Azərbaycan romanının inkişaf problemi

Mərhum şair Davud Nəsib də bu janrda iki hissəli «Cavanşir» romanını yazmış, Azərbaycan tarixinin nisbətən az müraciət olunan bir dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsini, Cavanşirin hakimiyyət illərini və ölümünü təsvir etmişdir. Romanda bir sıra maraqlı səhnələr olsa da, hiss olunur ki, şair Davud Nəsib qarşısına qoyduğu məqsədə nail ola bilməmişdi.

AzÉrbaycan romanÄ±nÄ±n inkiÅaf problemlÉri – AzÉrbaycan Milli .

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Himalay Ənvəroğlu ________________________________________________Азярбайъан романынын инкишаф проблемляриHIMALAY ƏNVƏROĞLUAZƏRBAYCAN ROMANININİNKİŞAF PROBLЕMLƏRİBAKI – 200812

Page 2 and 3: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 4 and 5: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 6 and 7: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 8 and 9: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 10 and 11: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 12 and 13: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 14 and 15: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 16 and 17: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 18 and 19: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 20 and 21: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 22 and 23: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 24 and 25: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 26 and 27: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 28 and 29: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 30 and 31: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 32 and 33: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 34 and 35: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 36 and 37: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 38 and 39: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 40 and 41: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 42 and 43: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 44 and 45: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 46 and 47: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 48 and 49: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 50 and 51: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 52 and 53: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 54 and 55: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 56 and 57: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 58 and 59: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 60 and 61: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 62 and 63: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 64 and 65: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 66 and 67: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 68 and 69: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 70 and 71: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 72 and 73: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 74 and 75: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 76 and 77: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 78 and 79: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 80 and 81: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 82 and 83: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 84 and 85: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 86 and 87: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 88 and 89: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 90 and 91: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 92 and 93: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 94 and 95: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 96 and 97: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 98 and 99: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 100 and 101: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 102 and 103: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 104 and 105: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 106 and 107: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 108 and 109: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 110 and 111: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 112 and 113: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 114 and 115: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 116 and 117: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 118 and 119: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 120 and 121: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 122 and 123: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 124 and 125: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 126 and 127: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 128 and 129: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 130 and 131: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 132 and 133: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 134 and 135: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 136 and 137: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 138 and 139: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 140 and 141: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 142 and 143: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 144 and 145: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 146 and 147: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 148 and 149: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 150 and 151: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 152 and 153: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 154 and 155: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 156 and 157: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 158 and 159: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 160 and 161: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 162 and 163: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 164 and 165: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 166 and 167: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 168 and 169: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 170 and 171: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 172 and 173: Himalay Ənvəroğlu ______________
Page 174: Himalay Ənvəroğlu ______________

Azərbaycan romanının inkişaf problemi

Kulis.az tənqidçi Vaqif Yusiflinin “Azərbaycan” jurnalının son saylarında çap olunan “Böyük kitab” layihəsinin “Birinci məqalə”sini təqdim edir. Layihə “Müasir Azərbaycan romanı haqqında tənqidi-publisistik düşüncələr”dən ibarətdir.

Birinci məqalə

1847-ci ildə rus ədəbi tənqidinin flaqmanı – V.Q.Belinski yazırdı: «Roman və povest bizim zəmanəmizdə ədəbiyyatın bütün digər növlərini sıxışdırıb arxa plana keçirmiş və ədəbiyyatda hakim mövqeyə keçmişdir. Mübaliğəsiz demək olar ki,indi bizim zəmanədə ədəbiyyat dedikdə romanı və povesti nəzərdə tuturlar…Roman deyilən bu cadugər nə olan şeydir? Onun savadlı kütlələri ovsunlayıb ələ almasının səbəbi nədədir? Onlara nə barədə danışır, nə öyrədir, nə ilə onları cəzb edir.

Romanın məzmunu müasir cəmiyyətin bədii təhlilidir, cəmiyyətin görünməyən elə əsaslarını açıb göstərməkdir ki, adət edilmiş vərdişlər və düşüncəsizlik onları cəmiyyətin özündən də gizli saxlayır. Müasir romanın vəzifəsi-həyatı bütün çılpaq həqiqəti ilə əks etdirməkdir. Buna görə çox təbiidir ki, roman, bir istisna kimi, ədəbiyyatın bütün digər növlərinə nisbətən hamının diqqətini cəlb etmişdir: cəmiyyət romanı öz güzgüsü hesab edir və ona baxıb özünü görür, öz-özünü dərk edir».

Belinskinin roman haqqında bu mülahizələrini o dövrə qədərki rus və dünya romanını səciyyələndirən ən doğru və dəqiq bir tərif kimi qəbul etmək olar. Xatırladaq ki, XIX əsr romanın bir janr kimi inkişafında yeni və deyərdik ki, ən yüksək mərhələ idi. Dostoyevski, Balzak, Viktor Hüqo, Stendal, Q.Flober, L.Tolstoy, V.Skott, E.Zolya kimi nəhəng sənətkarlar həmin əsrin yetirdiyi dahi romançılar idi. Ədəbiyyatın estetik amalını, məna və mündəricəsini, axtarış cəhdlərini ifadə etmək baxımından roman əvəzsiz bir janr idi. Bu ənənə sonrakı-XX əsrdə də uğurla davam etdirildi və bəşəriyyət bu əsrdə Qorki, Folkner, Heminquey, Şoloxov, F.Kafka, M.Prust, C.Coys, Ç.Aytmatov, U.Eko kimi möhtəşəm romançılarla tanış oldu. Roman XX əsrdə İNSANın daxili-ruhi təkamülünün ideal göstəricisi səviyyəsində bir hadisəyə çevrildi. XX əsrdə bu canrın əsas missiyası dünyanın özünün bütövlükdə mahiyyət və mənasını açmaq, onun amansız həqiqətlərini insanın gözləri qarşısında canlandırmaq və bədii həqiqət yolu ilə insana dünyada yaşamağın fəlsəfəsini aşkarlamaq idi. Bütün başqa janrlar da bu və ya digər dərəcədə həmin missiyanı yerinə yetirir, ancaq romanda bu vəzifə daha böyük ölçüdə reallaşır, necə deyərlər, roman dünyanı əks etdirirsə, ayrı-ayrı janrlarda dünya hissələr şəklində canlandırılır. Burada görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayevin bir fikrini xatırlatmaq yerinə düşər: «Roman, hər şeydən əvvəl, böyük epik lövhələr janrıdır, dövrü, epoxanı təsvir etmək üçün ən əhatəli və imkanlı formadır. Oçerk, hekayə, yaxud povest həyatın nisbətən kiçik bir parçasını təsvir edir, roman isə ən böyük parçasını! O, həyatı və cəmiyyət tarixini vəhdət və bütövlükdə mənalandıra bilir. Hər şeyi və ən geniş səpgidə təsvir etmək hüququ hamıdan çox romana məxsusdur. Onun bütün başqa ədəbi janrlardan fərqini haqlı olaraq heykəlin rəsmdən fərqinə bənzədirlər: rəsmdə predmet bir tərəfdən, heykəldə dörd tərəfdən görünür! Mahiranə detal, yaxşı mənada təfsilat və təfərrüat romanı az qala həyatın, canlı gerçəkliyin özünə çevirir: Epiklik və vüsət onu bir janr kimi janrın bütün vahidlərindən ayırır. Roman heç vaxt kiçik həyat lövhəsi ilə kifayətlənmir, ayrılıqda ildırımı, göy gurultusunu təsvir etmir, romanın məqsədi fırtınanın özünü təsvir etməkdir!»

Azərbaycan romanı Dünya romanı cərgəsinə yalnız XIX əsrin sonlarında qoşulub və bu zaman ROMAN Avropa və Rus ədəbiyyatında özünün öncə qeyd etdiyimiz kimi, ən möhtəşəm bir zirvəsindəydi, ən parlaq nümunələri ilə diqqəti cəlb edirdi və deyə bilərik ki, ədəbiyyatın aparıcı qüvvəsini təşkil edirdi. Cərgəyə təzə qoşulan Azərbaycan romanı isə ən axırıncı sıraların birində dayanmışdı, çünki onun strukturu, «texniki bazası», poetikası hələ tam şəkildə müəyyənləşməmişdi. Azərbaycan romanı, necə deyərlər, «uşaqlıq dövrünü» yaşayırdı. Təsadüfü deyil ki, Azərbaycan nəsri XX əsrin əvvəllərindən Şura inqilabına qədər kiçik romanların hesabına öz missiyasını yerinə yetirirdi. XIX əsrin sonlarında qələmə alınmış və ədəbiyyatşünaslıqda ilk Azərbaycan romanları kimi təqdim edilən «İbrahimbəyin səyahətnaməsi» (1887), «Bahadır və Sona» (1896-1899), «Şeyda bəy Şirvaninin məktubları» (1898) əsərlərindən sonra kiçik romanların mövsümü başladı: «Əsrimizin qəhrəmanları», «İki müztərib, yaxud əzab və vicdan» (Abdulla Şaiq), «Nakam qız», «Zavallı Cavad», «Fədai-eşq», «Bədbəxt gəlin», «Kərəm və Əsli» (Rza Zəki), «Həyatın qəhri altında, yaxud xainin sonu», «Sınıq qanadlar» (Ağababa Yusifzadə), «Solğun çiçək» (Əli Səbri), «Can yanğısı» (Abdulla Divanbəyoğlu), «Aşıq Qərib» (Hacı Cabbarzadə), «İki nakam» (Nemət Bəsir), «Bir yetimin naləsi və yaxud qardaş-qardaşa etdiyi xəyanət» (Bağır Cabbarzadə), «Yetimlərin sərgüzəşti» (Mirzə İsmayıl xan), «Məsalikül-məhsinin», «Kitab yüklü eşşək», «Əhmədin kitabı» (Əbdürrəhim Talıbov), «Bədbəxt milyonçu yaxud Rzaqulu xan firəngiməab» (M.S.Ordubadi), «Gözəllərin vəfası», «Xoşbəxtlər», «Neft və milyonlar səltənətində», «Cəhalət fədailəri» (İbrahim Musabəyov) və s. İndiki ədəbi meyarlarla yanaşsaq, adları çəkilən bu əsərlər nə həcm, nə forma-struktur, nə də ideya-bədii xüsusiyyətləri baxımından roman sayıla bilməzlər. Bunlar həcmcə iri hekayə yaxud mikro povest sayılmalıdır. Əksəriyyətində məlum sücetlər diqqəti cəlb edirdi.

Ancaq bu kiçik romanlar ozamankı Azərbaycan oxucusunu roman deyilən bir KİTABla xeyli dərəcədə yaxınlaşdırdı. Hələlik bu böyük KİTABın ilk səhifələri yazılırdı və XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidinin görkəmli nümayəndəsi Seyid Hüseyn yazırdı ki: «Romançılıq ədəbiyyat aləmində bir sənətdir. Bizim ədəbiyyatımız sair müsəlman olan millətlər ilə bərabər şeir babində çox irəliləmişdir…Nəsr babində qeyrilərə nisbət geridə qaldığından romançılıq sənəti bizdə bir halətdədir. Halbuki, romanın təhzizi-əxlaq üçün əhəmiyyəti çoxdur. Bu gün fikri söyləmək üçün romandan gözəl bir alət yoxdur. Roman vasitəsilə bir millətin həqiqət kimi qəbul etdiyi nöqsanlarını elə tənqid etmək olar ki, oxucu onu şirin oxumaqla öz nöqsanlarını düşünə bilər»

Biz keçən əsrin əvvəllərində yaranan kiçik həcmli romanlar haqqında bu yazıda ətraflı söz açmaq fikrində deyilik. Professor Qulu Xəlilovun «Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən» (1973), Əflatun Məmmədovun «Azərbaycan bədii nəsri (XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri (1983)», Salidə Şərifovanın «İlk Azərbaycan romanları» (1998) və ədəbiyyatşünas Nəzmiyə Axundovanın «Azərbaycan romanı: 120 il» (2011) monoqrafiyalarında bu kiçik romanlar barədə dolğun təsəvvür yaradılıb. Və bu xüsusda söhbətə yekun vurub deyə bilərik ki, biz də həmin tədqiqatçıların belə bir mülahizəsinə şərikik ki, ilk Azərbaycan romanlarının yaranması roman janrının meydana gəlməsində xeyirxah bir təşəbbüs idi.

Son iyirmi ildə yaranan romanlarımız haqqında söhbətə başlamamışdan öncə Azərbaycan ədəbiyyatında həmin dövrə qədər (1930-1996) yaranan romanlara da münasibətimizi bildirək.

Yaradılan hər bir bədii nümunə, o cümlədən, roman, əgər istedadla yazılıbsa, ədəbiyyat tarixindən silinmir, bu və ya digər dərəcədə izi qalır.

Təbii ki, sovet dönəmində yaradılan və indi bəzilərinin iddiasına görə əksər nümunələri «sovet gerçəkliyini» əks etdirdiyi üçün istehza ilə qarşılanan romanlardan heç cür imtina etmək olmaz. Bir də axı, «sovet gerçəkliyi» bütünlüklə ədəbi gerçəkliyin özü demək deyil. Ədəbi gerçəklik heç də «sovet gerçəkliyini» tam mənada özündə əks etdirmir. Yəni sırf ideoloji meyarlarla yazılan və doğrudan da sosrealizm tələbləri ilə səsləşən romanlarımız olduğu kimi, bu tələblərə o qədər də cavab verməyən və yaxud heç cavab verməyən romanlarımız da olmuşdur.

Biz burada sovet dövründə yazılan romanlar haqqında tipoloji bir təsnifat aparmaq fikrində deyilik. O dövrdə yaradılan romanlar içərisində – sözün həqiqi mənasında bu günün özündə belə sevə-sevə oxunan nümunələr az deyil. Bu romanlarsız Azərbaycan nəsrini təsəvvür etmək qətiyyən mümkün deyil. Çünki bu əsərlər yaşanılan tarixin bədii inikasıdır, Azərbaycan gerçəkliyinin bu və ya digər dərəcədə əksidir. Hətta bu romanların yaranmasında ideoloji təzyiq və təsirləri də nəzərə almasaq, roman janrının Azərbaycan ədəbiyyatında tutduğu mövqeyi inkar edə bilmərik. Bizdən əvvəlki nəsillər M.S.Ordubadinin «Dumanlı Təbriz», «Gizli Bakı», «Döyüşən şəhər», Əbülhəsənin «Yoxuşlar», «Dünya qopur», Süleyman Rəhimovun «Şamo», «Saçlı», Mir Cəlalın «Bir gəncin manifesti», «Dirilən adam», Mehdi Hüseynin «Daşqın», «Tərlan», Əli Vəliyevin «Qəhrəman» romanlarını sevə-sevə oxumuşlar. Mirzə İbrahimovun «Gələcək gün» romanının o illərdə gənc ədəbi nəslə, oxuculara aşıladığı təsir sonralar dönə-dönə etiraf olunmuşdur. Biz də bu romanları oxuyuruq və təbii ki, təkcə bu əsərlər vasitəsilə ötüb keçən tariximizin bədii ifadəsini deyil, həm də ədəbiyyatımızın keçdiyi yolu izləyirik. Ötüb keçən tarixi və tarixi hadisələri qiymətləndirəndə tarixçilər yenidən o dövrə qayıdır, buraxılan səhvləri, yanılmaları təshih etməyə çalışırlar. Ancaq onlar heç cür tarixi və baş verən tarixi hadisələri inkar edə bilməzlər. Ədəbiyyat tarixinə də inkarçı mövqedən yanaşmaq olmaz. Sovet ədəbiyyatı kimi bir reallığın üstündən xətt çəkmək nə dərəcədə doğrudur? Azərbaycan sovet ədəbiyyatı çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatının tərkib hissəsidir və bu yazıya dəxli olan «Azərbaycan sovet romanı» termini də bu mənada təəccüblü görünməməlidir. Hərçənd ki, sosrealizmin XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında bir sıra itkilərə, sapıntılara gətirib çıxardığı məlum həqiqətdir. Elçinin «Sosrealizm bizə nə verdi?» monoqrafiyasında belə bir fikirlə tam razılaşırıq ki: «Bir sıra ədəbi janrlar var ki, onlar sosrealizmə qədər Azərbaycan ədəbiyyatında yox idi, vardısa da, formalaşmamışdı, «özününküləşdirilməmişdi», ibtidai şəkildə idi. Misal üçün, roman janrını götürək.Bizim bir sıra ədəbiyyatşünaslarımız milli roman janrımızın tarixini Nizaminin poemalarından başlayır, bəziləri «Rəşid bəy və Səadət xanımı»ı (İsmayıl bəy Qutqaşınlı), başqa bir qism «Kitab yüklü eşşək»i (Ə.Talıbov) milli romanımızın ilk nümunəsi kimi qəbul edir və s. Ancaq həqiqət bundan ibarətdir ki, məhz sosrealizm roman janrını Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktına çevirdi».

