Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatımızda da uşaq ədəbiyyatı nümunəsi kimi səciyyələndirə biləcəyimiz bədii nümunələr çoxdur. Qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatındakı mənzum hekayətlər Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının mənzum nağıllarıdır. Azərbaycan klassik ədəbiyyatının poetik hikmət xəzinəsi böyüklər üçün olduğundan daha artıq dərəcədə uşaqlardan ötrü faydalı və əhəmiyyətlidir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Uşaq dünyasında ədəbiyyat və uşaq ədəbiyyatı dünyası

Uşaq dünyası – bulaq suyu qədər saflığı, açıq səma kimi aydınlığı, ölkəyə ilk dəfə gəlmiş qonaq kimi qeyri-adi heyranlığı ilə yazılmamış şeirdir. Hər uşaq fərqli bir bədii əsərdir. Dünyada nə qədər uşaq varsa, o sayda da bitib-tükənməz yazılmamış uşaq ədəbiyyatı ehtiyatı vardır.

Uşaq dünyası uşaq şeirinin beşiyidir. Uşaq dünyası – layla kimi yuxuda yaşanan şeirdir, sadəcə onu sakitcə silkələmək lazımdır ki, şeirə çevrilsin. Uşağın ilk dəfə ayaq tutub yeriməsi, dil açıb danışması, yıxılması, durması, əl qaldırıb vurması, gülməsi, ağlaması, uşaq dünyasının şeiriyyətidir. Uşaq təbəssümü – təşbeh, metofora; uşaqların danışığı – şeir; yerişi – misralar; baxışları – qafiyələrdir. Dünyada uşaq dünyası qədər sadə, aydın, obrazlı, düşündürücü və pak bədii ədəbiyyat mənbəyi göstərmək çətindir. Uşaqlar böyüdükcə, mühitə və cəmiyyətə inteqrasiya olunduqca onların həyat hekayəsi, dramı, povesti və romanı başlayır. Bu mənada uşaqların boy atması ədəbiyyatının inkişafının barometridir. Dünya ədəbiyyatında məktəbəqədər kiçik yaşlı uşaqların həyatına həsr edilmiş romanlara rast gəlmək çətindir. Uşaqların yaş mərhələləri ədəbi janrları inkişaf mərhələləridir. Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin “Ayaqqabılar” şeirində uşağın və ədəbiyyatın boy artımın çox təbii şəkildə, əsl ədəbiyyat tarixi faktı kimi ifadə olunmuşdur.

Onlar əvvəl iki idi.

Özü də mənimki idi,

Dörd oldu bir gün onlar

İkisi bəzəksiz oldu

Sonra da səkkiz oldu.

Keçir günlər, həftələr

Yaş üstünə gəlir yaş,

Uşaq dünyasından uşaq ədəbiyyatı dünyasına və dünya uşaq ədəbiyyatına doğru böyük ədəbiyyatın təbii inkişaf ritmləri uşaq dünyasının dərinlikləri və incəliklərinin bədii cəhətdən dərk və kəşf edilməsindən keçir. Kiçik uşaqlar böyük ədəbiyyatın oxşama və laylaları, cavan oğlanlar – əsərləri, sonrakı nəsillər qurucularıdır. Uşaqları dərindən öyrənməyə meyl etməklə uşaq dünyasını kəşf etmək və vəsf etmək olar. Uşaq dünyasının incəliklərinə və dərinliklərinə yenməklə yazılan əsərlərlə uşaq ədəbiyyatını ucaltmaq lazımdır.

Ədəbiyyatın növləri baxımından uşaqlıq – lirika, cavanlıq – dram, yaşlı dövr – epik ədəbiyyatıdır. Böyüklər üçün ədəbiyyatda təsviri, tənqid, satira aparıcıdır. Uşaq ədəbiyyatı üçün lirika və yumor səciyyəvidir.

Uşaq ədəbiyyatı bədii düşüncənin ali məqsədi olan insana xidmət etmək baxımından böyük imkanlara malikdir. Çünki uşaq ədəbiyyatı uşaqların həyata və dünyaya açılan ilk pəncərəsidir. Ata və analarından sonra uşaqları həyatla, ətraf aləmlə, dünya ilə tanış etmək baxımından uşaq ədəbiyyatı ilə müqayisə edilə biləcək digər vasitələr göstərmək çətindir. Ən yaxşı uşaq şeirləri uşaqların ən sevimli oyuncaqlarıdır. Oyuncaqlar uşaqları əyləndirdiyi halda, uşaq ədəbiyyatı nümunələri uşaqları əyləndirməklə bərabər həm də düşündürür və onların mənəvi dünyasını zənginləşdirir.

Uşaq ədəbiyyatı – uşaq dünyasının kompasıdır. Uşaqlar onları daha çox cəlb edən şeirlərin və hekayələrin qanadlarında böyüyüb boy atır, irəliyə baxırlar.

Uşaq ədəbiyyatı – uşaqların böyük olmaq üçün keçdiyi ədəbiyyat məşqidir. Bu məşq prosesini, yəni uşaq yaşlarında ədəbiyyatla mənəvi cəhətdən zənginləşmək dərslərini normal keçmədən uşaqlıqdan gəncliyə doğru gedən yolda baş verə biləcək büdrəmələr onları bütün ömrü boyu narahat edə bilər.

Uşaqların böyük həyata hazırlanmasını uşaq ədəbiyyatı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bu məqamda uşaq ədəbiyyatı övladlarını yaşdan-yaşa, addım-addım irəli aparmaq, düşündürmək, tərbiyə etmək vəzifələrini yerinə yetirən valideynlərin də işini həyata keçirir. Uşaq ədəbiyyatı uşaqlığın bütün mərhələlərinin bələdçisi və sükançısıdır. Bir sözlə, uşaq ədəbiyyatı əsl məktəb, uşaq yazıçısı isə ən yaxşı müəllimdir. Ən kamil uşaq əsərləri ən çox yadda qalan dərslərdir.

Uşaq ədəbiyyatı ideologiyaya ən az məruz qalan ədəbiyyatdır. Bu mənada uşaq ədəbiyyatı nəinki uşaqları böyük həyata, həm də cəmiyyət hadisələrinin mahiyyətini başa düşməyə hazırlamışdır. Uşaqlar üçün yazılmış ədəbiyyatda böyüklər üçün də cəlbedici və düşündürücü olan mətləblər öz əksini tapmışdır.

Ana dilini qoruyub saxlamaq və uşaqlara sevdirmək Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının ən böyük tarixi nailiyyətidir. Əsl uşaq ədəbiyyatı – ən yaxşı ana dili dərsliyidir. Vətənpərvərlik – uşaq ədəbiyyatının canı və ruhudur. Uşaq ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatının əbədi Vətəniyyəsidir. Sadə və aydın ana dilində yazılmış və vətənpərvərlik üstündə köklənmiş Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı xalqımızın müstəqil dövlətçilik uğrunda mübarizəyə hazırlanmasına şərəflə xidmət etmişdir.

