Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (2007)

Qarabağda Quruçay və Köndələnçay vadisində erkən tunc dövrünə aid bir-birinin yaxınlığmda yerləşən onlarla abidə qeydə alınmışdır. ProfessoJ Q.Ismayılov bu abidələri tədqiq edərək belə qənaətə gəlmişdir ki, Quruçay va Köndələnçay vadisi e.ə. III minillikdə Qafqazın ən six əhaliyə malik bölgələrindən biri olmuşdur (10).

XIX əsrdən müasir dövrümüzə qədər Azərbaycanda daşınmaz mədəni irsin qorunmasına varislik kontekstindən baxış

a. Mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi və təsnifatı mövzusu genişləndirilsin, bu sahədə ekspedisiya işləri gücləndirilsin və s.

Yerli partiya və sovet orqanlarından, mədəniyyət abidələrinin lazımı qaydada mühafizəsini təmin etmək üçün müvafiq tədbirlər görülməsi tələb olunsun.
Tikinti və torpaq işləri aparan bütün idarə və təşkilatların rəhbərləri mövcud olan tikintinin vəsaiti hesabına lazimi arxeoloji nəzarətə, işlər aparılan zaman tapılan tarixi-mədəni əhəmiyyətli əşyaların muzey fonduna verilməsi haqqında qaydalara ciddi əməl olunması barəsində xəbərdarlıq edilsin və s.

Bu illərdə abidələrin qorunması sahəsindəki vəziyyətin təhlili göstərir ki, siyasi qərarlar abidələrin qorunması üzrə görülən işlərin müsbət yöndə dəyişməsində xüsusi rol oynamışdır.

Belə ki, abidələrin bərpa işlərinin yaxşılaşdırılması və sürətləndirilməsi üçün Xüsusi Elmi-Bərpa İstehsalat Emalatxanasının maddi-texniki bazası və kadr potensialının gücləndirilməsi istiqamətində tam olmasa da bir sıra mühüm işlər görülmüş, Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarları ilə “Şirvanşahlar Sarayı Kompleksi” Dövlət Tarix-Memarlıq qoruq-muzeyi (1964), “Qobustan Dövlət Tarix Bədii Qoruğu” (1966) və “Yuxarı baş” Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu (1967) yaradılmış, Möminə Xatun türbəsi, Yusif ibn Küseyr türbəsi, Şirvanşahlar sarayı, Bərdə məqbərəsi, Bakıdakı qala divarları, Şəki xan Sarayı, Mərədkanda dördkünc və dairəvi qala abidələrində bərpa işləri həyata keçirilmiş və digər tədbirlər görülmüşdür.

Respublika üzrə bütün növ abidələr dövlət mühafizəsinə götürülmədiyindən abidələrin yenidən təftişinə qərar verilmiş və nəticədə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 2 aprel 1968-ci il tarixli 140 nömrəli qərarı ilə abidələrin yeni siyahısının təsdiqlənmişdir.

Əvvəlki siyahidan fərqli olaraq bu siyahıda 368 arxeoloji, 591 memarlıq abidəsi olmaqla cəmi 959 abidə dövlət mühafizəsinə götürülmüş və abidələrin sayına görə onların qorunması ilə birbaşa 434 abidə mühafizəçisi məşğul olmuşdur.

(ardı var)

İstifadə olunmuş mənbələrin siyahısı:

Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı nəzdindəki Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinin Nizamnaməsi //Azərbaycan Arxeoloji Komitəsinin xəbərləri.- 1925.- bur.1.- S.21-24.
Azərbaycan dövri qədiminin öyrənilməsi [Mətn] : metodoloji məsələlərinə dair /İ. İ. Meşşaninov ; [Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu, Tarix-Etnoqrafiya Şöbəsi] Bakı: AETİ, 1930. 20 s
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 – iyun 1941). Bakı. “Elm”. 2008. 568 səh. + 48 səh. illüstrasiya.
Azərbaycan SSR qanunları, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanları və Azərbaycan SSR Hökuməti qərarlarının xronoloji külliyyatı [Mətn] /Azərb. SSR Nazirlər Soveti yanında Hüquq Komissiyası ; [red. M. A. Həsənov] II cild 1936-1945. Bakı: [s. n.], 1961. 393 səh
Azərbaycanın maddi mədəniyyəti [Mətn] /Azərb. SSR EA, Azərb. Tarixi Muzeyi ; [red. S. M. Qazıyev] Bakı: AzSSR EA, 1949. 157, [1] s.
Abidələr danışır [Mətn] /Ə. V. Salamzadə ; [red. Ş. Ağayeva] Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1952. 87, [5] s.: şək.,
Azərbaycanın mədəniyyət abidələri haqqında [Mətn] /[ tərt. ed. H. Abdullayev, red. Q. Əhmədov] ; Azərb. SSR Mədəniyyət Nazirliyi Resp. Mədəni-maarif işləri metodkabinəsi, Bakı: [s. n.], 1954. 17, [1] s.
Azərbaycan memarlıq abidələrinin bərpası [Mətn] : xüsusi elmi bərpa-istehsalat e’malatxanasının onilliyinə dair, 1952-1962-ci illər /Ə. A. Seyidov, V. Y. Qarnik ; Muzeylər və Abidələrin Mühafizəsi Şöbəsi. Bakı: Azərnəşr, 1963. 45 s
Azərbaycan SSR Qanunları. Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanları və Azərbaycan SSR Hökuməti qərarlarının xronoloji külliyyatı (1946-1952); 6 cilddə, III c., Bakı:1963, 618 səh.
Azərbaycan SRR Qanunları və Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanları Məcmuəsi, 1938-1963-cü illər., Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Nəşri. Bakı 1963, 558 səh.
Azərbaycanın memarlıq abidələri [Mətn] /Ə. V. Salamzadə ; [red. M. Nəcəfov]. Bakı: Azərnəşr, 1958. 91, [1] s.: ill.
Azərbaycan arxeologiyası oçerkləri [Mətn] /T. Bünyadov ; [red. İ. Nərimanov, M. Müştaq]. Bakı: Azərnəşr, 1960. 236s.
Azərbaycan Arxeologiyası. Altı cilddə, VI cild. Bakı,”Şərq-Qərb”, 2008, 632 səh
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası, İki cilddə, I cild. Bakı 2004, 440 s
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 – iyun 1941). Bakı. “Elm”. 2008. 568 səh. + 48 səh. illüstrasiya. S 379
Bakı keçmişdə, indi və gələcəkdə [Mətn] /M. Katibli ; [red. H. Tağızadə] ; Azərb. SSR Siyasi və Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyət. Bakı: 1961. 69, [3] s.: fotoşək., şək.,
Bayramov A. Muzey sərvətlərinin ekspozisiyada mühafizəsi // «Mədəni-maarif», 1986, №4,, s.18-25
Kərimov B.Azərbaycanda tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin təşəkkülü və inkişafı tarixi. Bakı, 2008, «Ziya- Nurlan», 182 səh.
Kərimov B. Azərbaycanda tarix-diyarşünaslıq muzeylərinin yaranması tarixindən / Azərbaycan Tarixi Muzeyi80, Bakı: “Elm”, 2001, səh. 34-39
Mustafayev A. Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi. Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı. 2009, 420 səh.
Maddi-mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyəti və mühafizəsi [Mətn] /C. Ə. Xəlilov ; [red. M. Müştaq]. Bakı: Azərnəşr, 1961. 56, [3] s.: şək.,
Muzeylərə və abidələri mühafizə etməyə aid rəhbər materiallar / Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin Respublika Mədəni-maarif işləri metod kabinəsi. Bakı, 1955, 77 səh,
Q.C Əliyev., Ə.M Tağıyev., M.İ. Bayramov “Mədəniyyətşünaslığın əsasları. Bakı, 1999

