O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

Ma’lumki, Sovet Ittifoqi davrida millatlar
o’rtasidagi farqlarni o’chirish va yangi
tarixiy “Sovet xalqi” jamiyatning
shakllanishi tushunchasi hukmron edi.
Shu bilan bir qatorda, milliy urf-odatlar va
milliy bayramlarni nishonlash taqiqlangan
edi. Qomusimizda O’zbekiston fuqarosi
bo’lgan barcha millat va elatlarning tili, urfodatlari, milliy an’analarini hurmat qilish
kafolatlangan.

12 noyabr – Konstitusiya Günüdür

12 noyabr – Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Günüdür.

Bu gün Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının qəbul edilməsindən 22 il ötür. Müstəqil Azərbaycanın ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlanan ilk Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 12-də keçirilmiş ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilib. Dövlətin Əsas Qanunu 1995-ci il noyabrın 27-də qüvvəyə minib.

1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiya müstəqil Azərbaycanın ilk, ümumilikdə isə ölkəmizin tarixində dördüncü Konstitusiyasıdır. Azərbaycanın Konstitusiya quruluşunun tarixi SSRİ dövrünə təsadüf edir. Azərbaycanın ilk Konstitusiyası 1921-ci ilin mayın 19-da, SSRİ Konstitusiyasına uyğunlaşdırılmış yeni redaksiyası isə 1925-ci il martın 14-də qəbul olunmuşdu. 1978-ci ilin aprelin 21-də qəbul edilmiş son Konstitusiya da, əvvəlki konstitusiyalar kimi, SSRİ Konstitusiyasına uyğunlaşdırılmışdı.

Dövlət müstəqilliyinin bərpa olunduğu ilk illərdə ölkədə bütün sahələrdə yaşanan xaosdan, Azərbaycanı parçalanmaq təhlükəsindən xilas etmək üçün xalqın hakimiyyətə dəvət etdiyi ulu öndər Heydər Əliyevin böyük uzaqgörənliklə, cəsarətlə həyata keçirdiyi əsaslı islahatlar respublikamızı inkişaf yoluna çıxarmaqla yanaşı, qanunların aliliyini təmin edən, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğuna yol açan yeni milli Konstitusiyanın hazırlanmasına və qəbuluna şərait yaratdı. Ulu öndər Heydər Əliyev bu barədə danışarkən deyirdi: “Biz elə bir layihə hazırlamalı və nəhayət, elə bir Konstitusiya qəbul etməliyik ki, o, müstəqil Azərbaycan Respublikasının demokratik prinsiplər əsasında uzun müddət sabit yaşamasını təmin edən Əsas Qanun, tarixi sənəd olsun. Hakimiyyət bölgüsü – ali icra, qanunvericilik, məhkəmə hakimiyyəti – bunlar hamısı xalqın iradəsinə söykənməli, seçkilər yolu ilə təmin olunmalıdır”.

1995-ci ilin mayında ulu öndər Heydər Əliyevin sədrliyi ilə Konstitusiya Komissiyası formalaşdırıldı. Komissiyanın hazırladığı bitkin, əhatəli Konstitusiya layihəsi 1995-ci ilin oktyabrında ümumxalq müzakirəsinə verildi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsinə çıxarıldı. Referendumda seçicilərin 86 faizi iştirak etdi və onların 91,9 faizi Konstitusiyanın qəbul edilməsinin lehinə səs verdi. Əsas Qanun noyabrın 27-də hüquqi qüvvəyə mindi.

Konstitusiyanın qəbulu müstəqillik tariximizin ən mühüm hadisələrindən biri olmaqla yanaşı, ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı böyük xidmətlərindən biridir. Bu Konstitusiya müstəqil dövlət quruculuğu prosesini tənzimləyən, demokratik inkişafa təminat yaradan, cəmiyyətin siyasi, sosial, mədəni, iqtisadi sferalarında köklü dəyişiklikləri özündə ehtiva edən, qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində hüquqi baza rolunu oynayan mükəmməl və mütərəqqi sənəd idi.