Uşaq dünyası ailə mühiti, ətraf aləm və bağça tərbiyəsi ilə formalaşır. Ailə mühiti uşaq aləminin başlanğıcı və təməlidir. Hətta bir dəfə böyük rus pedaqoqu Makerenkodan soruşanda ki, uşağın tərbiyəsi ilə nə vaxtdan məşğul olmaq lazımdır, o, bu suala “hələ dünyaya gəlmişdən qabaq, ana bətnində olarkən” cavabını vermişdir. Ailə mühitində baş verən nə varsa, mənəvi rahatlıq, yaxud əksinə, gərginlik, zəhmət, tənbəllik, şeirə, musiqiyə, nağıla münasibət, qonaqpərvərlik və sair uşağın mənəvi dünyasına öz izlərini salır. Böyük yaşlarında olan adamların atalarından eşitdikləri sərt sözlər, analarından dinlədikləri laylalar, xüsusən, nənələrinin nağıl dünyası haqqındakı unudulmaz təəssüratları ailə mühitinin uşaq dünyasının inkişafındakı rolunu çox real şəkildə ifadə edir. Əhməd Cəmilin “Can nənə bir nağıl de” şeirində uşaq aləmində nənə-nəvə münasibətlərinin nə qədər dərin təsirə malik olduğunu əyani surətdə göstərir. Ailə mühiti ilə əlaqəli olan ətraf mühitlə əlaqə əslində uşaqların böyük mühitə çıxışının ilk addımlarıdır. Uşaqların ətraf aləm haqqındakı ilkin təəssüratları ailə mühitində formalaşmaqda olan tərbiyəvi keyfiyyətlərin üstünə gəlir və onu daha da zənginləşdirir. Bağça dövrü – məktəbəqədər tərbiyə isə uşaqların ailədə və ətraf aləm vasitəsilə əxz etdikləri məlumatları, ilkin bilgiləri, öyüdləri cəmləşdirməklə bərabər həm də onlara bədii əsərlər, mahnı və musiqi ilə əlaqədar əlavə biliklər verərək onları məktəbə hazırlayır. Bağçalar uşaqların ilk şeir, hekayə və mahnı məktəbləri funksiyalarını həyata keçirir. Ona görə də bağça tərbiyəsi uşaq aləminin formalaşdırılmasında mühüm mərhələdir.

Deməli, məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrini yenidən qurmaq uşaq dünyasını və uşaqlar üçün ədəbiyyatı inkişaf etdirmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Etiraf etmək lazımdır ki, sovet hakimiyyəti illərində bağça sistemi məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrindən – tarla düşərgəsinə qədər inkişaf etmişdi. Lakin bizim nəsillərə yaxşı məlum olduğu kimi o dövrün bağçalarında öyrədilən şeirlərin və mahnıların əsas motivi üstündə köklənmişdi. Dövlət müstəqilliyimizin başlanğıc illərində isə məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrimiz demək olar ki, ciddi dağıntıya məruz qalmış, onların bir çoxunun yerində restoranlar, ictimai iaşə ocaqları yaradılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qayğısı ilə son illərdə ölkə miqyasında mövcud bağçaların yenidənqurulması və məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri üçün ən müasir, təzə binaların tikilib istifadəyə verilməsi istiqamətində geniş iş aparılır. Cənab Prezidentin xüsusi tapşırığı əsasında Bakı şəhərində və respublikamızın böyük şəhərlərində inşa edilən yeni çoxmərtəbəli binaların birinci mərtəbəsində bağçalar üçün münasib infrastrukturlar yaradılır. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində 2017-ci ildə qəbul edilmiş “Məktəbəqədər təhsil haqqında” Qanun ölkəmizdə bağça təhsilinin müxtəlif forma və metodlarının həyata keçirilməsinə tam hüquqi təminat verməklə bərabər, həm də geniş üfüqlər açır. Respublika üzrə beş yaşlı uşaqlar üçün məktəbəhazırlıq siniflərinin təşkili “Məktəbəqədər təhsil haqqında” Qanunundan sonra əldə edilən ən mühüm nəticələrdən biridir. Dünyada məktəbəqədər təhsilin ən çox inkişaf etdiyi ölkə olan Finlandiyada uzun illərdən sonra uşaqların məktəbə hazırlıq siniflərinə cəlb edilməsi 92 faizə çatdırılmışdır. Azərbaycan təhsil sistemində isə bu mühüm iş cəmi üç il ərzində 80 faizə yaxın bir göstəricini əhatə edir. Həm uşaq bağçalarının, həm də məktəbə hazırlıq siniflərinin çoxcəhətli funksiyaları sırasında uşaqlarda mahnı və şeir öyrənmək vərdişlərini genişləndirmək əsas yerlərdən birini tutur. İndiki halda uşaq bağçaları və məktəbəhazırlıq sinifləri kiçik yaşlı uşaqlar üçün şeirlərin və mahnıların əsas sifarişçisidir. Şairlər, yazıçılarımız və bəstəkarlarımız bütün yaş qrupları, xüsusən də daha həssas olan beş yaşadək olan uşaqlar üçün bədii nümunələrin və musiqi əsərlərinin yazılmasına daha çox diqqət yetirməlidirlər. Bu, yaş qruppu uşaqların ilkin formalaşma mərhələsi olduğu üçün kiçik yaşlı uşaqlara ünvanlanmış şeirlər və mahnıların mətni çox sadə, axıcı, melodiyası rahat qavranılan, mənası ilə həmin uşaqların qavrayışı səviyyəsində cəlbedici və dərk olunan olmalıdır. Bədii yaradıcılıqla məşğul olanlar bu vəzifələrin şərəfli olmaqla bərabər, həm də nə qədər çətin olduğunu başa düşürlər. Buna görədir ki, məktəbyaşlı uşaqlar üçün şeirlər, hekayələr və mahnılar nisbətən çox olduğu halda (hərçənd ki, bu nümunələrin də özünəməxsus problemləri vardır – İ.H.), sırf bağça uşaqlarına yazılmış bədii və musiqi əsərləri qat-qat azdır. Uşaq dünyasını isə şeir və musiqi olmadan lazım olan səviyyədə formalaşdırmaq mümkün deyildir. Əgər kiçik yaşlı uşaqlar özlərindən böyük olan uşaqlar üçün yazılmış şeirləri və mahnıları oxusalar, həmin mətnlərin mənasını başa düşməkdə çətinlik çəkəcəklər. Beləliklə, kiçik yaşlı uşaqlar sadəcə mənasını arzu olunan səviyyədə dərk edə bilmədikləri şeirlərin əzbərçilərinə çevriləcəklər. Ona görə məktəbəqədər yaşlı uşaqlar və məktəbəhazırlıq siniflərinin şagirdləri üçün onların yaş və qavrama səviyyəsinə uyğun olan bədii nümunələrin və musiqi əsərlərinin yaradılmasına diqqətin artırılması uşaq ədəbiyyatı sahəsində qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir.

