Azrbaycan xalq cümhuri yyti

Müstəqil dövlətin atributu kimi, milli pul vahidinin buraxılması Cümhuriyyətin maliyyə siyasətinin mühüm uğuru idi. [42] 1918-ci ilin əvvəlindən Bakıda yeni kağız pullar — “Bakı bonları” buraxıldı (bu zamanadək tədavüldə “Nikolay” pulları və “Kerenski” pul vahidləri işlənirdi). Milli pul vahidinin möhkəmləndirilməsi, onun alıcılıq qabiliyyətinin qorunub saxlanması ilk vaxtlardan Hökumətin iqtisadi siyasətinin əsas məsələsi oldu. [42] Çünki milli valyuta inflyasiya şəraitində dövriyyəyə buraxılmışdı. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (azərb-ərəb. آذربایجان خالق جومهوریتی ‎) və ya Azərbaycan Demokratik Respublikası (özünüadlandırma: Azərbaycan Cümhuriyyəti [5] və ya Azərbaycan Respublikası [5] ), qısaca AXC və ya ADR — Azərbaycan xalqının Çar Rusiyasına qarşı milli azadlıq mübarizəsi nəticəsində, Birinci Dünya müharibəsi dövründə Şimali Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və Müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası. Paytaxtı əvvəlcə Gəncə, sonra Bakı şəhəri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların elliklə yaşadıqları ərazilər təqribən 150 min kv. km-ə bərabər idi. 1918-ci ildə Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlər meydana gəldikdə, əzəli Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsində Ermənistan Xalq Cümhuriyyəti yaradıldı. AXC Hökuməti, həmçinin, Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri və keçmiş İrəvan xanlığının paytaxtı olan İrəvanı da ermənilərə güzəştə getməyə və onu yeni yaradılan Ermənistan Xalq Cümhuriyyətinin “siyasi mərkəzi” kimi tanımağa məcbur oldu. Beləliklə, Cənubi Qafqaz respublikaları arasında sərhəd məsələləri qismən nizama salındıqdan sonra AXC Cənubi Qafqazdakı tarixi Azərbaycan torpaqlarının 113,9 min kv. km-ni əhatə edirdi. AXC-nin əhalisi 2.8 milyondan çox idi. [6]

آذربایجان خالق جمهوریتي
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Şüarı: Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!
!بیر کره یوکسلن بایراق، بیر داها ائنمز
Himni: Azərbaycan himni

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin 1919-cu il Paris Sülh Konfransında təqdim etdiyi rəsmi xəritəsinin rəngli versiyası.

• Müstəqillik
Ermənistan
Mübahisəli ərazilər ilə birlikdə:

Dövlət hakimiyyəti üç qoldan ibarət idi: Azərbaycan parlamenti, Hökumət, məhkəmə hakimiyyəti. Dövlət Parlamentin qəbul etdiyi qanun və qərarlar əsasında idarə olunurdu. Parlamentdə Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqlar, o cümlədən sayları çox az olan xalqlar da öz deputatları ilə təmsil olunmuşdular. İcra hakimiyyəti Hökumətə məxsus idi. Hökumət Parlament qarşısında cavabdeh idi. AXC Hökuməti 1918-ci il mayın 28-dən iyunun 16-dək Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın 17-dək Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920-ci il aprelin 28-dək Bakıda fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Paris Sülh Konfransının qərarına əsasən müstəqil dövlət kimi tanınmışdı. Dünyanın bir çox ölkələri ilə səfirlik və nümayəndəlliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər yaratmış, ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr, sazişlər bağlamışdı. AXC müstəqil məhkəmə sisteminin yaradılması sahəsində də mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 28-də beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan RSFSR-ın hərbi müdaxiləsi nəticəsində aradan qaldırıldı. Şimali Azərbaycan rus-bolşevik qoşunları tərəfindən işğal edildi və yenidən Rusiyaya tabe olundu. 1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dağılması nəticəsində, Azərbaycan xalqı Şimali Azərbaycanda dövlət müstəqilliyini yenidən bərpa etdi. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir.

Mündəricat

1 Tarix

1.1 1918-ci il
1.2 1919-cu il
1.3 1920-ci il

3.1 Xarici ölkələrin AXC-də yerləşən nümayəndəlikləri

6.1 Nəqliyyat

7.1 Dil
7.2 Təhsil
7.3 Səhiyyə

8.1 Təsviri sənət və memarlıq
8.2 Teatr
8.3 Musiqi
8.4 Ədəbiyyat
8.5 Mətbuat

9.1 28 aprel hadisəsi
9.2 Tədbirlər
9.3 Beynəlxalq vəziyyət
9.4 Əməliyyatın məxfiliyi
9.5 H.Sultanov ultimatumu
9.6 Bakının vəziyyəti
9.7 Hərbi təcavüz nəticəsində süqut

Əsas məqalə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi

1918-ci il

Əsas məqalələr: Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi və Azərbaycan bayrağı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsi

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının parçalanması şəraitində baş vermişdir. 1918-ci il may ayının 27-də artıq keçmiş Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün fövqəladə iclas çağırdı. Uzun sürən müzakirələrdən sonra Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərara alındı. Müvəqqəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının sədri vəzifəsinə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (Müsavat Partiyasının MK sədri), İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə isə Fətəli xan Xoyski (bitərəf) seçildi. [7]

1918-ci il may ayının 28-də Milli Şuranın birinci iclası keçirildi və iclasda Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması haqqında tarixi qərar qəbul edildi. Beləliklə, 100 ildən artıq fasilədən sonra Azərbaycanın Şərqi və Cənubi Zaqafqaziya hüdudlarında milli dövlətçiliyi bərpa olundu. Elə həmin iclasda yeni demokratik dövlətin yaranması faktını hüquqi cəhətdən təsbit edən “Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt” qəbul edildi. [8] [9]

1918-ci ilin yayında Azərbaycanda siyasi vəziyyət ikihakimiyyətliliklə səciyyələnirdi və istiqlaliyyət uğrunda mübarizə bu şəraitdə gedirdi. Azərbaycanın şərq hissəsində — Bakı və Bakı quberniyasında Bakı Xalq Komissarları Soveti fəaliyyət göstərirdi. [10] Bölgənin qərb hissəsi isə (Gəncə və Gəncə quberniyası) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milli hökumətinin hakimiyyəti altında idi. 4 iyunda Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası arasında Sülh və Dostluq müqaviləsini imzaladı və bir gün sonra, Türk ordusu Gəncəyə daxil oldu. [11] 1918-ci il iyun ayının 16-da Milli Şuranın üzvləri və Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti Tiflisdən siyasi vəziyyətin çox ziddiyyətli olduğu Gəncəyə köçdü. [12]

1918-ci il iyunun 17-də Milli Şura özünü buraxması haqqında qətnamə qəbul etdi və altı ay müddətində Azərbaycanın ali qanunverici orqanının — ümumi, gizli və birbaşa səsvermə əsasında seçilmiş Müəssislər Məclisinin çağırılması vəzifəsi irəli sürülmüşdü. Milli Şuranın müəyyən etdiyi müddət 1918-ci il dekabrın 16-da başa çatırdı. [13] İyunun 23-də Fətəli xan Xoyski Azərbaycan əhalisinə çağırışla müraciət etdi və milli hökumətin təsbit olunması üçün dost Türkiyənin dəstəyinin əhəmiyyətini vurğuladı. Elə həmin gün hökumət respublikanın bütün ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. Batum müqaviləsinə əsasən, Azərbaycan Cümhuriyyətinə kömək üçün Türkiyə ordusunun ümumi sayı 15 min nəfərə qədər olan 5-ci və 15-ci diviziyaları göndərildi. [14]

Hökumətin 24 iyun 1918-ci il tarixli qərarına əsasən, Azərbaycanın dövlət bayrağı kimi qırmızı fonda ağ aypara və səkkizguşəli ulduzun təsvir edildiyi qırmızı parçadan hazırlanmış bayraq qəbul olundu. [15] Noyabrın 9-da bu bayraq, ağ aypara və səkkizguşəli ulduzun təsvir olunduğu mavi, qırmızı və yaşıl rəngli bayraqla əvəz edildi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət bayrağının üç rəngi “türk milli mədəniyyətini, müasir Avropa demokratiyasını və islam sivilizasiyasını təmsil edirdi”. [16]

Bakını almış Qafqaz İslam Ordusunun şəhərdə fəxri keçidi

27 iyunda Qafqaz İslam Ordusunun Göyçay yaxınlığında Bakı Soveti qoşunları üzərində qələbə qazandı. Həmin gün Azərbaycan türk dilinin Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət dili elan olundu. İyulun 10-da Kürdəmir və Şamaxı Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad edildi. 25 iyulda Bakı Soveti tərəfindən ingilislərin Bakıya dəvət edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. 31 iyulda isə Bakı xalq Komissarları Şurasının süqutu baş verdi.