Azərbaycan romanının Şura inqilabından müstəqillik dövrünə qədər keçdiyi yolu izləsək, belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, bu janr mövzu və problematika, süjet və ədəbi qəhrəman baxımından əsasən üç mərhələni özündə ehtiva etmişdir. Birincisi; inqilabi-tarixi və sosial mövzuları əks etdirən, fərdin taleyindən daha çox cəmiyyət həyatından bəhs edən və ədəbi qəhrəmanları da bu müstəvidə təsvir edən ilk mərhələ…

İlya Erenburqun sözləriylə desək: «Klassik roman bütünlükdə fərdin taleyinə, yaxud ailənin taleyinə üstünlük verirdi. İndi isə məsələ tamam başqa şəkildə qoyulub: fərdiliyin kökləri cəmiyyətin içərilərinə gedib çıxır, bir adamın tarixi zəruri olaraq cəmiyyətin tarixinə çevrilir».

Beləliklə, birinci mərhələdə Azərbaycan romanı inqilabi-tarixi hadisələrin geniş planda təsviri və bu fonda sosial məzmunlu qəhrəmanların taleyi üzərində qurulan nümunələri əhatə edir. Bu mərhələdə yazıçılar bir metod daxilində birləşir, bu metod daxilində müxtəlif yaradıcılıq üslubu ilə bir-birindən fərqlənməyə çalışır və eyni zamanda, fərdi ifadə tərziylə də seçilirlər. Deyək ki, Ordubadinin fərdi üslubu və ifadə tərzi tamam ayrıdır, o, təsvirlərində hadisəçiliyi, xronikallığı, macəraçılığı əsas götürürdüsə, Əbülhəsən qətiyyən macəraçılığa yol vermir, mümkün qədər real insan münasibətlərini əks etdirir, obrazların daxili aləminə nüfuz etməyə çalışırdı. Mir Cəlal üçün hadisənin mahiyyətinə varmaq, sinfi münasibətləri kəskin münaqişələrdə canlandırmaq əsas götürülürdüsə, Mehdi Hüseyndə hadisələrin dinamik inkişafı, obrazların hərəkət və fəaliyyəti qabarıq nəzərə çarpdırılırdı. Azərbaycan sovet romanının ilk müəllifləri olan bu gənclər heç şübhəsiz, rus sovet romanlarından da təsirlənməmiş deyildilər. Amma bu təsir yalnız formal mənada başa düşülməlidir. Deyək ki, D.Furmanovun «Çapayev», A.Fadeyevin «Tarmar», F.Qladkovun «Sement», M.Şoloxovun «Sakit Don» romanları ilə bizim ilk sovet romanlarını müqayisə etdikdə milli psixologiya məsələsi ortaya çıxır. Bizim ilk romançıların əsərlərində məhz Azərbaycan gerçəkliyi əks olunurdu. Şamo Çapayev deyildi, M.Hüseynin qəhrəmanları da Fadeyevin təsvir etdiyi qəhrəmanlara bənzəmirdi. Əbülhəsənin təsvir etdiyi Qumru da Şoloxovun Aksinyasına bənzəmirdi.

İkinci mərhələdə Azərbaycan romanı müharibədən sonrakı «dinc quruculuq» illərinin «romantikasını» əks etdirir. Müharibə haqqında yazılan bir neçə əsəri istisna etməklə, Azərbaycan romanı əsasən «istehsalat» mövzusuna meyl etdi və bu dəfə döyüşən-vuruşan Vətəndaş müharibəsi qəhrəmanlarını qurucu insanlar əvəz etdi. Onlar təzə neft yataqları kəşf edir, şəhərlər salır, kənd təsərrüfatında əmək nailiyyətləri qazanır, tikintidə hünər göstərirdilər. Həyatda da, ədəbiyyatda da canlı «iş prosesi» gedirdi. Ədəbiyyat həyatda gedən bu prosesləri bəzən olduğu kimi əks etdirirdi və deyək ki, ədəbiyyatla həyat arasında sanki bir eynilik yaranmışdı. Bu yandan da «konfliktsizlik nəzəriyyəsi» romanlarda ciddi bir qəhrəman tipinin yaranmasına, bu qəhrəmanın bir insan kimi bütün mürəkkəb aləmi ilə canlandırılmasına mane olurdu. «Müsbət qəhrəman» ziddiyyətli olmamalıdır» şüarı «istehsalat romanları»nın bədii –estetik dəyərini heçə endirirdi.

Bu iki mərhələni səciyyələndirən və onları bir ortama gətirən bir cəhəti də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bu da məhz «müsbət qəhrəman» məsələsi idi. Onun əsası otuzuncu illərdə qoyulmuşdu və sosrealizm kontekstində «müsbət qəhrəman» problemi əslində, təhrif olunurdu. Təqdim olunan obrazı yalnız «aydan arı, sudan duru» görmək istəyi ona gətirib çıxarırdı ki, bəzi yazıçılar qəhrəmanın mənəvi aləminin təsvirindən imtina edirdilər. Belədə cansız, quru, müqəvva «müsbət qəhrəman»lar meydana gəlirdi. Hətta o dövrün gənc marksist tənqidçisi Mehdi Hüseyn də bir məqaləsində bu tipli qəhrəmanlara münasibətini gizlətməmişdi. O, Hacıbaba Nəzərlinin «Qəhrəmanın romanı» adlı hekayəsi haqqında yazırdı: «Bu hekayədə Qəhrəman qadınla üz-üzə gəldiyi zaman onda heç bir duyğu oyanmayır. Halbuki, kommunistin vücudu quru taxta deyildir. Onda da hiss, duyğu, ürək var, başqa həqiqətlər də onu məşğul edir. Lakin Nəzərli öz hekayəsindəki Qəhrəmanı bu fikirlər və hisslərlə məşğul etmir və beləliklə, sxematizmə yuvarlanır».

Sovet ədəbiyyatının liderlərindən olan A.Fadeyev yazırdı ki: «Məhz sosializm cəmiyyəti adamının təsviri ilə sovet ədəbiyyatı bütün başqa ədəbiyyatlardan fərqlənir. Sovet adamını yeni insan əxlaqının daşıyıcısı kimi göstərmək, onun qabaqcıl keyfiyyətlərini nəzərə çarpdırmaq və ona irəliyə doğru hərəkətdə kömək etmək bizim ədəbiyyatın əsas və başlıca vəzifəsidir». Məsələnin mahiyyəti məhz bu mülahizədən də açıqca görünür. Halbuki, elə əsərlər meydana gəlirdi ki, «müsbət qəhrəman» obrazları ideoloji tələbdən asılı olmayaraq canlı, mürəkkəb xarakter kimi diqqəti cəlb edirdi. Məsələn, Mir Cəlalın «Dirilən» adam» romanında Qədir obrazını hazır «müsbət qəhrəman» kimi təhlil etmək olmur. O, mütilikdən, yazıqlıqdan tədricən öz haqqını dərk edə-edə formalaşır, «dirilən adam» səviyyəsinə yetir. Bu obraz canlı idi, hərəkətdə idi, bütün zəif və qüvvətli cəhətləriylə təqdim edilirdi. Yaxud, Süleyman Rəhimovun «Saçlı» romanını götürək. Romandakı Rüxsarə də utancaq, Sübhanverdizadə kimi yırtıcı bir düşmənin toruna ilişəcək dərəcədə məsum bir yavru tədricən içindəki o «məzlum» Rüxsarəni öldürür, «dirilir».

Deyəsən, mətləbdən uzaqlaşdıq. «İstehsalat» romanları üzərinə qayıdaq. Bu mövzuda yazılan romanlarda sxematizm aşkar nəzərə çarpırdı; konflikt üzdən işlənirdi, adətən, yenilik tərəfdarı olan «müsbət qəhrəman»la bu yeniliyin həyata keçirilməsinə mane olan mühafizəkar təbiətli rəislər-müdirlər-direktorlar arasında «mübarizə» səthi xarakter daşıyırdı. Unudulurdu ki, istehsalatda böyük əmək sərf edən, hansı yeni bir kəşfisə həyata keçirən insan hər halda robot deyil, düşünən, seıən, iztirab çəkən bir varlıqdır. Oçerkçiliyə, publisistik şərhə uyduğündan bəzi yazıçılar problemin zahiri tərəflərinə meyl edirdilər. O romanlardan yalnız Mehdi Hüseynin «Abşeron» romanı uğur qazana bildi, ancaq bu romanda da çox zaman neft quyularının fontanı insan qəlbinin incə, zərif duyğularını üstələyirdi.

Azərbaycan romanının «baharı» bizim fikrimizcə, keçən əsrin əllinci illərinin sonları- altmışıncı illərinin əvvəllərindən başlayır və qətiyyətlə deyə bilirik ki, roman janrı məhz bu dönəmdə keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoyur. Maraqlıdır ki, altmışıncı illərdə Avropada «romanın ölümü»ndən danışırdılar, «roman öz missiyasını başa çatdırmışdır, onu povest əvəz edir» mülahizəsi gündəmə gəlmişdi, hətta 1963-cü ildə Leninradda Avropa yazıçıları cəmiyyəti və SSRİ Yazıçılar İttifaqının birgə iştirakı ilə «Roman, insan, cəmiyyət» mövzusunda beynəlxalq bir simpozium da keçirildi və orada bir çox tənqidçilər, yazıçılar öz çıxışlarında az qala Romanı tabuta qoyub dəfn etmək istəyirdilər. Amma məhz altmışıncı illərdə Azərbaycan romanı özünün yeni, tamamilə fərqli xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb etdi. Bu xüsusda görkəmli tənqidçilərimiz-Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev, Qulu Xəlilov, İslam İbrahimov, Akif Hüseynli, Elçin, Asif Əfəndiyev vaxtilə öz məqalə və çıxışlarında söz açdıqları üçün təkrara ehtiyac duymuruq. Sadəcə olaraq yeni mərhələnin səciyyəvi xüsusiyyətləri üzərində qısaca dayanmaq istəyirik.

1. Azərbaycan romanının üçüncü mərhələsi ilk növbədə, özünün yeni müəllifləri ilə diqqəti cəlb etdi. Bu yazıçılar Azərbaycan romanında bir sıra yeniliklərin, novator meyllərin də müəllifləri oldular. Nəsrdə öz lirik-psixoloji hekayələri ilə uğur qazanan İlyas Əfəndiyev «Söyüdlü arx», «Körüsalanlar», «Dağlar arxasında üç dost», daha sonra «Sarıköynəklə Valehin nağılı», «Geriyə baxma, qoca» romanları ilə nəsrimizə yeni bir nəfəs gətirdi. Uzun müddət inqilabi-tarixi, sosial məzmunlu, istehsalat və quruculuq motivləri üzərində qurulan romanlarımızda məhz lirika qıtlığı duyulurdu, az qala robotlaşan «müsbət qəhrəmanlar»ı İlyas Əfəndiyevin zəngin daxili dünyası, intellektual mənəvi aləmi ilə diqqəti cəlb edən yeni ruhlu qadın və kişi obrazları əvəz etdi. Əlbəttə, bu fikri söyləyərkən biz qətiyyən iddia etmirik ki, lirik-psixoloji üslub «sırf ictimai motivi sıxışdırıb kənara qoydu, əlbəttə, belə düşünmək sadəlövhlük olardı. Bu məsələnin ən dəqiq, doğru izahını sonralar görkəmli tənqidçi Yaşar Qarayev belə əsaslandırmışdı:: «Məsələ ondadır ki, fərdi duyğular, surətin mənəvi aləmi ictimai dövrü və mühiti nə dərəcədə inikas edə bilir. Təbiidir ki, bütün mühüm ictimai hadisələr cəmiyyət üzvlərinin mənəvi həyatında dərin iz buraxır və sənətkar ictimai həyatı bu fərdi-mənəvi aləmin güzgüsündə əks etdirə bilir (Yaşar Qarayev).

Yeni roman müəllifləri sırasında İlyas Əfəndiyevlə yanaşı, İsa Hüseynovun, İsmayıl Şıxlının, Sabir Əhmədlinin, Bayram Bayramovun, Salam Qədirzadənin də adları xüsusi qeyd olunmalıdır.

İsa Hüseynov Azərbaycan ədəbiyyatına «Yanar ürək», «Doğma və yad adamlar» kimi həyatı, ictimai mühiti bütün reallığı ilə əks etdirən, cəmiyyətdə gedən mənəvi aşınmaları sərt psixoloji səpgidə janlandıran romanlarla gəldi. Sonra tarixi-fəlsəfi romanın ilk nümunəsi –«Məhşər» yarandı. İsmayıl Şıxlı «Dəli Kür» romanı ilə milli xarakter anlayışına münasibəti kökündən dəyişdi. Bu fikri Fərman Kərimzadənin «Qarlı aşırım» romanı barədə də söyləyə bilərik.Sabir Əhmədli «Aran», «Görünməz dalğa», «Dünyanın arşını» romanları ilə Azərbaycan kəndinin kəskin ziddiyyətlər doğuran sosial-mənəvi mənzərəsini əks etdirdi. Burada indi adları az qala unudulan Bayram Bayramovun «Yarpaqlar», Salam Qədirzadənin «Qış gecəsi» romanlarının da o zaman oxucularda yeni hisslər, duyğular oyatdığını qeyd etməliyik. Populyar yazıçı olduğu kimi, romanların da müəyyən müddət belə populyarlığı olur və bu populyarlıq geniş oxucu kütlələrinin marağı ilə ölçülürsə, Vidadi Babanlının Azərbaycan ziyalılarının mənəvi-əxlaqi həyatından söz açdığı «Vicdan susanda» romanını da gərək unutmayaq.

Əlbəttə, biz Azərbaycan romanının yeni mərhələsində vaxtilə bir sıra əsərləri ilə geniş oxucu kütlələrinin rəğbətini qazanmış Mirzə İbrahimovun, Mehdi Hüseynin, Əbülhəsənin də xidmətlərini xüsusi qeyd etməliyik. «Böyük dayaq», «Pərvanə» (Mirzə İbrahimov), «Yeraltı çaylar dənizə axır» (Mehdi Hüseyn), «Tamaşa qarının nəvələri» (Əbülhəsən) romanları məhz yeni mərhələnin yaratdığı bədii-estetik ab-havaya tam uyğun idilər.

Beləliklə, altmışıncı illərdə yeni tipli Azərbaycan romanı nəsrin «sükanı» arxasına keçdi.