Ümumiyyətlə, uşaq ədəbiyyatından söz düşən kimi adətən ilk sual belə olur: uşaqlar üçün olan ədəbiyyat neçə yazılmalıdır? Və müxtəlif fikirlər meydana çıxır. Əslində bu ciddi sualdır və alimlər, yazıçılar, bəstəkarlar, müəllimlər, oxucular bu suala cavab verməli, ortaq nəticələrə gəlinməlidir. Göründüyü kimi, sualın bu şəkildə qoyuluşu uşaq yazıçılarına aiddir və onların qarşısına “Nə etməli” sualını qoyur. Əslində isə həmin sualdan da ciddi vəzifə “Uşaqlar nə oxumalıdırlar”, yaxud “Uşaqlar nə oxumaq istəyərdilər” suallarına cavab tapmaqdan ibarətdir. Çünki neçə, hansı bədii formada, dil və üslubda yazılmağından asılı olmayaraq, həmin bədii ədəbiyyat və musiqi örnəklərini ilk növbədə uşaqlar seçməli, sevməli, oxumalı və bəyənməli və mənimsəməlidirlər. Əks halda, biz uşaqlara nəyi isə diqtə etmiş olarıq. Bu isə heç də bizim uşaqlarımızı ədəbiyyat və incəsənət əsərləri ilə tərbiyə etməyimizə xidmət etmiş olmaz. Bu, cəhətdən yanaşdıqda uşaq şairi və yazıçısının, habelə uşaqlar üçün mahnı yazmaq sahəsində ixtisaslaşmış bəstəkarların ilk növbədə həm də yaxşı müəllim – psixoloq olmaları vacib şərtlərdən biridir. Təcrübə göstərir ki, uşaq bağçaları ilə, məktəblərlə, pedaqoji fəaliyyət sahələri ilə məşğul olan, əlaqəli olan yaradıcı qüvvələr bu sahədə daha çox müvəffəq olur, nailiyyətlər əldə edə bilirlər. Uşaqların yaş qruplarını və bilik səviyyəsini, psixologiyasını, qavrama qabiliyyətlərini və maraq dairələrini nəzərə almaqla yazılan ədəbiyyat və incəsənət əsərləri uşaqlar tərəfindən qəbul olunan, mənimsənilərək yaddaşlarda iz salan və onları addım-addım irəli aparmağa xidmət edən bədii örnəklərə çevrilir. Məhz bu qəbildən olan əsərlər uşaq dünyasını formalaşdırır. Məhz həmin əsərlər uşaqlar hansı kitabları oxumalıdırlar sualının cavabıdır. Vaxtilə böyük rus tənqidçisi Vissarion Belinski “Uşaqlar nəyi oxumalıdırlar” sualına uşaqlarının yaşının, bədii zövqünün, dünyabaxışının, qavrama qabiliyyətlərinin, ən başlıcası isə maraq dairəsinin nəzərə alınması şərti ilə yaradılan ədəbiyyatı örnək kimi göstərmişdir. Təkcə rus ədəbiyyatının deyil, ümumiyyətlə ədəbiyyatın mahiyyəti, vəzifələri və əhəmiyyəti haqqında sistemli elmi nəzəriyyə yaratmış Vissarion Belinskinin uşaq ədəbiyyatına aid fikirləri və mülahizələri də ədəbiyyatın bu istiqamətinin simasının və missiyasının nəzəri təlimindən ibarətdir. Uşaq ədəbiyyatı sahəsində bu günkü vəzifələrimiz baxımından da xüsusi əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq, mövzumuzla əlaqədar olduğu üçün Vissarion Belinskinin müxtəlif əsərlərimdən seçdiyim aşağıdakı fikirləri ədəbi ictimaiyyətin və oxucuların diqqətinə çatdırmağı faydalı hesab edirəm:

“. Kitabların başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, bunlar uşaqların anlayışından ya yüksək, ya da aşağıdır. Birinci halda kitablar uşaqları vaxtından əvvəl yetişmiş əllaməyə, quru cümləpərdazlığa öyrədir, ikinci halda isə yaşlarına uyğun olmayan sadəliyə öyrətməklə onların əqli zəifliyinə səbəb olur.

. İlk yaşda olan uşaqlar üçün ən yaxşı kitablar elə kitablar ola bilər ki, bunlar uşaqları dünya ilə, təbiət və qismən cəmiyyətlə şən bir surətdə tanış etsin. Belə kitablar mütləq şəkilli olmalıdır, çünki “əyanilik” uşağın inkişafının əsasını təşkil etməlidir. Burada əxlaqilik başlıca məsələ olmalı, bu barədə əsla danışmamalı, əsla heç bir nəsihət və qüdrətli sözlər işlədilməməlidir. Əxlaqilik sözlərdə deyil, işdə olmalı və uşaqlara məfhum halında deyil, hiss halında verilməlidir.

. Gənclərin roman oxumağa başlama vaxtı onların uşaqlıqdan gəncliyə keçmə vaxtıdır. O zaman onlar çox şey oxuya bilərlər. Amma bu, böyüklərin icazəsi və seçib göstərmələri yolu ilə olmalıdır.

. Uşaqların da yalnız böyüklərin oxuduqları kitabları oxumaları fikri əsassız və haqlı olmaqdan uzaq fikirdir. Lakin bizə elə gəlir ki, bu barədə, demək olar ki, heç bir istisna və məhdudluğa yol verməyən bir qayda qoymaq olar: uşaqlar üçün kitab yazmaq olar və lazımdır; lakin uşaqlar üçün yazılan o əsərlər yaxşıdır ki, onlar böyükləri də yalnız uşaqlar üçün yazılmış bir əsər kimi deyil, hamı üçün yazılmış ədəbi bir əsər kimi maraqlandıra bilsin.

Yeri gəlmişkən Vissarion Belinskinin uşaq yazıçılarının qarşısında qoyduğu tələbləri də yada salmaq istəyirəm. Təxminən iki əsr bundan qabaq yazılmış aşağıdakı fikirlər bu günün yazıçıları üçün də aktualdır.

“. Uşaq yazıçıları bütün bunları öz balaca oxucularına çeynənmiş nəsihət və soyuq əxlaqi təlimat şəklində deyil, quru hekayələr halında deyil, həyat və hərəkətlə dolu, canlı, hissi hərarətə malik hekayə və lövhələr halında, zərif, azad, oynaq, sadə və rəngli bir dil ilə çatdırılmalıdırlar. Bu zaman uşaq kitabları tərbiyə üçün ən möhkəm bir əsas və ən təsirli bir vasitə ola bilərlər.

. Biz dedik ki, uşaq yazıçısı olmaq üçün, digər zəruri şərtlər içərisində canlı şairanə xəyala malik olmaq da zəruri şərtdir: Uşaqlara xəyal vasitəsilə təsir etmək lazımdır. Uşaqlıq yaşlarında xəyal ruhun üstün qabiliyyət və qüdrəti, onun başlıca mühərriki və uşağın ruhu ilə kənar aləm arasında birinci vasitədir.

. Uşağa surətlər, rənglər, səslər lazımdır. Uşaq mücərrəd ideyaları sevmir, ona tarixçələr, rəvayətlər, hekayələr, nağıllar lazımdır”.

Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatının qədim tarixi və böyük ənənələri vardır. Hər şeydən əvvəl, onu qeyd etmək lazımdır ki, xalq uşaq şeiri və nağıllarımız uşaqlar üçün zəngin mənəvi xəzinədir. Şifahi xalq şeirinin mühüm bir qolu olan laylalar və oxşamalar uşaq dünyasının misilsiz ədəbiyyatıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatında uşaqların və gənclərin tərbiyəsi və inkişafına aidiyyəti almayan hər hansı bir nümunə göstərmək çətindir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatını bütövlükdə uşaq ədəbiyyatı antologiyası kimi çap etmək olar. Mübaliğəsiz demək olar ki, hər tarixi dövrdə yeni nəsillərin tərbiyə olunmasında fəal iştirak edən Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı müstəqillik mərhələsinə qədərki bütün ictimai-iqtisadi formasiyaların ideologiyasına qalib gəlmiş əbədiyaşar ədəbiyyatdır.

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatımızda da uşaq ədəbiyyatı nümunəsi kimi səciyyələndirə biləcəyimiz bədii nümunələr çoxdur. Qədim dövr və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatındakı mənzum hekayətlər Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının mənzum nağıllarıdır. Azərbaycan klassik ədəbiyyatının poetik hikmət xəzinəsi böyüklər üçün olduğundan daha artıq dərəcədə uşaqlardan ötrü faydalı və əhəmiyyətlidir.

Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycanda professional uşaq ədəbiyyatı XIX əsrin əvvəllərində özünün ən yüksək zirvəsini fəth etmişdir. Heç tərəddüd etmədən demək olar ki, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan uşaq şeiri ümumiyyətlə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının qızıl fondunu təşkil edir. Cəlil Məmmədquluzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Süleyman Sani Axundov, Rəşid bəy Əfəndiyevin uşaq əsərləri sayəsində Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı özünün intibahı səviyyəsinə çatmışdır. Zəngin uşaq folkloru və uşaq maarifçi ədəbiyyatı bütün nəsillərin formalaşması və inkişafına istənilən ən yaxşı məktəbdən çox təsir göstərmişdir. Hər hansı bir azərbaycanlını bu böyük və əbədiyaşar xəzinədən kənarda təsəvvür etmək qeyri mümkündür. Şifahi və yazılı uşaq ədəbiyyatı uşaqlarımızın mənəvi atasıdır.

Nə qədər çətin olsa da, sovet dövründə də uşaq ədəbiyyatımız ciddi bir inkişaf yolu keçmişdir. Sovet ideologiyasının təsiri ilə yaranan uşaq ədəbiyyatı nümunələri ilə bir sırada, bu dövrdə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının xəzinəsinə əbədi olaraq daxil olmuş şeir və hekayələr yazılıb nəşr edilmişdir. Hətta senzura ideoloji cəhətdən az şübhə ilə yanaşdığı üçün bir çox hallarda şair və yazıçılar böyüklər üçün yazdıqları əsərlərdə deyə bilmədikləri ciddi ictimai-siyasi fikirləri uşaq ədəbiyyatı örnəklərində ifadə etmişlər. Mikayıl Rzaquluzadə, Hikmət Ziya, Xanımana Əlibəyli, Xalidə Hasilova və başqaları sovet dövründə yetişib formalaşmış uşaq ədəbiyyatı klassikləridir. Sovet dövrü Azərbaycan milli uşaq ədəbiyyatının ən yaxşı örnəkləri geniş mənada Azərbaycan ədəbiyyatının üzvü tərkib hissəsi, nəsillərdən-nəsillərə qədər yaşamaq haqqı qazanmış ölməz nümunələridir.

Hazırda Azərbaycan uşaq ədəbiyyatımız özünəməxsus inkişaf yolu keçməkdədir. Uşaq ədəbiyyatı dünyası öz mövzuları və süjetləri, fərqli qəhrəmanları, dili və üslubu olan bir ədəbiyyat kimi inkişaf edir. Müstəqillik dövründə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının bir neçə yaradıcı nəsli böyük ədəbiyyat meydanında öz sözünü deməkdədir.

Görkəmli uşaq şairi Zahid Xəlil uşaq ədəbiyyatı sahəsində çoxillik xidmətləri olan böyük sənətkardır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı özünün yeni simalarını da yetişdirib formalaşdırmışdır. Rafiq Yusifoğlu, Qəşəm Nəcəfzadə, Qəşəm İsabəyli, İbrahim Yusifoğlu, Vüqar Haqverdiyev, Sevinc Nuruqızı, Bayram İsgəndərov, Reyhan Yusifqızı, Kamil Araz, Gülzar İbrahimova, Ayğün Bünyadzadə, Arzu Soltan, Əfsanə Laçın, Elvira Məmmədova, Mirmehdi Ağaoğlu və başqalarının uşaqlar üçün müxtəlif janrlarda yazdıqları ən yaxşı əsərlər artıq ədəbiyyatımızda vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. Müstəqillik dövrü Azərbaycan uşaq şeiri özünün ədəbiyyatındakı yerini bərpa etmiş, hədəflərini müəyyənləşdirmiş, yeni inkişaf yoluna çıxmışdır. Yeni tarixi epoxanın uşaq nəsri sahəsində də mövcud boşluq əsasən aradan qalxmışdır. Lakin uşaq dramaturgiyası sahəsində böyük geriləmə aşkar hiss olunmaqdadır. Uşaq dramaturgiyasında olan gerilik istər-istəməz uşaq teatrına da özünün təsirini göstərməkdədir. Ədəbiyyatda müstəqillik dövrünün dramaturgiyasının yeni nəfəs qazanmasına baxmayaraq, uşaqlar üçün dram əsərlərinə ciddi ehtiyac vardır.

Azərbaycan Uşaq ədəbiyyatının tədqiqi sahəsində ciddi problemlər müşahidə olunmaqdadır. Sovet dövründə uşaq ədəbiyyatının tədqiq olunub öyrənilməsi sahəsində müəyyən nəticələr əldə olunsa da, müstəqillik mərhələsində bu istiqamətdə uzun illərdən bəri ciddi bir durğunluq nəzərə çarpmaqda idi. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 2015-ci ildə “Uşaq ədəbiyyatının vəziyyəti və vəzifələri” mövzusunda keçirdiyi yaradıcılıq müşavirəsi ədəbiyyatşünaslıq elminin diqqətinin bu zəruri sahəyə yönəltmək baxımından müəyyən bir dönüşə səbəb olmuşdur. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda hər il davamlı olaraq keçirilən “Ədəbi proses” müşavirələrində uşaq ədəbiyyatının ayrı-ayrı janrlarına həsr olunmuş elmi məruzələrin müzakirəyə çıxarılması ədəbi-elmi mühitdə əks-səda verərək ədəbiyyatın bu qoluna marağı qüvvətləndirmişdir. Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda 2018-ci ildə “Uşaq ədəbiyyatı” elmi-tədqiqat şöbəsinin yaradılması ilə ədəbiyyatşünaslıq elmində uşaq ədəbiyyatı tədqiqatları yeni nəfəs qazanmışdır. İstedadlı ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimovanın rəhbərlik etdiyi “Uşaq ədəbiyyatı” şöbəsi qısa müddət ərzində ölkə üzrə uşaq ədəbiyyatı tədqiqatlarının əsas elmi mərkəzi kimi tanınmışdır. Ədəbiyyat İnstitutunda və “Uşaq ədəbiyyatı” şöbəsinin ətrafında, obrazlı şəkildə desək uşaq ədəbiyyatşünasların yeni nəsli formalaşmaqdadır. Elnarə Akimova, Aygün Bağırlı, Mətanət Vahid, Günay Qarayeva, İlhamə Ağazadə, Səadət Bayramova, Gülnar Qəmbərova demək olar ki, hər həftə ölkə mətbuatında uşaq ədəbiyyatına həsr olunmuş məqalələrlə çıxış edirlər. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda da uşaq ədəbiyyatı üzrə tədqiqatların aparılması ənənəsinin dirçəldilməsi də müşahidə olunmaqdadır. Bütün bunlar uşaq ədəbiyyatı problemlərinin yenidən ədəbiyyatşünaslıq elmində özünün layiq olduğu yeri tutacağına böyük ümid və ilham yaradır.

Uşaq ədəbiyyatının inkişafına qayğı və diqqət ədəbi-elmi ictimaiyyətimizin diqqət mərkəzindədir. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi və Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu artıq uşaq ədəbiyyatının müasir problemlərinə həsr ediləcək ikinci respublika yaradıcılıq müşavirəsinə hazırlaşır.