Avqustun 1-də Sentrokaspi Diktaturası və Bakı fəhlə və əsgər deputatları Soveti Müvəqqəti Komitəsi Rəyasət Heyəti Hökumətini yaratdılar. 1918-ci il avqust ayının 4-də Ənzəlidən gəlmiş polkovnik S. Stoksun komandanlıq etdiyi ilk Britaniya dəstəsi Bakıya girdi. [17] Avqustun 11-də Azərbaycan hökuməti ümumi səfərbərlik haqqında qərar qəbul etdi. [17]

Avqustun 26-da Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Osmanlı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu ilə Bolşevik-Daşnak-Bakı Soveti qüvvələri arasında Bakı döyüşü baş verdi. [17] Sonradan döyüşə Böyük Britaniya, Ermənistan və Rusiya qüvvələri də qoşulmuş və bu döyüş Qafqaz kampaniyasının son döyüşü olmuşdur. [17] Lakin Bakı döyüşü ilə gərginlik bitməmiş və hadisələr Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi ilə davam etmişdir. [18] [19]

Noyabrda Azərbaycan Milli Şurası bərpa olundu və Qori seminariyasının Azərbaycan bölməsi Qazaxa köçdü. [12] Noyabrın 17-si Azərbaycana müttəfiq qoşunlar daxil oldu. 7 dekabrda Azərbaycan parlamentinin açılışı oldu. Həmin ay Bakı Fəhlə Konfransı təşkilatı bərpa olundu və ümumi tətil keçirdi. Britaniya generalı Vilyam Montqomery Tomsonun F. Xoyskinin yaratdığı və 1918-ci il dekabrın 26-da parlamentin təsdiq etdiyi hökuməti müttəfiqlər komandanlığın hərtərəfli yardım edəcəyi haqqında bəyanat verdi. [12]

1919-cu il

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərtib etdiyi xarici passport

1919-cu il yanvarın 15-də Qarabağ general qubernatorluğu yaradıldı və Azərbaycan Cümhuriyyəti Silahlı qüvvələri Baş Qərargahının təşkili oldu. Fevralın 4-də verilən sorğularda əlaqədar hökumət üzvlərindən daxili işlər naziri Xəlil bəy Xasməmmədov, ərzaq naziri Konstantin Lizqar, ticarət və sənayə nazirinin müavini T.Səfərəliyev çıxış etdilər. [12] Hətta müxalifətin tələbi ilə hökumət başçısı F.Xoyskinin özü də parlament qarşısında çıxış etdi. Buna baxmayaraq Qara bəy Qarabəyov öz fraksiyası adından hökumətin izahatını qeyri-qənaətbəxş hesab etdi və təklif etdi ki, bir daha ona etimadsızlıq göstərilsin. Müsavat fraksiyası, bitərəflər və milli azlıqlar hökuməti müdafiə etdilər. Müsavatçılar müxalifəti bütün məsuliyyəti hökumətin üzərinə yıxmaqda günahlandırdılar. Partiyanın iclasında çıxış edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə qeyd etdi ki, bez və qorodovoylarla bağlı etimadsızlıq məsələsi qoymaq olmaz. Nəyin bahasına olursa-olsun hökuməti yıxmaq daha çox, Azərbaycan müstəqilliyinin düşmənlərinə sərfəlidir. [12]

Fevralın 25-də hökumətin başçısı F.Xoyski səhhətini əsas gətirərək, səlahiyyətlərini təhvil verməsi haqqında bəyanatla çıxış etdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təklifi ilə parlament bu istefanı müzakirəsiz qəbul etdi. F.Xoyski yeni hökumət yaradılanadək icra hökumətinə rəhbərlik etdi. Yeni hökumətin təşkil olunması, namizədliyi İttihad Partiyasından başqa bütün fraksiyalar tərəfindon müdafiə edilən Müsavat fraksiyasının üzvü Nəsib bəy Yusifbəyliyə tapşırıldı. [20]

1919-cu il mayın 28-də Azərbaycan nümayəndə heyəti ABŞ prezidenti Vudro Vilsonla görüşə bildi. [21] O, azərbaycanlılara cənubi Qafqaz xalqları konfederasiyası ideyasını müzakirə etməyi məsləhət gördü; Millətlər cəmiyyətinin himayəsinə veriləcək ölkə kimi konfederasiya böyük dövlətlərdən birinin himayəçiliyinə ümid edə bilərdi. [21] İyunun 11-də hökumətin Dövlət Müdafiə Komitəsinin təşkili haqqında qərar verildi. [22] 1919-cu il iyunun 13-də Bakıda zəhmətkeşlərin ingilis qoşunlarının Azərbaycanda saxlanılmasına qarşı yönəlmiş izdihamlı mitinqi oldu. [23] Bir gün sonra, Dövlət Müdafiə Komitəsi tərəfindən Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan edildi. [12] 27 iyunda “Ərazi bütövlüyünün birlikdə qorunması haqqında” Azərbaycan-Gürcüstan müqaviləsinin Parlament tərəfindən təsdiq olundu. [12]

Avqustda Azərbaycan Parlamenti tərəfindən Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanunun qəbulu oldu. [24] 19 avqustda İngiltərə-İran müqaviləsinə görə İran Azərbaycana olan ərazi iddialarından əl çəkdiyini bəyan etdi və ingilislər Bakını tərk etməyə başladılar. [25] Noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistanın tərəflər arasında baş verən bütün münaqişələrə son qoyulmasını və sərhəd məsələlərinin sülh yolu ilə həll edilməsini nəzərdə tutan müqavilənin imzalanması oldu. Dekabrda “Müsavat” partiyasının II qurultayından sonra, Parlament tərəfindən hökumətin yeni tərkibi təsdiq edildi. [26]

1920-ci il

Bakıda Qızıl Ordunun və zəhmətkeşlərin etiraz nümayişi

Sovet Rusiyası tərəfindən təhlükə getdikcə artırdı. Buna görə də 1920-ci il yanvarın 2-də RSFSR xalq xarici işlər komissarı Georgi Çiçerin ağqvardiyaçı Anton Denikin ordusuna qarşı hərbi ittifaq bağlamaq təklifilə xarici işlər naziri F.Xoyskiyə göndərdiyi nota, Azərbaycanı Rusiyanın daxili münaqişələrə cəlb etmək və bununla da gələcəkdə Azərbaycanı işğal etmək üçün nəzərdə tutulan siyasi manevrədən başqa bir şey deyildi. [27] Çiçerin notasının əsas məqsədini düzgün başa düşən Azərbaycan xarici işlər naziri F.Xoyski, bu təklifi Azərbaycanın Rusiyanın daxili işlərinə müdaxiləsi kimi qiymətiləndirərək rədd etdi. [28] F.Xoyski özünün 1920-ci il 14 yanvar tarixli cavab məktubunda məhz bu faktı vurğulayırdı ki, Denikin məsələsi Rusiya dövlətinin daxili işidir və Azərbaycan suveren dövlət kimi başqa suveren dövlətin daxili işlərinə müdaxiləyə yol verə bilməz. Bununla da nazir, müstəqil Azərbaycanın daxili işlərinə qarışmamağı tələb etdi. [29]

Yanvarın 11-də Paris Sülh Konfransında Lord Corc Kerzonun təklifi ilə müttəfiqlərin Ali Şurası aşağıdakı məzmunda qərar qəbul etdi: “Müttəfiq və birləşmiş dövlətlər Azərbaycan və Gürcüstan hökumətlərini de-fakto səviyyəsində birgə tanıyırlar”. [30] Az sonra Yaponiya Ali Şuranın 11 yanvar tarixli qərarına qoşuldu. Yanvarın 13-də ABŞ-ın Parisdə səfiri Valles Britaniya və Fransanın Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliyini de-fakto tanıması və onlara yardım göstərməyə hazırlaşmaları barədə Vaşinqtona məlumat verdi. [31]

Hökumətin siyasətinə qarşı onun bəzi üzvləri də müxalifətçi mövqe tutdular. Əsas mübarizə liberal xəttin tərəfdarı daxili işlər naziri Məmmədhəsən Hacınski ilə radikal tədbirlər tərəfdarı xarici işlər naziri F.Xoyski arasında haş verdi. Radikallar qalib gəldilər və 1920-ci il fevralın 18-do Məmmədhəsən Hacınski daxili işlər naziri vəzifəsindən getdi və “Müsavat” partiyasını üzvü Mustafa bəy Vəkilov daxili işlər naziri təyin edildi. 1920-ci il martın 23-də Əhməd bəy Pepinov nazir səlahiyyətlərindən əl çəkdi. Bu hadisə, vəziyyəti mürəkkəbləşdirdi. Pepinovun ardınca aprelin 9-da digər sosialist nazir Camo bəy Hacınski də istefa verdi. Sosialistlər fraksiyasının üzvlərinin və İttihad nümayəndələrinin getməsi hökumət böhranını kəskinləşdirdi. Hökumətdə qalan müsavatçılar artıq Nazirlər Kabinetinin süqutunun qarşısını almaq iqtidarında deyildilər. [32] Beləliklə, müstəqillik mövqeyində duran bütün siyasi qüvvələrin səmərəli işbirliyinə bəslənilən ümidlər özünü doğrultmadı. Sovet təhlükəsinə qarşı mübarizə üçün ümumi platlforma hazırlamaq mümkün olmadı, nəticədə Sovet qoşunlarının Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşması haqqında alınan ilk xəbərlər hökumətin dağılmasına gətirib çıxartdı. [33]

XI Ordunun ön dəstələri artıq aprelin 27-ə keçən gecə, Bakıdakı kommunistlərin çıxışlarının başlanmasına qədər, planı əvvəlcədən Serqo Orconikidzenin fəal iştirakı ilə Mixail Tuxaçevski və qərargahın rəisi S.A.Puqaçovun rəhbərliyi altında Qafqaz cəbhəsi qərargahı tərəfindən hazırlanmış Bakı əməliyyatına həyata keçirilməsinə başladı. [34] Qafqaz cəbhəsi komandanlığının 490 No-ü 1920-ci il aprel tarixli direktivinə əsasən XI Ordunun komandanı Mixail Karloviç Levandovski aprelin 27-də Azərbaycan sərhəddini keçməli və ən qısa müddətdə Bakı quberniyası ərazisini tutmalı idi. [35]

Bakıda Qızıl Ordu, 1920-ci il may.

