biri il birldirilmi halqa aa crgddir. Yuxar crgd mavi, qara v qrmz halqa (soldan saa), aa crgd is sar v yal hlqlr yerlir. 2.6. Azrbaycan idmanlarnn yay Olimpiya oyunlarnda itirak v nailiyytlri Sovet idmanlar ilk df olaraq XV Olimpiya oyunlarnda itirak etmilr (1952-ci il, Finlandiya-Helsinki). Azrbaycan idmanlar da Sovet komandasnn trkibind ilk olaraq bu olimpiadaya qatlm v lk idmanlarnn qazandqlar nailiyytlrd onlarn da myi olmudur. Sovet idman heytinin trkibind Rid Mmmdbyov (srbst gl), brahimpaa Dadaov (srbst gl) v Xandada
• 16 Mdtov da (yngl atletika) var idi. Helsinkid n yksk nticni R.Mmmdbyov gstrmi v Olimpiadann gm medaln qazanmdr. mumiyytl, masir Olimpiya oyunlarnda (1952-2008-c illr) 184 Azrbaycan idmans itirak etmi, 16 qzl, 14 gm v 16 brnc medal qazanmlar. Azrbaycan idmanlarnn Yay Olimpiya Oyunlarnda ld etdiklri yksk nailiyytlr bunlardr: R.Mmmdbyov. 1952-ci il XV Olimpiya oyunlar, gm medal (Helsinki-Finlandiya srbst gl); Y.Konovalov. 1956-c il XVI Olimpiya oyunlar- gm medal (Melburn-Avstraliya), 1960-c il XVII Olimpiya oyunlar , gm medal atletika (4×100), Roma-taliya. A.brahimov. 1964-c il XVIII Olimpiya oyunlar brnc medal (Yaponiya-Tokio); .Rskal, V.Lantratova, 1968-ci il XIX Olimpiya oyunlar, qzl medal (Mexiko, voleybol). Bununla yana .Rskal Mnhen Olimpiadasnda da (XX 1972-ci il) qzl medal, Tokio 1964-c il XVIII olimpiya oyunlarnda gm v Monreal-Kanada Olimpiadasnda is brnc medal qazanmdr (Olimpiada-XXI, 1976-c il); R.abanova, L.ubina-1976-c il, XXI Olimpiya oyunu qzl medal (Monreal-Kanada, hndbol); Moskva (SSR) XXII Olimpiada, (1980-ci il) L.Savkina qzl, B.Yakua, V.Pereverzev, Y.Kuryukin II yer (avar km), T.viqanova (ot st xokkey) brnc medal; .Mmmdov, V.Koretski (qlncoynatma), .Ponamaryov (futbol) XXIV Olimpiada qzl medal (1988-ci il Cnubi Koreya-Seul). Bel ki Seul Olimpiadasnda 3 qzl, 1 gm v 2 brnc medal ld edilmidir; N.Hseynov (cdo), .Belinki (gimnastika) XXV Olimpiya oyunlar qzl medal (spaniya-Barselona-1992-ci il). .Belinki xsi yarlarda is brnc medal qazanmdr. N.Abdullayev (srbst gl), XXVI Olimpiada gm medal (AB-Atlanta); N.Abdullayev (srbst gl), Z.Meftahddinova (gll atcl), XXVII Olimpiya oyunlar- qzl medal (Avstraliya-Sidney 2000-ci il); F.Mnsurov (Yunan-Roma gli), XXVIII Olimpiya oyunlar-qzl medal (Afina-2004-c il). 4 idmanmz is brnc medal qazanmlar (.Himova, Z.Meftahddinova gll atcl, Aas Mmmdov, Fuad Aslanov boks zr). XIX Olimpiya oyunlar. Pekin (in), 2008-ci il. XXIX Olimpiya oyunlarnda komandamz 7 medal qazanmdr: 1 qzl (Elnur Mmmdli cdo), 2 gm (Rvn Bayramov, Vitali Rhimov Yunan-Roma), 3 brnc (Mvlud Mirliyev cdo, Mariya Stadnik Xateq Qazimov – srbst gl, ahin mranov boks). Paralimpiada da is idmanlarmz 10 medal qazanmdr. Onun 2-si qzl (lham Zkiyev cdo, Uluxan Musayev yadro itlmk), 3- gm v 5-i brnc medal olmudur. Yoxlama-test suallar: 1.Fiziki trbiynin mvzusu hans msllri hat edir? 2.Qdim Azrbaycanda ibtidai icma quruluunun meydana glmsi, sinfi cmiyytin yaranmas ny sbb olmudur? 3.Midiya dvltinin yarand dvrd hrbi reformann keirilmsi il laqdar n kimi svari dstlr yarand? 4.Alban dvlti qounlarn hans hazrlna ox diqqt yetirir? 5.Albanlar 5 yandan balayaraq 24 yana kimi hans hrkt (idman) nvlrini yrnirdilr? 6.Albanlar ne km msafy srtli qalar keirir v bu qada itirak edn adamlar nec adlandrlrd? 7.Toy mrasimlrind, Novruz bayramnda n ox oynanlan milli oyunlar hanslardr? 8. IX srd grkmli xsiyytlrdn kim ahmat zr ninki Azrbaycanda, htta Qafqaz v Orta Asiyada n gcl ahmat hesab olunurdu?
• 17 9.Hans lklrl iqtisadi-siyasi laqlrin mvcudluu lkmizd fiziki trbiy sisteminin yaranmasna msbt tsir gstrmidir? 10.Orta srlrd slam dininin geni yaylmas nticsind fiziki trbiyy deyil hans trbiyy stnlk verilirdi? 11.XI-XII srlrd Azrbaycann iri hrlrind bdn trbiysi v idman sahsind n kimi ilr grlr v hans oyunlar tkil olunurdu? 12.Orta sr mtfkkirlrindn hansnn srlrind xalq oyunlarndan bhs olunur? 13.Azrbaycanda fiziki trbiynin inkiafna diqqt yetirn ah v srkrdlrin soyadn sylyin. 14.Zorxanalar n vaxt v ilk olaraq hans hrlrd tkil olunmudur? 15.Azrbaycanda XIX srin sonu v XX srin vvllrind yaam grkmli filosof, yaz v airlr bir ox tdqiqatlarn fiziki trbiyy v milli-xalq oyunlarnn tarixin hsr etmilr. Bunlar kimlrdir? 16.XIX srin sonu XX srin vvllrind yaam beynlxalq almd tannan pekar gli-phlvanlarn soyadn sylyin. 17.XX srin vvllrind Azrbaycanda idmann inkiafna tsir gstrn amillri sadalayn. 18.hmd Mhmmd olunun xsi-idman hyatn sciyylndirin. 19.Voleybolularmz nenci ild SSR kubokunun sahibi olmular? 20.4 df SSR empionu olan idmanlarn soyadn sylyin. 21.lk df olaraq Yay Olimpiya Oyunlarnda gm medal alm idmanmzn soyadn deyin. 22.Avropa v dnya birinciliyind qzl medal qazanm idmanlarmzn adn sylyin. 23.Sovet hakimiyyti dvrnd Yay Olimpiya Oyunlarnda gm v qzl medal alm idmanlarmzn soyadn sylyin. 24.Mstqil Dvltlr Birliyi dvrnd (MDB) Yay Olimpiya Oyunlarnda qzl medal qazanm idmanlarmzn soyadn v adn sylyin. 25.Mstqillik dvrnd Azrbaycan idmanlarnn Yay Olimpiya Oyunlarnda itirak v qazandqlar mvffqiyytlri sadalayn. Qzl medallarn soyadn sylyin. 26.XXIX Olimpiya oyunlar harada v nenci ild keirilmidir? 27.XXIX Yay Olimpiya Oyunlarnda idmanlarmz ne qzl, ne gm v ne brnc medal qazanmdr? 28.Qdim Olimpiya oyunlar bard bildiyinizi sylyin. 29.Masir Olimpiya oyunlar haqqnda nlri syly bilrsiniz? 30.Olmpiya oyunlarnn vtni olan lknin adn sylyin. 31.2008-ci ild Pekind (in) keiriln paralimpiada da idmanlarmz cmi ne medal almlar? 32.Azrbaycan paralimpiada idmanlar ind keiriln Olimpiya oyunlarnda ne qzl, ne gm v ne brnc medal Vtnimiz gtirmilr?
• 18 Yaradc i n txmini mvzular: 1.H..liyev v mstqil Azrbaycanda Olimpiya hrkatnn inkiafnda onun rolu v qays. 2..H.liyev Azrbaycanda Olimpiya hrkatnn tkilats, inkiafetdiricisi v lideri kimi. 3.Azrbaycanda bdn trbiysi v idmann inkiafna dvlt qays. 4.Grkmli Azrbaycan idmanlarnn hyat; idman faliyyti v Olimpiya hrkatnn inkiafnda onlar aparc bir qvv kimi.