Rus dilində

Известия Азербайджанского комитета охраны памятников старины, искусства и природы. Азкомстарис. Баку: 1927.- 270 с
Краткий путеводитель [Текст]: наиболле известным памятникам древности и природы в Азербайджана /Сост. В.М. Сысоев; АЗКОМСТАРИС Баку , 1930.47 с.
Памятники Азербайджанской культуры [Текст] : Бакинский Дворец Ширваншахов /В. Н. Левиатов ; ред. Е. А. Пахомов ; Академия Наук СССР-Азербайджанский Филиал, Институт Истории. Баку: АзФАН, 1944. 52 c
Сессия посвященная итогам археологических работ 1963 г.: тезисы докладов и сообщений /Академии Наук Азербайджанской ССР Институт Истории, Bakı: [s.n.], 1964. 36, [4] s
Хронологическое собрание законов Азербайджанской ССР, Указов Президиума Верховного Совета и постановлений Азербайджанской ССР / Том I, 1920-1935 гг.Баку, 1959, 260 с, s.229

Dövri mətbuat, məcmuələr:

Azərbaycanın qədim tarixi: Abidələr haqqında //Qızıl qələm.- 1924.- №1.- S.11-16; №3.- S.13-15; №4.- S.21-23
Azərbaycanın qədim abidələri //Qızıl qələm.- 1924.- №3.- S.15-18.
Klimov, A. Qədim abidələr /A.Klimov //Kommunist.- 1938.- 17 oktyabr.
Hüseynov, Y. Tarixi abidələri diqqətlə qorumalı /Y.Hüseynov // Kommunist.- 1941.- 17 iyun
Əliyev, M. Azərbaycanda qədim və orta əsrlərdə geoloji biliklərin və mədəni irsin tarixindən /M.Əliyev, M.Kaşqay //AzSSR EA-nın Xəbərləri.- 1955.- №7.- S.27-41. nov //Kommunist.- 1957.- 9 yanvar.
Rzayev, N. Mədəniyyət abidələrinə diqqəti artırmalı /N.Rzayev //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1957.- 12 may.- S.4.
Aslanov, Q. Mədəniyyət abidələri öyrənilir /Q.Aslanov //Mədəni-maarif işi.- 1968.- №3-4.- S.48-51.
Əliyev, M. İnqilabdan əvvəl Azərbaycan memarlığının öyrənilməsi tarixindən /M. Əliyev //AzSSR EA-nın Məruzələri.- 1971.- C.27.- №1.- S.76-80.
Respublika ərazisində mədəniyyət abidələrinin vəziyyəti və onların qorunması tədbirləri haqqında Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Qərarı //Kommunist.- 1973.- 13 iyul.- S.1; Ədəbiyyat və incəsənət.- 1973.- 14 iyul.- S.5-12.
Qiyasi, C. Abidələri ellikcə qoruyaq /C.Qiyasi // Ə dəbiyyat və incəsənət.- 1973.- 13 oktyabr.- S.15.
Mustafayev, A. Abidələr tədqiq olunur: [respublikamızda aparılan arxeoloji qazıntılar haqqında] /A.Mustafayev //Kommunist.- 1974.- 8 dekabr
Haqverdiyev, T. Abidələr bərpa olunmalıdır /T.Haqverdiyev //Ədəbiyyat və incəsənət.- 1976.- 17 iyul.- S.6
“Tarix və mədəniyyət abidəlrinin mühafizəsi onlarda istifadə haqqında” SSRİ Qanunu //Kommunist qazeti. 1976, 31 oktyabr,
Mahmudov, R. “Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi və onlardan istifadə haqqında”: [AzSSR Ali Soveti Mədəniyyət Komis-siyasının sədri, deputat R.İ.Mahmudovun məruzəsi] /R.Mahmudov //Kommunist.- 1978.- 25 iyul.
Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi və onlardan istifadə haqqında”: Azərbaycan SSR qanununun qüvvəyə minməsi qaydaları barəsində Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarının qəbul edilməsi haqqında //Kommunist.- 1978.- 28 iyul
“Tarix və mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi və onlardan istifadə haqqında Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Qanunu: [1978-ci il iyulun 21-də IX çağırış Azərbaycan SSR Ali Sovetinin səkkizinci sessiyasında qəbul edilmişdir].- Bakı, 1978.- 35 s.
Mədəni irsi qorumalı //Kommunist.- 1987.- 16 may.
Məmmədov, X. Bizə varis demək olarmı? /X.Məmmədov, O.Hacıyev //Kommunist.- 1988.- 8 yanvar.
Salamova, A. Memarlıq abidələrinin bərpası və onun bəzi problemləri /A.Salamova //Ə dəbiyyat və incəsənət.- 1981.- 20 fevral.- S.7.
Azərbaycan KP MK-da və Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetində: Azərbaycan KP MK və Azərbaycan Respublika Nazirlər Soveti Azərbaycan SSR-də şəhərsalma, arxitektura və arxeoloji abidələrin mühafizəsini, bərpasını və onlardan istifadə olunmasını daha da yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında məsələ müzakirə etmişdir //Kommunist.- 1981.- 4 oktyabr.
Hüseynov, R. Abidələr bərpa olunur: [Azərbaycan SSR Mədəniyyət Nazirliyinin Elmi Bərpa İstehsal İdarəsinin fəaliyyəti haqqında] /R.Hüseynov //Kommunist.- 1984.- 28 oktyabr
Cəbiyev, Q. Abidələr, dağıntılar, qaydalar: [abidələrin bərpası və mühafizəsi haqqında] /Q.Cəbiyev //Azərbaycan gəncləri.- 1984.- 30 oktyabr.
Mədəni irsi qorumalı: [tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və onlardan istifadə qaydası] //Kommunist.-1987.- 16 may.
Dövlət başçısı tarixi-memarlıq abidələrinin qorunmasını tələb edir //Azad Azərbaycan.- 2006.- 23 avqust.- S.1
KamilİBRAHİMOV, Mədəni dəyərlərə sadiqlik örnəyi // Azərbaycan.-2018.-14 dekabr.- S.1; 6.