Aprelin 27-də saat 1-ə 5 dəqiqə işləmiş, Azərbaycan parlamentinə ultimatum verilməsindən 12 saat əvvəl Anastas Mikoyan, Q.Cəbiyev və Qəzənfər Musabəyovun da olduğu “III Beynəlmiləl” zirehli qatarı Samur körpüsündən keçdi və yol boyu qəflətən yaxalanmış azsaylı və pərakəndə Azərbaycan Ordusu hissələrinın müqavimətini qırmaqla Bakıya hərəkət etdi. İki saatlıq qanlı döyüşlərdən sonra zirehli qatarlar Yalama stansiyasını ələ keçirdilər. Stansiyanı 4 top və 10 pulemyotla Quba polkunun 2 alayı, süvari divizionu (300-ə qədər qılınc), jandarm dəstəsi (200 nəfərə yaxın) qoruyurdular. Bu döyüşdə Sovet əsgərlərinin 6 nəfəri öldürüldü və 8 nəfəri yaralandı. [36]

Süvari — dağ divizionu (3 top), kürd batalyonunun 2 rotasının (2 top), gücü ilə mühafizə olunan Xudat stansiyası yaxınlığında 1 N-li Azərbaycan zirehli qatarının qırmızı zirehli qatarların irəliləməsini dayandırmaq üçün yeni cəhdi də uğursuzluqla qurtardı. [37] Sovet zirehli qatarlarının hərəkətini gecikdirmək məqsədilə geri çəkilən əsgərlər Xaçmaz stansiyası yaxınlığında körpünü yandırdılar və yol dəyişdiricisini sıradan çıxardılar. Lakin yanğın tezliklə söndürüldü, dəyişdirici düzəldildi və bundan sonra zirehli qatarlar əslində heç bir müqavimətə rast gəlmədən Bakıya hərəkət etdilər. [38] Sonuncu qısamüddətli döyüş Xırdalan və Biləcəri stansiyaları arasında baş verdi və bundan sonra Azərbaycan zirehli qatarı Keşlə, sonra isə Bakı stansiyasından uzaqlaşdı. Aprelin 27-də axşam saat 11-də Biləcəri stansiyası sovet zirehli qatarları tərəfindən tutuldu, səhər saat 4-də isə “III Beynəlmiləl” zirehli qatarı Bakı stansiyasına gəldi. Aprelin 30-da XI Ordunun əsas hissələri şəhərə daxil oldular. Onların irəliləməsi zamanı başda Xəlil Paşa olmaqla yerli əhali içərisində təbliğat aparan və əhalini Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağıran türk zabitləri qrupu Sovet qoşunlarına fəal kömək edirdi. Həmin gün 7-ci süvari diviziyasının hissələri Şamaxı və Ağsuya daxil oldular, mayın 1-də isə Azərbaycan hissələrinin müqavimətini aradan qaldıran sovet zirehli qatarları Gəncə stansiyasını ələ keçirdilər. [39]

Mayın 1-də Volqa-Xəzər hərbi donanmasının gəmiləri Bakı limanına daxil oldular. Mayın 3-də və 4-də Lənkəran və Astaraya hərbi dəniz desantlar çıxarıldı. [40] Mayın 5-də XI Ordunun süvari dəstələri Qazaxa, mayın 7-də Yevlax rayonlarına daxil oldular. 1920-ci il mayın ortalarında XI Ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, demək olar ki, bütün ərazisini nəzarət altına aldı. [41] Beləliklə, Rusiya müdaxiləsi nəticəsində milli Azərbaycan hökumətinin hakimiyyəti devrildi.

Hökumət və siyasət

Əsas məqalələr: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti

1918-ci il 28 mayda Milli Şura Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci hökumət kabinəsini təşkil etməyi Milli Şuranın üzvü, bitərəf Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Bir saatlıq fasilədən sonra yığılan Milli Şuranın iclasında Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə Cümhuriyyətin ilk Hökuməti təsdiq edildi. İlk Hökumətdə vəzifələr aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: Fətəli xan Xoyski — Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri; Xosrov bəy Sultanov — hərbi nazir; Məmmədhəsən Hacınski — xarici işlər naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli — maliyyə və xalq maarifi naziri; Xəlil bəy Xasməmmədov — ədliyyə naziri; Məmməd Yusif Cəfərov — ticarət və sənaye naziri; Əkbər ağa Şeyxülislamov — əkinçilik və əmək naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov — yollar, poçt və teleqraf naziri; Camo bəy Hacınski — dövlət nəzarəti naziri. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin ilk təsis iclası 1918-ci il dekabr ayının 7-də Bakıda Tağıyev qız məktəbində oldu. [43] Azərbaycan parlamentinin qanunvericilik və mərkəzi dövlət orqanlarını formalaşdırmaq, onların səlahiyyətini müəyyən etmək funksiyasından başqa bu və ya digər orqanın hesabatını dinləyib, onlar haqqında müvafiq qərar qəbul etmək, eləcə də ali dövlət nəzarətini həyata keçirmək funksiyaları var idi. [43] Parlament iclaslarının gündəliyindən xeyli hissəsi bu məsələlərə həsr edilmiş və bu barədə xüsusi qərarlar qəbul olunmuşdu. [43]

Azərbaycan Milli Şurası və Hökumətinin həyata keçirmək istədiyi tədbirlərin “həddindən çox demokratik” istiqamətindən narazı qalan Azərbaycan burjuaziyası və mülkədarlarının müəyyən dairələrinin təsirilə Nuru paşa Azərbaycan Milli Şurası və Hökumətini şübhə ilə qarşıladı. [42] İyunun 16-da Gəncəyə gələn Azərbaycan Milli Şurasının iyunun 17-də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə iki iclası keçirildi. [42] Azərbaycan Milli Şurası iyunun 17-də Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ikinci hökumət kabinəsinin tərkibini təsdiq etdi. İkinci Hökumətə Fətəli xan Xoyskidən başqa Məmmədhəsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xosrov bəy Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa Aşurov, Əbdüləli bəy Əmircanov və Musa bəy Rəfiyev daxil oldular. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti Bakıya köçdükdən sonra, 1918-ci il oktyabrın 6-da Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci Hökumətdə dəyişikliklər edildi və vəzifələr aşağıdakı qaydada yenidən bölüşdürüldü. [42] Fətəli xan Xoyski — Nazirlər Şurasının sədri; Behbud xan Cavanşir — daxili işlər naziri vəzifəsi ilə yanaşı ticarət və sənaye naziri vəzifəsini də icra edir; Əlimərdan bəy Topçubaşov — xarici işlər naziri; Məmməd Həsən Hacınski — maliyyə naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli — xalq maarifi naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov — yollar naziri; Xosrov bəy Sultanov — əkinçilik və dövlət əmlakı naziri; Ağa Aşurov — poçt və teleqraf naziri; Xəlil bəy Xasməmmədov — ədliyyə naziri; Xudadat bəy Rəfibəyli — xalq səhiyyəsi naziri; Musa bəy Rəfiyev — himayədarlıq və dini etiqad naziri; İsmayıl xan Ziyadxanov — hərbi işlər üzrə müvəkkil; Əbdüləli bəy Əmircanov — dövlət müfəttişi. [42]

Dekabrın 26-da Fətəli xan Xoyski üçüncü hökumət kabinəsinin proqramı və tərkibi barədə Parlamentdə çıxış etdi. [42] Müzakirələrdən sonra Parlament Fətəli xan Xoyski Hökumətinə etimad göstərdi. Hökumətdə Fətəli xan Xoyski Baş nazir portfeli ilə yanaşı xarici işlər naziri vəzifəsini də tutdu. Üçüncü Hökumət kabinəsində Xəlil bəy Xasməmmədov — daxili işlər naziri; İ.Protasov — maliyyə naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov — yollar naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli — maarif və dini etiqad naziri; Aslan bəy Səfikürdski — poçt-teleqraf və əmək naziri; Səməd bəy Mehmandarov — hərbi nazir; Rüstəm xan Xoyski — himayədarlıq naziri; Yevsey Gindes — xalq səhiyyəsi naziri; Mirzə Əsədullayev — ticarət və sənaye naziri; Məmmədhəsən Hacınski -dövlət nəzarəti naziri; Konstantin Lizqar — ərzaq naziri; Xosrov bəy Sultanov — əkinçilik və dövlət əmlakı naziri; Teymur bəy Makinski — ədliyyə naziri vəzifələrini tutdular. [42]