Keçmiş sovet konstitusiyalarından fərqli olaraq, müstəqil Azərbaycanın Konstitusiyası insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin olunmasını dövlətin ali məqsədi kimi bəyan etdi. Hakimiyyət bölgüsünün əsas prinsiplərini müəyyənləşdirdi. İnsan və vətəndaş hüquqlarının, azadlıqlarının müdafiəsini qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti orqanları üzərinə ümdə vəzifə olaraq qoydu. Təsadüfi deyil ki, şəxsiyyətin toxunulmazlığı, insan həyat və sağlamlığının qorunması, layiqli həyat səviyyəsinin təmin olunması, humanizm və insanpərvərlik prinsipləri Azərbaycan Konstitusiyasının başlıca mahiyyətini təşkil edir. 5 bölmə, 12 fəsil, 158 maddədən ibarət Konstitusiyada insan hüquq və azadlıqlarına geniş yer verilməsi ölkəmizin demokratiya ideallarına sadiqliyinin göstəricisidir.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkəmizdə demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət quruculuğu prosesinə hüquqi baza yaratdı və onun inkişafına güclü təkan verdi. Konstitusiya qəbul edilən gün – noyabrın 12-də respublika parlamentinə ilk dəfə çoxpartiyalı sistem əsasında demokratik seçkilər də keçirildi. İlk Konstitusiyanın milli dövlətçilik tarixində müstəsna əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, 1996-cı il 1 noyabr tarixli Fərmana əsasən hər il noyabrın 12-si Konstitusiya Günü kimi qeyd edilməyə başlandı.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edilərkən hüquqi dövlət quruculuğunun müasir meyillərinə istinad olunmuş, ölkəmizin hüquq sistemi üçün yeni bir təsisatın – konstitusiya ədalət mühakiməsi orqanının yaradılması nəzərdə tutulmuş, bu təsisatın dövlət hakimiyyəti sistemində yeri və rolu müəyyənləşdirilmişdi. Bu müddəaya əsasən, 1997-ci il oktyabrın 21-də “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edildi. 1998-ci il iyulun 14-də Milli Məclisin Qərarı ilə Konstitusiya Məhkəməsinin 7 hakimi təyin olundu. İyulun 18-də isə Ulu Öndər Heydər Əliyev Konstitusiya Məhkəməsinin müstəqilliyinin və hakimlərinin hüquqi statusunun təmin edilməsi barədə Fərman imzaladı. Bununla da Konstitusiya Məhkəməsi rəsmən fəaliyyətə başladı. Doqquz hakimdən ibarət bu qurum qanunların Konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlamaqla, qanunlara şərh verməklə, prezident və parlament seçkilərinin nəticələrini təsdiqləməklə, hətta vətəndaşların birbaşa müraciəti əsasında müvafiq qərarlar qəbul etməklə bütövlükdə, Konstitusiyanın aliliyini qoruyur.

Ötən 22 ildə ölkəmizin sürətli inkişafı nəticəsində yeni dövrün tələblərinin yaratdığı zərurətlə əlaqədar Azərbaycan Konstitusiyasına bir neçə dəfə əhəmiyyətli dəyişikliklər və əlavələr edilib. 2002-ci il avqustun 24-də referendum yolu ilə Konstitusiyanın 24 maddəsində 29, 2009-cu il martın 18-də isə 25 maddəyə 30-dan artıq əlavə və dəyişiklik olunub. Bu dəyişikliklər Azərbaycan dövlətinin sosial-iqtisadi bazasının daha da güclənməsindən, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarına daha etibarlı təminat verilməsindən, sosial dövlət prinsiplərini təsbit etmək imkanlarının daha da genişlənməsindən irəli gəlirdi.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə 2016-cı il sentyabrın 26-da keçirilmiş referendumla Konstitusiyaya üçüncü dəfə əlavələr və dəyişikliklər edilib. Konstitusiyanın 29 maddəsinə edilən 41 əlavə və dəyişiklik müxtəlif sahələri əhatə etməklə, ali dövlət hakimiyyəti, məhkəmə hakimiyyəti orqanlarının və bələdiyyələrin işinin təkmilləşdirilməsinə, insan hüquqları və azadlıqlarının daha səmərəli təmin edilməsinə, hüquq və azadlıqların müdafiəsində dövlət və bələdiyyələrin məsuliyyətinin artırılmasına yönəlib.

Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına edilən əlavə və dəyişikliklər nəticəsində Əsas Qanunumuz daha da təkmilləşdirilərək yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılıb.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

2. Oʻzbekiston Respublikasining asosiy qonuni, oliy yuridik kuchga ega boʻlgan siyosiy huquqiy hujjat.

• Oʻzbekiston Respublikasining asosiy qonuni,
oliy yuridik kuchga ega boʻlgan siyosiy huquqiy
hujjat.
• O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi O‘n
ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining o‘n birinchi sessiyasida 1992 yil
8 dekabrda qabul qilingan.
Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi
muqaddima, 6 boʻlim, 26 bob, 128 moddadan
iborat.