İnternet resursları:

54. İlham Əliyev Gəncədə “İmamzadə” dini kompleksində yaradılan şəraitlə tanış olub \ https://president.az/articles/17804

55. “Mədəniyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu\ http://www.e-qanun.az/framework/25303

56. “Azərbaycan Respublikasında mədəni irs nümunələrinin qorunması, bərpası və istifadəsi Qaydası”nın təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı\ http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/30/f_30401.htm

57. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı \ http://www.e-qanun.az/alpidata/framework/data/28/c_f_28902.htm

51. “Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı \ http://www.e-qanun.az/framework/2847

58. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı \ http://www.e-qanun.az/framework/43473

59. “Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin regional idarələrinin ərazi mənsubiyyətinin, ştat sayının müəyyən edilməsi və bununla bağlı maddi-texniki təminat məsələlərinin həlli haqqında” \ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı \ http://www.e-qanun.az/framework/44581

65. “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu \ http://www.e-qanun.az/framework/3526

66. Ali təhsilin bakalavriat (əsas (baza ali) tibb təhsili) səviyyəsi üzrə ixtisasların (proqramların) TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/41438

67. Ali təhsilin magistratura səviyyəsi üzrə ixtisasların (ixtisaslaşmaların) TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/21781

68. Ali təhsilin doktorantura səviyyəsi üzrə ixtisasların TƏSNİFATI / http://www.e-qanun.az/framework/23253

Seyran Quliyev
BDU-nun doktorantı, Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidmətinin baş məsləhətçisi

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (2007)

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild: ən qədimdən – b. e. III əsri. Məsul redaktor: İ. Əliyev ; AMEA A. Bakıxanov adına Tİ . Bakı: “Elm” nəşriyyatı, 2007, 520 [ 40] s. ISBN 978-9952-448-36-8

Faylın formatı: PDF
Faylın ölçüsü: 9.62 Mb

➤ [Kitabın mətnini] Pulsuz yüklə : yandex

Süleymanov M. S. Səfəvilər. VIII cild: I Şah Abbas (2023)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. VII cild: I Şah Abbas (2023)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. VI cild: II Şah İsmayıl, Şah Məhəmməd Xudabəndə (2021)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. V cild: Şah Təhmasib (2020)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. IV cild: Şah Təhmasib (2020)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. III cild: Şah İsmayıl Səfəvi (2021)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. II cild: Şah İsmayıl Səfəvi (2021)
Süleymanov M. S. Səfəvilər. I cild: Şeyx Səfiəddin Ərdəbili (2019)
Fatma Aslışen. Şah İsmail’in Türk siyaseti ve kültürel yeri. Yüksek lisans tezi (2006)
Mihriban Artan. Türk-İslam düşüncesinde Mehdîlik: Osmanlı Devleti’nde Şahkulu örneği. Doktora tezi (2022)

Azərbaycan Arxeologiyası

Təvəkkül Əliyev (Azərbaycan MEA Arxeologiya və Etnoqrafıya Institute)
Əlverişli coğrafi mövqeyə və zəngin təbii sərvotlərə malik olan Aim baycan insan cəmiyyətinin təşəkkül tapıb formalaşdığı ilk mədəni ocaqlarl dandır. Cənubi Qafqazm şərq hissəsini və miiasir Iranın şimal qərbini ahatJ edon Azərbaycan ərazisində bütün tarixi dövrlorə aid maddi-mədəniyyət abl dələri aşkar olunmuşdur. Bu abidələr cəmiyyət tarixinin müxtəlif inkişaf məl hələlorini – yüksəliş və tənəzzül dövrlərini izləməyə imkan verir. Hazırkı ıııəl qalodə iki milyon ilə yaxın davam etmiş ibtidai cəmiyyətin neolit dövründəl sonrakı tarixi-mədoni inkişaf xüsusiyyətlərinə, cəmiyyətdaxili münasibotləriı yeni məzmun kəsb etməsinə diqqət yetirilir.