• 19 1.3.AZRBAYCANDA FZK TRBY SSTEM P L A N 3.1.Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin mahiyyti. 3.2.Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin saslar. 3.3.Aild uaqlarn fiziki trbiysi. 3.4.Mktbqdr yal uaqlarn fiziki trbiysi. 3.5. mumthsil mktblrind fiziki trbiy. 3.6.Pe, orta v ali ixtisas mktblrind fiziki trbiy. 3.7.hr, knd, fabrik v zavodlarda fiziki trbiy 3.8.Azrbaycan Silahl Qvvlrind fiziki trbiy D B Y Y A T 1.H.H.Qurbanov. Fiziki trbiy nzriyysi v metodikas. Bak, Adilolu nriyyat, 2001-ci il. 2.E.Acalov, .zizova, V.lkbrov. Bdn trbiysi v idman tarixi. Bak, Mllim nriyyat, 2007-ci il. 3.Ail trbiysi (valideynlr n lt). Bak, Maarif nriyyat, 1970-ci il. 4.B.Quliyev. Aild, hazrlq sinifind v baada altyallarn fiziki chtdn mktb hazrlanmas (bax: Alt yal uaqlarn mktb hazrlanmas. Bak, Maarif nriyyat, 1980-ci il sh. 70-82; 153-159; 196-205). 5.B.Quliyev, E.Acalov, M.Nsrullayev. mumthsil mktblrind bdn trbiysi tdrisinin tkmilldirilmsi yollar. Bak, Maarif nriyyat, 1982-ci il. 6.R.Baxliyev. Fiziki v hrbi-ttbiqi tlimlrin fizioloji saslar. Bak, 1997-ci il. 7.H.Qurbanov, A.sgrov, .Ramazanov. Bdn trbiysi nzriyysi v metodikas. Bak, Avropa nriyyat, 2006-c il.
• 20 1.3.AZRBAYCANDA FZK TRBY SSTEM 3.1. Azrbaycanda fiziki trbiy sisteminin mahiyyti Mlum olduu kimi, hr bir dvltin onun ictimai quruluuna v mnafeyin uyun olaraq fiziki trbiy sistemi d mvcuddur. Azrbaycan fiziki trbiy sistemi o mstqillik ald gndn etibarn yaranmdr. Bu sahd yeni nazirlik Azrbaycan Gnclr v dman Nazirliyi, Azrbaycan mdniyyt v turizm nazirliyi yaradlm, Respublika Thsil Nazirliyi v Shiyy nazirliyi nzdind thsil ocaqlarnda bdn trbiysi v idman inkiaf etdirilmidir. Bundan lav, lkmizd bir sra idman klublar, cmiyytlri mvcuddur ki, btn bunlar da bdn trbiysi, idman v turizmin inkiafna ynldilmi ilr aparrlar. Onlar halinin btn tbqlrini hat edir. 18 ildn artqdr ki, lkmizd milli Olimpiya Komitsi yaradlmdr. Buna hazrda lk prezidenti lham liyev cnablar rhbrlik edir. Yuxarda sylniln nazirlik, tkilat, cmiyyt, klub v idman federasiyalar bir mrkzdn idar olunur. V onlar Azrbaycann btvlkd vahid fiziki trbiy sistemini tkil edirlr. Bu sistem fiziki trbiynin prinsiplrini, Vtnin mdafisin hazramfiziki trbiy kompleksinin nzri v praktik normativlrini sas gtrrk myyn istiqamtlr ynldilmidir. Bura halinin hrtrfli fiziki trbiysi, fiziki trbiy sisteminin ideya ynmi, habel xlqilik v elmiliyin tmin olunmas daxildir. 3.2.Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin saslar Bdn trbiysi v idmann inkiaf etdirilmsi btn ya tbqlrindn ibart olan halinin fiziki trbiysindn mhm drcd asldr. halinin hrtrfli fiziki trbiysi dedikd, masir cmiyytin quruculuq mnafeyin xidmt, xalq my v lknin ddafisin hazrlamaq, torpaqlarmzn ermni iallarndan azad edilmsi nzrd tutulur. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin ideya saslar is Azrbaycan Dvlt quruculuunun v fiziki trbiysinin saslar, milli adt v nnlrimiz, islam dyrlri tkil edir. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin ideya saslarn eyni zamanda Azrbaycan dvltinin bdn trbiysi v idmann inkiaf il laqdar qbul etdiyi qrar, gstri v srncamlar tkil edir. Hmin qrar, gstri v taprqlar milli bdn trbiysi sisteminin saslarn myyn etmkl brabr, onun inkiaf etdirilmsinin gstricisi, hm d praktik chtdn hyata keirilmsini tmin edir. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin xlqiliyi dedikd is bdn trbiysi hrkatnn ktlviliyi, bdn trbiysi v idmann xalq ktllri arasnda mvafiq v geni yaylmas, xsusn milli idman v mthrrik oyunlarn inkiaf etdirilmsi kimi baa dlr. Fiziki trbiy sisteminin elmiliyi dedikd bdn trbiysi v idmann elmi chtdn inkiaf nzrd tutulur. Bu o demkdir ki, bdn trbiysi v idmann inkiaf bu sahd aparlan elmi-tdqiqat ilrin saslanr. Bu nzriyy il praktikann sx laqsi nticsind mvffqiyyt qazanr. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin nzriyy v metodikas, pedaqoqika, psixologiya, anatomiya, fiziologiya v gigiyena kimi elmi fnlr istinad edir. Fiziki trbiy sisteminin tbii-elmi saslar grkmli xarici v Azrbaycan fizioloq alimlrinin fiziki trbiy v idman zr elmi-tdqiqat ilrinin nticsin saslanr. Hmin tdqiqat ilrin istinad olunmaqla fiziki trbiynin metod v prinsiplri, mq aparmann qanunauyunluqlar, bilik, bacarq v vrdilrin formaladrlmas, drsin quruluu v sxemi myynldirilir. Bundan lav, bdn trbiysi drsinin v idman mqlrinin tlimind yan, cinsi xsusiyytlrin v hrki keyfiyytlrin inkiafnn nzr alnmas yollar da fizioloqlarn idman zr tlimin saslanr. Azrbaycan fiziki trbiy sistemi lk daxilind faliyyt gstrn, fiziki trbiy v idmann inkiafna xidmt edn btn nazirlik, onlarn tabeiliyind olan idar v mssislri, idman klublarn, tkilat v sistemlri znd birldirir, vahid sistem yaradr. Hmin sistemin rhbrliyi baa, mktb, zavod v fabrikin fiziki trbiysini tkil etmkl yana, elc d ona msuliyyt dayr v nzart funksiyalarn yerin yetirmy borcludur. Bu sistem Aild uaqlarn fiziki trbiysi, – Uaq baasnda fiziki trbiy; Orta mumthsil mktblrind fiziki trbiy;
• 21 Ali v orta ixtisas, lisey, kollec v pe mktblrind fiziki trbiy; Azrbaycan Silahl Qvvlrind fiziki trbiy; hr, knd, fabrik v zavodlarda fiziki trbiy daxildir. 3.3. Aild uaqlarn fiziki trbiysi Uaqlarn salaml v onun orqanizminin mhkmlndirilmsi ilk nvbd aildn balayr. Uaqlar ilk addm atma, yerimyi, qama v s. tbii hrktlri ail raitind yrnirlr. Btn bunlar sasn oyunlar zaman, gzintilr vaxt hyata keirilir. Uaqlar oyunsuz tsvvr etmk mmkn deyildir. Ona gr d hr bir ail uann fiziki trbiysin, gigiyenasna diqqt yetirmlidir. Valideynlr uaqlarn salaml qaysna qalmaa, shiyy tlblrini onlara yrtmy borcludur. Xsusn uaqlarn normal yatmalarna, dilrini, llrini, ayaqlarn tmiz saxlamalarna, sudan, tmiz havadan dzgn istifad etmlrin nzart etmli v sy gstrmlidir. 3.4. Mktbqdr yal uaqlarn fiziki trbiysi Azrbaycan ailsind uaqlarn bir qismi baalara gedir v orada fiziki chtdn trbiy olunurlar. Uaq baasnda fiziki trbiy planl, mqsdynl v mtkkil kild hyata keirilir. Uaq baasnda Uaq baasnda trbiy v tlim proqramna sasn uaqlar srbst, tbii, l-ayaq hrktlrini bir-birin uyunladrmaqla ayaqlarn srmdn, ban aa salmadan yerim v qan mxtlif nvlrini mnimsyirlr. Onlar yeri, qa, hoppanma, qol-iyin, ayaq, gvd n hrktlri icra edirlr. Btn bu tmrinlr onlarn bdnlrinin normal inkiaf etmsin, salamlnn tmin edilmsin rait yaradr. Uaq baasnn fiziki trbiy ilri xsusi proqramlara saslanr. Uaqlar bdn trbiysi proqramnda gstriln hrktlri v mxtlif nv olduqca maraql oyunlar yerin yetirrk z salamlqlarn mhkmlndirir, n v gmrah byyr, tbii hrkt vrdilrini formaladrr. Eyni zamanda sad hrbi-fiziki hazrln yksldir, glck zehni, fiziki my v vtnin mdafisin hazrlarlar. 