Uşaq ədəbiyyatının oxucusu da, uşaq kitablarının alıcıları da çoxalmışdır. Uşaq ədəbiyyatını ədəbiyyatın böyük magistral yoluna çıxarmaq təkcə elmi və bədii yaradıcılıq işi deyildir, həm də cəmiyyət və nəvələrimiz qarşısında vətəndaşlıq borcumuzdur.

İsa Həbibbəyli, AMEA-nın birinci vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik

Uşaq ədəbiyyatı

Top-top oynayaq şeiri

Qar örtdü bağça bağları,
Çiçəkli gülü dağları,
Qışın səfalı çağları
Yetişdi. Qəlbim oldu şən.

Səfalıdır bizim Vətən.
Nə xoş gəlib bu qış, bu qar
Qışın da başqa zövqü var.
Qar altda yatdı tarlalar.

Günümüzün uşaqları və uşaq hekayələri

• Uşaq ədəbiyyatı
• 17 fevral 2021, 23:23

Uşaqlar üçün yazmağın nə qədər çətin olduğunu sübut etməyə, görünür, xüsusi ehtiyac yoxdur. Və bunun ən əyani göstəricisi uşaq ədəbiyyatımızın həm dünənki, həm də bugünkü problemləridir ki, hər söhbət düşəndə bitib tükənməyən müzakirələrin predmetinə çevrilir. Ancaq bəlkə də, əsl müzakirə olunmalı hadisə uşaq ədəbiyyatı yox, uşaqların özləri, onların az qala hər gün dəyişən həyata, psixoloji kataklizmlərə, dəyərlərə münasibəti, reaksiyalarıdır.

Çağdaş uşaq ədəbiyyatının problemləri – zamandan gələn notlar

• Uşaq ədəbiyyatı
• 19 okyabr 2020, 12:33

Uşaq ədəbiyyatı haqqında meydanda olan kitablar, tədqiqat əsərləri, araşdırma yazılarından başqa, sovet dövründən bu yana yazılmış bir çox məqalələr var ki, məsələn, Səməd Vurğunun, Mikayıl Rzaquluzadənin, Rəsul Rzanın, İlyas Əfəndiyevin, Məmməd Cəfər Cəfərovun, Məmməd Arif Dadaşzadənin, İmamverdi Əbilovun, Yaşar Qarayevin, Bəkir Nəbiyevin, İsa Həbibbəylinin, Elçinin, Şirindil Alışanlının və başqa tanınmış qələm adamlarının icmal, problem xarakterli yazılarında mövzuya peşəkar yanaşmanın şahidi oluruq. Bu yazılarda ən önəmli cəhət onlarda uşaq ədəbiyyatına hədsiz məsuliyyət və tələbkarlığın olması faktıdır. Sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra ədəbiyyatda yaranmış azad mühitin anarxiya səviyyəsində dərki və onun gətirdiyi anomaliya uşaq ədəbiyyatına da təsirsiz qalmadı. Bu sahəyə axın başladı, kitab nəşrləri artdı, marketinq şəbəkəsi genişləndi, fərdi maraqların, qazanc industriyasının önə keçməsi tələbkarlığa məsuliyyəti azaltdı, daha çox bədiilikdən uzaq kitablar dövriyyəyə buraxıldı.

Yalançı tülkü

• Uşaq ədəbiyyatı
• 14 noyabr 2019, 22:03

Günlərin birində Tülkü ilə Kirpi söhbət edirdilər. Birdən otların arasından bir İlan çıxdı. Tülkü qorxusundan tir-tir əsdi, Kirpiyə yalvarmağa başladı:
– Amandır, Kirpi qardaş, məni bu əfi İlanın əlindən qurtar.

Kirpi İlanı öldürdü. Tülkü ölmüş İlanı yabanın ucuna keçirib meşəyə gətirdi. Meşədəki heyvanlar – Şir, Ayı, Canavar, Pələng və Çaqqal Tülkünün başına yığışdılar. Tülkü ölmüş İlanı onlara göstərib özünü tərifləməyə başladı:
Davamı →

Dərsimi yaz | Mir Cəlal

• Uşaq ədəbiyyatı
• 26 okyabr 2019, 15:24

Mən bir uşaq tanıyıram, hörmətli bir ailədəndir. Atası, anası onu çox sevir, əzizləyir, bir sözünü iki eləmir. İstədiyini alır, istədiyi yerə göndərir, handa bir qəşəng, bahalı libas geyindirir, addımbaşı sağına-soluna keçir, kefini soruşurlar:
— Necəsən, bala, indi ürəyin nə istəyir?
Əslinə baxsan, haqqı demək lazımdır, işlərin çoxunu ata-anadan qabaq bacılar eləyir. Bacı insan üçün böyük nemətdir, illah da ki bir qardaş olasan!
Davamı →

Xanımböcəyi

• Uşaq ədəbiyyatı
• 19 okyabr 2019, 00:02

Biri vardı, biri yoxdu, rəngbərəng dünyamızda balaca boz bir böcək vardı. Rəngi diqqəti cəlb etmədiyinə görə heç kim onun varlığını hiss etmirdi və böcək tənhalıqdan çox sıxılırdı. Bu balaca böcək çox zəhmətkeş idi. Hamıya kömək edirdi, amma heç kim onun əməyini qiymətləndirmirdi. Bütün həşəratlar parlaq rəngləri ilə öyünür, boz böcəyi saya salmırdılar.

Balaca böcək qüssələnirdi: “Bu necə ola bilər! Allah çox müdrik və səxavətlidir. Yəni o mənə bir az rəng verməyəcək ?” Səhər boz böcək mehriban bir təmasdan oyandı. Günəş şəfəqləri ilə ona sığal çəkərək nəvazişlə deyirdi: “Əziz balam, sən özünə, öz gücünə inan! Sən qeyri-adi böcəksən. Hər şey yaxşı olacaq!”.
Davamı →

Ağac | İvan Krılov

• Uşaq ədəbiyyatı
• 20 avqust 2019, 15:58

Çiynində baltası kəndli gedirdi,
Pöhrcə bir Ağac kəndliyə dedi:
«Əzizim, dövrəmdə nə ağac var,sən
Çox yaxşı olar ki, bir-bir kəsəsən;
Rahatca boy ata bilmirəm artıq,
Nə günəş görürəm, nə də ki işıq,
Köküm rişə ata bilmir torpağa,
Küləklər də düşüb məndən uzağa,
Heç məni axtarıb-araya bilmir,
Tağ hörüb gövdəmə sarıya bilmir,
Davamı →

Oğlan və skripka

• Uşaq ədəbiyyatı
• 30 iyul 2019, 18:16

Çox qədim zamanlarda bir qoca qadın yaşayardı. Qadının gözünün ağı — qarası bircə oğlu vardı. Onlar meşədə bir komada yaşayardılar. Güzəranları çox ağır idi. Çox vaxt yeməyə bir parça çörək də tapmazdılar.

Oğlanın on iki yaşı tamam olan kimi anası onu uzaqlara, varlı bir evə nökərçiliyə yolladı. Oğlan mal-qaranı və qoyunları otarmağa başladı.
Bir il keçdi, oğlan bir ere zəhmət haqqı aldı, ikinci il üçün də eyni haqq aldı, üçüncü il də o birilərindən fərqlənmədi. O zaman oğlan üç il üçün bütün qazancını götürüb ağaları ilə sağollaşdı və evlərinə yola düşdü.