3. Mundarija

Muqaddima
• Konstitutsiya qabul qilish sabablari
• Mamlakatimiz oldiga qoʻyilgan vazifalar
Birinchi bo’lim. Asosiy prinsiplar
• Davlat suvereniteti
• Xalq hokimiyatchiligi
• Konstitutsiya qonunning ustunligi
• Tashqi siyosat tamoyillar

4.

Ikkinchi bo’lim. Inson va
fuqarolarning asosiy huquqlari,
erkinliklari va burchlari
Umumiy qoidalar
Fuqarolik
Shaxsiy huquq va erkinliklar
Siyosiy huquqlar
Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar
Fuqarolarning inson huquqlari va
erkinliklari va majburiyatlarining
kafolatlari

5.

Uchinchi
bo’lim. Jamiyat Va Shaxs.
Bo’limda:
• iqtisodiy faoliyat
• tadbirkorlik va mehnat qilish
erkinligi
• barcha mulk shakllarining
teng huquqliligi kafolatlanishi
…bayon etilgan

6.

To’rtinchi bo’lim. Ma’muriyHududiy Va Davlat Tuzilishi
Beshinchi bo’lim.
Davlat hokimiyatining tashkil
etilishi
Oltinchi bo’lim. Konstitutsiyaga
o’zgartirish kiritish tartibi

7. O’zbekiston va Sovet Ittifoqi (SSSR) konstitutsiyalarning farqi

8.

Ma’lumki, Sovet Ittifoqi davrida millatlar
o’rtasidagi farqlarni o’chirish va yangi
tarixiy “Sovet xalqi” jamiyatning
shakllanishi tushunchasi hukmron edi.
Shu bilan bir qatorda, milliy urf-odatlar va
milliy bayramlarni nishonlash taqiqlangan
edi. Qomusimizda O’zbekiston fuqarosi
bo’lgan barcha millat va elatlarning tili, urfodatlari, milliy an’analarini hurmat qilish
kafolatlangan.

9.

1978 yilning Konstitutsiyasi Muqaddimasida
“O’zbek SSR xalqi» atamasi butun sovet
xalqining ajralmas qismi sifatida ishlatiladi.
Muqaddimada O’zbekiston SSR Sovet Ittifoqi
davlatlar orasida teng Respublika deb bildirilgan.
Lekin shunga qaramay, “Sovet davlat”,”Sovet
jamiyati” va “Sovet odamlar” tamoyillari ustuvor
qo’yilgan. O’zbekiston SSR davlati ichki va tashqi
siyosat boshqaruvidan mahrum qilingan edi.
Mustaqillikimizning sharofati bilan
konstitutsiyamizda barcha huquqlarimiz qonunan
belgilab berildi.

10.

1978 yil Konstitutsiyasining muqaddimasida
hattoki inson huquqlarini himoya qilish ko’zda
tutilmaganligini takidlab o’tish lozim.
Konstitutsiyaning asosiy matnda VI bob
«fundamental huquqlari, erkinliklari va
fuqarolarning majburiyatlari” ham bor bo’lsa-da,
u huquq va erkinliklar to’la-to’kis xalqaro inson
huquqlari standartlarini aks ettirmas edi. Bu
qonun ichida kamsitmaslik, qonun va sud oldida
tenglik, qiynoq va zo’ravonlikdan himoya qilish,
axborotni qidirish va tarqatish, xususiy mulk
huquqi, bolalar va qariyalarning huquqlarini
himoya qilish kabi asosiy inson huquqlari
ko’rsatilmagan edi.

11.

O’zbekiston insonparvar davlatdir, jamiyatga, ijtimoiy
adolat va qonuniylik tamoyillari asosida, davlatning
iqtisodiy tizimini rivojlanishning evolyutsion yo’llari
asosida, inson va jamiyat farovonligini ta’minlashga
qaratilgan. Misol sifatida oilaga bag’ishlangan XIV bob
keltirilishi mumkin. Konstitutsiyada koʻrsatilishicha,
otaonalar oʻz farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar
boqish va tarbiyalashga majburdirlar, shuningdek,
voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar oʻz
otaonalari haqida gʻamxoʻrlik qilishga
majburdirlar. Bundan tashqari, davlat va jamiyat
yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan
mahrum bo’lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va
o’qitishni ta’minlaydi.