3.5. mumthsil mktblrind fiziki trbiy Fiziki trbiy orta mumthsil mktblrindn balayaraq tdris edilir. Bu bir hqiqtdir ki, Azrbaycan dvlti salam gnc nsil trbiy etmy lazmi hmiyyt verir. Azrbaycanda ibtidai mktb yandan balayaraq uaqlarn fiziki trbiysi diqqt mrkzinddir. Kiik mktbyalarndan balayaraq agirdlrin bdnc mhkmlnmsin v hrtrfli fiziki inkiafna fikir verilir. Orta muthsil mktblrind fiziki trbiy drslri keirilir. Burada I milyon agird itirak edir. Drslr tdris ilind hftd 2 df 45 dqiq olmaqla tkil olunur. Bundan lav, mktblrd sinifdn v mktbdnknar ktlvi bdn trbiysi v idman ilri d tkil olunur. Mktblilr idman blmlrin, mxtlif nv yarlara, ktlvi idman tdbirlrin clb olunurlar. Mktbd aparlan fiziki trbiy tdbirlri uaqlarn bdnc v iradc mhkm olmasna zmin yaradr. Onlara Vtnin mdafisin hazram bdn trbiysi kompleksinin normativlrini yerin yetirmsin kmk gstrir. Orta muthsil mktbind fiziki trbiy ilri bdn trbiysi proqramlar sasnda tkil olunur. Hr bir sinif n nzri v tcrbi proqram blmlri vardr. Proqram tdris materiallar tdricn tinldirilir v ardcllqla yrdilir. Bu da uaqlarn orta mktbi bitirrkn tam salam olmasn, hyata hazrln tmin edir. 3.6. Pe, orta v ali ixtisas mktblrind fiziki trbiy Pe, orta ixtisas v ali mktblrd d bdn trbiysi v idman zr ilr tkil olunur. Hmin mssislrd hftd bir df olmaqla 80 dqiq iki il rzind bdn trbiysi drslri keirilir. Ktlvi idman tdbirlri tkil olunur, yarlar keirilir. Thsil mssislrind agird v tlblr yksk idman nailiyytlri gstrirlr. Hmin tdris mssislrind d drslr bdn trbiysi proqram sasnda keirilir. Bu zaman veriln ixtisasn xsusiyytlri nzr alnr. Baqa szl my hazrlqla (peynml) bal mssislrd myin ynmin uyun da fiziki hrktlr, oyunlar seilir v ttbiq olunur. Bu bir trfdn glck ixtisasl mtxsislri hm hyata v hm d ixtisasl kadr kimi onlar vziflrini
• 22 yksk sviyyd hyata keirmy imkan verir. nki glck mtxsislr bdn trbiysi v idmanla mul olarkn rk-damar, tnffs v sinir sistemlrini, dayaq hrkt aparatn daha da mhkmlndirir v bellikl z mk mhsuldarln artrr, onlara taprlm ilri az bir vaxt irisind, layiqinc icra etmy nail olurular. Ali thsil sistemind Azrbaycan Dvlt Bdn trbiysi v dman Akademiyas, Azrbaycan Dvlt Pedaqoji Universiteti bdn trbiysi zr ixtisasl mtxsislr hazrlayrlar. Akademiya mllim-mqilr, ADPU is vvllr orta mktblr n hrbi mllim, hazrda is orta mktb v digr tdris mssislri n Gnclrin araqdr hazrl v fiziki trbiysi zr mtxislr mllimlr hazrlayr. ADBA 1930-cu ild Bakda alm v Zaqafqaziyann ilk Bdn Trbiysi institutu ad altnda faliyyt gstrmidi. 1936-ci ildn is Zaqafqaziya Dvlt Bdn Trbiysi institutu deyil Azrbaycan Dvlt Bdn trbiysi institutu kimi faliyytini davam etdirmidi. Son vaxtlar is Akademiya statusunu alm v bu ad altnda dvlt hmiyytli ilr grr. Bu ali thsil oca bakalavr pillsind bakalavr hazrlql mllim-mqilr v magistratura thsilind is yksk ixtisasl mtxsislr hazrlayr. lkmizin thsil mssislrinin bdn trbiysi, idman kadr ehtiyaclarn tmin edir. 3.7. hr, knd, fabrik v zavodlarda fiziki trbiy Azrbaycan mstqillik qazandqdan sonra, xsusil 2003-ci illrdn balayaraq lk prezidenti .liyev bir sra vacib srncamlar vermidir. Hmin srncam, gstri, tvsiy v qrarlar btn tbqlrdn olan insanlarn bdn trbiysi v idmann hat edir. Btn bunlarda balca mqsd is halinin salamlnn mhkmlndirilmsi, i qvvsinin artrlmas, mk mhsuldarlnn yksldilmsi, habel Vtnin mdafi qdrtinin tmin olunmasndan ibartdir. Bu mqsdl d hr v kndlrimizd byk quruculuq ilri aparlr, yeni-yeni Olimpiya idman komplekslri tikilib halinin istifadsin verilir. Bel komplekslrin say artq 18-i kemidir. Yaxn glckd is onlarn say 30-a atacaqdr. Qeyd etmliyik ki, btn komplekslrd dnya standartlarna uyun zglk hovuzlar, stadionlar, idman meydanalar v zallar, idmanlar n mehmanxanalar tikilib n masir idman alt, avadanlq, quru v lvazimatlar il tchiz olunmudur. 3.8. Azrbaycan silahl qvvlrind fiziki trbiy Azrbaycan torpaqlarnn ermni tcavzndn tmizlnmsi gnclrin hrbi fiziki tlimindn ox asldr. Buna gr d Azrbaycan Silahl Qvvlrind, Hrbi Donanmada v Hrbi Hava Qvvlrind gnclrin fiziki trbiysin xsusi diqqt yetirilir v onlarla hrbi-fiziki ttbiqi xarakterli tlim-trbiy ilri, elc d idmann hrbi-ttbiqi nvlri (yngl atletika, lbyaxa dy, gimnastika, gl, cdo, sambo, zglk, atclq v s.) zr mntzm olaraq mqsdynl tdbirlr hyata keirilir. Silahl Qvvlrd hrbi-fiziki, ttbiqi tlimlr Vtnin mdafisind, zbt edilmi torpaqlarn azad edilmsind vzedilmz hmiyyt ksb edir. nki bu tlimlr zaman hrbi xidmtd olan gnclrimiz hrbi-ttbiqi idman nvlri zr mvafiq bilik, bacarq v vrdilr yiylnirlr. Btn bunlar da Vtnin mdafisi v dmn zrin hcum zaman qlbnin tmin olunmasna rait yaradr. Buna gr d silahla rftar etmk v mxtlif hrktlr dairsind aparlan mntzm tlimdn lav, vvl libassz, sonra da tam dy geyimind (hrbi) mxtlif msaflr qa, tullanmaq, atmaq, sramaq, drmanmaq, glmk, lbyaxa vurumaq, zmk v s. idman nvlri zr mqlr milli ordumuzda geni miqyasda ttbiq olunur. Bu tlim sulu Tlimd tr ox, mharibd qan az axmaldr tarixi hrbi dstura tam uyun glir. Doma Yuxar Qaraban v onun trafndak yeddi rayonunun Adam, Fzuli, Lan, Cbrayl, Zngilan, Qubatl v Klbcrin qaytarlmas slh ba tutmasa hrbi texnika il yana, Milli Ordunun fiziki hazrlndan, Vtnprvrliyindn, dzmllyndn, csurluu v evikliyindn, mhkm iradsindn, yksk psixoloji hval-ruhiysindn mhm drcd asl olacaqdr. Milli ordunun hrbi-fiziki hazrl shr gimnastikasndan, sgrlrin, matros v tyarilrin gn rejimindn (yemk, normal yuxu, fal istiraht v s.), onlarn adt-nnlr, shiyy v gigiyena tlblrin, bdnlrini fiziki hrktlrl mkmlndirmkl brabr tbii amillrdn d (hava, su,gun) balca vasitlrdn biri kimi istifad etmlri d az hmiyyt ksb etmir.
• 23 Yoxlama-test suallar: 1. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin mahiyytini rtlndirn balca amillr hanslardr? 2. halinin hrtrfli fiziki inkiaf dedikd nlr nzrd tutulur? 3. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin ideya saslarn n tkil edir? 4. Azrbaycan fiziki trbiy sisteminin xlqiliyi dedikd n baa dlr? 5. Fiziki trbiy sisteminin elmiliyi dedikd nlr nzrd tutulur? 6. Fiziki trbiynin tbii-elmi saslar ny saslanr? 7. Azrbaycan fiziki trbiy sistemin daxil olan tkilat v mssislrin adlarn sylyin. 8. Masir ordunun fiziki trbiysinin mahiyyti ndn ibartdir? 9. Milli ordunun hrbi-fiziki tlimind vacib rol oynayan idman nvlrinin adn sylyin. 10. .liyevin regionlarmzda fiziki trbiy v idmann inkiaf il laqdar apard xo v frhlndirici ilr hanslardr? Yaradc i n txmini mvzular: 1. Aild mktblilrin fiziki trbiysinin tkili. 2. Ali mktblrd tlblrin fiziki trbiysinin mqsdi v onun tkili. 3. mumthsil mktblrind agirdlrin fiziki trbiysinin vasitlri.