Sonrakı onilliklərdə Əzizə Cəfərzadə, Fərman Kərimzadə, Çingiz Hüseynov,Vidadi Babanlı, Süleyman Vəliyev, Əlibala Hacızadə, Hüseyn Abbaszadə, Ənvər Yusifoğlu, Cəmil Əlibəyov, Həsən Seyidbəyli, Yusif Səmədoğlu, Anar, Elçin, Sabir Azəri, İsi Məlikzadə, Əlisa Nicat, Mövlud Süleymanlı, Seyran Səxavət, Məmməd Oruc, Afaq Məsud, Əli Əmirli, Mustafa Çəmənli, Arif Abdullazadə kimi romançılar yetişdi. Bu müəlliflərin əsərlərinin elə təkcə adlarını sadalasaq, böyük bir kəmiyyət «mənzərəsi» yaranar. Lakin milli romançılığımızın yeni mərhələsi kəmiyyət faktoru ilə deyil, keyfiyyət göstəricisi ilə qiymətləndirilməlidir.Və burada qətiyyən pessimizmə yuvarlanmarıq.

2. Azərbaycan romanının yeni mərhələsinin səciyyəvi xüsusiyyətləri hansılar idi? Bu xüsusda uzun-uzadı söz açmaq, mülahizə yürütmək fikrində deyilik, amma həmin dövrün (60-70-ci illərin) nəsrini müəyyən mənada doğru-dürüst səciyyələndirən bir müəllifə müraciət etmək istəyirik. «Nəsr və zaman» (1980) kitabının müəllifi, görkəmli tənqidçi Akif Hüseynovun bəzi mülahizələrini xatırlayaq:

«Ədəbiyyatımıza gələn yeni və istedadlı nasirlərin çoxu surətlərin, hadisələrin, problemlərin bolluğunu yaxşı ki, əsil epiklik nişanəsi kimi qiymətləndirmədilər, ilk növbədə, insan psixologiyasına, mənəvi-əxlaqi problemlərə dərin nüfuzla maraqlandılar, çoxplanlı təsvir tərzini bu şərtlərlə vəhdətdə təsəvvür etməyə çalışdılar» (A.Hüseynov. «Nəsr və zaman», 1980, səh. 7)

…«Nəsrimiz öz yeni təmayüllərində yalnız həcmcə kiçik formalara deyil, həm də fərqli, başqa inikas vasitələrinə müraciət etmişdir. Lirik-psixoloji, yaxud dramatik-psixoloji əsərlər nəsrin strukturunda, bədii fikrin həyata yanaşmasında əhəmiyyətli dəyişikliklər yaratdı». (yenə orada, səh. 7)

…«Janrlardakı təkamül, təbii olaraq, onların poetikasında da nəzərə çarpır. Əgər epik nəsrdə hadisələrin obyektiv təsviri, xarakterlərin hadisələr vasitəsi ilə, süjet xəttində təcəssümü və inkişafı, süjetin bütövlüyü əsas idisə, lirik nəsrdəki güclü dinamizm, çeviklik, təhkiyədəki hissi-emosional boyaların üstünlüyü, romantik çalarlar, insanı kompozisiyanın mərkəzinə çəkmək, onun daxili aləmini…. düşüncələr axarını «içəridən» açıb göstərmək, eləcə də, əsərin bütün quruluşunda, təhkiyənin gedişində sərbəstliyə nail olmaq üçün geniş imkanlar açdı (yenə orada, səh.8).

…«Bu yeni nəsr, ümumiyyətlə, doqmalara, şəxsiyyətin həqiqi azadlığı və zəkasına uyğun gəlməyən bütün maneə və sədlərə qarşı çıxır ki, bu da cəmiyyətin özündə demokratiyanın, insan hüquqlarının genişləndirilməsi kimi əlamətdar proseslə bağlıdır» (səh. 14)

…«İndi yazıçılar bu və ya digər hadisə, problem barədə yox, ilk növbədə, şəxsiyyət, insan barədə əsərlər yazmağa çalışırlar» (səh. 25)

…«Bədii fikrin hazırda şəxsiyyətə doğru hərəkətini fərdin həyat və taleyi ilə bağlı problemlərə müasir nəsrimizdə diqqətin artması faktında da müşahidə etmək mümkündür (səh.30)

…«Məlum həqiqətdir ki, canlı ədəbi proses adətən, yeni bir mərhələyə keçmək zərurəti duyanda başqalaşır, yəni zamanın tələbinə münasib səciyyə kəsb edir… «Yeni nəsr» deyəndə də bədii fikrin son iyirmi ildə əldə etdiyi təravətli, orijinal xüsusiyyətləri, müasir özünəməxsus səciyyəsini nəzərdə tuturuq və əlbəttə, həmin xüsusiyyətlərin, həmin səciyyənin təşəkkülündə bütünlüklə ədəbi proses iştirak etmişdir» («Nəsr və zaman» kitabı, səh. 105)

3. Azərbaycan romanının yeni mərhələsini onun həm də pik nöqtəsi, əgər belə demək mümkünsə, «İntibah zirvəsi» hesab edirik. Və nə qədər mübahisəli, bəlkə subyektiv də görünsə, deməliyik ki, Azərbaycan romanının tarixində o zirvə bir daha təkrar olunmadı. Biz demirik ki, altmış-səksəninci illərdən sonra roman sənətimizdə böyük durğunluq müşahidə olundu və bundan sonra bu janrın böhran dövrü başladı. Biz demirik ki, Azərbaycan romanı özünün əldə etdiyi ənənələrdən uzaqlaşdı və biz onu da demirik ki, Azərbaycan romanı özünün böyük oxucu auditoriyasını itirdi. Yox, Azərbaycan romanı yenə öz ədəbi-bədii missiyasını yerinə yetirdi. Amma hər bir ədəbi janrın «tərcümeyi-halında» özünün qalxmalı olduğu, yüksəklik əldə etdiyi dövrlər olur və həmin janrın bütün «energiyası» o zaman tam qüvvəsi ilə üzə çıxır. Bu fikir havadan asılı qalmasın deyə iki mülahizə ilə kifayətlənəcəyik.

1. Azərbaycan romanı özünün malik olduğu milli «ərazidən» sıyrılıb tədricən üfüqlərini genişləndirir və o zamankı postsovet məkanında da «bayrağını» sancmalı olur. Söhbət təkcə ondan getmir ki, bizim bir sıra romanlar Ümumittifaq, hətta ondan kənarda –xarici ölkələrdə də çap olunur, yayılır və Amerika, ingilis, fransız, alman romanları ilə müqayisədə lap cüzi də olsa, tanınırdı. Söhbət həm də ondan gedir ki, Azərbaycan romanı dünya roman praktikasına və poetikasına uyğunlaşmağa, o böyük təcrübədən faydalanmağa başlayır. Bunu daha çox səksəninci illərdə yazılan romanlarımızda müşahidə edirik. Azərbaycan romanına mifoloji-fantastik elementlər daxil olur-Çingiz Hüseynovun «Fətəli fəthi», Elçinin «Mahmud və Məryəm»i yaranır. Dastan poetikasının, folklor ruhunun bütünlüklə bir roman süjetinə «çökməsi» Mövlud Süleymanlının «Köç» romanının yaranmasına səbəb olur. İsa Hüseynov «Yanar ürək» romanından «imtina edib» tamamilə yeni roman strukturu yaradır, məlum tarixi qaynaqlara tamam fərqli bir münasibətlə yanaşıb əcdadlarımızın yeni tarixini «bərpa» edir və bu bədii prosesin özü müəyyən etiraz doğursa da, maraqlı hadisə idi. Və indi tam qətiyyətlə deyə bilərik ki, İsa Hüseynovun bu roman təcrübəsi Azərbaycan ədəbiyyatında doqmatik şüura təsirsiz qalmadı.(«İdeal», «Cəhənnəm» romanları)..Yusif Səmədoğlu «Qətl günü» romanı ilə Qərb roman təcrübəsi ilə Şərq roman təcrübəsini bir araya gətirdi, «roman içində roman» nümunəsini ortaya qoydu.. Yox, bunları qətiyyən eksperiment saymaq olmaz, Azərbaycan romanında baş verən bu «hadisələr» dünya roman sənəti ilə səsləşən məqamlar idi. Sonralar Afaq Məsudun «İzdiham», Kamal Abdullanın «Yarımçıq əlyazma», Həmid Herisçinin «Nekroloq» romanları meydana gəldi və bu nümunələr də sübut elədi ki, milli roman ənənələri öz yerində, amma dünya romanında baş verən proseslərə də qoşulmaq vacib və zəruridir.

Burada bir mühüm məqamı da qeyd etmək istəyirik. Bəziləri iddia edir ki, Azərbaycan romanı hələ dünya romanı səviyyəsinə gəlib çatmayıb. Bu, kökündən yanlış bir fikirdir. Necə ola bilər ki, 127 illik tarixi olan Azərbaycan romanı Dünya romanı səviyyəsində bir nümunə ortaya qoya bilməsin? Əgər «dünya romanı səviyyəsi» məsələsi ortalığa qoyulursa, biz «Qılınc və qələm» kimi klassik nümunədən tutmuş ən azı on romanın («Şamo», «Gələcək gün», «Dəli Kür», «Məhşər», «Qarlı aşırım», «Qətl günü», «Dünyanın arşını», «Mahmud və Məryəm», «Fətəli fəthi», «Köç») adını çəkərik. Çox təəssüf ki, biz bu romanları dünyada tanıtdıra bilməmişik.

Bir də axı, «dünya romanı səviyyəsi» özü sürüşkən bir ifadədir. Kim sübut edə bilər ki, «Dəli Kür», «Qətl günü», «Mahmud və Məryəm», «Fətəli fəthi» dünya romanı səviyyəsində deyil…

2. Azərbaycan romanında milli gerçəkliyin inikası ilə yanaşı, tarixi xəttin güclənməsi prosesi baş verildi. Təbii ki, bu prosesdə əvvəlki sabit ənənələrə kortəbii sədaqət daha çox diqqəti cəlb edir. Tarixi romanlarda bioqrafik ünsürlər, tarixi hadisələri və şəxsiyyətləri yalnız «bədiiləşdirmək» prinsipləri hələ də qalmaqda idi, belə əsərlərdə «tarixi özünüdərk», milli idrakın işığı, «vətəndaşlıq ağrısı», tarixi gerçəkliyin öz fəlsəfəsi müasir, miqyaslı bir ölçüdə» (Y.Qarayev) reallaşmırdı. Və onlarla belə tarixi romanlarda müasirlik deyil, yalnız statistik mənada «tarixizm» nəzərə çarpırdı. Lakin bu stereotipin əksinə olan romanlar da yarandı. «Dəli Kür» (İ.Şıxlı), «Məhşər» (İ.Hüseynov), «Geriyə baxma, qoca» (İ.Əfəndiyev), «Babək» (Ə.Məmmədxanlı), «Qətl günü» (Y.Səmədoğlu), «Fətəli fəthi» (Ç.Hüseynov), «Mahmud və Məryəm» (Elçin), «Qarlı aşırım», «Xudafərin körpüsü», «Təbriz namusu» (F.Kərimzadə), «Bakı-1501» (Ə.Cəfərzadə), «Mirzə Şəfi» (Ə.Nicat), «Köç» (M.Süleymanlı) romanları milli tariximizə yeni baxış bucağını müəyyənləşdirdi.

O ki qaldı milli gerçəkliyin, müasir reallığın bədii inikasına…müəyyən şablonçuluğu və stereotipi bu tipli romanlarda da izləyə bilərik. Hələ də bir çox romanlarda «istehsalat» romanlarının təsiri özünü göstərirdi, hələ də «müsbət qəhrəman» bütun işləri yoluna qoyan və əsərin sonunda «mənfilər» üzərində qələbə çalan obraz kimi diqqəti cəlb edirdi. Bu romanlarda əllinci illərin bir sıra bəsit romanlarının sxemi təkrar olunurdu, konflikt və xarakterlər eyni modellə quraşdırılırdı, dəyişilən, yeniləşən həyatın ritmi qətiyyən duyulmurdu.Yalnız bu stereotipi dağıdan bir sıra romanlar yarandı və romanlarda sosrealizmin məlum prinsiplərinə sığmayan fərqli obrazlar, «gəmidə oturub gəmiçi ilə dava edən» (Elçin) qəhrəmanlar ədəbiyyata yol açdı. Həmin romanlarda həyat hadisələri bəzəksiz-düzəksiz, bütün təzadları, mürəkkəb hadisə və olayları ilə canlandırıldı. Buna nümunə kimi Sabir Əhmədlinin «Yaşıl teatr», «Dünyanın arşını», «Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü», Elçinin «Ağ dəvə», «Ölüm hökmü», Mövlud Süleymanlının «Səs», Əfqanın «Gülyanaq», Sabir Azərinin «Dalanda» romanlarını misal gətirə bilərik.

III

Son iyirmi ildə yaranan Azərbaycan romanlarını ilk növbədə, müəyyən problemlər üzrə nəzərdən keçirmək lazımdır. Həmçinin müəyyən təsnifata da ehtiyac var ki, romanlarımızı həm mövzu-tematika, həm də janr-struktur baxımından izləyək. Təbii ki, 100-dən artıq roman haqqında söz demək, onları bircə-bircə təhlil süzgəcindən keçirmək çox çətindir, həm də belə «təhlil» üsulu artıq köhnəlmişdir.

Burada müəyyən ümumiləşdirmə aparsaq, belə bir nəticəyə gələrik ki:

a) Azərbaycan romanı son iyirmi ildə mövzu-tematika baxımından heç də qıtlıq çəkməmişdir. Tarixi roman ənənəsi davam etmiş, müasir mövzuda, dövrün, zamanın, ictimai-siyasi hadisələrin təsiri ilə yeni romanlar yazılmışdır.

b) Yeni roman axtarışları bu janrın forma-struktur baxımından da təsnifatına yenidən baxmağa imkan yaradır. Roman-reportaj, roman-dialoq, roman-xronika, roman-utopiya, roman-pamflet, roman-besseller, roman-tədqiqat, roman-kino kimi təzə roman tipləri yaranmışdır.

c) Azərbaycan romanının poetikası da özünün yeni bədii-estetik çalarları ilə diqqəti cəlb edir. Romanların dili, üslubu, sənətkarlıq xüsusiyyətləri barədə də müəyyən müsbət fikirlər söyləmək olar.

Birinci təsnifat: MÖVZU

Bu gün Azərbaycan oxucusu böyük səbirsizliklə ədəbi hadisə ola biləcək romanlar həsrətindədir. Olsun ki, bu romanlar yazılır və tezliklə oxucu o romanları ya «Azərbaycan» jurnalı səhifələrində, ya da kitab halında oxuyub feyzyab olacaqlar. Ancaq o romanlar hələ ki, ortada yoxdur. Amma oxumağa, mütaliə etməyə qalsa, öncə qeyd etdiyimiz kimi, son iyimi ildə yaranan 100-dən artıq romanımız var və bu romanların içərisində oxucuların maraqla qarşıladığı nümunələr heç də az deyil.

Təbii ki, oxucuların da bədii-estetik zövqü və maraq dairəsi eyni deyil.

Bir qisim oxucu yalnız tarixi romanlarla maraqlanır, onları böyük şəxsiyyətlərin həyatı, mübarizəsi əks olunan əsərlər özünə cəlb edir.

Bir qisim oxucu isə müasir gerçəkliyi, cəmiyyət həyatında baş verən sosial-mənəvi prosesləri, ictimai-siyasi olayları, bugünkü reallıqları və Qarabağ hadisələrinin romanlarda əksini izləmək istəyir.

Bir qisim oxucular da ancaq dedektiv romanların aludəçiləridir, onlar üçün çətinlik yox… Çingiz Abdullayevin romanları yetər ki, o oxucular «susuzluqlarını» yatırsınlar.

Bir də romanlarda ancaq sevgi macəralarını izləyən var.

Bir də dini mövzuda yazılan romanları həvəslə mütaliə edən oxucular…

Və bir də avtobioqrafik romanlara həvəslilər..