Mənimsəmo təsərrüfatının hökm sürdüyü dövrlərdən fərqli olaraq isteh^ təsərrüfatınm yarandığı (neolit) və inkişaf etdiyi (eneolit) dövrlərdə insanl daha geniş ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Cənubi Qafqazda 150-don çox eneo lit dövrü yaşayış məskəni aşkar edilmişdir. Bunların da əksəriyyəti Azərbay -и can ərazisindədir. Tədqiqatlar oturaq qəbilələrin mis-daş dövründə çox gcnifl əraziyə yayılmasını göstərsə də, onlara məxsus qədim yaşayış yerlərinə müəye yən bölgolərdə, başlıca olaraq Kür çayından cənubda məhsuldar düzənlərde rast gəlinmişdir. Eneolit dövründə Azərbaycanm iqtisadi və mədəni həyatmda yüksoliş başlamış, əkinçilik və maldarhq təsərrüfatın əsas sahəlorinə çevrili miş, qəbilolərarası əlaqələr güclənmiş, əhalinin sayı xeyli artmışdır. XX yüzil-i liyin 50-ci illərində Naxçıvan şəhəri yaxınlığmda (I Kültəpə), 60-cı illərdfl Mil-Qarabağ düzənliyində (Çalağantəpə, tlanhtəpə, Leylatəpə), Quruçay vJ Köndolənçay vadisində (Qaraköpəktəpə, Xantəpə, Günəştəpə), 70-ci illərdə Muğanda (Əliköməktəpə), 50-70-ci illərdə Kür çaymın orta axarmda – Şəmkir və Qazax rayonlarmda (Şomutəpə, Töyrətəpo, Babadərviş, Qarğalartəpəsi və s.), XXI əsrin başlanğıcında Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft vo Cənubi Qafqaz qaz 1 kəmərlərinin çəkilişi zamanı Ağstafa rayonunda (I və II Poylu, I və II Böyük Kəsik), о cümlədən XX əsrin ortalarında Azərbaycanm cənubunda – Urmiya gölü ətrafında (Həsənli, Dəlmətəpo, Göytəpə) erkən əkinçilik mədəniyyətinə moxsus yaşayış məskənləri aşkar edilib öyrənilmişdir (1).

Mis-daş dövrünün yaşayış yerləri bir qayda olaraq, şirin su qaynaqlarının yaxmlığmda yerləşirdi. Yəqinliklə demək olar ki, Mil düzü də eneolit döv-ründə indiki kimi susuz çöl deyil, yaşayış üçün olverişli olan bir ərazi olmuşdu. Yuxarıda adı çəkilon məskənlərin bir qismində eneolit dövrünün sonlarmda yaşayış kəsilmiş və ya seyrəlmişdir. Bunu orta holosendə – atlantik dövrdə

Azəıbaycan Arxeologiyası 2006

Azerbaijan Archeology Vol.: 8 Num.: 1-4

temperaturun və yağıntılann aşağı düşməsi ilə əlaqələndirmək olar (2). Təbii ki, belə dəyişikliyin nəticəsində quraqlaşma artmış, axar suların bir qismi qu-rumuşdur.

Azərbaycanda eneolit yaşayış yerləri adətən kiçik olub, orta hesabla 0,5 ha sahəni tutur. Nisbətən iri (2-4 ha) sahəli abidələr də vardır. Bir qayda olaraq bütün yaşayış yerlərində tikintilər çox sıxdır. Məskənlərdə çiy kərpic və ya möhrədən həm dairəvi (Kür və Araz çaylan arasında), həm də dördkünc şəkildə (Muğanda vo Urmiya ətrafında) inşa olunmuş bina qalıqlarma rast gəlinir. Bəzi çoxıəbəqəli abidələrdə eneolit dövrü təbəqəsi 1,5 m (məsələn, Şomutəpə), bəzilorində isə 9 m-dən çoxdur (I Kültəpə). I Kültoponin eneolit təbəqəsində 85 qəbir açılmışdır. Onlardan 12-si uşaq, biri uşaqlarla birgə böyük (61 saylı qobir), qalanlan isə böyük – yaşlı qəbirləridir. Bu qobirlərin bəzilərinde 2, 3, hotta 4 nəfər dəfn olunmuşdur (3). Göstərilən faktlar istehsal təsərrüfatının inkişaf etdiyi eneolit dövründə ailədə uşaqlara qayğının artma-sından, uşaqlar arasında ölüm hallarmın azalmasından xəbor verir. Körpə uşaqların о dövr üçün nadir hesab olunan bəzək əşyaları ilə birgə dəfn olun-ması da diqqəti colb edir. Güman etmək olar ki, əkinçi-maldar icmaların təsor-rüfat həyatında uşaq oməyinin rolunun artması da onlara olan münasibətin dəyişmosino tosir etmişdir.