• 24 I.4. PEDAQOJ V BDN TRBYS ZR SAS SPESFK ANLAYILAR PLAN 4.1. Anlaylar haqqnda pedaqoji fikir tarixindn. 4.2. Xarici v Azrbaycan pedaqoqlarnn bdn trbiysi anlaylar bard dnclri. DBYYAT 1.N.Kazmov. Trbiynin elmi-pedaqoji saslar. Bak, Maarif nriyyat, 1983-c il. 2.B.hmdov v A.Rzayev. Pedaqogikadan mhazir konspektlri. Bak, Maarif nriyyat, 1983- c il. 3.Y.Talbov, .Aayev v b. Pedaqogika. Bak, Maarif nriyyat, 1993-c il. 4.N.Kazmov, .Himov. Pedaqogika. Bak, Maarif nriyyat, 1996-c il. 5.N.Kazmov. Mktb Pedaqogikas. Bak, Caolu nriyyat, 2002-ci il. 6.B.hmdov. anlay hqqnda. Azrbaycan mllimi qzeti, 12 iyun, 1974-c il. 7.B.hmdov. agirdlrin fiziki trbiysi haqqnda. Mktbd Bdn Trbiysi mcmusi, 4, 1978-ci il. 8.Y.Talbov, H.Qurbanov. xtisasa giri. Bak, 2000-ci il. 9.H.Qurbanov. Fiziki trbiy nzriyysi v metodikas. Bak, Adilolu nriyyat, 2001-ci il. I.4.-PEDAQOJ V BDN TRBYS ZR SAS SPESFK ANLAYILAR 4.1. Anlaylar haqqnda pedaqoji fikir tarixindn ctimai hyat bzi mhm xarakterik msllrl, elmi-texniki trqqinin srtl inkiaf v genilnmsi il sciyylnir. Masir elmin inkiaf tbii bir hal hesab olunmaqla yana, z il mvafiq qanunauyun hadislri d meydana xarr. Bu zn bir trfdn elmlrin differensiallamasnda, digr trfdn inteqrasiyasnda gstrir. Hr bir elmin znd axlnm srtlnir, bununla yana, elmlrin bir-birin yaxnlamas, bir-birinin naliyytlrindn istifad etmsi gclnir.1 Btn bunlar trbiy problemlri il mul olan elmlr, eyni zamanda pedaqoqika elmin d aid etmk lazmdr. Qeyd etmliyik ki, pedaqoqikann srtl differensiallamas, yni bu sahd yeni-yeni tdqiqat obyektlrinin v tdqiqat istiqamtlrinin meydana xmas onun digr elmlrl laqlrini o, cmldn orta mumthsil mktbi agirdlrinin fiziki trbiysi il laqlrini daha da mhkmlndirir. Fiziki trbiy pedaqoji proses kimi pedaqoqika elminin btn qanunlarndan, prinsiplrindn, tlim metodlarndan, hminin digr elmlrl laqlrindn v i.a. sas mnb kimi qidalanr v bunun nticsind inkiaf edir, nzri v tcrbi chtdn daha da tkmillir. Hmin baxmdan, yni masir raitd pedaqoqika elminin differensiallamas, fiziki trbiy prosesi il qarlql laqliliyinin genilnmsi, onun tkmillmsin zmin yaratmas, ilk nvbd is bu sahd tdqiqatn aparlmas bzi zruri pedaqoji anlaylarn bir daha aradrlmasnn vacibliyini irli srr. ctimai hyatmzda ba vern yeniliklr adamlar arasnda qarlql mnasibtlrd, insanlarn xarakter v trbiysind ox byk dyiikliklr ml gtirir. Btn bunlar hyatmzn mhm sahlrindn biri olan halinin, bymkd olan gnc nslin trbiysindn bhs edn pedaqoqika elminin mzmunu, anlaylar v s. il daha geni laq yaratm v myyn qdr genilnmidir. Bundan lav, pedaqoqika elmlri zr mxtlif mvzularda doktorluq v namizdlik disertasiyalar mdafi olunmu 1 . . . 11, 1974- , .51.
• 25 Azrbaycan dilind nr edilmidir. Bu srlrd pedaqoji anlaylar qismn d olsa diqqt mrkzind olmu, onun mzmunu v mahiyyti sasn ictimai cmiyyt xidmt etmk baxmndan izah edilmidir. Tssf ki, hazrda bdn trbiysi v idman sahsind ilyn mtxsislrin ksriyyti pedaqoji anlaylara khn nnvi qaydada yanar, ox vaxt is bigan qalr, onun frqin varmrlar. Lakin grkmli pedaqoqlar pedaqoji v istrs d bdn trbiysi zr spesifik anlaylara daim diqqt yetirmi v mnasibtlrini aqlamlar. nki bdn trbiysi mlliminin trbiy, thsil v tlimin mahiyytini dzgn drk etmsi, mvzu baxmndan anlaylarn hr birinin konkret mqsd v vziflrini myynldirmsi, onlar mqsduyun sviyyd hyata keirmsi fiziki trbiy prosesinin optimalladrlmasna sasl zmin yaradr. Bir chti d unutmaq olmaz ki, elmi-texniki trqqinin inkiaf il laqdar olaraq, tlimind mahiyyti dyiir v tkmillir. Bundan lav, Thsil haqqnda Qanun orta mumthsil mktbinin iind ciddi dyiikliklr aparlmasn tlb edir. Buna gr d btn fnlr kimi fiziki trbiy fnninin proqramlarnn mzmunu, mqsd v vziflri d dyiir, yeni i formalar v sullar yaranr, mvcud sullarda demokratiklm, hminin tlim-trbiy prosesind msllr humanistcsin yanama daha geni vst alr. Qeyd etmliyik ki, tlimin mzmunundak dyiikliklr ixtisas mllimlrinin i slubunu he d dyimmi, onlar tlimin yeni mzmununu pedaqoji faliyytlrind lazmnca qiymtlndirmir. Xsusn, tlimin yeni vziflrini nzr almr, tlimin mahiyytinin dyidirilmsin mhl qoymurlar. Ntic etibar il fiziki trbiy zr agirdlrin bilik v bacarqlara yiylnmsi sviyysi o qdr d yksk olmur, bu sahd vrdilr tinlikl formalar. Buna gr d fiziki tlim zaman anlaylar yerind ildilmli, mahiyyt v mzmun thrif olunmamal, nec varsa el d drk edilmli, tlim prosesind mqsd v vziflr mvafiq, konkret olmal, mllimin v agirdin funksiyalar obyektiv qiymtlndirilmlidir. Yuxarda gstrilnlri nzr alsaq, pedaqoji proses kimi thsil, trbiy v tlim anlaylarnn, o cmldn bdn trbiysi, fiziki trbiy, fiziki thsil, fiziki inkiaf, fiziki hazrlq, idman, fiziki kamillik v i.a. nzrdn keirilmsi faydal olard. Bir ox pedaqoji anlaylarn hll edilmmsin, bu sahd bir sra dolaqln olmasna, myyn pedaqoji anlaylar zr hddindn artq byk fikir ayrlnn mvcudluuna baxmayaraq ilk nvbd mhm pedaqoji anlayathsil, trbiy v tlim anlaylarna v bunlar arasndak mnasibtlr sylnilmi fikirlr qismn d olsa nzr-nqteyimizi bildirmy, aydnlq gtirmy alacaq. Thsil anlay. Pedaqogika alimlri thsil trif vermk mqsdil mxtlif mvqedn ona yanam v hazrda da yanamaqdadrlar. Tannm rus pedaqoqlarndan P.P.Qruzdev (1940), N.K.Qonarov (1947), .A.Kairov (1948) thsili mumi pedaqoji anlay hesab etmi, hminin onu pedaqoqikada qli trbiy d adlandrmlar. Lakin burada bir chti d qeyd edk ki, dilimizd ildiln thsil, trbiy, tlim v s. kimi istilalar bir ox hallarda dolaqlq ml gtirdiyi n bzn onlar ya bir-biri il eynildirir, ya da sassz olaraq biri digrindn tamamil tcrid olunur. Mvafiq pedaqoji dbiyyatn bir hisssind qli trbiy anlaynn lazmi sviyyd izah olunmas, qli thsil il bir-birini tamamlamasnn dzgn v aydn rh edilmsin baxmayaraq bzi pedaqoqlar, ninki qli trbiy terminindn istifad etmir, htta onu pedaqoji anlay kimi imtina edirlr. Lakin qli trbiy ni yax halda qli thsil adlandran v bunlar eynildirn yazlara da rast glmk mmkndr. .T.Oqorodnikov Pedaqoqikann predmeti v metodlar adl srind thsil v trbiy (dar mnada) anlaylarn bir-birindn ayraraq birinciy bilik, bacarq v vrdilr sistemi, qli trbiyy is fiziki v qli qabiliyytlrin inkiafnn yaranmas prosesi kimi baxr 2. O, dnyagrn formalamasn, hm thsil v hm d trbiy il laqlndirir. Etiraf edk ki, thsil anlayna rus pedaqoji dbiyyatnda mxtlif mqelrdn yanaanlarn say oxdur. Nisbtn fikir yaxnlna gr hmin mvqelri aadak kimi qrupladrmaq mmkndr. Birinci qrup mvqedn x edn pedaqoqlar thsil myyn bilik, bacarq, dnyagr tlb edn sistem, baqa szl desk, agirdlr n nzrd tutulan fnni v onlarn btn tdris faliyyti kimi baxrlar (kolektiv mlliflr).3 2 P.N.imbirev..T.Oqorodnikov.Pedaqogika.M,,u.pedz, 1954, s.8 3 .. . . ., 1939- .