Dördüncü hökumət kabinəsinin təşkili Nəsib bəy Yusifbəyliyə tapşırıldı. [42] 1919-cu il martın 14-də o, yeni yaratdığı kabinənin üzvlərini Parlamentə təqdim etdi. Nəsib bəy Yusifbəyli təşkil etdiyi Hökumətdə Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri vəzifələrini tutdu. Digər vəzifələr aşağıdakı kimi bölündü: Əliağa Həsənov — maliyyə naziri; Ağa Əminov — ticarət və sənaye naziri; Məmməd Yusif Cəfərov — xarici işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov — yollar naziri; Camo bəy Hacınski — poçt və teleqraf naziri; Səməd bəy Mehmandarov — hərbi nazir; Viktor Klenevski — himayədarlıq naziri; Abram Dastakov — səhiyyə naziri; Rəşid xan Qaplanov — maarif və dini etiqad naziri; Aslan bəy Qardaşov — əkinçilik və dövlət əmlakı naziri; Nəriman bəy Nərimanbəyli — dövlət nəzarəti naziri; Aslan bəy Səfikürdski — ədliyyə və əmək naziri; X.Amaspür — portfelsiz nazir. Sonradan Məmmədhəsən Hacınski daxili işlər naziri olmuşdur. [42]

1919-ci il dekabrın 22-də özünün ikinci, Cümhuriyyətin isə sayca beşinci hökumət kabinəsini təşkil edən Nəsib bəy Yusifbəyli həmin Hökumətə 1920-ci il martın axırına qədərbaşçılıq etdi. [42] Nəsib bəy Yusifbəylinin Hökumətində Fətəli xan Xoyski — xarici işlər naziri; Səməd bəy Mehmandarov- hərbi nazir; Məmməd Həsən Hacınski — daxili işlər naziri; Xəlil bəy Xasməmmədov — ədliyyə naziri; Rəşid xan Qaplanov — maliyyə naziri; Həmid bəy Şaxtaxtinski — maarif və dini etiqad naziri; Əhməd bəy Pepinov — əkinçilik və əmək naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov — yollar naziri (eyni zamanda, müvəqqəti olaraq ticarət, sənaye və ərzaq naziri); Camo bəy Hacınski — poçt və teleqraf naziri; Musa bəy Rəfiyev — səhiyyə və himayədarlıq naziri; Heybətqulu bəy Məmmədbəyov — dövlət nəzarəti naziri vəzifələrini tutdular. 1920-ci il fevralın 18-dən Mustafa bəy Vəkilov daxili işlər naziri və Məmməd Həsən Hacınski — ticarət, sənaye və ərzaq naziri, martın 5-dən isə Nurməmməd Şahsuvarov -maarif və dini etiqad naziri vəzifələrini tutmuşlar. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti on bir fraksiyadan və bu üzvlərdən ibarət idi:

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Həsən bəy Ağayev
Nəsib bəy Yusifbəyli
Xəlil bəy Xasməmmədov
Məmmədhəsən Hacınski
Abbasqulu Kazımzadə
Musa bəy Rəfiyev
Cavad bəy Məlikyeqanov
Mehdi bəy Hacınski
Mehdi bəy Hacıbababəyov
Rəhim bəy Vəkilov
Şəfi bəy Rüstəmbəyli
Hacı Səlim Axundzadə
Mustafa Mahmudov
Asəf bəy Şıxəlibəyov
Abuzər bəy Rzayev
Əhməd Həmdi Qaraağazadə
Ağa Əminov
Nəriman bəy Nərimanbəyli
Mirzə Sadıq Axundzadə
Müseyib bəy Əxicanov
Mustafa ağa Vəkilov
Məmmədbağır Şeyxzamanlı
Məhəmməd Əli Rəsulzadə
Murtuza Axundov
Rza bəy Axundov
Məmmədrza ağa Vəkilov
Cəlil bəy Sultanov
Əşrəf bəy Tağıyev
Məmməd Yusif Cəfərov
Mirzə Əsədullayev
Yusif Əhmədzadə
Baxış bəy Rüstəmbəyov
Fətəli xan Xoyski
Ağa bəy Səfərəliyev
Əsədulla Əhmədov
Ağa Aşurov
Qulamhüseyn bəy Kazımbəyov
Mir Hidayət bəy Seyidov

Qara bəy Qarabəyov
Mir Yaqub Mehdiyev
Qazı Əhməd bəy Məmmədov
Cəmil Lənbəranski
Bəhram bəy Vəzirov
Sultan Məcid Qənizadə
Həmdulla əfəndi Əfəndizadə
Zeynal bəy Vəzirov
Heybətqulu Məmmədbəyli
Əli bəy Zizikski
Qara bəy Əliverdilər
Əsəd bəy Əmirov
İsgəndər bəy Axundov
Ağa bəy Səfərəliyev
Yusifəli Əliyev

Aslan bəy Qardaşov
Hacı Molla Əhməd Nuruzadə
Muxtar əfəndi Əfəndizadə
Qərib Kərimoğlu
Bayram Niyazi Kiçikxanlı
Qasımoğlu Hacı Əli
Abdulla əfəndi Qabulov
Hacı Hüseyn Əfəndiyev

Səməd ağa Ağamalıoğlu
Əliheydər Qarayev
Qasım bəy Camalbəyov
Hacı Kərim Sanılı
Əhməd bəy Pepinov
Camo bəy Hacınski
Rza bəy Qaraşarlı
Aslan bəy Səfikürdski
İbrahim Əbilov
Bağır Rzayev
Vladislav Bakradze
Əkbər ağa Şeyxülislamov
İbrahim İsmayılzadə
Abbas bəy Atamalıbəyov

Bəhram bəy Axundov
Behbud xan Cavanşir
Əbdüləli bəy Əmircanov
Əhməd bəy Ağayev

Əlimərdan bəy Topçubaşov
Səməd bəy Mehmandarov
Xudadad bəy Məlikaslanov
Baba bəy Qəbulzadə

Abdulla bəy Əfəndizadə

Viktor Klanevski
Vasili Kravçenko
Serqey Remizov
Fyodor Kotilevski
M.N Vinoqradov

Lorens Kun
Moisey Quxman
Stanislav Vonsoviç
Vasil Kujim
Vladimir Ollonqren
Nikolay Mixaylov
?. Dubrovski

Arşak Paronyan
Yervan Taqionosov
İsak Xocayev
Stepan Taqionosov
Georgi Şahnazarov

Arşak Malxazyan
Xoren Amaspür
Poqos Çubaryan
Abqar Papyan
Aleksandr Ter-Azaryan
Bogdan Balayans
İ. Papyan

Parlamentdə fəaliyyət göstərən fraksiya və qruplar arasında ən iri və aparıcı fraksiya milli mənafelərin daşıyıcısı olan Müsavat fraksiyası idi. Bu fraksiya, demokratik bitərəflər qrupu ilə birlikdə, Parlamentin və Hökumətin fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirir, milli mənafe ilə bağlı bütün qanun və qərarların qəbul edilməsində həlledici rol oynayırdı. [42] Parlamentdə ikinci iri fraksiya İttihad fraksiyasına məxsus idi. Bu fraksiya 1919-cu ilin dekabrına qədər milli-demokratik cərəyana qarşı müxalifətdə olmuş və Hökumətlərin təşkilində iştirak etməmişdir. [42] Parlamentdə ifrat solçu mövqedən çıxış edən fraksiyalardan biri də sosialistlər bloku idi. [42] Onlar Azərbaycanın Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasına birləşdirilməsini, yalnız Qırmızı ordunun Azərbaycana əsl azadlıq gətirə biləcəyini, iqtisadi və sosial islahatların yalnız sosializm quruluşu şəraitində mümkün olacağını təbliğ edirdilər. [42] Bu blok Şimali Azərbaycanı yenidən işğal etməyi qarşısına məqsəd qoymuş bolşeviklərin əlaltısı rolunu oynayırdı. [42] Ermənilər Parlamentdə iki fraksiya ilə təmsil olunsalar da, əslində bir mövqedən çıxış edir və ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına haqq qazandırmaq üçün bütün imkanlardan istifadə edirdilər. [42] Sovet işğalı reallaşdıqda erməni fraksiyaları bolşeviklərin tərəfinə keçdilər. [42]