Dünyanın bir sıra regionlannda neolit dövrünə keçiddən sonra demoqrafık vəziyyət köklü şokildə dəyişmişdir. Bunu istehsal təsərrüfatına keçidlə əla-qələndirib «ilk demoqrafik inqilab» adlandıranlar da var (4). Ncolit dövründə əhalinin say tərkibinin kəskin artması şəksizdir. Bunu təkcə yaşayış məskon-lorinin çoxalmasını və əhalinin sıxlığının artdığını göstərən arxeoloji material-lar dcyil, həra də etnoqrafık materiallar təsdiq edir (5). Təxmini hesablamalara görə əgər e.ə. X minillikdə Yer kürəsi əhalisinin sayı 5 milyon nəfər idisə, e.ə. V minilliyə yaxm 25 milyonu ötmüşdür (6). Bu mərhələdə insanın təbiət-don asıhlığına demək olar ki, son qoyulmuşdur. Sabit azuqə təminatı əhalinin say artıraı üçün maddi zəmin yaradırdı. Daha çox adamın oturaq həyata keç-masilə bütün yaş hədlərində ölüm halları azalır, qadınların və azyaşlı uşaqlarm yaşayış şəraiti əvvəlki dövrlərə nisbətən yaxşılaşırdı. Bu proses sonrakı tarixi dövrdo də davam ctmokdə idi.

Azərbaycanda eneolit dövrü abidələri üzərində Tunc dövrü mədəniyyəti toşəkkül tapmış və öz inkişafma başlamışdır. Erkən tunc dovründə Azərbayca-nm qədim sakinlərinin təsərrüfat və məişət həyatında əhəmiyyətli irəliləyişlor baş verir. Maldarlığın əkinçilikdon ayrılması ilə ilk böyük ictimai əmək bölgü-sünün meydana golməsi, toxa əkinçiliyindən xış əkinçiliyinə keçid, süni suvar-raa şəbəkələrinin yaranması, metal lurgiyanın inkişafı və əmək alətlərinin tək-milloşməsi, sənətkarhq sahəlorinin artması bohs olunan dövrün səciyyəvi

Azərbaycan Arxeologiyası 2006

Azerbaijan Archeology Vol.: 8 Num.: Я

xüsusiyyətlərindəndir. Maldar və əkinçi tayfalar bu dövrdə, eneolit dövrunM olduğu kimi, təkcə düzən yerlərdə deyil, dağlıq və dağətəyi bölgələrdəe məskən salmış və Kür-Araz arxeoloji mədəniyyətinin daşıyıcıları olmuşdue Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində, о cümlədən сэгшЫшИ (Yanıqtəpə və Göytəpə) erkən tunc dövrünə aid yaşayış məskənləri açıfl öyrənilmişdir. Xankəndi yaxmlığında, Xanlarda, Mingəçvirdə, Mil düzündH Daşkəsən rayonunda, Şəmkir rayonunda Osmanbozuda, Tərtər rayonunda Borsunluda, Astara rayonunda Telmankənddə erkən tunc dövrü dəfn abidələıi qeydə alınıb tədqiq edilmişdir.

Kür-Araz mədəniyyəti yaşayış yerləri orta hesabla 1-2 ha sahəni tutur (Babadərviş, Qaraköpəktəpə, Mişarçay, Cüttəpə və s.). Abidələrdən bəzilə-rinin sahəsi isə çox böyükdür. Məsələn, Azərbaycanın cənubunda Təbrız ya-xınlığındakı Yanıqtəpə 9 ha sahəni tutur. Bu isə ilk tunc dövrünün bəzi yaşayıj yerlərində böyük əhali kütləsinin cəmləşməsini və bir çox əsrlər ərzində ara-sıkəsilməz həyat tərzini əks etdirir. Yaşayış yerlərində qalm mədəni təbəqəl lərin yaranması uzun müddətli həyat tərzi ilə bağlıdır. I Kültəpədə mədəığ təbəqənin qalınlığı 8 m, Qaraköpəktəpədə 7 m, Mişarçayda 4 m-dən artıq, Ure miya gölünün qərbində Göytəpədə 9 m-dir (7). Bu məskənlərdəki evlərin qa-lıqları əsasən eneolit dövründə olduğu kimi dairəvi quruluşdadır. Dairəvi plan lı evlərin diametri bəzi hallarda 13 metrə çatır, əksər hallarda isə onların dia-metri 3 m-dən 5 m- ə qədər olur. Xaçmaz rayonundakı Sərkərtəpə erkən tunl dövrü yaşayış məskənində açılmış dairəvi planlı evlərin diametri isə 6-lm hüdudlarındadır. Uzun illər bu abidədə tədqiqat aparmış D.Musayev Sərkəri təpə memarlığındakı ənənəviliyi, xüsusilə evlərin tikintisində əsrlər boyu də- yişikliyin baş verməməsini əsas gətirərək Azərbaycanm şimal şərqində erkəi tunc dövründə etnik proseslərin ciddi xarici təsirə məruz qalmadan fasiləsiı davam etdiyini qeyd etmişdir (8). Azərbaycanın cənubunda Yanıqtəpə yaşayıl məskənində ikimərtəbəli yaşayış evlərinin aşkar olunması da maraq doğuraıj faktlardandır. Orada xüsusi məqsəd daşıyan yardımçı tikililər olmuşdurl Evlərin divarlarında asılmış gön və dərilərin izləri qalmışdır. Bütün bunlal Yanıqtəpənin qədim sakinlərinin məişət mədəniyyətinin nisbətən yüksəll inkişafına dəlalət edir (9).

Qarabağda Quruçay və Köndələnçay vadisində erkən tunc dövrünə aid bir-birinin yaxınlığmda yerləşən onlarla abidə qeydə alınmışdır. ProfessoJ Q.Ismayılov bu abidələri tədqiq edərək belə qənaətə gəlmişdir ki, Quruçay va Köndələnçay vadisi e.ə. III minillikdə Qafqazın ən six əhaliyə malik bölgələrindən biri olmuşdur (10).