• 26 kinci qrup mvqed olan alimlr is thsili agirdlrin zruri bilik, bacarq v vrdilrl silahlandrlmas, qabiliyytlrin inikiaf, dnyagrnn formalamas prosesi kimi nzrd tuturlar (.A.Kairov, 1948, .T.Oqorodnikov, 1950,1954, .M.Duxovski, 1951). nc qrup mvqed olanlar is thsili bilik, bacarq v vrdilri ld edib onu mnimsmkl, dnyagrnn yaranmas prosesi, konkret desk, btn bunlar agirdlrin fal yiylnmsi prosesi kimi qiymtlndirirlr (P.P.Qruzdev, 1940, 1949, RSFSR PEA kolektiv mkdalar, ..Qaneli v B.P.Esipov, 1967). Drdnc qrup mvqed is thsil idrak qabiliyytinin inkiaf saysind qazanlm nailiyyt, inandrmaya v s. saslanan tdris prosesinin nticsi v vvllr mnimsnilmi biliklrin mcmusu kimi baxrlar (B.P.Esipov, N.K.Qonarov, 1946, V.E.Semenov v E.A.Xodkova, 1966) Maraqldr ki, anlaylar birldirici mvqelrd mvcuddur. A.A.Qorsevski (1963), E..Monoszon (1966) hmin fikird olan pedaqoqlardandr. Onlar thsil v proses anlaylarna bilik, bacarq v vrdilr sisteminin mnimsnilmsinin nticsi kimi mvqedn yanarlar. Grndy kimi, birinci qrupda thsilin mzmunu nisbtn olsa da almdr. kinci v nc qrup mvqelrd is thsil anlay tlim anlayna xeyli yaxnladrlmdr. Halbuki, onlar axrnc il iki trfli v eyni zamanda qarlql surtd laqdardr. Yalnz drdnc qrupa daxil ediln alimlr digr qruplara nisbtn demk olar ki, qarq anlaylardan bir qdr uzaq mvqed durmudular. Fikrimizc, birinci qrupdan baqa yerd qalan btn qrup mvqelrd gstrilnlr hqiqt uyun glir. Onlar thsil faliyyti prosesind onun imkanlarn ks etdirmi v thsill laqdar aadak mvqed durmular: thsil mllim v agirdlrin faliyytlrinin tsiri altnda myyn mqsd doru ynlmi v onun tkklnd real pedaqoji proses kimi bu faliyytlrin nticsind agirdlrin bilik ld etmsindn ibartdir. Pedaqoqika elminin btn nmayndlri Thsilin mzmunu anlay zr demk olar ki, yekdil fikirddirlr. Onlar thsilin mzmunu dedikd briyytin mumildirilmi tcrbsinin sas olan myyn bilik, bacarq v vrdilr sistemin yiylnmk v bu zmind xsiyytin hrtrfli inkiafnn tmini, masir mdniyytin mnimsnilmsi v mxtlif nv ictimai faydal faliyyt fal qoulmasn nzrd tuturlar. Grkmli alimlrin ksriyyti thsilin mzmununa, hm d bilik, bacarq v vrdilrin mnimsnilmsi rtlrini, idrakn v yaradc qabiliyytlrin inkiafnn, dnya grlrin v inamn formalamas v sairni, bir sra mlliflr is mdni davranlarn yaranmasn da thsilin mzmununa daxil edirlr (B.P.Esipov v N.K.Qonarov, 1946; .A.Kairov, 1948; P.P.Qruzdev, 1949 v i.a.). Bzn mlliflr thsilin mzmununna qti fikirlrini bildirmir, ona bilik, bacarq v vrdilr sistemi kimi baxrlar. Bundan lav, onlar qeyd edirlr ki, bilik, bacarq v vrdilr qabiliyytlrin inkiafnn v dnyagrn formalamasnn sasdr (.M.Duxovski, 1951; E..Monoszon, 1961; M.N.Skatkin, 1967). Son illrd rus pedaqoji mnblrind thsil anlayna bir mnal baxrlar. Bzi pedaqoqlarn bu chtdn mvqelri st-st ds d bir qrup alimlrin is thsil anlay zr baxlarnda fikir ayrl mvcuddur. N.E.Kovalev v baqalar thsili sas pedaqoji anlay hesab edrk yazrlar: Thsil bilik, bacarq v vrdilr sisteminin mcmuui kimi baa dlr4. Daha sonra mlliflr gstrirlr ki, bzi pedaqoqlar, thsil anlayna bilik, bacarq v vrdilr yiylnm prosesind daxil edirlr ki, bu is tlimin mahiyytini tkil edir. Bunlarn kifayt qdr sas yoxdur. Tlim, thsilalmann balca yoludur, thsil is tlimin nticsidir. V.V.Belorusova v .N.Reetenin mumi redaktsi il nr olunmu bdn trbiysi institutlar n drslikd thsil veriln trif beldir: thsilbu elmi biliklrin, qazanlm bacarq v vrdilrin sistemin yilnmk, cmiyyt, insan tfkkrn v tbit haqqnda briyytin toplam olduu, elmi chtdn mumildirilmi ictimai-tarixi tcrbni mnimsmkdir5. Orada daha sonra qeyd olunur ki, thsil istr tlim prosesind v istrs d znthsil prosesind qazanlm biliklrin v adamn trbiy olunmas sviyysinin gstricisin deyilir. 4 . . . . ., , 1975, .29. 5 .. .. . . ., , 1978, .6.
• 27 Hmin drslikd mqsdin thsilin mzmunu vasitsil hyata keirilmsi d qeyd olunur. Thsilin mzmunu bilik, bacarq v vrdilr sistemindn ibart olduu gstrilir. Bunlarn da agirdlrin hrtrfli inkiaf, materialist dnyagrnn formalamas, idrak maraqlarn inkiaf v s. n sas olmas bildirilir. M.A.Verb thsilin mzmununun ictimai hyat raitindn myyn drc asl olduunu gstrmidir. O, mzmununa mnasibtini bel bildirmidir: Thsilin mzmunu dedikd, insann tlim prosesind yiylnmi olduu bilik, bacarq v vrdilrin hcmi v xarakteri baa dlr6. mumiyytl, hr mvqelr st-st drlr. Lakin mslnin ciddilmsin bir az diqqt yetirmi olsaq fikrimizc mlliflr trfindn thsil anlaynn aqlanmasnda ona veriln triflrd d myyn frqlr mahid olunur. gr N.E.Kovalev v b. thsil anlayna qsa v konkret trif verirs, V.V.Belorusova v .E.Reetenin redaktsi il xan drslikd is elmi biliklrin, qazanlm bacarq v vrdilrin sistemin yiylnmyin v onun sas mnblrinin mnimsm yollarnn rhi verilmidir. Bundan lav, ox dzgn olaraq thsili hr iki prosesd ld edilmi bilklrin v trbiy olunmann sviyysini gstrici adlandrmdr. M.A.Verb is thsil anlayna deyil, yalnz, thsilin mzmunu anlayna z fikrini bildirmidir. O, thsilin mzmununu bilik, bacarq v vrdilrin hcmi v xarakterindn ibart olduunu gstrmidir. N.E.Kovalev v b. drs vsaitind thsilin mzmunu anlayna toxunulmayb, thsil anlaynn rhi verilmkl kifaytlnilmidir. Digr vsaitd Thsilin mzmunu bilik, bacarq v vrdilr sistemi kimi qbul olunur v ounun mahiyyti gstrilir. Deyilnlrdn mlum olur ki, ayr-ayr drs vsaitlrind pedaqoji anlaylarn hamsna deyil, bu v ya digrin mnasibt bildirilir. Anlaylar bir-biri il tam qarlql laqd olduu nzr alnb onlarn hamsnn laqli kild izah olunmas daha faydal olard. Bir msly d toxunmaq istrdim ki, anlaylara konkret trif vermkl ii bitmi hesab etmk olmaz, konkret trifl brabr, onun hyata keirilmsi yollar, mnblri v mahiyytlrinin v i.a. kompleks izahnn verilmsi daha mqsd mvafiqdir. Hmin baxmdan mlliflrin thsil anlay haqqnda mvqelrindn birldirici mumi bir fikr glmk mmkndr. Fikrimizc thsil aadak kimi d trif vermk olar: Thsil cmiyyt, insan tfkkr v tbit haqqnda briyytin toplam olduu, elmi chtdn mumildirilmi ictimai-tarixi tcrbni mnimsm yolu il elmi biliklr yiylnmk, bacarq v vrdilr ld etmkdn ibart olub tlim v znthsil prosesinin nticsi kimi qazanlm bilklrin, trbiy olunmann v inkiaf sviyysinin gstricisidir. Thsil anlay Azrbaycan pedaqoqlarnn da daim diqqt mrkzind olmudur. Azrbaycan dilind nr edilmi pedaqoji dbiyyatda thsil anlayna dair mvqelr rus mnblrind olan fikirlrl sasn eynilik tkil ets d burada thsil veriln trif onun mahiyytin bir daha dlalt edir v mhm xsusiyytlrini znd birldirir. ..Himov Pedaqoqikann mvzusu, vziflri v sullar adl srind thsil ndir? sualna thsil uaqlran bilik, bacarq v vrdilr sistemin yiylnmsi v bu zmin zrind onlarda dnyagrnn yaranmasdr7 dey cavab vermidir. Mllif bundan sonra iin mahiyyti v nticsi olaraq bildirir ki, elmi biliklr, bacarq v vrdilr yiylnmkl, insan, tbit v tfkkr sahsind briyytin mumildirilmi tcrbsini mnimsyir v bellikl d z dvrnn qabaqcl mdniyytin qoulur. A.N.Krimov Sovet mktbind thsilin vziflri v mzmunu adl srind is thsilin vziflri v mzmunu haqqnda mumi anlay bel izah olunur: Thsilin mzmunu tlim prosesind agirdlr veriln bilik, bacarq v vrdilr sisteminin mcmuundan ibartdir8. Sonra is orada thsilin mzmununun myyn edilm istiqamtlri gstrilir. B.A.hmdov v A.Q.Rzayev pedaqoji ali mktblr n drs vsaitind pedaqoqikann anlaylar sistemini rh edrk thsil ndir? sualna cavab verirlr: Thsil insann bilik, bacarq v 6 .. . . , , 1982, ,261. 7 .. . . , – , 1964, .6. 8 , .126.