Bu «birdələrin» sayını yenə artıra bilərik. Ancaq professional oxucu qismi də var ki, onlar, mövzusundan asılı olmayaraq bədii-estetik səviyyəsi, yüksək sənətkarlığı ilə seçilən ROMANlar oxuyur.

Bu «oxucu – roman» bölgüsünü bir kənara qoyaq, görək 100-dən artıq romanlarımız nədən bəhs edir? Buyurun, bu təsnifatı izləyin:

Tarixi romanlar: İlk növbədə, bu janrın ustaları sayılan Əzizə Cəfərzadənin və Fərman Kərimzadənin romanlarını xatırlamalıyıq. Azərbaycan tarixi romanının inkişafında onların hər biri böyük rol oynamışdır. Əzizə xanım 16, Fərman Kərimzadə isə 5 tarixi romanın müəllifidirlər.

«Gülüstandan öncə», «Eldən elə», «Bir səsin faciəsi», «Zərrintac-Tahirə», «İşığa doğru», «Rübabə Sultanım», «Xəzərin göz yaşları» tarixi romanlarında Əzizə Cəfərzadə Azərbaycan tarixinin çox az müraciət olunan hadisə və olaylarına, diqqətdən kənarda qalan şəxsiyyətlərinə üz tuturdu. Onun özünəməxsus yazı tərzi vardı; Əzizə xanım şirin təhkiyə üsulu ilə oxucuları özünə cəlb edə bilirdi, mümkün qədər tarixi hadisələri dəqiq təsvir edirdi, lakin bu xüsusiyyət fikrimizcə, ikinci planda idi. Onu ən çox maraqlandıran o tarixi şəxsiyyətlərin könül dünyasıydı. Və bir də təsvir etdiyi dövrə etnoqrafçı baxışı xüsusilə diqqəti cəlb edirdi.

Fərman Kərimzadənin «Qoca qartalın ölümü» və «Təbriz namusu» romanları «Xudafərin körpüsü», «Çaldıran döyüşü», «Qarlı aşırım» əsərləri qədər şöhrət qazanmasa da, tarixə yeni, müasir bir baxışın ifadəsi kimi maraqlıydı. Sağ qalsaydı, Fərman Kərimzadə müasir tarixi romanımızın yeni, parlaq nümunələrini yarada bilərdi. Heyif ki, o, AXIRINCI AŞIRIMDAN – ÖLÜM SƏDDİNDƏN keçə bilmədi.

«Son iyirmi ildə Xalq şairi Sabir Rüstəmxanlı özünü tarixi roman janrında sınamış və «Göy Tanrı», «Xətai yurdu», «Difai fədailəri», «Ölüm zirvəsi» romanlarını qələmə almışdır. Bu əsərlər Azərbaycan tarixinin bir sıra qaranlıq, işıqlandırılmamış səhifələrini əks etdirir. Tarixi roman poetikasının tələbləri ilə yalnız «Ölüm zirvəsi» səsləşir, qalan üç roman fəlsəfi-publisistik səpgidə qələmə alınıb və müəllifin yurdçuluq, türkçülük, azərbaycançılıq görüşlərini ifadə edir.

Çingiz Hüseynov iki kitabdan ibarət «Doktor N» (rus dilində) romanını çap etdirmişdir. Roman görkəmli ədib, böyük ictimai xadim Nəriman Nərimanovun həyatına, keşməkeşli ömür yoluna həsr edilmişdir. «Fətəli fəthi»ndə olduğu kimi «Doktor N» romanı da mürəkkəb süjetə və kompozisiyaya malikdir. Bu roman Ç.Hüseynovun tarixi yeni gözlə «oxumaq», topladığı və tanış olduğu saysız-hesabsız sənədlər əsasında çox mürəkkəb və olduqca ziddiyyətli bir dövrün ictimai-siyasi mənzərəsini canlandırmaq, Nərimanovun bir şəxsiyyət kimi böyüklüyünü və faciəsini əks etdirmək baxımından maraq doğurur.

Qumral Sadıqzadənin «Son mənzili Xəzər oldu» və «Mənim nakam qardaşım» sənədli romanları da tarixi səpgidə qələmə alınmışdır. Birinci roman müəllifin öz atası Seyid Hüseynə, ikinci roman isə qardaşı Cığatayın faciəli ömür yoluna həsr edilib. Hər iki roman ənənəvi tarixi roman üslubundadır, qəhrəmanların həyatı xronoloji ardıcıllıqla izlənilir. Təbii ki, burada publisistik şərhlər daha üstündür.

Tarixi xronika da bu janrın işlək növüdür. Bu sahədə iki yazıçı –Elçin Hüseynbəyli və Yunis Oğuz daha fəaldırlar.

Elçin Hüseynbəyli «Don Juan», «Şah Abbas» romanlarını məhz bu üslubda qələmə alıb. Amma təbii ki, onun romanlarında sənəd, məxəz həqiqəti ilə bir sırada bədii təxəyyül də mühüm rol oynayır.

Nəriman Əbdülrəhmanlının «Könül savaşı» romanı da Azərbaycan Don Juanına həsr olunub.

Yunis Oğuzun «Nadir şah», «Təhmasib», «Əmir Teymur» romanları da tarixi həqiqətləri əks etdirir və hiss olunur ki, müəllif bu əsərləri qələmə almaq üçün çoxlu kitablar oxumuşdur.

Tarixi xronikanın daha bir nümunəsini Hüseynbala Mirələmov yaratmışdır- «Nadir şah». İki «Nadir şah» ancaq yazıçıların fərdi manerası ilə seçilir.

«Xallı gürzə» tarixi romanı ilə oxucuların rəğbətini qazanmış Mustafa Çəmənli bu janrda bir daha qələmini sınamış, «Ölüm mələyi» romanını çap etdirmişdir. Bu roman Azərbaycan tarixinin çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir dövrünü- I Şah Təhmasibin 54 illik, II Şah İsmayılın isə qısamüddətli şahlıq illərini əks etdirir. Yunis Oğuzun romanından fərqli olaraq, Mustafa Çəmənlinin romanı daha bədiidir, oxunaqlıdır.

Mərhum şair Davud Nəsib də bu janrda iki hissəli «Cavanşir» romanını yazmış, Azərbaycan tarixinin nisbətən az müraciət olunan bir dövrünün ictimai-siyasi mənzərəsini, Cavanşirin hakimiyyət illərini və ölümünü təsvir etmişdir. Romanda bir sıra maraqlı səhnələr olsa da, hiss olunur ki, şair Davud Nəsib qarşısına qoyduğu məqsədə nail ola bilməmişdi.

Akif Əlinin «Azman» romanı Babək hərəkatı haqqındadır və müəllif mümkün qədər çalışıb ki, tarixi mənbələrdən məlum olan hadisələri müasir «gözlə» oxuya bilsin.

Elbəyi Cəlaloğlunun «Eşq dənizləri qovuşanda» romanı böyük sufi Şəms Təbrizinin həyatından bəhs edir və deyək ki, əsasən məlumat –roman səpgisindədir.

…Bu xüsusda mülahizələrimizə yekun vurub deyə bilərik ki, son iyirmi ilin nəsri bir sıra maraqlı tarixi romanlarla diqqəti cəlb etsə də, hələ ki, «Dəli Kür», «Pərvanə», «Qarlı aşırım», «Fətəli fəthi», «Mahmud və Məryəm» səviyyəsində elə bir tarixi romanımız yaranmayıb.

Müasir gerçəkliyi, yaşadığımız dövrü əks etdirən romanlar. Bu bölgüdə birinci sırada Qarabağ mövzusunu qeyd etməliyik.

Əvvəlcə belə bir faktı xatırladaq:

L.Tolstoyun «Hərb və sülh» romanı 1812-ci il Rusiya-Fransa müharibəsindən 50-60 il sonra qələmə alınıb, Remark «Qərb cəbhəsində təbəddülat yoxdur» romanını Birinci Cahan müharibəsinin qurtarmasından düz on il sonra, 1929-cu ildə nəşr etmişdir. Deyirlər ki, müharibə çox bəşəri və qlobal bir hadisədir, bu hadisənin isti-isti yazıya köçürülməsi böyük sənət əsərlərinin yarsanmasına gətirib çıxarmayacaq. Əlbəttə, bu fikirdə müəyyən həqiqət olsa da, başqa bir əks-fikir də var. Deyə bilərik ki, elə L.Tolstoyun özü 1854-1855-ci illərdə Krım müharibəsində iştirak etmiş, müharibə gedə-gedə məşhur «Sevastopol hekayələri»ni yazmışdır. Yaxud E.Heminquey İspaniyadakı Vətəndaş Müharibəsində şəxsən iştirak etmiş, 1936-1940-cı illər arasında bu mövzuda bir çox hekayələr yazmış, müharibədən az sonra «Əcəl zəngi» romanını bitirmişdi. Heminquey sanki qabaqcadan hiss edirdi ki, qarşıdan daha böyük bir TAUN-faşizm gəlir və yazmışdı ki «İspaniya müharibəsindən sonra mən dərhal yazmalıydım, çünki bilirdim ki, növbəti müharibə surətlə irəliləyir və hiss edirdim ki, vaxt az qalıb».

Deməli, müharibə ilə bağlı bu iki fikir bir-birinə tam ziddir, amma hər ikisində həqiqət var. Ümumiyyətlə, hər iki fikri bir kənara qoyub üzümüzü çağdaş nasirlərimizin müharibə ilə bağlı yazdıqları romanlara tutaq (Bu mövzuda saysız-hesabsız şeirlər, poemalar, publisistik əsərlər, hekayələr, povestlər də yazıldığını unutmuruq). Təəssüf ki, Qarabağ mövzusunda yazılan romanları yalnız barmaqla saymaq olar (Münaqişənin başlanmasından isə iyirmi altı il keçir).

Sabir Əhmədlinin «Axirət sevdası», Aqil Abbasın «Dolu», Hüseynbala Mirələmovun «Dağlarda atılan güllə», Kamil Əfsəroğlunun «Çadır», Zümrüd Yağmurun «Yağış qadın», Nurəddin Ədiloğlunun «Qara sarmaşıq» romanları bu və ya digər dərəcədə Qarabağda baş verən müharibədən, bu müharibədə iştirak edən döyüşçülərin, komandirlərin, müharibəyə nifrət edən və bundan əzab çəkən insanların taleyindən söz açır. Aqil Abbasın əsərini sırf MÜHARİBƏ ROMANI adlandırmaq olar. Burada döyüş səhnələri ilə yanaşı, bu müharibəyə münasibətdə bir-birinə əks mövqedə dayanan insanların psixologiyası və təbii ki, qanlı savaşların törətdiyi maddi və mənəvi itgilərdən söz gedir. Aqil Abbasın canlı, dəqiq təsvirləri göstərir ki, o, bu müharibəni təkcə yazıçı və jurnalist kimi müşahidə etməmiş, elə müharibənin içində olmuşdur. Nizami Cəfərovun belə bir fikri ilə tamamilə şərikik: «Ümumiyyətlə, Qarabağ müharibəsi ilə bağlı bu günə qədər oxuduğum və say etibarilə də çox olmayan əsərlərin içərisində mən «Dolu» romanı qədər həqiqətən dolu və çhatəli əsər oxumamışam. Mənim zənnimcə, bu, ilk növbədə onunla bağlıdır ki, Aqil Abbas ümumiyyətlə Qarabağ bölgəsinin ictimai-siyasi, sosial, coğrafi mühitini çox gözəl bilir, insanları yaxşı tanıyır, onların nəyə qadir olduğundan xəbəri var».

H.Mirələmovun romanında isə döyüş səhnələri azdır, müharibə daha çox insanların daxilində gedir. Romanda milli xarakter kimi Süleyman və Bəy Kamran obrazlarının məharətlə işlənməsini yalnız təqdir etmək olar.

Sabir Əhmədlinin «Axirət sevdası»nda isə müharibənin insan qəlbinə vurduğu yara, oğul itkisini yaşayan, sarsılan Atanın – Sabir Əhmədlinin dərin daxili – psixoloji düşüncələri öz əksini tapır. Müharibə, qanlı savaş bir insan ürəyində əks-səda tapır və bu roman öz bədii mükəmməlliyiylə Sabir Əhmədlinin ən uğurlu əsərləri ilə («Yamacda nişanə», «Qanköçürmə stansiyası», «Dünyanın arşını», «Yaşıl teatr») bir sırada duyur.

Kamil Əfsəroğlunun «Çadır» romanı da müvəffəqiyyətlidir. Hiss olunur ki, müəllif müharibə dövrü insanlarını, onların çəkdiyi əzabları yaxşı duyur. «Çadır» sözü keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq bizim leksikonda daha çox işlənməyə başladı və evindən-eşiyindən köçkün düşən yurddaşlarımızın sığınacağı olan bu çadırlar ədəbiyyata da ayaq açdı (Aqil Abbasın «Çadırda Üzeyir Hacıbəyov doğula bilməz» povestini, Mətləb Misirin «Çadır rəngləri» silsilə şeirləri xatırlayın)..Çadır həqiqətləri haqqında ilk romanı isə Kamil Əfsəroğlu yazdı. Romanı oxuyuruq və xırım-xırda qüsurlarına baxmayaraq, həyatın acılıqlarını, soydaşlarımızın qaçqın-köçkün məişətini, yanğısı tükənməyən yurd həsrətini, başlarına gələn müsibətləri dərindən hiss edir, özümüzü də o çadırlarda görürük.

Bəs müasir gerçəklikdə, cəmiyyətdə, sosial mühitdə, mənəvi dünyamızda, xüsusilə, son iyirmi ildə məmləkətimizdə baş verən hadisələr ROMAN MƏNZƏRƏSİNDƏ necə əks-səda tapır?

Məlumdur ki, yaşadığımız bu həyat mürəkkəbdir, təzadlarla doludur. İnsan çeşidləri də rəngarəngdir. Mərhum Səyavuş Sərxanlı bir şeirində yazmışdı ki, XX əsrin insanını tanımaq üçün bir başın içində min baş gərəkdir. Təbii ki, hər bir yazıçı cəmiyyətdə baş verən mürəkkəb hadisələri, ictimai-siyasi olayları, mənəviyyat aləminin təzadlı mənzərələrini və bu fonda XXI əsr insanının, konkret desək, müasir azərbaycanlının həyat tərzini, duyğu və düşüncələrini qələmə almaq üçün dərin müşahidə qabiliyyətinə malik olmalı, bədii ümumiləşdirmələr aparmağı bacarmalıdır.

Son iyirmi ilin romanlarında müəlliflər əsasən İNSANIN CƏMİYYƏTDƏ, YAŞADIĞI MÜHİTDƏ BİR FƏRD VƏ ŞƏXSİYYƏT KİMİ ROLU, TUTDUĞU MÖVQEYİ ilə bağlı duyğu və düşüncələrini, hərəkət və fəaliyyətini əks etdirirlər. Təbii ki, hər bir yazıçı bu məsələyə münasibətdə özünəməxsus bir yol seçməyə çalışır- cəmiyyətdə baş verən hadisələrin qəhrəmanın şüurunda necə əks –səda doğurmasını və bu qəhrəmanın hərəkətində, insanlara münasibətində bunun necə təzahür etdiyini hərə özünəməxsus bir şəkildə canlandırmağa səy göstərir..