Parlamentin 17 aylıq fəaliyyəti dövründə 145 iclası keçirilmişdir. Yetərsay olmadığı üçün iclaslardan 15-i baş tutmamışdır. [42] Qalan 130 iclasdan ikisi tarixi (Azərbaycamn istiqlalının və Bakının azad olunmasının 1-ci ildönümləri münasibətilə 1919-cu il 28 may və 15 sentyabr tarixli iclasları); dördü təntənəli (rus inqilabının 2-ci və 3-cü ildönümləri münasibətilə 1919 və 1920-ci il martın 12-də, Azərbaycanın Gürcüstanla hərbi əməkdaşlıq müqaviləsinə həsr olunmuş 1919-cu il 27 iyun və Paris sülh konfransı tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması münasibətilə 1920-ci il 14 yanvar iclasları); ikisi isə fövqəladə iclaslar (Ermənistanın Gürcüstana müharibə elan etməsi ilə əlaqədar 1918-ci il 20 dekabr tarixli və Azərbaycanla Gürcüstan arasında iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müqavilələrin təsdiqi münasibətilə 1920-ci il 17 mart tarixli) olmuşdur. [42] Qalan iclaslarda ölkənin daxili və xarici siyasəti, iqtisadiyyat və maliyyə vəziyyəti, qanunvericilik aktlarının müzakirəsi və qəbulu, ordu quruculuğu və s. məsələlər müzakirə olunmuşdur. Müzakirəyə çıxarılan qanun layihələri, bir qayda olaraq, yalnız üçüncü oxunuşdan sonra qəbul edilirdi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin fəaliyyəti dövründə müzakirəyə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılmış, onlardan təxminən 230-u qəbul edilmişdir. [42] Parlamentin fəaliyyəti onun Nizamnaməsi rolunu oynayan “Azərbaycan Parlamentinin nakazı (təlimatı)” ilə tənzimlənirdi. [42]

Parlamentdə 11 komissiya fəaliyyət göstərirdi: maliyyə-büdcə komissiyası; qanunvericilik təklifləri komissiyası; Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirmək üzrə mərkəzi komissiya; mandat komissiyası; hərbi komissiya; aqrar məsələlər komissiyası; sorğular üzrə komissiya; təsərrüfat-sərəncamverici komissiya; ölkənin məhsuldar qüvvələrindən istifadə üzərində nəzarət komissiyası; redaksiya komissiyası və fəhlə məsələləri üzrə komissiya. [42]

Xarici siyasət

Əsas məqalə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Birinci Dünya Müharibəsinin başa çatması ilə müşayiət edilən gərgin diplomatik mübarizə şəraitində yarandı və fəaliyyət göstərdi. Siyasi məzmunda Azərbaycan ideyasını dünyaya təqdim edənlər 1920-ci ildə diplomatik baxımdan bu ideyanın Versal Ali Şurası tərəfindən beynəlxalq təsdiqlənməsinə nail oldular. [44] Məhz belə bir şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliyinin 1920-ci ildə Versal Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanınması 1919-cu ilin payızından etibarən dəyişən siyasi vəziyyətlə yanaşı, Azərbaycan diplomatiyasının mühüm uğuru, onun Paris Sülh Konfransındakı say etibari ilə kiçik olan heyətinin böyük qələbəsi idi. Lakin Birinci Dünya Müharibəsindən sonra formalaşan yeni geosiyasi proseslər Azərbaycan millətinin bu tarixi nailiyyətdən yetərincə faydalanmasına imkan vermədi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelində ölkə daxilində gedən siyasi proseslərin, məhəlli ziddiyyətlərin nəticəsi kimi deyil, dünya siyasətində baş verən mürəkkəb diplomatik çəkişmələrin nəticəsi kimi süqut etdi. [45]

Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin təmin edilməsi Xalq Cümhuriyyəti diplomatiyasının çıxış nöqtəsini təşkil etmişdir. Bu baxımdan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, onun diplomatiyasının ən mühüm xidmətlərindən biri Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların milli hüdudlarının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı idi. [46] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra xarici ölkələrə mühacirət etmiş cümhuriyyət xadimləri, ayrı-ayrı ziyalıların dünyanın müxtəlif ölkələrində nəşr etdirdikləri əsərlər 1918–1920-ci illərdə həyata keçirilmiş Azərbaycan diplomatiyasının bir sıra qaranlıq səhifələrini aydınlaşdırmağa imkan verir. [47] [48]

Xarici ölkələrin AXC-də yerləşən nümayəndəlikləri

Ukrayna nümayəndəliyinin binası və Mirzəbəyov qardaşlarının malikanəsində yerləşən Ukrayna Milli Şurası. İstiqlaliyyət, 8

Ölkə	Nümayəndənin adı	Ünvan
ABŞ	Konsul Randolf	Krasnovodskaya küçəsi, 8
Belçika	Konsul Ayvazov	Qorçakovskaya küçəsi, 19
Böyük Britaniya	Vitse-konsul Qevelke	Kladbişenskaya küçəsi, 11.
Danimarka	E.F. Bisrinq	Birjevaya küçəsi, 32. Elektriçeskaya Sila şirkətinin binası
Ermənistan	Diplomatik nümayəndə Q.A. Bekzadyan	28 May küçəsi, 5
Finlandiya	Konsul Veqelius	Balaxanı ərazisi. Nobel qardaşlarının ofisi
Fransa	Konsul Emelyanov	Vodovoznaya küçəsi
Gürcüstan	Diplomatik nümayəndə N.S. Alışbey	Politseyskaya küçəsi, 20
İran	Konsul Saad-Ül Vəzirov	Qubernskaya küçəsi,
İsveç	Konsul R.K. Vander-Plouq	Qubernskaya küçəsi
İsveçrə	Konsul Klatü	Birjevaya küçəsi, 14
İtaliya	Konsul Enriko Ensom	Molokanskaya küçəsi, 35.
Litva	Konsul Vintsas Kreve-Mitskeviçyus	Pozenovskaya küçəsi, 15
Polşa	Konsul S. Rılski	Politseyskaya küçəsi, 15
Ukrayna	Konsul Qolovan	İstiqlaliyyət küçəsi, 8. Mirzəbəyov qardaşlarının evi
Yunanıstan	Konsul Kussis	Qoqolevskaya küçəsi

Əsas məqalələr: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu və Qafqaz İslam Ordusu

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin təşkilinə Cümhuriyyətin elan edildiyi gündən başlanmışdı. Yeni yaradılacaq ordunun əsasını Müsəlman korpusu təşkil edirdi. Ordu quruculuğuna rəhbərlik üçün ilk Hökumət kabinəsinin tərkibində Hərbi Nazirlik də nəzərdə tutulmuş və Xosrov bəy Sultanov hərbi nazir təsdiq edilmişdi. [49] Lakin bu kabinənin buraxılması ilə hərbi nazir vəzifəsi də ləğv edilmiş və Azərbaycanda ordu quruculuğu prosesinə rəhbərlik Hökumətin qərarı ilə Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru Paşaya həvalə olunmuşdu. [50] Hökumət strukturunda isə Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı ilə əlaqələri nizamlayacaq hərbi işlər üzrə baş müvəkkil vəzifəsi təsis olunmuş və İsmayıl xan Ziyadxanov bu vəzifəyə təsdiq edilmişdi. Azərbaycan Hökumətinin 1918-ci il 3 iyul tarixli qərarı ilə 19 yaşı tamam olmuş vətəndaşlar hərbi çağırışın yerinə yetirilməsinə cəlb olunurdular. [51] 1918-ci il iyunun 26-da Hökumətin qərarı ilə Müsəlman korpusu Əlahiddə Azərbaycan korpusu adlandırıldı və onun ştat cədvəlində qismən dəyişiklik edildi. General-leytenant Əliağa Şıxlinski korpusun komandiri kimi vəzifəsini yenə də davam etdirdi. [42]

1920-ci il bolşevik işğalı ərəfəsində Azərbaycan ordusunun əsas döyüş hissələri və birləşmələri aşağıdakılar idi: 8 alaydan i ibarət iki piyada diviziyası, 3 alaydan ibarət süvari diviziyası və iki topçu briqadası. [42] Bunlardan başqa, ordunun bir sıra yardımçı hissə, bölmə və müəssisələri də var idi. [42] Hər bir piyada alayı 3 tabordan, hər bir tabor isə dörd piyada bölüyündən və bir pulemyot bölüyündən təşkil edilmişdi. [42] Hər pulemyot bölüyünün tərkibində 8 pulemyot var idi. Bundan başqa, hər alayda bir süvari kəşfiyyat bölüyü, bir piyada kəşfiyyat bölüyü, bir istehkam bölüyü, bir rabitə-telefon bölüyü və bir qeyri-nizami bölük var idi. [42] Alayların ştat tərkibi onların hamısında eyni deyildi. [42] Süvari alayları üç süvari bölüyündən, pulemyot bölüyündən, təlim və rabitə komandalarından ibarət idi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti obyektiv çətinliklər üzündən hərbi-dəniz qüvvələrinin təşkilinə 1919-cu ilin sonlarında başladı. [52] 1918-ci ilin sentyabrında Bakının Sentrokaspi diktaturası və ingilis müdaxiləçilərindən təmizlənməsi ərəfəsində buradakı əsas hərb gəmiləri -“Qars”, “Ərdəhan” və “Astrabad” Petrovsk-Porta aparılmışdı. 1918-ci ilin noyabrında Bakını zəbt edən ingilis hərbi qüvvələri adları çəkilən gəmiləri geri qaytarsa da, onları Azərbaycan Hökumətinə verməmiş, öz nəzarətində saxlamışdı. [53] Cümhuriyyət Hökuməti bir neçə dəfə həmin gəmilərin Azərbaycana qaytarılması barədə vəsatət qaldırmışdı. Belə ki, xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərov 1919-cu il avqustun 4-də Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının komandanı, ingilis generalı D.Şatelvorta müraciət edərək, paytaxtın və dəniz sərhədlərinin mühafizəsi, dövlətin ərazi bütövlüyünün qorunması üçün bir neçə hərb gəmisinin Azərbaycana verilməsini xahiş etmişdi. [52] Xəzərdəki hərbi-dəniz qüvvələrinin əsas hissəsi Denikinin tabeliyində olsa da, silahları sökülmüş bəzi hərb gəmiləri, o cümlədən “Qars”, “Ərdəğan” və “Astrabad” 1919-cu il sentyabrın əvvəllərində Azərbaycan Hökumətinin sərəncamına keçmişdi. [52]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti donanmasına daxil olan Ərdəhan kanoner qayığı