• 28 vrdilrl silahlanmasdr9. Mlliflr eyni zamanda thsil almann yollarn da gstrrk qeyd edirlr ki, bu is iki kild hyata keirilir: ya mllimin rhbrliyi altnda (yni tlim prosesind), ya da mllimsiz mstqil yolla. Demli thsil iki yer blnr: a) mllimin rhbrliyi il veriln thsil (tlim); b) mstqil yolla ld ediln thsil (znthsil). Hmin drs vsaitinin Didaktikann predmeti fslind is thsil anlay mnasna gr iqlandrlr v bu bard deyilir: Thsil anlay iki mnadageni v dar mnalarda ildilir. Geni mnada thsil-insanlarn mumiyytl bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsidir. Dar mnada thsil is tlim prosesinin nticsi kimi, bu prosesd qazanlm bilik, bacarq v vrdilr sistemi kimi baa dlr10. Bundan lav bu drs vsaitind thsilin mzmunu da rh edilir. Gstrilir ki, Thsilin mzmunu onun (thsilin) qarsnda duran mqsd atmaqdan tr vasit yerind x edir11. R.Y.Talbov, .A.Aayev v b.trfindn nr etdirilmi iri hcimli drs vsaitind pedaqoji anlaylar, xsusn Thsil anlay nzrdn qamam ona bu cr trif verilmidir: Thsil briyytin ld etdiyi biliklr yiylnmk prosesinin nticsi kimi zn gstrir12. Hmin kitabda thsil saysind nlr yiylnmk imkan olduu gstrilir. Bu mnasibtl deyilir ki, thsil saysind gnc nsil elmi biliklrin sistemin yiylnir, onun dnyagr, xsiyyti, mnvi keyfiyytlri, yaradclq qabiliyytlri formalar. Mlliflr thsilin mzmununun izahn da rh etmilr. Gstrmilr ki, Mktblilrin tlim prosesind yiylndiyi bilik, bacarq v vrdilrin hcmi v xarakteri thsilin mzmunu demkdir13. N.M.Kazmov Pedaqoqikann bzi tdqiqat hdudlar haqqnda elmi mqalsind thsil anlayna qsa olaraq aadak mvqedn yanar: Pedaqoji proses anlay tlim, trbiy v thsil anlaylarn znd birldirir14. Mllif pedaqoji prosesin mahiyytin dair fikrini bel rh edir: Pedaqoji proses dedikd tlim d, trbiy d nzrd tutulur15. Thsil anlayna veriln triflri nzrdn keirdikd aydn olur ki, gr birinci dbiyyatda (1964) thsil uaqlarn bilik, bacarq v vrdilr sistemin yiylnmsi demkl kifaytlnir, hm d bunlarn mnblri, mnimsnilmsi yollar v ntic etibar il hans keyfiyytlr yiylnmsi rh olunur. kinci dbiyyatda (1983) Thsil insanlarn bilik, bacarq v vrdilrl silahlanmasdr ifadsindn sonra yalnz hyata keirilmsi yollar gstrilir. nc dbiyyatda (1993) Thsil briyytin ld etdiyi biliklr yiylnmk prosesinin nticsi, elmi biliklr yiylnmk sistemi kimi baxlr v ntic etibar il gnc nsil n hyatda vacib olan keyfiyytlr sadalanr. Grndy kimi, birinci v nc dbiyyatda thsilin trifi il yana, onun mnblri, thsilalmann yollar, nticsi gstrilirs, ikinci dbiyyatda is ancaq thsil qsa trif verilir, thsilalma yollar qeyd olunur, hminin thsil anlayna mnasna gr mvqe bildirilir. O, bilik, bacarq v vrdilr sistemi kimi qbul olunur. Mqald is pedaqoji proses anlaynn funksiyas rh edilir. O, tlim, trbiy il eynildirilir, elcd bunlar hmin prosesin komponenti kimi nzrd tutulur. Thsilin mzmununa gldikd is birinci dbiyyatda o, bilik, bacarq v vrdilrin mcmuundan ibartdir deyilirs, ikinci dbiyyatda, thsild mqsd atmaq n vasit rolunda x etmsi gstrilir, nhayt nc dbiyyatda is bilik, bacarq v vrdilrin hcmi v xarakteri kimi 9 . . . , , 1983, .10. 10. , .67. 11 . . . , , 1983, .94. 12 . .. . . , , 1993, .12. 13 , .117. 14 . . , 1974, 2, .56. 15 , .56.
• 29 tqdim olunur. Bunlardan mlum olur ki, mlliflr mvafiq surtd . sisteminin mcmuundan, . vasit yerind x edir v . hcmi v xarakteri thsilin mzmunu hesab edirlr. Buradan bel bir nticy glmk mmkndr ki, fikirlr mxtlif formada deyilmi olsa da Thsilin mzmununa veriln triflr mahiyyti aqlayr. Fikrimizc, bunlarn bir frqi vardr ki, o da nc pedaqoji mnbd veriln trifin digrlrin nisbtn daha oxunaql v yadda asanlqla qalmasndadr. Azrbaycan mstqillik ld etdikdn sonra is pedaqoqlarmz thsil bir daha mqsdynl yanam, yni ona mumbri Milli mahiyyt v xarakter damasnn zruriliyini gstrmilr. N.M.Kazmov bu mnasibtl yazmdr: Nhayt, thsil mqsdynl, planl v mtkkil sciyy dayr, thsil xalq tsrrfatnn trkib hisssi kimi mvafiq tdris mssislrind myyn mddtd mqsdynl, planl v mtkkil yrniln, trbiy v inkiaf imkanlarna malik olan, tlimin hm zruri, rti, hm d nticsi olan sistemldirilmi biliklrin, bacarq v vrdilrin, habel mnvi keyfiyytlrin mcmusidir16. .X.Paayev v F.A.Rstmov da thsil anlayna bel trif verirlr: Thsil cmiyytin v dvltin mnafeyi namin xsiyytin intellektual v emosional sferalarn inkiaf etdirmk, onu hyata hazrlamaq mqsdil masir standartlara uyun olaraq tdris mssislrind mnimsnilmi biliklr, bacarqlar, vrdilr v mnasibtlr sistemidir17. Hmin fikirlr demk olar ki, thsil islahatlarnn tlblrin uyun, aydn bir kild ifa edildiyini nzr alaraq bu msly mnasibt bildirmy ehtiyac qalmr. Yeni ictimai-siyasi quruluun yaranmas il laqdar thsil qanununun meydana glmsini nzr alaraq indiki raitd mumthsil mktbind thsili mumthsil kimi yeni keyfiyytd grmli; Thsil milli zmind hrtrfli elmi biliklr mnimstmli, bacarq v vrdilri alamal, idrak v yaradc qabiliyytlri inkiaf etdirmlidir. Azrbaycan vtndalarnn glck pesindn, faliyytindn v i raitindn asl olmayaraq onlarda dnyagr formaladrlmaldr. Thsil haqqnda qanunda deyildiyi kimi thsilin balca vzifsi . yksk xlaqi v mnvi keyfiyytlrin, demoktratikliyin gr dnyann n qabaqcl lklrinin vtndalar sviyysind dura biln salam yurddalar yetidirmk v bununla yksk sivilizasiyal cmiyyt qurmaa, Azrbaycan dnyann n inkiaf etmi demokratik dvltlrindn birin evirmy qadir olan insan trbiy etmkdir18. Thsil haqqnda yeni qanunda is thsilin mahiyytin konkret v daha mzmunlu v daha masir baxmdan yanalr. V orada gstrilir:thsil-sistemldirilmi bilik, bacarq v vrdilrin mnimsnilmsi prosesi onun nticsidir19. Yuxarda deyilnlr salanaraq qnat glmk olur ki, mktbd fiziki thsil d z istiqamtin, xarakter v konkret mzmununa gr mumthsilin trkib hisssidir. mumthsilin mzmunu mktb tdris plan il myynldirilir, o, myyn biliklr sistemi olub ardcllqla mumthsil mktbinin tdris prosesind hyata keirilir (bura fiziki thsil d daxil olmaqla). mumthsil agirdlri tbit, cmiyyt v tfkkrn inkiaf zr biliklrl silahlandrr, onlarda bu sah zr bacarq v vrdilr formaladrr, bu zmind xsiyyt hrtrfli inkiaf edir, mumn hyata hazr olur. Baqa szl desk, mumi thsilin mahiyyti insan mdniyyt qovudurmaq, onun hrtrfli, mnvi v fiziki inkiaf n drin v mhkm zl qoymaqdan ibartdir. Grkmli rus maarifilrindn biri bu mnasibtl demidir: Hr ks btn elmlrin v btn incsntlrin sasn bilmlidir. Siz kmci v ya kimya professoru olsanz da, gr qlbinizin qaplar hr hans bir incsnt n baldrsa, demli siz bir gz olmayan, qulaqlar eitmyn bir adam kimi ikstsiniz, nki thsil mhz ondan ibartdir ki, briyytin tarixd yaratd hr ey . bunlarn hams hr bir adama myssr olsun. Trbiy anlay. Bs, trbiy anlay v trbiy haqqnda n demk olar? Qeyd etmliyik ki, trbiynin hr bir tarixi dvrd mqsdi cmiyytin 16 .. . . , 2002, .98. 17 . .. . , , 2002, .18. 18 . , 1993, .9 19 . 11 , 2009- .