Dağıstan abidələrinin görkəmli tədqiqatçısı V. Kotoviçin fıkrincə, erkə tunc dövrünün sonlarmda Qafqazm bir sıra çiçəklənən əkinçilik məskənlə

tərk edilərək atılmışdır (11). Bunu bəzən e.ə. Ill minilliyin ikinci yarısında iqlim şəraitinin pisləşməsi və tez-tez baş verən quraqlıqlarla izah edirlər. Ha-lbuki, həmin dövrdə iqlimin rütubətliyi artmışdır. Azərbaycanın holosen dövrü paleocoğrafiyasını tədqiq edən alim S. Vəliyevin fıkrincə, yaşayış məskənləri uzun müddət fəaliyyət göstərdiyindən torpağın münbitliyi aşağı düşmüş, bu-nunla əlaqədar Kür-Araz mədəniyyəti sakinləri zəifləyərək regiona soxulmuş naməlum tayfalar tərəfindən darmadağın edilmiş və son nəticədə Kür-Araz mədəniyyəti tənəzzülə uğramışdır (12). Tədqiqatçının bu nəticəsi sanballı faktlara söykənməsə də, onun belə bir fikri ilə razılaşırıq ki, erkən tunc dövrünün son mərhələsində Azərbaycan təbiətinin dəyişilməsində antropogen amil əsas rol oynamışdır (13).

Kür-Araz mədəniyyətinin son dövrlərində və orta tunc dövrünün əvvəllə-rində yarımköçəri maldarlığın meydana gəlməsi və metal emalımn inkişafı, qonşu quldar cəmiyyətlərin inkişaf etmiş şəhər sivilizasiyalan ilə six əlaqələr məhsuldar qüvvələrin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlişinə, artıq izafı məhsulun yaranmasına, ictimai təbəqələşmənin dərinləşməsinə, qədim tayfaların iqtisa-di, siyasi və mədəni həyatında mühüm dəyişikliklərə gətirib çıxarırdı. Bu də-yişikliklər də öz növbəsində etnik proseslərə təsir edirdi. Arxeoloji materiallar bu dövrdə əhalinin xeyli dərəcədə çoxalmasını, iri tayfa ittifaqlarının meydana gəlməsini (kuti, lullubi və b.), hərbi toqquşmaların artdığmı göstərir. Maldar tayfaların yeni məskən saldığı ərazilərdə möhkəmləndirilmiş məskənlərin sayı durmadan çoxalırdı. Belə tikililər hərbi toqquşmaların intensivləşməsindən xəbər verirdi. Artıq təbii şəraitdən doğan aclıq və ölüm halları ikinci plana, müharibə və kütləvi xəstəliklər isə ön plana keçir, demoqrafık vəziyyət tez-tez dəyişirdi.

Azərbaycanda tunc dövrü tayfalan min il ərzində öz yaşayış yerlərini tərk etməmişdilər. Orta tunc dövründə onlar yenə başlıca olaraq əvvəlki məskənlə-rində qalmaqda idilər (14). Digər tərəfdən, Yaxm Şərq ölkələri ilə həmsərhəd olan Naxçıvan və onun şərqində yerləşən Mil-Qarabağ bölgəsi istisna olmaq-la, Azərbaycanm bir sıra bölgələrində orta tunc dövrünə aid abidələrə seyrək halda rast gəlinir. Qərbi Azərbaycanda Qarakopəktəpə, Üzərliktəpə, Sortəpə, 1 və II Kültəpə kuimi abidələrdə orta tunc dövrü təbəqəsi bir qayda olaraq 3 metrə yaxın olduğu halda, Muğan və Abşeron abidələrində (I Mişarçay, Bö-yükdaş və b.) müvafıq mədəni təbəqə 0,3 – 0,7 metrdir (15).

Azərbaycanda orta tunc dövrünə aid şəhər və kənd tipli yaşayış məskən-ləri aşkar edilmişdir. Məskənlərin sahələrinə, oradakı evlərin sayına və ölçü-lərinə görə belə məskənlərdə yaşamış əhalinin təxmini sayını müəyyən etmək mümkündür. О dövrdə kənd tipli yaşayış məskənlərinin sahəsi 2-3 ha olur, hər bir ailə isə orta hesabla 5-6 nəfərdən ibarət olub ayrıca evlərdə yaşayırdı. Belə

halda 100-ə yaxın ev olan məskəndə təxminən 500 nəfər sakin vardı. V.Əlil yev Naxçıvan ərazisindəki şəhər tipli məskənləri sahəsinə görə iki qrupaj ayırır: 6-10 ha sahəsi olan (Govurqala, II Kültəpə) və 30-40 ha sahəsi olan (Qalacıq, Oğlanqala) məskənlər. V.Əliyevin hesablamalarına gorə I qrup şəhəıl tipli məskənlərdə 2000-3000 min, II qrup məskənlərdə isə 5000 nəfərdən соя əhali yaşamışdır (16).