Həyatda, yaşadığımız cəmiyyətdə müxtəlif problemlər, müşküllər mövcuddur. Məlum Qarabağ hadisələri, müharibənin doğurduğu ağrı-acılar, yeni ictimai münasibətlərin, bazar iqtisadiyyatının yaratdığı əksliklər…sosial münasibətlərə tam uyğunlaşmayan insanların qarşısına çıxan maniələr, milli, yaşarı ənənələrlə Qərb mədəniyyətinin şüurlarda yaratdığı təbəddülatlar… Əksəriyyətinin varlanmaq, asan yolla pul-para qazanmaq ehtirası. Tədricən aradan qaldırılsa da, yenə də özünü göstərən yoxsulluq, işsizlik. Bütün bunlar son iyirmi ilin romanlarında öz bədii təcəssümünü tapır. Görünür, bu zamanda, bu çağdaş durumda Şərin yaratdığı mənfi halların kökü kəsilmək bilmir və ədəbiyyatın bir missiyası da bu mənfiliklərə qarşı mübarizədən ibarətdir. Ancaq bu, o demək deyil ki, bizim romanlarda həyatın, gerçəkliyin pozitiv cəhətləri əks olunmur.Təbii ki, o işığı da görmək, göstərmək lazımdır.

Roman ustası Sabir Əhmədlinin «Axirət sevdası», «Kef» əsərləri həyatın ziddiyyətlərini reallığı ilə əks etdirmək baxımından onun yaradıcılığında mühüm hadisə sayılmalıdır. Bu əsərlər istər-istəməz bizə müəllifin 60-70-ci illərdə qələmə aldığı «Görünməz dalğa», «Dünyanın arşını». «Yaşıl teatr», «Yasamal gölündə qayıqlar üzürdü» kimi ən uğurlu romanlarını xatırlatdı. Sabir Əhmədli həmin romanlarda insan və cəmiyyət problemi ilə bağlı ciddi sosial məsələlərdən söz açırdı. Yeni romanlarında da Sabir Əhmədli bu ənənəsini davam etdirdi. «Axirət sevdası» bir Atanın-Sabir Əhmədlinin müşahidə etdiyi, bilavasitə şahidi olduğu hadisələrin timsalında müharibəyə nifrət duyğusu oyadır. «Kef»də isə yazıçı yaşadığımız doxsanıncı illərin ziyalı mühitini qələmə alır, məşhur bir ziyalının yeni dönəmdə bütün məişət çətinliklərini təfərrüatınacan qələmə alır, belə bir həqiqəti nəzərə çarpdırır ki, təkcə zamanın çarxları paslanmayıb, insanların içində də mənəvi paslanma gedir.

Aqil Abbasın «Allahı qatil edənlər» romanı da cəmiyyətdə baş verən kataklizmləri, sosial mühitdə cərəyan edən neqativ halları əks etdirmək baxımından maraq doğurur. Bu əsərdən də müharibə qoxusu gəlir, ancaq müharibə səngərlərdə baş vermir, mənən təmiz insanlarla onlara əks qütb təşkil edən adamlar arasında baş verir. Aqil Abbasın povest və romanlarına xas olan sərt realizm, bəzən hadisələri, insan xarakterlərini bütün kəskinliyi ilə əks etdirməsi bu əsərdə də bariz nəzərə çarpır.

Əlabbasın «Qiyamçı» və «Qaraqovaq çölləri» romanlarında da həmin o sərt realizmi, cəmiyyətdə, ictimai mühitdə baş verən sosial haqsızlıqlara qarşı üsyan və etirazı izlədik.

Onun qəhrəmanları («Qiyamçı»da Bəbir, «Qaraqovaq çölləri»ndə Əfzun) daxilən də, həyata fəaliyyət mənasında da «qiyamçıdırlar». Həm də bu mübarizədə təkdirlər. Yaxşı olardı ki, Əlabbas işığın gücünü artıraydı, Əfsunları, Bəbirləri meydanda tək qoymayaydı.

Aslan Quliyevin «Yazıçının savaşı», «Keçmiş döyüşçü və oğlan», «Payız» romanları haqda da eyni fikri söyləyə bilərik. Hər üç romanın mövzusu bir-birinə yaxındır, müəllif ayrı-ayrı fərdlərin yaşadıqları mühitdə haqsızlıqlara, neqativ hallara qarşı mübarizəsini təsvir edir. Keçmiş döyüşçü də, Yazıçı da eyni amal uğrunda mübarizə aparırlar-Şəri, insanlara qarşı mənəvi zülmü aradan qaldırmaq, haqqı, ədaləti müdafiə etmək…

Ümumiyyətlə, Azərbaycan romanlarında həmişə İşıqla Zülmətin, Xeyirlə Şərin mübarizəsinin şahidi olmuşuq və bu mübarizə əsrlərdən bəridir ki, elə ədəbiyyatın da əsas konfliktini təşkil edir. Seyran Səxavətin «Nekroloq» romanında biz bunun əyani şahidi oluruq. Romanda bədii təsvir hüdudları genişdir. Doxsanıncı illərin çağdaş Azərbaycan mənzərəsi bütöv və genişdir, az qala cəmiyyətin bütün zümrələrini əhatə edir: çadırlarda yaşayan soydaşlarımızdan tutmuş nəhəng maliyyə fırıldaqları ilə məşğul olan mafioz qruplara qədər…Ancaq Seyran Səxavət romanda konkret olaraq kimlərə isə işarə etmir, oxucu fəhmlə anlayır ki, bu simvolik-rəmzi obrazlar həyatın, gerçəkliyin reallıqlarını əks etdirir.

Azad Qaradərəlinin «Günəş tutulan yerdə» romanında da «Nekroloq»da olduğu kimi sərt həyat həqiqətləri canlandırılır. Ancaq bir fərqi var ki, Azad Qaradərəli cəmiyyətdə baş verən mənəvi aşınmaları təkcə cəmiyyətdə yox, ilk növbədə, bir ailənin timsalında izləyir. Dəyişilən, yeniləşən təkcə zaman deyil, həm də insanlardır. Amma bu «yeniləşmədə» əksliklər daha çox nəzərə çarpır. Əqidələr, prinsiplər, insanların daxili aləmi dəyişir. Ziyalılar zamanın acılıqlarına dözə bilmir, ələbaxımlıq maddiyyatı ön plana çıxarır, ziyasızlar, nadanlar iş başına keçir. Məsələn, onun qəhrəmanı Mirzə müəllim vaxtilə mitinqlərdə azadlıq mücahidi kimi çıxışlar eləyirdi, müstəqillik uğrunda mübarizə aparırdı, amma çox keçmədən o, dəyişir, deputar olandan sonra ona dəstək verən xalqdan uzaqlaşır, mafiozlaşır və beləliklə, istər-istəməz başqa bir adama çevrilir.

Romanlarımızda simvolik olaraq bir ZAMAN obrazı da var. Həm də bu öncə qeyd etdiyimiz kimi, dəyişilən Zamandır. Bu zamanın nəbzini tutmaq, ona uyğunlaşmaq, onun prinsiplərinə boyun əymək isə çox çətindir. Və romanlarda təsvir olunan qəhrəmanlar da çox zaman bu çətinliklərdən, bu maniələrdən keçməli olurlar. Amma bu, çətin prosesdir və bəzən qəhrəmanların mənəvi depressiyasına və faciəsinə gətirib çıxarır. Əyyub Qiyasın «Sonuncu büt» romanında məhz belə bir qəhrəmanın həyatı canlandırılır. İyirmi səkkiz il həbsxanada yatan Məmmədağa azad həyata qovuşa bilmir və yaşadığı mühitdə yenə də eyni mənfiliklərin hökm sürdüyünü gördükdə istər-istəməz kriminal həyat keçirir. Amma bununla yanaşı, o, içindəki mənəvi potensialı, işıqlı duyğuları yaşada bilir, Şuşaya gedir, ölümü bahasına orada Azərbaycan bayrağını qaldırır.

Afaq Məsudun «Azadlıq» romanı isə tamamilə fərqli bir xüsusiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. «Azadlıq» Afaq Məsudun insandan cəmiyyətə, fərdin daxili dünyasından ictimai-siyasi hadisələrə sıçrayışını (keçidini də demək olar-V.Y.) tam şəkildə açıqlayır. Əslində, onun «dörd divar» arasında təsvir etdiyi gerçəkliyin özü də cəmiyyətin mikromodeli təsiri bağışlayır, ancaq «Azadlıq»da cəmiyyət –Azərbaycan gerçəkliyi (söhbət doxsanıncı illərdən gedir) bütün reallığı ilə əks olunur. Təbii ki, romanda humanist prezident də, «Millət Atası» General da, digər obrazlar da prototipləri etibarilə oxuculara tanış gəlir. Ancaq bunlar gerçəklikdəkindən fərqli olaraq yazıçının məharətlə ümumiləşdirdiyi obrazlara çevrilir. Afaq Məsud bir nasir kimi yaşadığımız bu mürəkkəb, dramatik, fəci, son dərəcə ziddiyyətli həyatımızı, ictimai-siyasi hadisələri, bu hadisələrdə mühüm rol oynayan şəxsiyyətləri orijinallıqla əks etdirib. Doğrudur, bir müsahibəsində Afaq yazırdı ki: «Əslində, «Azadlıq» son illər ölkəmizdə baş verən hər hansı siyasi dəyişikliyə reaksiya kimi yaranmayıb». Amma inanmaq olmaz ki, bütün bu baş verən hadisələr bir yazıçı kimi ona təsir etməyə. Səfər Alışarlının «Mayestro» romanı Afaq Məsudun romanında təsvir olunan hadisələrlə səsləşir. Bu romanda da 90-cı illərin ilk yarısının hadisələri öz əksini tapır, amma mənzərə daha genişdir, zavod-fəhlələr, mayestro-opera, qəzet-jurnalist aləmi, prezident və məmurlar ordusu, qiyam və məmləkətin ictimai-siyasi durumu…bunlar real hadisələrlə bədii təxəyyülün «hibritini» əks etdirən səhnələrə çevrilir.

Təfərrüata varmadan, qısaca da olsa, biz bir sıra digər romanlarda da Azərbaycan gerçəkliyinin, sosial həyatın bu və ya digər dərəcədə əks olunduğunu söyləyə bilərik. Fikrimizcə, bu əsərlər içərisində Hüseynbala Mirələmovun «Qırxıncı otaq», «Gəlinlik paltarı» romanları mənən təmiz, saf adamların dramatik, bir az da faciəli həyatını, istək və arzularının reallaşmadığını açıqlayır. Onun qəhrəmanları mənəviyyat adamlarıdır və yazıçı oxucuya belə bir həqiqəti aşılayır ki, insan ilk növbədə, daxilən- ruhən saflaşmalıdır. Kamil Əfsəroğlunun «İt qanı», «Daşlı qala» romanları onun mövzuya, toxunduğu problemə bələdliyini, həm şəhər, həm də kənd həyatını, təsvir etdiyi obrazların psixologiyasını diqqətlə müşahidə etdiyini göstərir. Müəllif süni şəkildə öz qəhrəmanlarına müsbət xüsusiyyətlər aşılamır, onların həyatın ağır sınaqlarından keçirir.

İlqar Fəhminin artıq bir romançı kimi formalaşdığını da təsdiq edə bilərik. Onun «Aktrisa» romanı öz fəlsəfi-psixoloji aspekti ilə seçilir. Mövzu müasir həyatdandır, İlqarın digər romanlarında diqqəti cəlb edən detektiv ünsürlərinə bu əsərində də təsadüf edirik. Ancaq sona doğru romanın ideyası realistik istiqamət alır və müəllif səhnədə, tamaşaçılar qarşısında deyil, həyatda öz faciəli rolunu oynayan bir insanın mənəvi süqutunu canlandırır.

Sual oluna bilər: son iyirmi ilin romanları doğrudanmı elə bu məhdud bölgüyə sığışır? Bəs hanı sevgi romanları? Bəs hanı ayrı-ayrı peşə-sənət adamlarının həyatından söz açan romanlar? Bəs hanı müasir gəncliyin istək və arzularını, mənəvi dünyasını əks etdirən romanlar? Bu «bəs»lərin sayını artırmaq da olar. Amma məsələ burasındadır ki, bütün digər mövzular bir BAŞ MÖVZUnun ayrı-ayrı şaxələri, qol-budaqları kimi diqqəti cəlb edir.. Baş mövzu Azərbaycan gerçəkliyidir. İstər tarixi, istərsə də müasir Azərbaycan gerçəkliyi.. İndi bütün mövzular bu gerçəkliyin «inhisarındadırlar». Baxın: qürbətdə yaşayan Gülşən Lətifxanın «Azər və Aida» romanı iki gəncin nakam sevgi münasibətindən söz açır, ancaq bu romanda gənclər amansız bir maniə ilə qarşılaşırlar- həyatın, gerçəkliyin sərt həqiqətləri onları kama çatdırmır. Baxın: Elçin Hüseynbəylinin «Tut ağacı boyunca», «Balıq adam», «Metro vadisi», «Yol ayrıcında qaçış», «Azıx» romanlarında da müxtəlif məsələlərdən söz açılır, amma tənqidçi Əsəd Cahangirin belə bir doğru mülahizəsi ilə şərikik ki, bu romanlar «günümüzün ən adi reallığından bəhs edir». Son illərdə «Bağban», «Bənna», «Bərpaçı» romanları ilə ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmiş Mübariz Cəfərli də məhz həmin prinsipə sadiq qalır: onun romanlarındakı müxtəlif bədii priyomalar, şərtiliklər, mətndaxili «gəzişmələr» maraqlıdır, bunların bir çoxu yenidir, amma bizi ilk növbədə onun təsvir etdiyi gerçəklik, bədii təxəyyülü canlandırdığı həyat hadisələri cəlb edir. Artıq bir romançı kimi özünü təsdiq etməyə çalışan Varisin «Bir ovuc torpaq», «Sənə inanıram», «Yetmiş yeddinci gün», «Metamarfoz» romanları əsasən kriminal-detektiv aləmi əks etdirir və bu romanlarda da Azərbaycan gerçəkliyinin bədii inikası ilə qarşılaşırıq. Bu mövzu təsnifatına Nisbəyimin «Onlayın», Paşa Qəlbinurun «Qara su», Eyvaz Zeynalovun «Qisas», Məqsəd Nurun «Şəhər meri», Vaqif Sultanlının «Səhra savaşı», Qəni Camalzadənin «Karxana» romanlarını da daxil edə bilərik.

Beləliklə, son iyirmi ilin Azərbaycan nəsri bizim real həyatı, ictimai-siyasi hadisələri, mənəvi dünyamızı əks etdirən romanlarla zəngin olmuşdur. Biz haqqında lap qısaca söz açdığımız bu romanlara bir də qayıdacaq, bu romanlarda təsvir olunan qəhrəmanların tipoloji təsnifatını, obrazların və həyat hadisələrinin bədii təcəssümünü, dil-üslub məsələlərini şərh etməyə çalışacağıq. «Modernist», «postmodernist» romanlar haqqında da söz açmaq istərdik. Və təbii ki, cavan nasirlərin romanları da gözümüzdən qaçmayacaq.

Məqsəd Nurun yeni kitabı nəşr edildi
Məşhur yapon karikaturaçısı vəfat etdi
Atasını şərləyib həbs etdilər, feysbukda tanış olub ailə qurdu, günlərlə ac qaldı – Emma Ələkbərzadə haqqında maraqlı faktlar

Cəlil nağiyev azərbaycan romaninin əsas iNKİŞaf təmayüLLƏRİ I məqalə

keçdiyi bu yolda bəzən müəyyən inqilabi sıçrayışlar, bəzən də itgilər olmuşdur.