• 30 iqtisadi, konkret inkiaf sviyysi v hakim sinfin yeritdiyi siyastl myyn edilir. Demk, trbiy v onun mqsdi mxtlif ictimai-iqtisadi v siyasi formasiyalarda dyiib mvcud qurulua uyun yeni forma v mzmun ksb edir. Trbiy anlay da bu baxmdan tkkl tapmdr. Pedaqoqika yeni insann trbiysi haqqnda elmdir. Tsf ki, uzun illrdir ki, pedaqoqika sahsind bir sra drsliklrld pedaqoqikann funksiyas mhdudladrlm v yalnz gnc nslin trbiysin dair elm kimi qbul olunmudur. Uzun mddt istifad edilmi Pedaqogika drsliyind bu mnasibtl deyilmidir: Sovet pedaqogikas gnc nslin kommunist trbiysi, thsili, tlimi haqqnda elmdir20. B.L.Vulson trbiy haqqnda elm olan pedaqoqikann funksiyas bard iki trfli mvqe tutmudur. Yni o, pedaqoji ensiklopediyada Pedaqogika mfhumuna vvlc pedaqogika uaqlarn trbiysi sahsind nzriyy kimi inkiaf etmidir21. deyirs, sonra is yazr ki, pedaqogika tlim-trbiy, yallarla aparlan mdni-maarif tbliat-tviqat ilrini d hat edir.22 Lakin mslnin mahiyytini bir daha dqiqldirmy tbbs gstrrk o, yen d vvlki fikrin qaydr v qeyd edir ki, pedaqogika anlay gnc nslin trbiysin aiddir. Digr bir Pedaqogika drsliyind d pedaqogika prosesi vvlc dzgn rh olunaraq gstrilir ki, pedaqoji proses dedikd, pedaqogikann tlblrin uyun olaraq btvlkd mtkkil tlim-trbiy prosesi, pedaqoq v trbiy olunanlarn, mllim v agirdlrin faliyyti nzrd tutulur, ikinci halda is mlliflr trbiy prosesini sosioloji prosesl eynildirrk yazrlar: ctimai hyatn btn sahlrind cryan edn insan trbiysi prosesi v habel, bu prosesin nticsi is xsiyytin sosioloji formalama-sdr23. Mlumdur ki, insan xsiyyti ictimai-iqtisadi, siyasi, ideoloji v i.a. amillrin tsiri altnda formalar. Trbiy d xsiyyti formaladran amillrdn biridir. Btvlkd is o, xsiyyti formaladran yegan amil deyildir. N.M.Kazmov Pedaqogikann bzi tdqiqat hdudlar haqqnda mqalsind trbiy prosesi il sosioloji prosesi eynildirn bir sra alimlrin srlrini24 thlil etmi v bel bir nticy glmidir. Bzilri xsiyytin mumiyytl formalamasn trbiy hesab edir, xsiyytin hr cr, hm mqsduyun v planl, hm d plansz formalamasn, xarici mhit amillrinin xsiyyt hr cr tsirini trbiy kimi baa drlr. Bzilri trbiyni iki cht: trbiyinin faliyytin v trbiy olunan xsin faliyytin ayrr, bunlarn birini digrin qar qoyur: birini (trbiyinin faliyytini) trbiynin xarici, digrini (trbiy olunann faliyytini) is daxili chti hesab edir. Bu cr xslr trbiy olunann faliyytini trbiyy sas cht kimi qlm verir, bzn d, onu z hrktd olan z-zn irlilyn proses adlandrr25. N.M.Kazmov daha sonra qeyd edir ki, hr iki halda trbiy anlay thrif edilir. Birinci halda trbiy anlay hddindn artq genilndirilir, sosioloji prosesl eynildirilir. kinci halda is trbiy anlay xeyli mhdudladrlr, yni trbiynin bir chti nzr alnr. .T.Oqorodnikov trbiy prosesini btvlkld iki qarlql trf blr. Hyat drk etmk v ona mnasibtin formalamas. Hyat drk etmk thsilin balca funksiyalardrsa, ona mnasibtin formaladrlmas is trbiynin balca funksiyasdr. N.V.Savin is qeyd edir ki, trbiy anlay geni mnada thsil v tlim d daxil olmaqla, bymkd olan gnc nslin hyata hazrlanmas prosesini btn hat edir26. Digr drs vsaitind is trbiyy bel trif verilir: 20 .. . . ., ,1948, .13. 21 . .,1966, .282. 22 , .287. 23 . . .. . . ., , 1968, . 96-97 24 . . 1909, .21-22 . . , 1967, 2. 25 . , . , 1914, .11-12. . . . 1966, 10. 26 . . ., , 1942, .157.
• 31 Trbiy btvlkd xsiyytin formalamas prosesinin mqsduyun v sistematik olaraq idar olunmas v ya cmiyytin tlblrin uyun z zvlrinin xarakterinin, onun ayr-ayr keyfiyytlrinin trbiylndirilmsidir27. 1968-ci ild nr edilmi Pedaqogika drs vsaitind trbiynin iki geni v dar mnada ildilmsi qeyd olunur. Trbiyy geni mnada bunlar daxil edilir: Bu mqsduyun, mtkkil proses olub, xsiyytin hrtrfli inkiafn tmin etmkl onu my, ictimai faliyyt hazrlayr. O, thsili d, tlimi d v hm d trbiyni dar mnada znd birldirir28. Bundan lav, mlliflr dzgn olaraq qeyd edirlr ki, trbiy geni mnada xsiyytin sosial formalamas anlayndan frqlnir. Bu cr formalama ninki bizim btn tsirlrimizin, hminin xsiyyti hat edn tbii v sosial mhitin v xsusi trbiyvi faliyytin nticsidir. Bunlar is adamlarn fal itirak zaman hyata keirilir. Trbiy anlay dar mnada is trbiy ii anlay il eyniyyt tkil edir v bu prosesd inam, mnvi davran normalar, irad v xarakteri, estetik zvq, adamn fiziki keyfiyytlri formalar. Nhayt, bel qnat glir ki, gr trbiy geni mnada hyatn gerkliyi prosesi baa dlrs v ona mnasibtlrin formaladrlmas, trbiy dar mnada is ancaq mnasibtlr v davran sahsini hat edir. Pedaqoqika v kole drs vsaitind trbiy v onun mqsdi aadak kimi rh olunur: Cmiyytin qarya qoyduu mqsdlr uyun olaraq agirdlrin trbiysin mtkkil, mqsdynl rhbrlik trbiy prosesi adlanr. Onun balca mqsdi byyn adamn cmiyyt n zruri v faydal xsiyytin, yksk mnvi potensiala malik, myi arzulayan v my qadir olan ideyaca mtin, estetik chtdn hssas v fiziki chtdn inkiaf etmi insann formalamasdr. Grndy kimi, .M.Oqorodnikov trbiynin funksiyasn gstrmkl, onu thsill laqli kild gtrr v gnc nslin trbiysi il mhdudladrr. N.V.Savin d trbiy mslsind hmin mvqed durur. Trbiyni bymkd olan nslin tlim-trbiy prosesini hat etdiyini gstrir. Bundan sonrak dbiyyatda is trbiyy tamamil msbt mnada baqa mvqedn yanalr. vvla, trbiy mqsduyun v sistematik idar olunan xsiyytin formalamas prosesi kimi rh edilir, ikincisi, cmiyytin mnafeyin uyun onun btn zvlrinin xarakter v keyfiyytlrinin trbiy edilmsi mvqeyindn yanalr. Pedaqoqika vsaitind is trbiyy geni v dar mnada baxlr. Onun xsiyytin hrtrfli inkiaf etmsini tmin etdiyi thsili, tlimi v trbiyni d znd birldirdiyi qeyd olunur. Hminin ox dzgn olaraq trbiyni geni mnada xsiyytin sosial formalamasndan frqlndirir, formalamann tsirlrimizin, xsiyyti hat edn tbii v sosial mhitin v xsusi trbiyvi faliyytin nticsi kimi izah edilir. Azrbaycan pedaqoqlarnn bir qrupunun nr etdirdiklri Pedaqogika kiitabnda Trbiy ndir? sualna cavab olaraq gstrilir ki, pedaqogikada trbiy mfhumu iki mnada dar v geni mnada ildilir. Geni mnada trbiy gnc nslin fiziki v qli qabiliyytlrini inkiaf etdirmk, uaqlar bilik, bacarq v vrdilrl silahlandrmaq v myyn dnyagrn, xlaqi siftlr yiylnmkdn tr onlara mqsd ynlmi planl v mtkkil surtd tsir gstrmkdir29. Bu qnat glirlr ki, geni mnada trbiyy uaa ediln btn mqsduyun v mtkkil tsirlr daxildir. Kitabda dar mnada trbiy is uaqda mxtlif xlaqi, fiziki, bdii v s. keyfiyytlri inkiaf etdirmk demkdir (msln, vtnprvrlik trbiysi, bdn trbiysi v s. dedikd, trbiy konkret v dar mnada ildilir). Pedaqogikadan mhazir konspektlri vsaitind gstrilir ki, trbiy mfhumu sosial v pedaqoji mnada ildilir. Sosial mnada trbiy mfhumu il pedaqoji gerklik anlay eyni mnada baa dlmlidir. Sonra qeyd olunur ki, pedaqoji mnada trbiy anlaynn z d iki (geni v dar) mnaya malikdir. Trbiynin btn qollar birlikd geni mnada trbiy demkdir. Dar mnada trbiy is pedaqoji proses kimi iki chti hat edir: hyatn drk olunmas v drk olunanlara mnasibti formaladrmaq. Dar mnada trbiy mhz mnasibtin formaladrlmas prosesidir. Hyat drk etmk is tlimin funksiyasdr30. B.A.hmdov 1979-cu ild ap olunmu jurnal mqalsind is trbiy anlay 27 . . . . ., , 1975, .28 28 . . . , 1968, .6. 29 .. . , . – 1964,-5-6. 30 .. , . . , , 1983, .9.