Oğlan sevinə-sevinə yol gedir, bu mahnını oxuyurdu:
— Üç il dalbadal çalışdım,
Üç dənə mis pul qazandım,
Sevincliyəm, çox şadam!
Gör necə də varlıyam!
Davamı →

Havayı çörək

• Uşaq ədəbiyyatı
• 15 iyul 2019, 14:28

Bir kəndli çəməndə ot biçirdi. Yorulub əldən düşdü və kolların yanında oturub dincini almaq istədi. Bağlamasını açıb yeməyə başladı. Elə bu vaxt meşədən ac bir canavar çıxdı. Gördü ki, kolların yanında bir kəndli oturub nəsə yeyir. Canavar ona yaxınlaşdı və soruşdu:
-Nə yeyirsən?
-Çörək, — deyə kəndli cavab verdi.
-Dadlıdır?
-Çox dadlıdır!
-Mənə də bir az ver dadına baxım.
-Buyur!

Kəndli çörəkdən bir parça kəsdi və canavara verdi. Çörək canavarın xoşuna gəldi. О dedi:
-Mən də hər gün çörək yemək istəyirəm.
Davamı →

Enid Bliton

• Uşaq ədəbiyyatı
• 10 iyul 2019, 13:47

Məşhur uşaq yazıçısı Enid Bliton 11 avqust 1897-ci ildə Londonda anadan olub. Ailənin ən böyük uşağı olan Bliton 1907-1915-ci illərdə Bekkenhemdəki Sent-Kristofer məktəbində təhsil alıb. Məktəb əlaçısı idi və oxuduğu müddətdə «Headgirl» adını qazanıb. Bliton çox gözəl piano çala bilirdi.

Liseyi bitirdikdən sonra müəllim olmağa qərar verən Bliton, universitetdə olarkən musiqi məşğələlərini buraxıb. Boş zamanlarında yazıçılıq etməyə başlayıb və 1922-ci ildə ilk əsəri olan və uşaqlar üçün nəzərdə tutulan «Uşaq pıçıltıları» kitabı nəşr olunub.

Bliton əsərlərində əsas qəhrəman kimi uşaqları seçirdi. 3 tipdə əsər yazırdı:
Davamı →

Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı

Nə qədər çalışsam da, şeirdə uşaqlara aid kiçicik bir işarə tapa bilmədim. Şeir müəllifi sanki çoxdan yanıqlı olduğu nüansı nəzmə çəkərək onun haradasa çapına nail olmağa çalışıb və təəssüf ki, tarixi təcrübəyə malik “Günəş” öz səhifələrinə ona məmnuniyyətlə yer ayırıb. Bu şeirə də, həmin müəllifin epataj səciyyə daşıyan, uşaq dünyasına aid olmayan “Ehtiras növbəsində” şeirinə də:

Düz bir ildi Eşşəyin

Əli Atdan üzülüb.

Çağdaş uşaq nəşrlərinin əksəriyyətini vərəqləyərkən kommersiya tələblərinin öndə getdiyinin şahidi oluruq: yaz getsin, sat getsin, aldat getsin. Peşəkar müəlliflərlə işləmək istəyi nəzərə çarpmır, uşaq ədəbiyyatı bazarında daha çox profan qələmin at oynatdığı üzə çıxır.

Nəşriyyatların tez-tez nağıllar, nağıl kitabları çap eləməyi təqdirəlayiq haldır. Nağıl mifdir, folklordur, milli-genetik kodumuzun əks olunduğu prosesdir. Ona görə bu məsələdə daha həssas olmamız gərəkdir. Bu gün çox aktuallanan məsələ müasir nağıl qəhrəmanının yaranmaması məsələsidir. Hətta iki il əvvəl azadlıq saytının “oxu zalı” belə bir fikri başlığa da çıxarmışdi: “Uşağı Cırtdanla aldatmaq olmur. Yeni qəhrəmanlar yaranmalıdır”. Bugünkü uşaq ədəbiyyatının ən böyük problemini də elə bu yanaşmada axtarmaq lazımdır. Uşaq ədəbiyyatından danışanlar, sanki, uşağı aldatmağın yolunu axtarırlar. Nağıllarda uşaq sadəcə, özünü tapmalıdır, öz fantaziyasını, xəyallarını, öz dünyasını görməlidir. Bu mənada, Əşrəf Hacıyevin “Nağıl evi” nəşriyyatında 2002-ci ildə “Bir qız, bir oğlan, bir də ovçu Qurban” adlı kitabında yer alan nağılları müəllif məsuliyyətinin ən gözəl nümunəsi saya bilərik. Kitabda yer alan nağıllar həm dilinin şirinliyinə, təhkiyə mədəniyyətinə, həm də uşaq psixologiyasının ən incə xüsusiyyətlətinin nəzərə alınması, onlara həssaslıqla yanaşılması baxımından uğurlu təsir bağışlayır. Hər nağıl mətninə uyğun şəkillərin yer aldığı bu kitabın mütaliəsi sonucda bizi uşaq aləminin rəngarəngliyinə səyahətə aparır. Yaxud “Altun Kitab” nəşriyyatında Rafiq İsmayılovun tərtibçiliyi və redaktorluğu ilə “Məişət nağılları” (2011), “Şərq-Qərb” nəşriyyatında “Dünya nağılları” seriyasından olan “Daşdəmirin nağılı”, “Göyçək Fatma” (2011) kitabları çap olunub. Kitablar səliqəli, rəvan dildə, uşaqların anlayacağı səviyyədə hazırlanıb. Təəssüf ki, bu cür nümunələrin adlarını o qədər də səxavətlə sadalaya bilmirik. Bəzən məzmunu sönük olan əsərlərə zəngin tərtibat verildiyi halda, mündəricəsi maraqlı olan kitablar illüstrasiyadan məhrum edilir, hətta şriftlərin seçilməsində də diqqətsizliyə yol verilir. Bu baxımdan, bir məsələyə də diqqət çəkməyə dəyər. Mövzu ilə əlaqədar uşaq ədəbiyyatı kitabxanasında, müxtəlif kitab satışı obyektlərində oldum. Nəzər yetirdiyimiz nəşriyyat işlərinin hər birində müəyyən çatışmazlıqlarla qarşılaşdıq. Birində dediyimiz kimi, rəssamlarla işləmə istəyi görmədik, digərində daha çox klassik ədəbiyyata üstünlük verildiyini sezdik, bir qisminin isə əsasən, dünya ədəbiyyatı seriyasından kitablar nəşr etməklə məşğul olduğu məlum oldu.