Dünya ədəbiyyatının inkişafı tarixində, bəlkə də qazandığı ən böyük uğurlardan biri

də məhz roman janrının yananması, kəşfi ilə əlaqədar olmuşdur. Bəli, romanın ya

ranması, bu ədəbi janrın, bu epik nəsr növünün «kəşf edilməsi» ədəbiyyat tarixi

üçün sözün əsl mənasında inqilab sayıla bilər. İlk növbədə bu ona görə kəşf sayıl

malıdır ki, ibtidai icma quruluşundan başlayaraq, yazılı ədəbiyyat ilkin olaraq epos

(dastan), lirika, bir qədər sonra – quldarlıq dövründə isə dram şəklində yaranmış və

əsasən poetik formada mövcud olmuşdur. Poetik forma ilkin bədii ədəbiyyatın ənə

nəvi yaradıcılıq şəkli olmuşdur. Yalnız sonralar yavaş-yavaş nəsrin müxtəlif növləri

yaranmağa başlamış və bu yaradıcılıq forması əvvəlcə fəlsəfə, tarix, coğrafiya kimi

elm sahələrində (elmi nəsr – analitik üslub), sonra isə bədii yaradıcılıq şəklində

(bədii nəsr – narrativ üslub) özünü göstərmişdir. Qədim dövrdə bədii nəsr ilk növ

bədə əvvəlcə təmsil (Ezop), sonra isə roman (Lonq, Kallisfen, Apuley) formalarında

meydana gəlmişdir. Beləliklə, göründüyü kimi, roman janrı bədii ədəbiyyatın

başlıca aparıcı istiqamətləri olan epik, lirik və dramatik növlərinə nisbətən daha

gənc, nisbətən yeni bir ədəbi yaradıcılıq forması kimi meydana gəlmişdir.

Roman janrı yarandığı gündən etibarən ədəbiyyat tarixində özünəməxsus

mövqeyə malik olmuş və bu bədii yaradıcılıq forması, vaxtilə Aristotelin

«Poetika»sında müəyyən edilən bədii yaradıcılığın üç növündən (epos, lirika,

drama) birinin (epik növün) tərkibinə daxil olmuşdur. Roman janrının bütün inkişaf

mərhələlərində bu bədii yaradıcılıq forması ilə əlaqədar çoxsaylı nəzəri

konsepsiyalar və metodoloji yanaşmalar meydana gəlmişdir. Professor

T.Hüseynoğlunun da qeyd etdiyi kimi: «indi dünya ədəbi prosesi özünün elə bir

inkişaf mərhələsindədir ki, çağdaş romanın yaradılışı haqqında nəzəriyyələr,

fikirlər, konsepsiyalar, meyllər, münasibətlər durmadan artır» (Tofiq Hüseynoğlu.

Zamandan məkana və ya əksinə. bax: Müasir ədəbiyyat məsələləri. Roman janrının

tarixi və poetikası, III, Bakı: “Elm və təhsil”, 2014, səh. 16). Bir qrup tədqiqatçı bu janrı

bəzən şərti olaraq bədii ədəbiyyatın dördüncü növü (V.D.Dneprov) kimi də

qiymətləndirir. Bəzi tədqiqatçılar isə vaxtilə görkəmli roman ustası L.N.Tolstoyun

bu barədə söylədiyi fikirdən çıxış edərək «romanı sərbəst forma kimi qəbul edir»

T ənqid və ədəbiyyatşünaslıq

(T.L.Motılyeva). Professor T.Salamoğlu bu konsepsiyalardan çıxış edərək roman

janrının polifonikliyinə işarə edərək yazır: «Roman «dünya modeli»dir. Roman

sərbəst formadır. Roman dördüncü ədəbi növdür. Roman bədii sistemdir. Bütün

bunlar çağdaş ədəbiyyatşünaslıqda romanı fərqli idrak hadisəsi kimi dərk etmənin

müxtəlif formullarıdır» (Təyyar Salamoğlu (Cavadov). Ən yeni Azərbaycan ədəbiyyatı

məsələləri, Bakı: “Səda”nəşriyyatı, 2012, səh.3).

Roman janrı, deyildiyi kimi, «sərbəst janr» olsa da, bütün digər ədəbi janrlar və

növlər kimi özünün sabit ədəbi prinsipləri, estetik qanun-qaydaları olan bir bədii ya

radıcılıq növüdür. Bu barədə bəhs edən Salidə Şərifova yazır: «Romanın fabulası və

süjeti ilə bağlı hadisələrlə zəngin olan sabit əsas mövcuddur ki, bu da romanın janr

formasının sabitləşməsinə gətirib çıxardır» (Салида Шарифова. Жанровая смешение

в романе: коммуникативно-социокогнитивный подход, М., 2011, стр. 83).

Bu janra məxsus olan bir sıra «sərbəst» xüsusiyyət onun nizamsız, qaydasız

bir yaradıcılıq növü olmasını iddia etməyə heç də əsas vermir. Doğrudur, o da bir

həqiqətdir ki, roman janrı bütün digər ədəbi janrlarla müqayisədə daha mütəhər

rik, daha universal və daha polifonik səciyyəli bir bədii yaradıcılıq növüdür. Ro

man janrının nəzəri əsaslarının müəyyən edilməsini şərtləndirən səbəblərdən biri

də, onun məhz «sərbəst janr», «dünya modeli» olması ilə əlaqədardır. Ona görə

ki, o, həqiqətən də, həm forma və məzmun, diskurs və semantika parametrlərinə

görə «sərbəst»dir, həm də əhatə etdiyi problemlərə, mövzu dairəsinin rəngarəng

liyinə görə də dünyanın özü kimi («dünya modeli») sonsuz və intəhasızdır. Məhz

elə bu xüsusiyyətlərinə görə də roman janrı polifonik səciyyəlidir, universal sənət

növüdür. Roman həm də «qarışıq janr»dır (epistolyar-roman, novella-roman,

epopeya, mənzum roman, kiçik roman, roman-mif, fəlsəfi roman, fantastika,

detektiv, macəra və s. və i.). Romanın forma-quruluş (struktur) və ideya-məzmun

xüsusiyyətləri ilə əlaqədar artıq sabitləşmiş «qarışıq janr» konsepsiyası da

formalaşmışdır. S.Şərifova bu problemin araşdırılmasına ayrıca bir monoqrafiya

da həsr etmişdir

Салида Шарифова. Жанровое смешение в романе:

коммуникативно-социокогнитивный подход, М., 2011). Bu məsələ ilə bağlı

mövcud araşdırmalara istinad edən tədqiqatçı roman janrının eposla, folklorla,

mifologiya ilə əlaqələrini göstərməklə yanaşı (yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır

ki, bu xüsusiyyətlər demək olar ki, bütün epik (bəzən hətta qeyri-epik) səciyyəli,

süjetli ədəbi janrlara xas olan xüsusiyyətdir), roman-epopeya, roman-povest

əlaqələrindən də bəhs etmişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq S.Şərifova yazır:

«Roman kifayət qədər qısa bir dövr ərzində (roman janrı tarixinin ölçüləri

baxımından) «böyük ədəbiyyatdan» kənarda qalmış, öz əhəmiyyətinə görə

janrdan dördüncü ədəbi növ (?) olmaq iddiası ilə aparıcı ədəbi janra çevrilmişdi

(kursiv mənimdir – C.N.). Buna baxmayaraq, romanın janr xarakteristikası bu

günə qədər tam aydınlığı ilə müəyyən edilməyib. Təsadüfi deyil ki, biz

ədəbiyyatda povest adlandırılan irihəcmli nəsr əsərləri ilə, bəzən də həcmcə elə

də böyük olmayan və «kiçik roman» kimi tanınan nəsr nümunələri ilə qarşılaşırıq.

Bu roman janrının digər janrlardan fərqləndirən səciyyəsini müəyyən etmə

problemini kəskinləşdirir» (Yenə orada, str. 54). Bu gətirdiyimiz sitatda problem

düzgün qoyulsa da anlaşılmazlıq da var: «dördüncü ədəbi növ» ifadəsi yerinə

düşməyib, kursivlə verdiyimiz «janrdan» «ədəbi janra çevrilmə» nə deməkdir?

Roman janrı bədii ədəbiyyatın digər janrlarından fərqli olaraq daha mürəkkəb və

keşməkeşli bir inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif zaman kəsiklərində həyatın və mühitin

ağır sınaqları ilə qarşılaşmış, şəkildən şəklə düşmüş, daim qızğın mübahisələrin

obyektinə çevrilmişdir. Bütün bu qızğın mübahisələrə, ziddiyyətli və çox vaxt

anlaşılmayan münasibətlərə baxmayaraq, roman janrı, elmi-texniki tərəqqinin

buğünkü səviyyəsində belə yenə də ən populyar, ən geniş yayılmış bir ədəbi janr

olaraq qalmaqdadır. Təbii ki, hələ bu gün də, roman yanrı ilə əlaqədar olaraq qızğın

müzakirələr, mübahisələr davam etməkdədir. Məşhur bir ifadə var, «həqiqət

mübahisələr zamanı üzə çıxır». Məhz elə buna görə də romanla əlaqədar

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

mübahisələrin olması və daim davam etməsi, əslində bu janrın daha da inkişaf

etməsi, təkmilləşməsi və cilalanması yolunda mühüm rol oynayır.

Romanın yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri ilə bağlı bədii ədəbiyyatın bu

janrının tədqiqatçılarının fərqli mövqeləri mövcuddur. Roman tədqiqatçılarının bir

qismi bu janrın lap yaxın keçmişdə, yəni Avropa Maarifçiliyi dövründə (XVIII əsr)

yarandığını iddia edir. Bəzi tədqiqatçılar isə «əsl» romanın XIX əsrdə yarandığını

deyir. Bunlarla yanaşı, romanın hələ lap qədim dövrdərdə (antik dövr) mövcud

olduğunu göstərənlər də var. Bundan başqa, roman janrının Orta əsrlər Şərq

ədəbiyyatında (məsələn, Nizami Gəncəvi yaradıcılığında) olduğunu da iddia edən

mütəxəssislər mövcuddur. Əlbəttə, butun bu konsepsiyaları irəli sürən tədqiqatçılar

müəyyən elmi-nəzəri və ədəbi-estetik prinsiplərə əsaslanır. Bununla belə, romanın

genezisi ilə əlaqədar fikir söyləyən bütün tədqiqatçılar bir məsələdə yekdil-

həmrəydir: roman yeni, daha gənc janrdır. Bütün bu sadalanan problemlər hazırkı

tədqiqatın əsas araşdırma obyekti olmadığına görə onların hər birinin üzərində ayrı-

ayrılıqda dayanılmayacaq. Amma, bununla belə, bu araşdırmada son onilliklərin

tədqiqatları nəticəsində əldə edilən elmi ümumiləşdirmələrdən çıxış edərək roman

janrının forma-məzmun, quruluş (stuktur)-semantik, ideya-üslub xüsusiyyətlərinə

və eləcə də tarixi-inkişaf mərhələlərinə görə təsnifatını aparmağa cəhd

Beləliklə, son gəlinən qənaət belədir ki, klassik roman janrı bəsit (ilkin) formada

antik dövrdə Avropada yaranmış, sonrakı inkişaf mərhələlərində daha da cilalana

raq formalaşmış, püxtələşmişdir. Bu baxımdan roman janrının inkişaf mərhələlərini

antik roman, Orta əsrlər romanı (cəngavərlik romanı, alleqorik roman, anonim ro

man, müəllifli roman və s.), intibah romanı, XVII əsrdə klassisizm və barokko ro

manı, XVIII əsrdə Maarifçilik romanı (bu tərkibə sentimental və qotik romanı da da

xil emək olar) və ən nəhayət XIX-XX əsrlərdə yaranmış romantik və realist roman,

yeni naturalist roman və nəhayət son modernist və postmodernist roman bölgülə

rinə ayırmaq olar. Romanın inkişaf təmayülləri və mərhələləri barədə bəhs edən

görkəmli rus alimi M.Baxtin «Epos və roman (Roman tədqiqinin metodologiyası

haqqında» adlı əsərində yazır: «O dövrlərdə ki, roman janrı aparıcı janr olub, onda

xüsusilə maraqlı hadisələrin baş verməsi müşahidə olunmuşdur. Onda bütün

ədəbiyyat demək olar ki, bərpa prosesi və «janr kritisizminə» mübtəla olmuşdu. Bu,

ellinizmin bəzi mərhələlərində, Orta əsrlər və intibah dövründə, xüsusilə də daha

parlaq və güclü şəkildə XVIII əsrin ikinci yarısında özünü daha parlaq şəkildə

göstərmişdir» (Бахтин M. Эпос и роман (О методологии исследования романа),

см.: http://www.gumer.info/bib4otek_Buks/Lherat/bahtin/epos_roman.php, стр. 2 ).

Roman ətrafında mübahisələr. Tarixin elə bir dövrü olmuşdur ki (məsələn XIX

əsrin sonları-XX əsrin ortaları), roman «dəbdən» düşməyə başlamış və geniş

oxucu kütləsinin irihəcmli əsərlər oxumağa «vaxtı və həvəsi olmadığı» üçün daha

«kiçik», mobil roman modelinin tapılması ehtiyacı yaranmışdı. Hətta bu günün

özündə də Qərbdə dünya ədəbiyyatının bir çox məşhur irihəcmli romanların

qısaldılmış, xülasələşdirilmiş variantını (SMS roman, mobil roman və s.) çap edirlər.

Beləliklə, «çoxsaylı roman tipinin inkişafı» (Салида Шарифова. Жанровое смешение

в романе: коммуникативно-социокогнитивный подход, стр. 76) nəticəsində elə

təsəvvür yarana bilər ki, guya dünya ədəbiyyatı tarixində roman janrı sanki «öz

əhəmiyyətini itirməyə», «ölməyə», «məhv olmağa» başlayır. Görkəmli rus şairi

Osip Mandelştam 1922-ci ildə çap etdirdiyi məşhur «Romanın sonu» məqaləsində

yazır: «Fəaliyyət göstərmək, qalib gəlmək, məhv olmaq, sevmək üçün insana

məxsus olan zaman hissi – həmin o zaman hissi ki, Avropa romanının məğzini

təşkil edir, bu, bir daha təkrar edirəm: romanın kompozisiyasının ölçü vahidi – insan

bioqrafiyasıdır» (О.Мандельштам. Конец романа. См.: Собрание сочинений в трех

томах, том второй. Проза. Мюнхен: Международное Литературное

Содружество, 1971, стр. 269). Sonra bu fikrini davam etdirən şair yazır:

«Bioqrafiyasız insan romanın mövzu əsasını təşkil edə bilməz, digər tərəfdən də,

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

ayrı-ayrı insan taleyini, fabulasını və onu müşayiət edən heç bir şeyi ağıla belə

gətirmək olmaz. Bundan başqa, ruh düşkünlüyünü ifadə edən roman psixoloji

əsaslanmaya maraqda – ustalıqla sığınacaq tapdığı yerdə, artıq özünün məhvini

öncədən hiss etməyə başlayır – saatbasaat psixoloji əsaslanmanın daha qəddar

şəkil aldığı, yaxınlaşmaqda olduğu psixoloji əsaslanmanın qarşısında kökündən

sarsılır və nüfuzdan düşür» (Yenə orada).

Sonra o, yazır: «Müasir poman həm fabuladan, başqa sözlə desək, ona məxsus

olan şəxsiyyət, zamanı daxilində hərəkət edən faktordan, həm də psixologiyadan

məhrum olub, ona görə ki, o, heç bir hərəkəti əsaslandırmır» (Yenə omda).