Tunc dövrünün erkən çağları ilə müqayisədə ibtidai cəmiyyətin axırıncıj mərhələsi olan son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanda əhalinin sayıj kəskin şəkildə artmışdır. Olkənin bütün bölgələrində rast gəlinən şəhər va kənd tipli yaşayış məskənləri, müdafıə tikililəri, sahəsi 10 ha-dan artıq olan] nekropollar həmin dövrdəki demoqrafık sıçrayışdan xəbər verir. Qərbi Azər-J baycanda, о cümlədən Naxçıvan ərazisində qeydə alınmış siklopik tikililər onj minlərlə işçi qüvvəsinin səyi nəticəsində ucaldüa bilərdi. Bu tikililərə sərfl olunan əmək bütövlükdə Misir ehramlarına sərf olunan əməkdən geri qalmır-j dı. Gədəbəy rayonunda Xar-Xar – Söyüdlü – Arıxdam kəndləri arasında, 8-10ı km diametrində olan bir ərazidə 12 möhkəmləndirilmiş yaşayış məntəqəsinin – siklop tikilisinin, hər biri 3-5 ha sahə tutan 6 nekropolun olması son tunc vəj erkən dəmir dövründə Azərbaycanda əhalinin sıxlığını bariz şəkildə nümayişi etdirir (17). Maraqlıdır ki, erkən tunc dövründə tərk edilmiş bəzi məskənlərdə (məsələn, Şomutəpə) son tunc dövründə həyat yenidən canlanmağa başlayır. Bu gün arxeologiya elmində pasport qazanmş Xocalı-Gədəbəy, Naxçıvan vs Talış-Muğan arxeoloji mədəniyyətlərinin daşıyıcıları da son tunc və erkənj dəmir dövründə Azərbaycanda yaşamış tayfalar olmuşdur. Həmin mədəniy-yətlərə aid yüzlərlə qəbir abidəsi açılıb tədqiq edilmişdir. Hələ XIX əsrin sonlarında Gədəbəydə Simens qardaşlarının misəritmə zavodunda mühəndis işləyən V.Belk cəmi 3 – 4 il ərzində (1888-1891) təkcə Qalakənd ətrafında 300-ə yaxın daş qutu qəbir açmışdır (18). V.Belkdən bir neçə il sonra – 1896- cı ildə Moskva tmperator Arxeoloji Cəmiyyəti tərəfindən Gədəbəyə ezam edilən və özünün dediyi kimi «əsas məqsədi tunc əşyalı qəbirləri qazmaq olan» A.Ivanovski də Gədəbəy – Qara Murad – Qara bulaq – Qalakənd arasında 72 daş qutu qəbir açmışdır (19). XX yüzillikdə Gədəbəy, eləcə də onunla qonşu olan Daşkəsən rayonlarının ərazisində daha bir neçə yüz qəbir abidəsi – kurqan və daş qutu tipli qəbir qazılıb öyrənilmişdir (20).

Qarabağm arxeoloji abidələrinin tanınmış tədqiqatçısı H.Cəfərov iri həcmli monoqrafıyasında bu bölgədə XIX əsrin sonu və XX əsrdə aşkar olun-muş çoxsaylı abidələrin xülasəsini verməklə yanaşı, bilavasitə özünün qeydə alıb tədqiq etdiyi onlarla abidə haqqında məlumat vermişdir (21).

Naxçıvan ərazisindəki son tunc və erkən dəmir dövrünə aid nekropollar da öz sahələrinin genişliyinə görə diqqəti cəlb edir. Məsələn, Şahtaxtı nekro

polu 10 ha-a yaxm, Qarabağlar nekropolu isə 12 ha-dan çox sahəni əhatə edir. Maraqlıdır ki, Şahtaxtı nekropolunda açılan 34 daş qutu qəbirdən heç birində skelet qalığma rast gəlinməmişdir. Halbuki, Qızüvəng nekropolundakı qəbir-lərdə bir neçə (hətta 14) skeletə təsadüf olunmuşdur (22).

Göründüyü kimi, son tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisi, istər düzən, istər dağətəyi, istərsə də dağlıq bölgələri six məskunlaşmış və burada bir neçə əsr ərzində davamlı həyat olmuşdur. Ibtidai cəmiyyətin finişində belə demoqrafık sıçrayışa səbəb nə ola bilərdi? Fikrimiz-cə, bu səbəblər aşağıdakılardı:

\. Yaylaq maldarhğınm ön plana keçməsi, xırda buynuzlu mal-qaranın

başlıca var-dövlət mənbəyinə çevrilməsi, azuqə ehtiyatının artması, gündəlik

Dəmir emalının başlanması ilə əmək alətlərinin daha da təkmilləşmə-si, əkin sahələrinin genişlənməsi, əmək məhsuldarlığmın artması;
Holosen dövrünün son mərhələsində (subboreal) baş verən müsbət iqlim dəyişikliyi, temperaturun yüksəlməsi, yağıntılarm artması, meşə zolaqla-rının və şirəli otlaqların genişlənməsi;
Xalqların «böyük köçü» ilə əlaqədar olan əhali axınları. Adətən, «bö-yük köç» dedikdə erkən orta əsrlərdəki miqrasiyalar nəzərdə tutulur. Fikrimiz-cə, e.ə. II minilliyin ikinci yarısında bir sıra səbəblər ucbatından (iqlim dəyi-şikliyi, yeni ərazilər, xüsusilə otlaqlar ələ keçirmək istəyi və s.) xalqlarm çox böyük və iri miqyaslı köçləri baş vermişdir: Çjou tayfaları Böyük çöldən Çinə, Avroasiya çöllərindən arilər Avropanm içərilərinə, Hindistana və Xəzər də-nizi ilə Iran körfəzi arasındakı ərazilərə, etrusklar Appenin yarımadasına, dori tayfaları isə Yunanıstana axınlar etdilər. Şübhəsiz ki, arilərin cənuba axınının (ikinci dalğa) əsas istiqamətləri üzərində yerləşən Azərbaycan etnik deforma-siyaya məruz qalmışdır;

Qeyd etdiyimiz bu amillər Azərbaycanda e.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəllərində əhali artımı üçün münbit şərait yaratmışdı. Belə demoqrafik vəziyyət e.ə. VIII-VII əsrlərədək davam etmişdi. Qərbdən Assuriya və Urartu

nun qarətçi yürüşləri, şimaldan – Qara dəniz sahillərindən skif tayfalarmın Xə-zərin qərb sahilləri boyunca cənuba doğru axınları Azərbaycanda bir neçə yüzillik ərzində sabitləşmiş etnik duruma təsir gostərdi. Urartu qoşununun Göyçə gölündən cənub şərqə doğru yürüşü zamanı ələ keçirdiyi qəniməti və əsirlərin sayını əks etdirən rəqəmlər yuxarıda deyilənləri təsdiq edir. Təkcə bir yürüş nəticəsində işğalçılar 10.000 gənc, 4600 kişi, 23.200 qadın – cəmi 37.000 nəfər əsir aparmışdılar (23). Bu faktlar dəmir dövrünün əvvəllərində Qərbi Azərbaycanda əhalinin sıxlığı haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Arxeoloji tədqiqatlar’göstərir ki, Urartu hücumları həmin bölgədə həyat ritminin pozulması ilə nəticələnmişdir (24).