Bu gün konkret olaraq sırf uşaq ədəbiyyatı nəşrləri ilə məşğul olan nəşriyyat fəaliyyət göstərməsə də, demək olar ki, bütün nəşriyyatlar uşaq ədəbiyyatı nəşr edir. “Şərq-Qərb”, “Təhsil”, “Altun-kitab”, “Bərəkət”, “Qanun”, “Hədəf”, “Üç alma” və s., və i. Amma bir çox nəşriyyatlarda imza qıtlığı var, müəlliflərlə işləmə çabası hiss olunmur. Məsələn, uşaq ədəbiyyatının təbliği yönündə sistemli iş aparan “Təhsil” nəşriyyatında (2009-dan 2013-də qədər burada 80 adda kitab hazırlanıb) bu missiya daha çox Sevinc Nuruqızının imzasına önəm verməsi ilə məhdudlaşıb. Yalnız 2010-cu ildə Aygün Bünyadzadənin üç dildə çap olunan nağıl kitablarını istisna etsək, 2009-cu ildə “Təhsil” nəşriyyatında, 2011-13-cü illər arasında isə “Aspoliqraf” nəşriyyatında görünən imza yalnız Sevinc Nuruqızıdır. Həm də bir neçə istiqamətlərdə: həm tərcümə, klassikadan sadələrdirmə, fərdi nağıl, hekayə yazmaq prosesi, qəhrəmanların tanıdılması yönündə çalışmalar və s., və.i. Bu, əlbəttə, böyük ədəbi fədakarlıq nümunəsidir. Eyni zamanda nümunələrin hamısı ilə olmasa da, müəyyən qismi ilə tanışlıq bizdə məmnunluq yaratdı, mətnlərdəki müəllif məsuliyyətini dəyərləndirməmək insafsızlıq olardı. Amma nədən imza rəngarəngliyi yoxdur, yaxşı tərcüməçilər, uşaq əsərləri müəllifləri nəşriyyatlara cəlb olunmur? Təəssüf ki, məsələyə qeyri-ciddi yanaşmanı ciddi tədris ocaqlarında da görürük. BDU-nun uşaq ədəbiyyatı dərsliyində müasir dövr uşaq ədəbiyyatı Gülzar İbrahimova, onun yaradıcılığı ilə xarakterizə olunur. Məgər çağdaş uşaq ədəbiyyatı bir nəfərinmi ümidinə qalıb? Mən bayaq bir çox müəlliflərin adlarını çəkdim. Məsələ onda deyil ki, onlardan bir qismi artıq həyatda yoxdur (M.Günər, X.Əlibəyli, A.Qəhrəman), bir qismi məsələn, İ.Tapdıq, Z.Xəlil kimi, ömrünün ahıllıq kürsüsündə əyləşib meydanı cavanlara həvalə edib. Qalan digər imzaların meydana qoyduğu mətnləri görməzdən gəlmək olarmı? Müasir uşaq ədəbiyyatının ümumi mənzərəsindən danışırıqsa bunu sistemli şəkildə həyata keçirməliyik. Problemə qalınca, bizdə peşəkar uşaq əsərləri yazan müəlliflər çoxdur, sadəcə nəşriyyatların bu əməkdaşlarla işləmə, onları əməkdaşlığa cəlb etmə çabası, həvəsi, niyyəti zəifdi. Profili sırf uşaq ədəbiyyatı olmayan “Tutu” nəşriyyatı, “Altun” nəşriyyatı (direktor Rafiq ismayılov), “Qanun” nəşriyyatı (direktor Şahbaz Xuduoğlu) işlərini ancaq tərcümə üzərində qurublar. “Qanun” nəşrlər evində əsasən, dünya ədəbiyyatı seriyasından müxtəlif əsərlər doğma dilimizə çevrilərək uşaqların anlayacağı qədər sadələşdirilərək çap olunur. Müxtəlif yaş səviyyələrinə uyğun sınaq kitabları, maarifləndirici kitablar, boya jurnalları nəfis tərtibatla təqdim olunur. Əlbəttə, bədii-estetik zövqün formalaşması üçün dünya uşaq ədəbiyyatından seçmələrin tərcüməsi, onun uşaq nəşrlərində çapı çox vacib və önəmli bir məsələdir. Eyni zamanda biz milli ədəbiyyat nümunələrimizi tərcümə edib digər xalqların dilinə çevirməliyik. Əcnəbi əsər mütaliə vərdişi yaratmaq, uşağın dünyagörüşünün genişlənməsi üçün vacib amildir, amma bu nağılların hər biri müəllifinin mənsub olduğu ölkənin genetik kodlarını, mifik şifrələrini daşıyır. Milli sabahımızın yad təsirlərə qapılmalardan qorumaq istəyiriksə, o zaman özümüzün yazdığı mətnlərə ehtiyac var.

“Hədəf” nəşrlər evində “İNCİ” uşaq ədəbiyyatı silsiləsindən məktəbəqədər hazırlıq üçün vəsaitlər, nağıllar və hekayələr hazırlanaraq uşaqların istifadəsinə verilib. Burada xarici ölkə ədəbiyyatının nümunələrinin sadələşdirilmiş variantları nəşr olunsa da (məsələn, E.Seton-Tompson. “Heyvanlar haqqında hekayələr“, “Dünya xalqlarının nağılları” və s.), başlıca dəyərin daha çox həm də klassik əsərlərin (Qasım bəy Zakir. “Hekayələr və təmsillər”, Nizami Gəncəvi. “Xəmsə”sinə sadil olan bütün əsərləri”, S.Ə.Şirvaninin “Rəbiül-ətfal” dərsliyi əsasında hazırlanmış “Uşaqların Baharı”– nağıl kitabı), dastanların (“Tariximizi tanıyaq, tanıdaq”, “Dədə Qorqud”, “Bamsı Beyrək boyu”, “Oğuz elinin igidləri”) sadələşdirilərək balacalara təqdim olunma çabasında hiss elədik. Bu müqtədir addımı önəmsəyərək bircə məqama toxunmağı vacib bilirəm. Təəssüf ki, bu nəşrlərdə də klassika və dastan nümunələri heç də həmişə sadə və rəvan bir dildə təqdim olunmur, daha çox kiçik ixtisar təsiri bağışlayır, bu baxımdan, dastandakı ideyaların uşağa ötürülməsi prosesi baş tutmur, güclü təəssürat oyatmadığından onun estetik duyumuna təsirsiz ötüşür.

Bu gün problem yalnız uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı məsələ deyil. Ortaya çıxan bir uğurlu əsər, maraqlı nağıl qəhrəmanı uğurlu bir cizgi filminin araya-ərsəyə gəlməsinə rəvac verir. Yaxşı cizgi filminin, uşaq kinosunun araya-ərsəyə gəlməsi üçün yaxşı ədəbiyyat faktı, material lazımdır. Yaxud yaxşı materialın ərsəyə gəlməsi işin yarısıdı, onun təbliğatına, daha geniş auditoriyaya yol açması üçün yaxşı rejissor işinə ehtiyac var, başqa ölkənin ədəbiyyatına nüfuz edirik, bəhrələniriksə, yaxşı dublyaj, peşəkar çəkiliş lazımdır. Həm də həssaslığımız. Başqa ölkə ədəbiyyatından kimi, hansı əsərə müraciətimizin, onu uşaqlara ötürməyimizin çox böyük əhəmiyyəti var. V.Hüqonun “Səfillər” kimi mürəkkəb süjetə malik şedevrinin əsasında cizgi filmi hazırlanıb. Peşəkar ssenari, canlı təsvir, uğurlu dublyaj prosesi. Məgər milli ədəbiyyatımızda bu cür cizgi filmlərinin çəkilməsinə material verən əsərlər yox dərəcəsindədirmi?! Axı bu o qədər də çətin məsələ deyil. Hər halda böyüklərə nisbətən, uşaqların qəlbini fəth etmək daha asandır. Bunun üçün ilk növbədə, uşaqlarla ünsiyyətdə olmaq lazımdır, onların dilini, qavrama səviyyələrini, maraq dairələrini öyrənmək, prixologiyalarına bələd olmaq gərəkdir. Bu günün uşağı on il əvvəlin uşağı deyil, heç beş il əvvəlin uşağı da deyil. Hər şey gözlərimız üçündə sürətlə dəyişir. Texnogen sivilizasiyanın pik həddində yaşayırıq. Bu gün uşaqlarımız gözünü açıb özünü kompüter, mobil telefon əhatəsində görür, onlarla çevrələnir, düşüncəsi, fəaliyyəti, maraqları bu istiqamətə yönəlmiş olur. İndi fantastik əsərlər sahəsində boşluqlar var. Halbuki, “bu gün uşaqlara fantastik ədəbiyyatın yaranması daha çox lazımdır. Texnika, internet əsrində, bütün əl çatmayan arzuların reallığa çevrildiyi bir əsrdə yaşayırıq və uşaqlar da bütün bu hadisələrin içərisində formalaşır, tərbiyələnir” (A.Qəhrəman). Bu mənada, “Sehrli dünya” jurnalında Gülzar İbrahimovanın zamanın nəbzini tutmağa çalışaraq daim kompüter aləminə səyahətdən bəhs edən mövzulara köklənməsi, Reyhan Yusifqızının “Yaşıl gözlü qız” kitabında kosmik fəza elementlərinə, kainatın sirrlərinə marağı önə çəkməsi çağdaşlıq baxımından təqdirəlayiq haldır.