1919-cu il oktyabrın 1-də “Astrabad” hərb gəmisinin heyəti təsdiq edildi. [53] Gəminin kapitanı vəzifəsinə azərbaycanlı mütəxəssis Kitabçızadə təyin edildi. [53] “Ərdəğan” gəmisinin komandiri vəzifəsi isə kapitan Həsən Çilingərzadəyə tapşırıldı. Dekabrın 5-də “Qars” və “Ərdəğan” gəmiləri heyətlərinin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün xüsusi komissiya yaradıldı. 1920-ci ilin əvvəllərində hərbi dəniz qüvvələrinin tərkibində 8 ədəd 75 mm-lik və 100 mm-lik toplarla təchiz edilmiş “Qars” və “Ərdəğan” hərb gəmiləri, “Astrabad”, “Göytəpə”, “Araz”, “Nargin” köməkçi gəmiləri, “Orion” nəqliyyat gəmisi, silahlarla təchiz edilmiş “Puşkin” buxar gəmisi və bir neçə kater var idi. [53] 1920-ci ildə xaricdən saatda ən azı 23 dəniz mili sürətilə hərəkət edən 6 ədəd katerin, 47 mm-lik və ya 57 mm-lik topla, 2 ədəd mina qurğusu ilə silahlanmış 12 ədəd katerin, həmçinin sualtı qayıqlarla döyüş üçün nəzərdə tutulmuş, iki topla təchiz edilmiş, saatda 26–36 dəniz mili sürətilə hərəkət edən katerin alınması planlaşdırılmışdı. [52] Düşmən gəmilərinin dənizdən hücumlarının qarşısının alınması üçün mina düzən gəminin, çox da böyük olmayan 6 ədəd sualtı gəminin, mövcud hərb gəmilərinin döyüş imkanlarını artırmaq üçün müxtəlif çaplı 92 ədəd topun alınması da nəzərdə tutulmuşdu. Lakin Bakı əməliyyatı bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi. [52]

Hərbi-hava qüvvələrinin təşkilinin zəruriliyini nəzər alaraq, hərbi nazirlik bu işə ən əvvəl müvafiq kadrlar hazırlanmasından başladı. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov 1919-cu il yanvarın 22-də Azərbaycanın Gürcüstandakı nümayəndəsi Məmməd Yusif Cəfərova məktubla müraciət edərək, azərbaycanlıların Tiflisdəki Aviasiya məktəbinə göndərilməsinin mümkünlüyünü öyrənməsini xahiş etdi. [42] Azərbaycan-Gürcüstan hərbi əməkdaşlıq müqaviləsi (1919) bağlandıqdan sonra Azərbaycandan bir qrup əsgər və zabit Gürcüstana ezam olundu. [42] Onlardan 9 nəfəri hərbi təyyarəçi peşəsinə yiyələnməli idi. [42] Kapitan Firidun Mirzə Qacar, praporşiklər Əlihüseyn Dadaşov, Teymur Mustafayev, Gəncinski, Həsənzadə və Qaraşarov həmin zabitlərdən idi. [42] Milli ordunun hərbi-hava strukturunun formalaşdırılmasından əvvəl onun rəhbərliyi müəyyənləşdirildi. Hərbi nazirin 1919-cu il 19 avqust tarixli əmri ilə podporuçik Teymur xan Əfşar Aviasiya dəstəsinin rəis müavini təyin edildi. [42] Dəstə birbaşa Baş ərkani-hərbə tabe idi. [42] 1919-cu il sentyabrın 14-də Aviasiya dəstəsinin ştatı təsdiq olundu. Ştatda 5 zabit, 4 məmur, 54 nizami əsgər və 4 qeyri-nizami əsgər var idi. [42]

Milli kadrlara olan ehtiyacın ödənilməsi üçün hərbi nazirlik 1920-ci ildə Azərbaycanda hərbi təyyarəçilər məktəbi açmağı qərara aldı. [42] Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov 1919-cu il noyabrın 27-də xarici işlər nazirliyinə məktub yazaraq, Aviasiya məktəbində tədrisin təşkili üçün İngiltərədən və İtaliyadan təcrübəli mütəxəssislərin dəvət olunması imkanlarının öyrənilməsini xahiş etdi. [42] Lakin 1920-ci ilin əvvəlindən hərbi şəraitin mürəkkəbləş məsi və Aprel işğalı (1920) hərbi-hava qüvvələrinin möhkəmləndirilməsi sahəsindəki işləri yarımçıq qoydu. [42]

İnzibati bölgü

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin inzibati-ərazi vahidləri

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisi haqqında ilk dəfə İstiqlal bəyannaməsində bəhs edilmişdi. [42] Həmin sənəddə göstərilirdi ki, Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanı əhatə edən Azərbaycan tamhüquqlu müstəqil dövlətdir. [42] Lakin yenicə yaranmış Cənubi Qafqaz respublikalarının əraziləri və sərhədlərinin konkretləşdirilməsi ciddi problemlərlə qarşılaşdı. Azərbaycan və Erməni Milli Şuraları arasında sərhəd məsələləri üzrə danışıqların nəticəsi Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il 29 may tarixli iclasında müzakirə edildi. Səs çoxluğu ilə İrəvan Ermənistan Respublikasına güzəşt edildi və onun paytaxtı kimi tanındı. [42] Həmin qərar qəbul olunarkən hər iki respublikanın gələcəkdə konfederasiya şəklində birləşəcəyi, Ermənistanın Qarabağın dağlıq hissəsinə olan əsassız iddiadan əl çəkəcəyi və başqa məsələlər nəzərə alınmışdı. [42] İrəvan quberniyasında, Qarayazıda olan Azərbaycan hərbi hissələrinin 24 saat müddətində oradan çıxarılması haqqında ultimatum verdilər, azərbaycanlılara qarşı yeni soyqırımları həyata keçirməyə başladılar və bununla, həmin əraziləri zor gücünə ələ keçirməyə cəhd göstərdilər. [42]

Azərbaycanla Gürcüstan arasında da sərhəd mübahisələri vardı.Gürcüstan hökuməti keçmiş Tiflis quberniyasına daxil edilmiş Azərbaycan torpaqlarını — Borçalı, Qarayazı və Sığnax mahallarını Azərbaycana qaytarmaqdan boyun qaçırdı. [42] Gürcü silahlı qüvvələri alman hərbi dəstələri ilə birləşərək, 1918-ci il iyunun əvvəllərində Borçalıya daxil oldular. Ayın 14-də Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi azərbaycanlıların məskunlaşdığı Borçalıya və digər ərazilərə birləşmiş gürcü-alman hərbi qüvvələrinin yeridilməsinə qarşı nota verdi, sərhəd məsələsinin siyasi yolla həll olunmasını təklif etdi. [42] Gürcüstan hökuməti buna razılıq vermədi. Cənubi Qafqaz respublikaları arasındakı ərazi mübahisələri daha kəskin şəkil almağa başladı. [42] Buna görə də həmin problemin beynəlxalq İstanbul konfransında müzakirə edilməsi qərara alındı. [42] 1918-ci ilin noyabrında Əlimərdan bəy Topçubaşovun Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı nümayəndələrinə göndərdiyi xüsusi memorandumda Azərbaycanın ərazisi müəyyənləşdirilirdi. [42] Bu məsələ daha geniş şəkildə Paris sülh konfransındakı Azərbaycan sülh nümayəndəliyinin tələblərində də əks olunmuşdu. [42] Həmin sənədə əsasən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti aşağıdakı əraziləri əhatə edirdi: Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə birlikdə Bakı qəzası, Cavad qəzası, Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası, Quba qəzası, Lənkəran qəzası); Yelizavetpol quberniyası (Yelizavetpol qəzası, Cavanşir qəzası, Nuxa qəzası, Ərəş qəzası, Şuşa qəzası, Qaryagin qəzası, Zəngəzur qəzası, Qazax qəzası (bu ərazinin üçdə birini təşkil edən dağlıq hissəsi Azərbaycan və Ermənistan arasında mübahisəli ərazi kimi qalırdı)); İrəvan quberniyası (Naxçıvan qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası, Sürməli qəzası, habelə Yeni Bəyazid qəzası, Eçmiədzin və Aleksandropol qəzalarının bir hissəsi); Tiflis quberniyası (Borçalı qəzası, Tiflis və Sığnaq qəzalarının bir hissəsi); Zaqatala mahalı; Dağıstan vilayəti (Kür və Samur nahiyələrini əhatə edən ərazinin bir hissəsi, habelə Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaqla, Qaytaq-Tabasaran qəzasının bir hissəsi). Bundan başqa, Azərbaycan Cümhuriyyəti Tiflis quberniyasındakı Axaltsixe qəzasının Batum, xüsusən Qars əyalətlərini də öz ərazisinə daxil etməyə xüsusi əhəmiyyət verirdi. [42]