• 32 haqqnda yazmdr: mumiyytl, szn geni mnasnda baa ddymz trbiy anlay xsiyytin vvlcdn trtib olunmu proqram layihsin pedaqoji proses kimi insann hyata hazrlanmasdr. Bu da iki uyun kild formalamasna rhbrlik prosesidir, xsiyytin inkiafnn myyn mcraya salnmas, mqsd doru istiqamtlndirilmi, inkiaf n optimal raitin formaladrlmas demkdir31. 1993-c ild bir qrup pedaqoqun nr etdirdiklri Pedaqogika kitabnda trbiynin mnada ilnilmsini bildirirlr: a) geni sosial mnada; b) geni pedaqoji mnada; v) mhdud- dar mnada. Mlliflr mnalar iki chtdn izah edirlr. Geni sosial mnada trbiy sosial hyatn btn sahlrini sosial institutlarn insan xsiyytin tsirini hat edir. Bura hr bir xalqn btn milli-sosial hyat trzi, hr bir dvltin v ictimai tkilatlarn apardqlar trbiy ii daxildir. Geni pedaqoji mnada trbiy tdris-trbiy mssislrind hyata keiriln btn tlim-trbiy iini hat edn mqsdynl v mtkkil trbiy prosesini nzrd tutur. Mhdud mnada trbiy xsiyytin hr hans bir xarakter lamtini, mnvi keyfiyytinin, qidsinin formalamasna tsir gstrn xsusi trbiy sahsini nzrd tutur. Msln, fiziki trbiy, bdn trbiysi milli iftixar hissi, vtn prvrlik trbiysi v s.32 N.M.Kazmovun Pedaqogikann bzi tdqiqat hdudlar haqqnda mqalsind trbiynin mahiyyti bel rh olunur: xsiyytin planl v mqsd ynlmi kild formaladrlmas trbiy n sciyyvidir33. Btn bunlardan aydn olur ki, fikrimizc ilk dbiyyatda (1964) trbiy anlay myyn drcd mhdudladrlr. Trbiy dedikd yalnz uaqlarn v ya gnc nslin trbiy olunmas nzrd tutulur. Konkret desk, trbiynin mxtlif tbqlrdn olan sosial qruplar hat etmsi nzrdn qarlr. kinci dbiyyatda (1983) trbiy mfhumuna mnasibt konkret v dqiq surtd xarakteriz edilir. nc dbiyyatda (1993) trbiynin mnada ildilmsi xsusn aq qeyd olunmaqla, hm d onlar kifayt qdr aydnladrlr. Drdnc dbiyyatda is (1974) trbiynin nailiyytlri izah olunmaqla brabr, trbiyy konkret qsa v dzgn trif verilir. Mvafiq pedaqoji dbiyyatn thlilindn sonra bel qnat gldik ki, Trbiy mhfumu il laqdar aadaklara da diqqt yetirmk faydal olard: Trbiy anlay dedikd: a) halinin btn sosial tbqlrini hat edn; b) ictimai quruluun tbqlrin v mnafeyin tam uyun gln; v) insanlarn mnvi inkiafna msbt tsir gstrn, onun hyata v ictimai my hazrlanmas prosesi mntzm mqsdynl idar olunan; q) xsiyytin formalamasnda v s. sas amillrdn biri kimi baa dlr. Demk, trbiy ninki, bymkd olan gnc nslin, hm d yallarn, mumiyytl btn Azrbaycan vtndalarnn milli. zmind mnvi – fiziki v psixoloji inkiafnn srtlnmsin tsir gstrn v hyata, ictimai my hazrlanmas prosesin mntzm, planauyun v mqsdynl rhbrlik gstriln geni v dar mnada mahiyyt ksb edn prosesdir ki, bu da trbiy anlay n sciyyvidir. 34 XXI srin vvllrind meydana glmi pedaqoji dbiyyatda da hmin anlaya bir daha aydnlq gtirilir v gstrilir ki, trbiy anlaynn mahiyytini onun mqsdynlynd, planlnda, mtkkilliyind, xsin mnvi almin v davranna nvanlanmasnda, traf mhitl ballnda axtarmaq lazmdr35. Tlim anlay. Tlimin mahiyyti anlay ndir? Bu sualn dzgn cavabn axtarb tapmaq sbbdn irli glmidir: vvln, mktblilrin trbiysi, thsili, o cmldn fiziki trbiysi d sasn tlim prosesind hyata keirilir. kincisi, fiziki trbiy sahsind vvllr v son zamanlar nr olunmu pedaqoji v 31 . . , 1979, 10, .53. 32 . . , 1979, 10, .53 33 . . , 1974, 11, .56. 34 35 .. . ., , 2002. .246).
• 33 metodik dbiyyatda Tlimin mahiyyti o qdr d diqqti clb etmmidir. ncs, mxtlif didaktik dbiyyatda mlliflr trfindn tlimin mahiyyti mxtlif mvqedn rh edilmidir, buna gr d myyn fikir ayrl meydana xmdr. Tcrb gstrir ki, tlim-trbiy sahsind iin balca nailiyyti onun cmiyytin yeni inkiaf sviyysi v tlblrin uyun bir surtd tkil edilib hyata keirilmsinddir. Hmin baxmdan da tlim-trbiy zr vaxt kemi bzi adt-nnlrdn l kmli, onun nzri saslar masir hyatn tlblrin, hminin son elmi mlumatlarn nticlrin istinad etmli v bu sasda mktb tlim-trbiy ilri qurulmaldr.Burada is balca rtlrdn biri tlimin yeni mahiyytinin alimlr trfindn ilnmsi v mllimlr atdrlmasndadr. Lakin qeyd etmliyik ki, vaxt il nr olunmu bzi pedaqoji dbiyyatda tlim prosesinin sil mahiyyti o qdr d diqqt mrkzind olmamdr. Tlim prosesi kitabnda tlimin mahiyyti zr sylnilnlri buna misal gstrmk olar. Orada deyilir: Mllim tlim prosesinin rhbri, agirdlr is tlim prosesinin itiraklardr36. Hmin trifdn mlum olur ki, burada tlim prosesinin mahiyytin aid olan btn komponentlr vhdt halnda z ksini tapmamdr. N.M.Kazmov masir inkiaf n Tlimin mahiyytinin thlil edilmsinin xsusi hmiyyt malik olduunu nzr alaraq 1973-c ild Azrbaycan mktbi jurnalnda Tlimin mahiyyti haqqnda mqalsi il x etmidir. Mqald bzi mvafiq didaktik dbiyyat thlil edilmi v qrupladrlmdr. Burada Tlimin mahiyyti zr fikirlrin mxtlif olduu qeyd edilmi v bunlar qrupa ayrlmdr. Birinci qrupa daxil olan pedaqoqlar tlimd agirdlrin faliyytini n plana kir. Bu fikir htta 1965-ci ild ap olunmu pedaqoqgika proqramnda da z ksini tapmdr. Orada qeyd olunur: Tlim agirdlrin bilik, bacarq v vrdilr yiylnmsi, onlarda kommunist dnyabaxnn formalamas, idrak faliyytinin inkiaf prosesidir. L.S.Korotkova Tlim sullar mslsin dair adl mqald yazr: Tlim agirdlrin myyn biliklr sistemin yiylnmsidir ki, bu zaman onlar tdqiqatn n mumi v bsit sullar il silahlanrlar37. .Y.Lerner v M.N.Skatkin is tlimd ancaq mllimin rolunu gstrirlr. Onlar birg yazm olduqlar mqald qeyd edirlr ki, tlim dnyann drk olunmas v dyidirilmsi zr mumildirilmi tcrbnin verilmsi prosesidir. Grndy kimi, hr iki fikird myyn mumoxar chtlr mvcuddur. Lakin pedaqoqlar tlimd bir trf ya mllimlr v yaxud da agirdlr stnlk verir, onlarn birinin faliyytini nzr almr. Bellikl, mllim v agirdlrin birg faliyyti olan tlim prosesi iki hissy ayrlmdr. Mllim v agirdlrin ayrlqda faliyytin. nc qrup pedaqoji dbiyyatda is msly baqa cr mnasibt gstrilir, hr iki faliyyt, yni mllim v agirdlrin faliyyti diqqt mrkzind olmudur. Pedaqoji ensiklopediyada tlimin mahiyyti mfhumu bel izah olunur: Tlim insann idrak faliyyti trzlrinin bilik, bacarq v vrdilrin verilmsi v mnimsnilmsi prosesidir. P.N.Qruzdev is Pedaqogika drsliyind tlim aadak kimi trif verir: Tlim biliklr, bacarq v vrdilr sisteminin mllimlr trfindn verilmsi v agirdlr trfindn mnimsnilmsi prosesidir. Btn bunlardan mlum olur ki, nc qrup dbiyyatda istr mllimin, istrs d agirdlrin faliyytlri nzr alnmdr. Hmin yaznn mlliflri mllim v agirdlrin tlim aid xsusiyytlrini qsa da olsa qeyd etmy almdlar. Fikrimizc, nc qrup yaz mlliflri birinci v ikinci qrup mlliflr nisbtn dzgn yol semidir. nki, onlar hr iki cht mllim v agirdlrin faliyytin diqqt yetirmidir. N.M.Kazmov mntiqi thlil saslanaraq hans qrupa daxil olmasndan asl olmayaraq bunlarn hr birinin nqsanl olduunu sylmi v onlar bel qrupladrmdr: vvln, hm pedaqoqlar tlimd mllimin yalnz bir funksiyasn bilik v bacarq vermk funksiyasn qeyd edirlr. kincisi, agirdin 36 .. . , ., 1962, .61. 37 . . , 1966, 9.
• 34 faliyytind yalnz bir funksiya veriln bilik v bacar mnimsmk funksiyasn grrlr. Baqa szl demi olsaq, mllim v agirdlrin tlimd funksiyalar mhdudladrlr. ncs, tlimd mllim v agirdlrin faliyyti vhdtd gtrlmr. Drdncs, mllimin bzi balca funksiyalar thlil etdiyimiz anlaylara daxil edilmmidir. Biz tlimd agirdlrin idrak faliyytini tkil etmk, ona rhbrlik v nzart etmk, agirdlrin xsiyytini formaladrmaq, onlarn tfkkrn inkiaf etdirmk kimi funksiyalar nzrd t