«Nasirlərin əksəriyyəti romandan tamamilə imtina ediblər, onlar qəzetçilikdən və

günün aktuallığına uymaq qınağından çəkinmədən qeyri-şüuri olaraq xronikalar

yazırlar (Pilnyak, serapinovçular və s.)» (О.Мандельштам. Конец романа.

http://rvb.ru/mandelstam/dvuhtomnik/01text/vol_2/0lprose/0644.htm, cmp.4). Qərbi

Avropa ədəbiyyatşünası L.Fİdler isə romanın «ölməsindən» bəhs edərək yazır:

«Ənənəvi roman. ölüdür, yox o, ölüm yatağında uzanmayıb, o, sadəcə olaraq

ölüdür» (Leslie Fiedler. Das Zeitalter der neuen Literatur. Die Wiedergeburt der

Kritik//Christ und We!t?-1968? 13.09, – P. 10). ABŞ-ın görkəmli ədəbiyyat tənqidçisi

Con Oldric müasir Amerika ədəbiyyatında baş verən bu proseslə əlaqədar yazır:

«1890-cı ildən başlayaraq və təxminən 1940-cı ilə qədər olan ədəbiyyat tarixini

bizdə roman ədəbi formasının yoxolma dövrü adlandırmaq olar. Bununla belə, bu

dövrün ədəbiyyatının sadəcə oxunuşu zamanı görmək olar ki, bəlkə də ən böyük

və hətta ən görkəmli əsərlər elə bu zaman yaranmış, bəlkə də yazıçılar məhz bu

zaman daha fədakarlıqla roman janrının imkanlarının genişlənməsini aşkar etməyə

Bu faktı onunla izah etmək olar: o zaman ki, roman ölməyə məhkum edilmişdi,

o, bir sıra görkəmli yazıçının yaradıcılığında yeni şəkil aldı, o, adi təkhiyə

formasından daha üstün şəklə düşdü, elə bir şəklə ki, o, yalnız yazıçı ilə onun

tərəfdarlarının auditoriyası arasında birbaşa əlaqə yaratmaqdan əlavə həm də

yazıçının öz prinsiplərini oxuculara təlqin etmək imkanı yaratdı» (Джон Олдридж.

После потерянного поколения, М.: “Проггресс”, 1981, стр. 39). T.HÜseynoğlu

haqlı olaraq bu konsepsiyaya qarşı çıxaraq yazır: «XIX əsr fransız və rus

romanlarını xatırlamaq lazım gəlir. O romanları ki, indi də dünyanın ən yaxşı roman

nümunələrini təşkil edir. Məhz bu romanlar dünya polifonik romanlarının sırasında

bizim günlərdə də örnək ola biləcək bir gücə malikdir, öz dəyər və əhəmiyyətini

nəinki saxlamaqdadır, hətta gündən-günə artırmaqdadır. Yəni keçən XX əsrin

ortalarında olduğu kimi, roman artıq Hamletin «Olum, ya ölüm?» sualı qarşısında

qalmayıb. Roman üçün «Olum, ya ölüm?» sualı artıq bir növ qarışıb, keçmişdə

qalıb. Roman janrının yaxşı və yeni nümunələrinin sayı gündən-günə

artmandadir» (Tofiq Hüseynoğlu. Zamandan məkana və ya əksinə. səh. 15).

Romanın inkişafına olan belə bir münasibət çox da uzun çəkmədi, roman janrı

simurğ (feniks) quşu kimi, öz külündən alışaraq yenidən alışıb yandı, yenidən

Roman nədir? (tarxi-metodoloji araşdırma). Roman janrı yaranandan bu

günə kimi çox böyük bir inkişaf yolu keçmiş, müxtəlif dövrlərdə və müxtəlif ictimai-

siyasi və sosial-tarixi şəraitlərdə fərqli formalarda təzahür etmişdir. Roman janrı öz

forma və məzmun xüsusiyyətlərinə görə çox mürəkkəb bir struktura malikdir.

Romanın srukturu, ədəbi sistemi haqqında olan mövcud elmi ədəbiyyatda bu janrın

konkret forma və məzmun paradiqmaları hələ də tam olaraq müəyyən

edilməmişdir. Məhz elə buna görə də roman janrı ilə əlaqədar təqdim olunun

konsepsiyalarda müəyyən anlaşılmazlıqlar özünü göstərməkdədir.

Bəzən həm Şərq, həm də Qərb Orta əsrlər ədəbiyyatlarında olan bir çox epik

dastanları, poemaları da poman janrına aid edirlər. Azərbaycan romanının tanınmış

tədqiqatçısı professor Himalay Ənvəroğlu görkəmli rus tədqiqatçılarının bu sahədə

olan fikirlərinə istinad edərək, Orta əsrlər Yaxın Şərq (ərəb, fars və türk)”

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

poemalarının roman janrı olması tezisi ilə razılaşmışdır (Bax: Himalay Ənvəroğlu.

Azərbaycan romanının inkişaf problemləri, Bakı: “Nurlan”, 2008, səh.: 36-51).

Roman janrının adının generaziasiyası ilkin olaraq Orta əsrlərdə Qərb

dünyasında yaranmışdır. Məlum olduğu kimi, Orta əsrlərdə Qərbi Avropa

ədəbiyyatında (həm şifahi, həm də yazılı) bir sıra süjetli kiçik həcmli həm poetik,

həm də nəsrlə əsərlər yaranmışdır. Orta əsrlər Avropa ədəbiyyatının bu tipli süjetli

əsərləri sırasına novellinoları, foblioları, şvankları, fasetiləri və s. daxil etmək olar.

Həmin dövrdə, demək olar ki, bütün süjetli əsərlər poetik formalı novellino janrının

adından götürülən novella adı ilə adlandırılmışdı. Novellinolarla yanaşı, bu tirli

süjetli əsərlərin sırasına poetik formalı ballada və romanserolar da daxil idi və

müəyyən müddətdən sonra Avropa ədəbiyyatında qismən daha böyük həcmli,

çoxşaxəli, mürəkkəb süjetli əsərlərin adları roman, qismən kiçik məhdud süjetli

əsərlərin adları isə novella kimi sabitləşmişdir.

Bu prinsipə əsaslanaraq, bəzi tədqiqatçılar hətta F.Ə.Gürganinin «Vis və

Ramin»ini, Ə.Firdovsinin «Şahnamə»sini, N. Gəncəvinin «Xəmsə»sini,

X.Şİrvaninin «Mədain xərabələri» və «Töhfətul Iraqeyn» poemalarını, C.Ruminin

«Məsnəviye-mənəvi»sini, M.Füzulinin epik əsərlərini, Ş.Rustavelinin «Pələng

dərisi geyinmiş pəhləvan»ını, «Tristan və izolda»nı, «Okassen və Nikolet»i, «Fluar

və B!anşeflor»u və s. bu qəbildən olan bir çox əsəri də roman janrının nümunəsi

hesab edənlər var. Orta əsrlərin həm Şərq, həm də Qərb ədəbiyyatlarında olan bu

tipli epik əsərlərin (poema, dastan və s.) roman adlandırılmasını görkəmli roman

ustası T.Mann belə əsaslandırır: «Şübhə yoxdur ki, müdriklik və al-əlvanlıqla dolu

olan fars (kursiv müəllifindir – C.N.) romam epik formanın tənəzzülünün bir nəticəsi

kimi yalnız Nizami və Firdovsi kimi klassiklərin epik əsərlindən sonra meydana

gəldi; amma bunlarla yanaşı, «Dekameron»dan və Bandellonun novellalarından

əvvəl meydana gələn iki yüz əlli erotik silsilə hekayələrdən ibarət olan

«Tutuquşunun nağılları» yaranmışdır» (Томас Манн. Искусство романа, Собрание

сочинений в десяти томах, том десятый. Статьи, М.: Государственное

издательство “Художественная литература “, 1961, стр. 275).

Fabula və süjet faktoruna aludə olaraq bütün epik səciyyəli əsərləri əlbəttə ki,

roman adlandırmaq düzgün deyil. Hətta bəzi tədqiqatçılar bir qədər də irəli

gedərək, antik dövrün məşhur alimləri Herodotun, Fukididin, T.Lİvinin, Plutarxın

tarix əsərlərini, hətta Strabonun «Coğrafiya»sını, ayrı-ayrı səyahətnamələri belə

roman adlandırırlar. Əlbəttə, bütün bu tədqiqatçıların fikirlərinə hörmətlə

yanaşaraq, bildirmək istəyirik ki, bütün süjetli və ya süjetsiz bədii əsərlərin hamısını

roman adlaqdırmaq düzgün deyil. Xüsusilə də antik dövrün tarix (elmi) əsərlərini.

Məlum faktdır ki, qədim dövrdə elmin müxtəlif sahələri ilə məşğul olan mütəfəkkirlər

öz elmi əsərlərinin oxunaqlı, daha anlaşıqlı olması, populyarlaşması naminə poetik

ədəbi üslubdan və digər bədii təsvir vasitələrindən istifadə edirdilər. Bu ənənə və

tendensiya həm Şərq, həm də Qərb elminə xas olan xüsusiyyət idi. Roman janrı ilə

əlaqədar hökm sürən terminoloji qarışıqlığa və bəzi anlaşılmazlıqlara aydınlıq

gətirmək üçün romanın əsl məğzinin dərk edilməsi vacibdir.

Məşhur fransız alimi Rolan Bart 1965-ci ildə çap etdirdiyi «Dram, poema,

roman» məqaləsində A.Dantenin tərcüməçisi (1841) Ş. Deleklyuza istinad edir və

göstərir ki, Dantenin «Yeni həyat» əsəri «qəribə əsərdir, ona görə ki, onda eyni

zamanda üç müxtəlif forma (xatirələr, roman və poema) istifadə olunub» (Ролан

Барт. “Драма, поэма, роман”, См. в кн.: Называть вещи своими именами.

Программные вступления мастеров западно-европейской литературы XX века,

М.: Издательство “Прогресс”, 1986, стр. 134-135). Bu mövqedən çıxış edən

R.Bart sonra yazır: «Bununla belə, Dramda şəxsiyyəti bizim qarşımıza çıxa biləcək

hətta elə bir Beatriçe də yoxdur: burada həm bizim şüurumuz, həm də bizim

hisslərimiz tam olaraq öz-özlüyündə roman müəmmasına cəlb edilmiş olur – ona

görə ki, Dram roman janrının sitatlar toplusundan başqa bir şey deyil» (Yenə

orada). Deleklyuzun bu mövqeyi ilə razılaşmayan R.Bart fikrinə davam edərək

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

yazır: «. əslində, roman elə bir geniş təhkiyə formasının tarixi növlərindən biridir

ki, buraya onunla birgə əsatir, nağıl və epopeya da daxildir. » (Yenə orada).

Yeri gəlmişkən, görkəmli Azərbaycan dramaturqu və mütəfəkkir yazıçısı

M.F.Axundzadə hələ XIX əsrin ortalarında dramla romanın özünəməxsus

bağlılığından bəhs etmişdir. H.Ənvəroğlu bu barədə yazır: «Məlum olduğu kimi,

vaxtilə M.F.Axundzadə romanı dramaturgiyanın bir növü hesab emişdir» (Himalay

Ənvəroğlu. Göstərilən əsəri, səh. 127.). Ədəbi növ, janr məsələlərini araşdırarkən

M.F.Axundzadə yazırdı: «. bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün

rəğbətli olan əsər drama və romandır. Roman da drama fənninin bir qismidir ki,

izahı uzun şərhə möhtacdır» (M.F. Axundov. Seçilmiş əsərləri, 3 cilddə, 3-cü cild,

Bakı: Azərnəşr, 1989, səh. 115).

Təsadüfi deyil ki, XX əsrin bir sıra görkəmli mürəfəkkir yazıçısı özlərinin

ədəbiyyat haqqında araşdırmalarında tez-tez «ədəbiyyat nədir», «roman nədir»

suallarını vermiş bu suallara qanedici cavab axğarmağa çalışmışdır. Nobel

mükafatı laureatı, məşhur fransız filosofu və yazıçısı J.-P.Sartr əvvəlcə «Ədəbiyyat

nədir» (Жан-Поль Сартр. Что такое литература, С.-Пб.: Издательства

“АЛЕТЕЙЯ”, 2000; Идиот в семье. Густав Флобер от 1821 до 1857, С.-Пб.:

Издательства “АЛЕТЕЙЯ”, 1998), sonra isə irihəcmli «Ailədə səfeh. Qustav

Flober 1821-dən 1857-yə qədər», alman yazıçısı, Tomas Mann isə «Roman

sənəti» (Томас Манн. Искусство романа, Собрание сочинений в десяти томах,

том десятый, стр. 272-287) əsərlərini yazmışlar. Bundan başqa, bu əsrin görkəmli

roman ustaları V.Vulf, («Müasir ədəbi nəsr»), C.Qolsuorsi («Romançının inancı»),

R.Bart («Dram, poema, roman») və bir çox digər adlı-sanlı yazıçılar da bu suallara

cavab axtarıblar (Называть вещи своими именами. Программные вступления

мастеров западно-европейской литературы XX века, Издательство “Прогресс”,

«Roman sənəti» məqaləsində Tomas Mann roman janrının bir sıra aktual

aspektlərinə nəzər salmış, mütəfəkkir bir yazıçı müdrikliyi ilə bu sahədə qiymətli

fikirlər söyləmişdir. Qədim dövrün romanlardan bəhs edən yazıçı Qədim Misir

ədəbiyyatının nümunəsi olan «Sinuxetin macərası», «iki qardaş haqqında povest»

əsərlərini bu janrın nümunələri adlandırmaqla yanaşı, Qədim Roma yazıçısı

Apuleyin «Qızıl eşşək» («Metamorfoza») romanı haqqında yazır: «Tərkibinə Amur

və Psixeya haqqında məftunedici novellanın da daxil olduğu Apuleyin «Qızıl

eşşəyi» dünya ədəbiyyatında ən parlaq romanlar sırasına daxildir» (Томас Манн.

Искусство романа, стр. 274-275).

Roman haqqında düşüncələrini davam etdirən bu yazıçı fars və Azərbaycan

ədəbiyyatının nümayəndəsi olan Firdovsi və Nizami haqqında da maraqlı fikirlər

söyləmişdir. T.Mann yazır: «Bəs görək roman nədir, bu anlayışı necə müəyyən

edək? İngilis dilində hamı tərəfindən qəbul edilmiş «novel», «fiction», bəzən

«romanse» kimi səslənən, alman dilində – «Roman», fransız dilində – «roman»,

italyan dilində – «romanzo» kimi səslənən bu ad, bu istilah haradan yaranıb? ilkin

olaraq o, roman xalqlarının birinin ana dilində yaradılmış təkhiyə əsəri anlayışını

vermişdir. «İlahi komediya» bu mənaya daxil olur: latın dilində «linqua parlata»

(Linqua parlata – danışıq dili (ital.)) yazılmış bu poema xalq üçün əlçatandır, elə

məhz ona görə də o, Orta əsrlərə deyil, yeni dövrə daxil olur; müasir italyan dilinin

mənbəyi olan bu dini epos sözün tam mənasında «romanzo», roman anlayışına

uyğun gəlir» (Томас Манн. Искусство романа, стр. 275). T.Mann «eposun

dahisi» (seçdirmə müəllifindir – C.N.) adlandırğı romanı ilə əlaqədar olaraq verdiyi

– «roman nədir?» sualını konkret olaraq belə cavablandırır: «Bu – qüdrətli və

möhtəşəm ruh, geniş əhatəli (hər şeyi əhatə edən), həyatın özü kimi zəngin,

yeknəsək şəkildə uğuldayan dəniz kimi ucsuz-bucaqsız, eyni zamanda əzəmətli və

dəqiq, ahəngdar və dərrakəlidir; o, tək-tək təsadüf edilən detallarla, ayrı-ayrı

epizodlarla kifayətlənə bilməz, ona özünün çoxsaylı epizodları və təfərrüartları olan

tamlıq faktoru lazımdır və sanki bütün bu epizodlar və bəlli təfsilatlar onun üçün

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və o, fədakarlıqla onların üzərində dayanır»

orada, səh, 276).

Roman sənəti öz məzmun və forma tərkibinə görə nə qədər mürəkkəb bir bədii

yaradıcılıq hadisəsidirsə, bir o qədər də mütəhərrik və dinamik ədəbi janrdır. Belə

ki, artıq deyildiyi kimi, hələ antik dövrdə yaranmağa başlayan roman janrı, bütün

sonrakı inkişaf dövrlərində də getdikcə cilalanmış, formalaşmış və dəyişmişdir.