Lakin ərazi məsələlərini dinc yolla həll etmək mümkün olmadı. Birinci Dünya Müharibəsində məğlub olan Osmanlı İmperiyası hərbi qüvvələrini Cənubi Qafqazdan çıxaran kimi ermənilər daha da fəallaşdılar, ərazi iddiası ilə 1918-ci ilin sonunda Gürcüstanla apardıqları müharibə nəticəsində Borçalı mahalında Loru mahalını və onun ətraflarını zəbt etdilər. [42] Ermənistan Azərbaycanın tarixi torpaqlarına olan iddialarını həyata keçirmək üçün Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan və digər ərazilərdə soyqırımlarını daha da genişləndirdi. [42] Naxçıvanda bu siyasətin qarşısını almaq üçün 1918-ci ilin noyabrında Araz Türk Cümhuriyyəti yaradıldı və bu Cümhuriyyət sonra Cənub-Qərbi Qafqaz Türk Cümhuriyyəti ilə birləşdirildi. [42] Cənubi Qafqaz dövlətləri arasındakı ərazi mübahisələrini müzakirə etmək üçün, nəhayət, 1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə konfrans çağırıldı. Lakin konkret nəticə verməyən Tiflis konfransı da iyunda işini dayandırdı. [42] Son dərəcə mürəkkəb beynəlxalq və daxili vəziyyətə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazi və sərhəd məsələlərinə həyati əhəmiyyət verirdi. [42] Cümhuriyyət Hökuməti Cənubi Qafqazdakı bütün tarixi Azərbaycan torpaqlarını öz nəzarəti altında saxlamağa çalışırdı. [42] 1920-ci ilin ünvan — təqvimində Xarici İşlər Nazirliyinin təqdim etdiyi xəritə və məlumatlar əsasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ərazisini əks etdirən cədvəl nəşr olunmuşdu: [42]

Ərazinin adı	Kv. kilometr	Qeyd
Bakı quberniyası	39075,15	Mübahisəsiz ərazi
Gəncə quberniyası	44371,29
Zaqatala mahalı	3992,54
1 İrəvan quberniyası	9858,69
Cəmi	97297,67
2 İrəvan quberniyası	7913,17	Mübahisəli ərazi
3 Tiflis quberniyası	8685,13	Mübahisəli ərazi
Cəmi	16598,30
Yekun	113895,97

1 İrəvan quberniyasının mübahisəsiz ərazisinə daxildir: Şərur-Dərələyəz qəzasının I və II polis sahələri; Naxçıvan qəzasının I, II, III və IV polis sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının I və II polis sahələri.
2 İrəvan quberniyasının mübahisəli ərazisinə daxildir: İrəvan qəzasının I, II, III və IV poIis sahələri, Eçmiədzin qəzasının II və III polis sahələri; Sürməli qəzasının I, II və III polis sahələri; Yeni Bəyazid qəzasının III polis sahəsinin bir hissəsi;
3 Mübahisəli zonanın tərkibinə Tiflis quberniyasının aşağıdakı hissələri daxildir: Tiflis qəzasının II və III polis sahələri; Sığnaq qəzasının polis sahəsi; Borçalı qəzasının I, II, III və IV polis sahələrinin bir hissəsi.

İqtisadiyyat

Əsas məqalələr: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti iqtisadiyyatı, Azərbaycan rublu, və Azərbaycan manatı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 manatlıq əskinası

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iqtisadi platformasında mülkiyyət plüralizmi-dövlət mülkiyyəti, xüsusi, şəxsi, səhmdar, bələdiyyə mülkiyyəti və digər mülkiyyət formalarının inkişafı üçün bərabər imkanlar yaradılması nəzərdə tutulurdu. [42] Bolşevizmdən fərqli olaraq, Cümhuriyyət liderləri fabrik, zavod, torpaq və digər əsas istehsal vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyəti rədd etmirdilər. [42] Əksinə, hesab edirdilər ki, “bu cür mülkiyyəti tamamilə aradan qaldırmaq indiki vəziyyətdə insanların şəxsi təşəbbüs qüvvətini zorakı olaraq aradan götürür”. [42]

Mövcud olduğu 23 ay ərzində Cümhuriyyət Hökuməti bir sıra cari təsərrüfat məsələlərinin həllində mühüm uğurlar qazanmışdı. Azərbaycanda neft sənayesi ağır vəziyyətdən çıxarılmış, dağıdılmış Bakı — Batum neft kəməri bərpa olunmuş, Bakı – Culfa dəmiryolu inşası davam etdirilmiş, Kür çayı üzərində körpü salınmış, Azərbaycan Dövlət Bankı yaradılmış, milli pul nişanları buraxılmış, Xəzər dəniz gəmiçiliyi inkişaf etdirilmişdi. [42]

Müstəqil dövlətin atributu kimi, milli pul vahidinin buraxılması Cümhuriyyətin maliyyə siyasətinin mühüm uğuru idi. [42] 1918-ci ilin əvvəlindən Bakıda yeni kağız pullar — “Bakı bonları” buraxıldı (bu zamanadək tədavüldə “Nikolay” pulları və “Kerenski” pul vahidləri işlənirdi). Milli pul vahidinin möhkəmləndirilməsi, onun alıcılıq qabiliyyətinin qorunub saxlanması ilk vaxtlardan Hökumətin iqtisadi siyasətinin əsas məsələsi oldu. [42] Çünki milli valyuta inflyasiya şəraitində dövriyyəyə buraxılmışdı. [42]

Hökumət həm əvvəlki dövrdən miras qalan, həm də respublikanın mövcudluğu dövründə baş verən inflyasiyaya qarşı mübarizə aparmalı olurdu. Bu məqsədlə müstəqil dövlətin maliyyə, vergi, bank-kredit sistemi yaradıldı. [42] 1919-cu ilin sentyabrında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Dövlət Bankı açıldı. [42] Maliyyə Nazirliyinin 1919-cu il 20 iyul tarixli qərarı ilə əmtəələrin sərbəst ixracına nail olunması nəzərdə tutulurdu; Parlament xəzinəyə müəyyən rüsum (ixrac olunan xammalın dəyərinin 25 faizi qədər) keçirmək şərti ilə xammal ixracına icazə verilməsinə dair qanun qəbul etdi. Xaricə gizli yolla gümüş, qızıl, platin aparılmasına görə məsuliyyət məsələsinə baxıldı. [42] Qüvvədə olan 1914 il 15 noyabr tarixli qanunun 1919-cu il 20 oktyabr tarixli qanunla əvəz edilməsi, bu sahədə məsuliyyəti artırdı. [42] Ölkənin sərhədləri daxilində mal mübadiləsini tənzimləmək məqsədilə 1919-cu ilin avqust ayından Azərbaycana xaricdən gətirilən bir sıra zinət şeylərinə müvəqqəti olaraq xüsusi gömrük tarifləri tətbiq olundu. [42] Eyni zamanda daxili bazarı tənzimləmək məqsədilə Azərbaycandan kənara göndərilən əmtəələr üçün yeni müvəqqəti gömrük qaydalarının tətbiq edilməsi haqqında qanun qəbul edildi. [42] Hökumət çevik vergi siyasəti yeridir, dövlət xərclərinin ixtisar edilməsi istiqamətində tədbirlər görürdü. [42] Bu məqsədlə xaricdən ölkəyə gömrüksüz gətirilən malların siyahısı müəyyənləşdirilmiş (bu siyahıya 200-dən çox məhsulun adı daxil edilmişdi), xarici sərmayəçilərə və Azərbaycana sərmayə qoymaq arzusunda olanlara güzəştli şərtlərlə Bakı bonları təklif olunmuşdu. [42]