Uşaq ədəbiyyatının təqdim və təbliğ olunması yönündə müəyyən reklam səciyyəsi daşıyan saytlar istisna olunmaqla, sırf elektron nəşr kimi bir neçəsinin fəaliyyətdə olduğunu görürük: balalar-az.com; bebe.az; sehrli dünya.com, e-eye.az və mercan.az saytları. Balalar-az.com saytı daha çox klassikaya müraciəti ilə diqqət çəkir. Belə ki, müxtəlif növ və janrlarda materialları ehtiva edən bu saytda klassik ədiblərimizin – C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, Y.V.Çəmənzəminlinin, M.Ə.Sabirin və başqalarının, o cümlədən tapmaca, bayatı, nəğmələr janrında müxtəlif seçilmiş nümunələrin səliqəli tədqimatı ilə qarşılaşırıq. Təbii ki, bu klassiklər heç vaxt ölməyəcək gözəl nümunələr yaradıblar. Amma ədəbiyyat burada bitmir və XX əsrin əvvəllərində yaranmiş ədəbiyyatla XXI əsrin uşağını böyütmək, formalaşdırmaq mümkün deyil. Amma neyləməli, görünür, günün təcrübəsi yetərincə olmayanda irsə bağlılıq qaçılmaz olur. Həm də elə bununla günün təcrübəsinə çevrilir. Digər saytlar daha çox müasir və yeni yazılmış nümunələrin yerləşməsinə yer ayırır. Bu yöndə isə təbii ki, həmişə peşəkarlığı qorumaq mümkün olmasa da çağdaşlığın dövriyyədə olması baxımından müqtədir addım kimi dəyərləndirilməlidir.

Təkliflər:

1. İlk növbədə, bütün digər məsələlərdə olduğu kimi, uşaq ədəbiyatı nəşrləri mexanizminin tənzimlənməsi üçün dövlət nəzarəti olmalı, bu sahə ciddi yanaşmanın predmetinə çevrilməlidir.

2. Nəşriyyatlar idxal etdikləri məhsula kommersiya maraqları səviyyəsindən yox, gələcəyimiz üçün atılan müqtədir addımın bir nümunəsi kimi baxmalıdır. Bunun üçün: a) ciddi, peşəkar uşaq ədəbiyyatı nümunələri yaradanlarla əməkdaşlıq eləməli; b) uşaqlardakı obrazlı yaddaşın möhkəmlənməsinə xidmət edən rəssamlıq işlərinə önəm verməli, mətnlə rəsm işlərinin harmonik tamlığı bərpa olunmalıdır. V.Q.Belinski yazırdı ki, “Uşaq nəticələr, sübutlar və məntiqi ardıcıllıq tələb etmir. Onun üçün obrazlar, rənglər və səslər lazımdır”. Kitabdan alınan təəssürat nə qədər güclü, təsirli olursa, uşaq yaddaşında, poetik və estetik duyumunda, həyatı dərkində bir o qədər rol oynayır.

3. Ciddi ədəbi nümunələr daim təbliğ olunmalı, çevrilib başqa ölkələrə yayımlanmaqla bahəm, həm də alternativ olaraq uğurlu ssenari mətnlərində yaşamını, funksionallığını davam etdirməlidir. Uşaq dünyası, bu dünyanın rəngləri, onları doğru-dürüst insan kimi yetişməsini şərtləndirən amillər televiziya verilişlərinin ana xəttini təşkil etməli, xüsusilə dilin təmizliyinin, şirinliyinin qorunmasına prinsipiallıqla yanaşılmalıdır.

4. Televiziya ilə birgə əməkdaşlığa yol olmalıdır, maraqlı uşaq filmləri çəkilib təqdim olunmalıdır. Uşaqlarımız hələ də “Sehrli xalat”, “Bir qalanın sirri” və “Qaraca qız” filmlərindəki uşağı seyr edirlər. İnternet əsrinin bütün əlçatmazlığı dəf edən qabiliyyəti qarşısında “Sehrli xalat” öz gücünü itirməyibmi? Bəs yeni dövrün qəhrəmanı kimdir? Olsun, lap cırtdan da olsun, amma yeni əsr uşağını cəlb edəcək səviyyədə. Biz cırtdanı bü günün çağdaşlığına proyeksiyalasaq o, uşaqlar üçün yenə də maraqlı olacaq. Məsələ macərəların kasadlığında, süjetlərin bəsitliyindədir.

5. Yazılan mətnlərdə, çəkilən cizgi filmlərində mətnə milli, ideya baxımından sağlam düşüncənin hopmasına diqqət edilməlidir. Yalnız bu halda, yad təsirlərdən qoruna, əndişələrimizi yenə bilərik.

Zənnimcə, bu təklifləri realizə etmək o qədər də çətin deyil. Burada sadəcə, yaradıcı şəxslə bahəm dövlət marağının, sifarişinin tandemi olmalıdır. Bir də hər şeyin mayasında dayanan: işə can yanğısı, ədəbi və milli təəssübkeşliyimiz. Bir uğurlu uşaq layihəmiz, bir layiqli uşaq verilişimiz onların sabahına istiqamətlənən əhəmiyyətli addımdır. Addım atmaq isə heç vaxt gec sayılmaz.

“Ədəbiyyat qəzeti”

• Hekayə haradadır?
• Azərbaycanı Türkiyənin əleyhinə çevirməkdə məqsəd nədir?
• Xalq artisti vəfat etdi

Похожие статьи

• Azərbaycan qadın ədəbiyyatı antalogiyası

  Azərbaycan qadını cəmiyyətdə uca tutulur Qədim türklərin soykökünü təşkil edən el və tayfa birləşmələri Yaxın Şərqdə yaşayan xalqlarla sıx iqtisadi,…

• Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı tarixi

  Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı nümunələrinin Türkiyə türkcəsində nəşri – gələcək uğurlara hədəflənmiş ədəbi əlaqələr – Mərziyyə Nəcəfova yazır Məmməd Aslan…

• Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi

  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi “Şeyx Sənan” müəllifi Hüseyn Cavid Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən sonra bir çox mənzumələr yazır. Bunlardan mənsur…

• Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi altı cilddə

  Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin üç cildinin təqdimatı olub – FOTOLAR Cilddə professor Məhərrəm Qasımlının şifahi xalq ədəbiyyatımızın ümumi mənzərəsini…

• Azərbaycan ədəbiyyatı qısa şəkildə

  Azərbaycan ədəbiyyatı/Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının qədim nümumələri Bu dövrdə rus və Qərb şərqşünasları və şairləri ilə yaxından tanış olan, onlardan…