Roman, bəlkə də yeganə bədii yaradıcılıq nümunəsidir ki, o, yarandığı bütün

dövrlərin tələbləri ilə səsləşmiş, yeni-yeni formalara düşmüş, həmişə də modernist

(yenilikçi) səciyyə daşımışdır. Bütün dövrlərin «öz postmodernizimi» olduğu kimi,

həm də öz avanqarizmi (modernzmi) və modern romanı (U.Eko) (Умберто Эко.

Заметки на полях “Имени розы”, С.Пб.: “СИМПОСИУМ”, 2005, стр. 75-76)

olmuşdur. Beləliklə, yeniliyə can atmaq, yeni ifadə formaları və təfəkkür tərzi

nümayiş etdirmək cəhdləri roman janrına xas olan, onu digər ədəbi janrlardan

fərqləndirən başlıca xüsusiyyətləridən biridir.

Bu gün dünya ədəbiyyatında roman janrının çoxsaylı istiqaməti, növü, forması

mövcuddur. Rus alimi L.N.Tselkova «Müasir roman» adlı tədqiqatında roman

janrının təsnifatı ilə əlaqədar yazır: «Romanın janr tiplərini müəyyənləşdirmək

həmişə mürəkkəb və hətta qarışıq iş olmuşdur. İndiyə qədər romanın janr

tipologiyasını əsaslandıran əsas prinsip ortada yoxdur. Məzmun janr təsnifatının

prinsipi ola bilər» (Л.Н. Целкова. Современный роман, M.: “Знание”, 1987, стр 4).

Sonra о, fikrinə davam edərək bu janrın məzmuna və janr fomalarına görə növ və

formalararını göstərir və belə bir nəticəyə gəlir: «. roman janrı ilə bağlı istənilən

təsnifat, istənilən janr müəyyənliyi bu və ya digər dərəcədə şərti olacaq» (Yenə

orada, səh. 5). Mövcud roman təcrübəsindən çıxış edərək bu janrın təsnifatını və

generaziasiyasını aşağıdakı kimi göstərmək olar:

i – dövrlərə görə

a) antik roman, b) Orta əsrlər romanı, c) intibah romanı, d) XVII əsr romanı e)

XVIII əsr romanı, f) XIX əsr romanı, g) XX əsr romanı;

II – ədəbi cərəyanlara görə

a) dini-sxolastik roman, b) intibah dövrünün klassik romanı, c) klissisizm və

barokko (marinizm) romanı, e) maarifçi və sentimentalist roman, d) önromantizm

(qotik) romanı, f) romantizm romanı, g) tənqidi realizmin klassik (ilkin) dövrü

romanı, h) XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvələləri neorommantizm, modernizm

romanı, i) tənqidi realizmin yeni mərhələsinin romanı, j) sosialist realizmi romanı, k)

modernist (şüur axını, ekspressionist, sürrealist, ekzistensialist), roman, I)

postmodernist və post-postmodnrnist (postkolonial, intelektual, professor və

fentezi) roman, maqik realizm romanı;

III – İdeya-məzmün xüsusiyyətlərinə görə

a) əxlaqi-etik, b) macəra, c) cəngavər (kurtuaz), d) alleqorik, e) satirik-

yumoristik, h) fəlsəfi, i) ictimai-siyasi, j) sosial, k) epistolyar, i) tarixi, m) psixoloji, n)

detektiv, p) elmi-fantastik roman;

IV – həcminə görə

a) kiçik roman (roman-povest), b) böyük roman, c) silsilə roman, d) roman-

epopeya, e) davam edən roman;

V – istiqamətlərinə görə

a) mifoloji roman, b) folklorik roman, c) ailə-məişət romanı, d) fəlsəfi roman, e)

fəhlə həyatından roman, h) roman-bioqrafiya, i) kənd həyatı romanı, m) detal

romanı, n) epistolyar roman, p) sənədli roman;

Romanların təsnifatını aparan zaman bir cəhətə də xüsusi diqqət yetirmək

lazımdır. Bu, artıq dünya ədəbiyyatında birmənalı şəkildə qəbul olunmuş romanın

iki tipinin olmasıdır: keçmiş (klassik) və yeni, müasir (modenist) roman. Digər bir

rus tədqiqatçısı N.S.Leytes «insan və dünya münasibətlərindəki gerçəkliyi və

müəllif mövqeyi ilə varlığın münasibətlərinin ifadə üsullarını» (Təyyar Salamoğlu.

Miiasir Azərbaycan romanının poetikası, Bakı: “Elm”, 2005, səh. 109) əks etdirən

176_____________________________________ Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq

romanı iki tipə ayırmağa təklif edir: birbaşa təsvir üsulu ilə yaranan romanlar və

dolayı təsvir üsulu ilə yaranan romanlar (Н.С.Лейтес. Происхождение романа,

Пермь: Пермский государственный университет, 1985, стр. 70-72).

Təbii ki, bütün bu bölgülər roman janrının növ çalarlarını tam əhatə edə bilməz,

müəyyən qədər L.N.Tselkovanın da qeyd etdiyi kimi, «şərti səciyyə» daşıyır və

hətta bir qədər mübahisə də doğura bilər. Burada ayrı-ayrılıqda verilmiş roman

növləri bəzən bir-birinin içərisində ola bilər ki, onları bir-birindən ayırmaq çox vaxt

qeyri-mükün olur (realizm-modernizim,

modernizm-realizm və s.) Bundan baqşa, janr generalizasiyası ilə bağlı da bəzi

mübahisəli məqamlar mövcuddur: məsələn, povest və roman bölgüsü tam dəqiq

olmaya bilər. Rus tədqiqatçısı A.Zveryev «Amerika povestləri» toplusuna yazdığı

«Dörd rakursda» adlı ön sözündə bu problemlə bağlı yazır: «İngilis leksikonunda

«povest» anlayışı yoxdur, onu buna bənzər olan sözlər əvəz edir: «qısa roman»,

yaxud «tarix», yaxud «pritça». Novella ilə epikanın haradasa arasındakı kəsişmədə

meydana gələn nəsrin janrının müəyyən edilməsinin çətinliyi açıq-aşkardır»

(А.Зверев. В четырех ракурсах, см. в ки.: Американские повести: Сборник, М.:

Радуга, 1990, стр.5). A.Zveryev bu fikrini belə yekunlaşdırır: «Əlbəttə, povestin

romandan ayırmasının çox çətin olması halları tez-tez olur» (Yena orada).

Göstərilən bu roman növləri daha çox və əsasən Qərbi Avropa, Afrika (CAR) və

Amerika (ABŞ və Latın Amerikası) ədəbiyyatlarında geniş yayılsa da, Şərq (Yaxın

və Uzaq Şərq) ölkələrində də kafayət qədər özünü göstərməmişdir.

Həm Asiya, həm də Avropa (Şərq-Qərb) ədəbiyyatları sırasına daxil olan

Azərbaycan ədəbiyyatında bədii nəsr, eləcə də klassik roman janrı Qərb

ədəbiyyatları ilə müqayisədə xeyli gec yaranmağa başlamasına baxmayaraq, qısa bir

zaman kəsiyində böyük bir inkişıf yolu keçmişdir. Doğrudur, yuxarıda göstərilən

roman növlərinin hamısı Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə olunmur, amma

formalaşmağa başladığı dövrdən etibarən və bütün sonrakı inkişaf mərhələlərində bu

janrın bir sıra nümunəsi milli ədəbiyyatımızda yaranmışdır. Azərbaycan

ədəbiyyatında müəyyən bir dövr ərzində (xüsusilə də sovet hakimiyyəti illərində)

dünya ədəbiyyatının müəyyən istiqamətləri lazımi səviyyədə inkişaf etməmişdir.

Sosializm realizmi «metodu» buxovu əksər sovet ədəbiyyatlarında olduğu kimi,

Azərbaycan ədəbiyyatının da tam dolğunluğu ilə inkişaf etməsinə imkan verməmişdir

(məsələn, modernist ədəbiyyat (roman) mürtəce istiqamət sayılmışdır. Əlbəttə, sovet

dövrü milli ədəbiyyatımızın üstündən xətt çəkmək də düzgün olmazdı. Belə ki, bu

dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatının bir sıra korifeyi yazıçısı yetişmiş, sosialist realizmi

hakim olduğu müddətdə dramaturgiya (C.Cabbarlı, H.Cavid, S.Rəhman), poeziya

(M.Müşfiq, S.Vurğun, R.Rza, S.Rüstəm, M.Rahim) və nəsr (C.Məmmədquluzadə,

Ə.Haqverdiyev (sovet dovrü yaradıcılığı), Y.V.Çəmənzəminli, M.S.Ordubadi,

S.Rəhimov, M.İbrahimov, M.Hüseyn, Mir Cəlal, Ə.Vəliyev, Ə.Ələkbərzadə

(Əbülhəsən), i.Əfəndiyev, İ.Hüseynov (Muğanna), i. Şıxlı, B.Bayramov) sahələrində

ustad sənətkarlarımız qiymətli əsərlər yazmışlar. Ədəbi tənqid, folklorşünaslıq və

ədəbiyyatşünaslıq elmimiz də (S.Mümtaz, M.Rəfili, H.Araslı, M.A.Dadaşzadə,

Ə.Sultanlı, C.Xəndan, M.C.Paşayev, Ə.Ağayev, M.H.Təhmasib, A.Zamanov,

M.Cəfər, Ə.Mİrəhmədov, P.Xəlilov, B.Nəbiyev, Y.Qarayev və s.) formalaşmış və

kifayət qədər yaxşı inkişaf etmişdir. Bu dövrdə Azərbaycanda rəssamlıq

(S.Bəhlulzadə, T.Salahov, M.Abdullayev, T.Nərimanbəyov), müsiqi – bəstəkarlıq,

ifaçılıq, (Ü.Hacıbəyov, M.Maqomayev, Q.Qarayev, F.Əmirov, Bülbül, R.Behbudov,

A.Məlikov, T.Quliyev), teatr (Ü.Rəcəb, A.M.Şərifzadə, Ə.Ələkbərov), memarlıq

M.Rzayeva və s.) sahələri də kifayət qədər yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir.

Azərbaycan roman ənənəsi də bədii yaradıcılığın və incəsənətin bütün sahələri

kimi yeni yaradıcılıq formasıdır. Yuxarıda da deyildiyi kimi, bəzən Azərbaycan

romanının yaranma tarixini XI-XII əsrləri aid edərək, onu Xaqani və Nizaminin

yaradıcılığından başlayır, Füzulinin bəzi epik əsərlərini roman hesab edir, hətta

T ənqid və ədəbiyyatşünaslıq

M.F.Axundzadənin «Kəmalüddövlə məktubları»nı roman (fəlsəfi roman) janrının

nümunələri sayırlar. Əslində isə, roman janrının bütün parametrlərinə cavab verən,

«əsl», «xalis» Azərbaycan romanı XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində

yaranmışdır və bu janrın ilk parlaq nümunələrini Marağayi, Talıbov,

Y.V.Çəmənzəminli və M.S.Ordubadi yaratmışlar.

Maraqlı faktlardan biri də budur ki, Azərbaycanda roman janrının ilk nümunələri

tarixi roman növündə yaranmışdır. Bu, ilk növbədə, keçən yüzilin əvvəllərində

Azərbaycanda baş verən mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələrin zənginliyi və

intensivliyi ilə izah oluna bilər. Belə ki, Azərbaycanda milli özünüdərk, mədəni

dirçəliş prosesi genişlənməyə başlayanda, milli burjuaziya formalaşanda kapitalist

üsul-idarəsi genişlənənir, çar Rusiyasının müstəmləkəsi olan vətənimizdə milli

mətbuat, teatr, milli musiqi, memarlıq Qərb modelində fomlaşmağa başlayır. Bu

dövrdə Şərqdə ilk olaraq Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaranır. Amma,

əfsuslar olsun ki, bu müstəqilliyimiz uzun sürə bilmir, iyirmi üç aydan sonra işğalçı

sovet ordusu Azərbaycana soxulur, milli dövlətimizi məhv edərək, onun yerində

Azərbaycan Sovet Respublikası yaradır. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində

Azərbaycanın mədəniyyəti və ədəbiyyatı hələ köhnə mənəviyyat və mədəniyyət

ehtiyatları sayəsində öz inkişafını davam edtdirir, amma tezliklə bu dövrün ən

görkəmli ədəbiyyat və incəsənət adamları sovet siyasi repressiyasının qurbanı olur,

xalqımızın yüzlərlə görkəmli ziyalısı (millətin qaymaqlan) sovet siyasi maşınının

qurbanı olmur. Belə bir güclü və qorxulu təzyiqə baxmayaraq, yenə də bütün sovet

məkanında olduğu kimi, Azərbaycanda da əsl sənət, yüksək yaradıcılıq kriteriyaları

ölməmiş, ən sərt siyasi rejim şəraitində belə bəzən açıq-aşkar, bəzən də üstüörtülü

C.Məmmədquluzadə, Y.V.Çəmənzəminli, H.Cavid, M.Müşviq, S.Vurğun, R.Rza və

Sovet siyasi rejiminin neqativ cəhətləri həddindən artıq çox olmuşdur. Bununla

belə, onu də danmaq olmaz ki, Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının

inkişafında, onun qabaqcıl Avropa, rus mədəniyyətlərinə inteqrasiya etməsində bu

dövrün böyük rolu da olmuşdur. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, rus

dili vasitəsilə Azərbaycan ziyalıları və sənətkarları dünya mədəniyyətinə

qovuşmaq, dünyada baş verən mədəni və ədəbi proseslərlə qismən də olsa

yaxından tanış olmaq imkanları əldə etmişlər. Təcrid olunmuş xalq və mədəniyyət

(ədəbiyyat) yoxdur və ola da bilməz. Hətta uzun müddət dünyanın böyük bir

hissəsindən (Avropadan və Yaxın və Orta Şərqdən) təcrid olunmuş bir sıra Uzaq

Şərq ölkələri (Yaponiya, Koreya və s.) uzun müddət yeni tipli yüksək sənət əsərləri

yarada bilməmiş, yalnız Qərbə açılan pəncərə sayəsində sürətli inkişaf yolu

keçmişlər. Azərbaycan mədəniyyətinin və ədəbiyyatının XIX əsrin ortalarından

başlayaraq, xüsusilə XX əsrin əvvəllərindən etibarən, müasir ifadə ilə desək,

Qərbə inteqrasiya etməsi, qloballaşmağa başlaması nəticəsində milli mədəniyyət

və ədəbiyyatımız xeyli inkişaf etmişdir. Azərbaycan mədəniyyətinin və

ədəbiyyatının, eləcə də Azərbaycan romanının inkişaf etməsində Qərb və rus

ədəbiyyatının rolunu inkar etmək olmaz. Bu barədə bəhs edən professor T.

Hüseynoğlu yazır: «Bu gün romançıların (Azərbaycan romançıları nəzərdə tutulur-

C.N.) içərisində istedadlı və təcrübəlilər çox olduğu kimi, yaxşı bir hal olaraq bizdə

də gənc adlandırıla biləcək, savadlı qələm sahibləri az deyil. Azərbaycan

romançılığı inkişafının gələcəyi barədə nikbin fikirlər doğurur. Bu bir də onunla

əlaqədardır ki, yazıçılarımız yaradıcılıq dünyasına xüsusi hazırlıqla, dünya romanı

tarxini və təcrübəsini mənimsəyərək daxil olmağa çalışırlar» (Tofiq Hüseynoğlu.

Dostları ilə paylaş:

Azərbaycan romanının inkişaf problemi

AzÉrbaycan romanÄ±nÄ±n inkiÅaf problemlÉri – AzÉrbaycan Milli .

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Azərbaycan romanının inkişaf problemi

Cəlil nağiyev azərbaycan romaninin əsas iNKİŞaf təmayüLLƏRİ I məqalə

Похожие статьи

Related posts:

AzÉrbaycan romanÄ±nÄ±n inkiÅaf problemlÉri – AzÉrbaycan Milli .