Azərbaycanın şərqində – Abşeron yanmadasında da e.ə. VIII-VII əsrlərdə əmin-amanlığın pozulması müşahidə olunur. Uzun müddət Abşeron abidələ-rini tədqiq etmiş Q.Aslanov yazır ki, təxminən tunc dövrünün sonlarında təbii və siyasi şəraitin dəyişilməsi ilə əlaqədar Abşeronun bütün yaşayış məskənlə-rində həyat dayanır. Yalnız dəmir dövrünün əvvəllərində «Ağdaşdüzü» ərazi-sində həyat yenidən canlanır (25). Güman ki, Q.Aslanov «siyasi vəziyyətin dəyişməsi» dedikdə arilərin e.ə. II minilliyin sonlarında Xəzərin qərb sahilləri ilə cənuba doğru yürüşlərini nəzərdə tutmuşdur. Q.Aslanov daha sonra qeyd edir: «E.ə. VII-VI əsrlərdə şərqi Abşeronun tədqiq olunmuş hissələrində, ehtimal ki, xarici hücumlar nəticəsində həyat sönmüşdür. Yaşayış məskənləri və digər tikililər dağıdılmışdır. Bu tətbiqi incəsənətdə xüsusilə nəzərə çarpırdı» (26). Bu dağıntıların skif yürüşləri dövrünə təsadüf etməsi diqqəti cəlb edir.

Ismayılov Q. Quruçay və Köndələnçay vadisində qədim mədəniyyət izləri. Bakı, 1981, s. 8-15; Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, I cild. Bakı, 1998, s. 92-95; Археология СССР с древнейших времен до средневековья в 20 томах. Энеолит СССР. Москва, 1982, с.115-122; Нариманов И.Г. Культура древнейшего земледельческо-скотоводческого населения Азербайджана. Баку, 1987; Мусеибли Н. Позднеэнеолитические курганы Акстафинского района. Международная научная конференция «Археология, этнология, фольклористика Кавказа». Баку, 2005, с. 135-138.
Велиев С.С. Палеогеография территория Азербайджанской ССР в голоцене.

Абибуллаев О.А. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку, 1982, с. 39-52.
История первобытного общества. Ответственный редактор Ю.В.Бромлей. Москва, 1986, с. 444.
Yenə orada. s. 444-445.
Основы демографии. Москва, 1989, с. 29.
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddo, I с, s. 106.
Мусаев Деюш. Серкертепе – поселение эпохи ранней бронзы. Баку, 2006, с. 97.
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə, I с, s. 107.

lsmayılov Q. Göstərilən əsəri, s. 17.
Котович В.Г. Проблемы развития древнего Дагестана. Москва, 1982, с. 153.
Велиев С. С. Палеография территории. с. 20.
Yenə orada, s. 18-19.
Алиев В.Г. Культура эпохи средней бронзы Азербайджана. Баку, 1991, с.161.
Əliyev T.R. Tunc və erkən dəmir dövründə Azərbaycanda demoqrafık sıçrayış (tarixi-arxeoloji təhlil). Axeologiya və Etnoqrafıya institutunun 10 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı, 2003, s. 47.
Алиев В.Г. Культура эпохи средней бронзы. с. 161.
Алиев Таваккул (Расулоглы). Циклопические сооружения на территории Азербайджана. Баку, 1993.
Nagel V. – Sjrommenger Y. Qalakənd. Baki, 1999, s. 9.
Ивановский A.A. По Закавказью. МАК, вып., У1. СПб, 1911, с. 89.
Кесаманлы Г.П. Археологические памятники эпохи бронзы и раннего железа Дашкесанского района. Баку, 1999, с. 7-10.
Cəfərov H.F. Azərbaycan e.ə. IV minilliyin axırı – I minilliyin əvvəllərində. Baki, 2000.
Агаев Гахраман. Шахтахты в эпоху поздней бронзы и раннего железа. Баку-Москва, 2002, с. 42-59.
Мещанинов И.И. Халдоведение. История древнего Вана. ИООИА, Баку, 1927, с. 4; Yenə onun: Восточное Закавказье времен халдских завоеваний. ВДИ,№ 1, 1937, с. 66-77.

Əliyev T.R. Şərqi Zaqafqaziyanın mədəni-tarixi inkişafında bir dönüş haqqında. Elmi konfransın materialları. Bakı, 1989, s. 10-12.
Асланов Гардашхан. Об археологических памятниках Апшерона. МКА, т. IX, Баку, 1980, с. 80.
Yenə orada.

Demographic changes in Azerbaijan during the decline of primitive

society Tavakkul Aliyev. Summary
This article is about the demographic changes in Azerbaijan during the declined the primitive society. In the article it is revealed that at the end of the II millennium! B .C. in Azerbaijan was started the demographic increase. The author also made Щ conclusion that in Azerbaijan in the 8 – 7 th centuries B .C. as a result of attacks ol aliens the demographic progress was stopped. However, the demography of Azerbaijan was on the eve of progress in the middle of the 1 st millennium B .C.

gün təd( xila dan lən 1,5
qəı

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (2007)

XIX əsrdən müasir dövrümüzə qədər Azərbaycanda daşınmaz mədəni irsin qorunmasına varislik kontekstindən baxış

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild (2007)

Related posts:

Azərbaycan Arxeologiyası

Похожие статьи