Azərbaycan Hökumətinin xarici iqtisadi fəaliyyətində reallaşdırmağa çalışdığı başlıca vəzifələrdən biri əhalinin zəruri mallara olan ehtiyacını təmin etməkdən və xəzinənin gəlirlərini artırmaq üçün əlavə mənbələr axtarıb tapmaqdan ibarət idi. Belə əlavə mənbələrdən biri də gömrük gəlirləri idi. [42] Bu və ya digər məhsulun xaricə satışına icazə verilməsi və ya onun qadağan edilməsi zamanı həmin məhsulun əhali üçün nə dərəcədə gərəkli olması, Hökumətə nə qədər gəlir gətirməsi halları diqqətlə nəzərə alınırdı. [42] Hökumətin hazırladığı 1919-cu il 20 fevral tarixli qanun layihəsi ilə xaricə konyak, üzüm və tut spirtinin ixracına icazə verilirdi (Cümhuriyyət dövründən qabaq xaricə spirtli içkilərin satışı qadağan olunmuşdu. Bu da təsərrüfatların və Hökumətin maliyyəsinə olduqca mənfi təsir göstərmişdi). [42] Hökumət hesab edirdi ki, xaricə spirt satışında nəinki dövlət xəzinəsi və araq çəkməklə məşğul olan adamlar, həmçinin bütün əhali maraqlıdır. [42] Öz təsərrüfat məhsulları olan üzümü və tutu şərab zavodlarına satmaq onlara əlverişli idi. [42] Bu qanun layihəsini işləyib hazırlayarkən Hökumət onu da nəzərdə tuturdu ki, əhali üçün spirt ancaq texniki və tibbi məqsədlər üçün zəruridir. [42] Xaricə satışına icazə verilən 85 dərəcəli konyak spirti və 40–45 dərəcəyə qədər olan üzüm və tut spirti isə bu məqsəd üçün yaranır. [42]

Cümhuriyyətin xarici iqtisadi əlaqələrinin formalaşması baxımından Gürcüstanla bağlanan müqavilə mühüm əhəmiyyətə malik idi. [42] 1918-ci il dekabrın 26-da bir illik müddətə bağlanan bu müqaviləyə əsasən, böyük ehtiyac olan məhsulların, bu respublikaların tələbatları çərçivəsində gömrük vergiləri qoyulmadan alınıb-satılmasına, habelə Gürcüstan əhalisinin və dəmir yolunun ehtiyacları üçün müəyyən hədd həcmində neft, mazut, kerosin və yağların rüsumsuz ixracına icazə verilirdi. [42] Müqavilədə göstərilirdi ki, gürcü əhalisi üçün kerosin buraxılması 1 milyon puddan, neft və neft məhsullarının ümumi satışı isə 20 milyon puddan çox olmamalıdır. [42] Gürcüstanın bəzi məhsullarının (daş kömür, meşə materialları və s.) neftin dəyərinin 1/10 hissəsi həcmində Azərbaycana gömrüksüz satılması nəzərdə tutulurdu. [42] Müqaviləyə görə, alman məhsulların başqa ölkələrə satışına icazə verilmirdi. [42] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Rusiya ilə iqtisadi əməkdaşlığa da böyük əhəmiyyət verir, neft, pambıq və başqa ixrac məhsulları üçün Rusiya bazarının əhəmiyyətini nəzərə alırdı. [42] 1920-ci il martın 30-da Sovet Rusiyası və Azərbaycan birgə komissiyasının iclasında ticarət müqaviləsi imzalanmışdı. [42] Lakin Rusiya Azərbaycanı qane edə biləcək bir sıra şərtlər vəd etsə də, onlara əməl etmədi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də neft sənayesi iqtisadiyyatın əsas sahəsi sayılırdı, çünki bu zaman neft dünyanın ən önəmli hərəkətverici qüvvəsi idi. Odur ki, Parlament və Hökumət neft hasilatı və emalının vəziyyətini vaxtaşırı təhlil edir, dünya neft bazarını öyrənirdi. Təbii sərvət iqtisadi inkişaf üçün maddi baza olsa da, iqtisadi qüdrət və gücün təbii sərvətdən asılılığının həmişəlik olmadığı və gələcəkdə dəyişəcəyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istinad etdiyi başlıca iqtisadi müddəalardan biri idi. [42]

Digər tərəfdən, fəhlə və dövlət qulluqçularının məvacibinin həcminin dəfələrlə qaldırılması haqqında Hökumətin qəbul etdiyi qərarlar büdcədə böyük kəsir yaradırdı və bu kəsirin də ödənməsi tarif normalarının artırılması və əlavə kağız pulların kəsilməsi hesabına həyata keçirilirdi. [42] Bütün bunlar həm də bahalığa və inflyasiyaya, zehmətkeşlərin sosial vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb olurdu. [42] Sosial-iqtisadi sahədə xeyli işlər görülsə də, fəhlə məsələsinin, eləcə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varlığı üçün ən vacib məsələlərdən olan aqrar məsələnin həll olunmaması əhalinin vəziyyətini pisləşdirirdi. [42] Bundan istifadə edən sosialistlər fraksiyası və Azərbaycan Kommunist Partiyası əhali içərisində narazılığı artırmaq üçün öz pozuculuq fəaliyyətlərini daha da genişləndirmiş və Bakı əməliyyatı ərəfəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsi üçün əlverişli zəmin yarada bilmişdilər. [42]

Nəqliyyat

1918-ci il oktyabrın 30-da Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı idarəsinin fəaliyyəti bərpa edildi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ərəfəsində ölkədə quru və su yolları, xüsusən də dəmir yolu və boru kəmərləri nəqliyyat əlaqələrində mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə dəmir yollarının ümumi uzunluğu 954,2 km idi. Onun 498,2 km-i Bakı — Böyük Keşik, 87,8 km-i Biləcəri — Yalama, 189,2 km-i Uluxanlı — Culfa, 51,2 km-i Ələt — Zubovka, 27,1 km-i Bakı — Balaxanı, Sabunçu – Suraxanı xətlərinin payına düşürdü. Həmin dövrdə iqtisadi və ticarət əhəmiyyətli şose və torpaq yolların sıx şəbəkəsi də mövcud idi. Bu tipli yolların ümumi uzunluğu 4169,1 km, o cümlədən şoseləşdirilmiş yolların uzunluğu 1507,3 km idi. [42]

Yollar Nazirliyi dəmir yolu nəqliyyatını sahmana salmaq üçün parovoz və vaqon parkının təmiri, yeni nəqliyyat vasitələrinin alınması, dəmir yolu qulluqçularının məvaciblərinin artırılması, onlara güzəştli şərtlərlə ərzaq verilməsi, parovoz maşinistlərinə və onların köməkçilərinə həqiqi hərbi xidmətdən möhlət verilməsi, dəmir yolu stansiyalarının qaydaya salınması, mühafizəsinin təmin edilməsi və s. kimi mühüm tədbirlər gördü. [42] Bütün bu tədbirlər tezliklə öz bəhrəsini verdi. Artıq 1919-cu il iyulun 15-dən Bakı — Batum istiqamətində gündə 4 cüt qatarın, həmin ilin sonundan isə Bakı — Port-Petrovsk (Mahaçqala) istiqamətində də ciddi qrafik üzrə gündə 4 cüt qatarın hərəkəti təmin edildi. [42]

1918-ci il oktyabrın 30-da Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı idarəsinin fəaliyyəti bərpa edildi. [42] Ticarət gəmiləri ilə Bakı ilə Port-Petrovsk, Salyan, Lənkəran limanları arasında sərnişin və yük daşınması təşkil edildi. Hökumətin ciddi səyləri nəticəsində 1919-cu ildə Bakı-Batum neft kəməri də bərpa edilib istifadəyə verildi. [42] 1919-cu ilin avqust ayında ingilis qoşunları Azərbaycandan çıxdıqdan sonra Bakı limanı və ticarət donanması da Cümhuriyyət Hökumətinin sərəncamına keçdi, ölkənin ticarət gəmiləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bayrağı altında üzməyə başladılar. [42]

Azərbaycan Hökuməti şose yollarının bərpası üçün 1919-cu il fevralın 17-də Yollar Nazirliyinin sərəncamına 1 milyon manat kredit ayırdı. Həmin il aprelin 24-də isə bilavasitə Yevlax-Şəki şose yolunun təmiri və seldən qorunması üçün bənd tikilməsinə 210 min manat vəsait verildi. Hökumət nəqliyyat vasitələrinin təmiri və normal istismarı məsələlərini daim diqqət mərkəzində saxlayırdı. 1919-cu il aprelin 28-də Bakıda avtomobillərin ilkin təmiri və avtomobil zavodunun saxlanması üçün 175 min manat vəsait ayrıldı. [42] Həmçinin, Yollar Nazirliyinə tapşırıldı ki, avtomobil zavodunun gəliri və xərcləri haqqında əsaslı məruzə hazırlasın. [42] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olduqca çətin və mürəkkəb şəraitdə həyata keçirdiyi tədbirlərlə ölkədə nəqliyyatın işini, əsasən, qaydaya sala bildi. Dəmir yolu və su nəqliyyatı, neft kəmərinin istismarı dövlət xəzinəsinə gəlir gətirməyə başladı. [42]

Demoqrafiya

Əsas məqalə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti təxmini_əhalisisi

Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrindən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasınadək olan dövrdə Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisinə qarşı yeritdiyi ayrıseçkilik siyasəti, deportasiyalar və soyqırımları nəticəsində Şimali Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibi, sayı və yerləşməsi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirildi, burada yaşayan azərbaycanlıların sayı xeyli azaldı. [42] Rusiya işğalından sonra ermənilərin müxtəlif ölkələrdən kütləvi şəkildə Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi etnik-siyasi vəziyyətə ciddi təsir göstərmiş, azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarından deportasiyası həyata keçirilmişdir. [42] Əlimərdan bəy Topçubaşovun Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı nümayəndələrinə təqdim etdiyi xüsusi memorandumda Cənubi Qafqazın 237055 kv. km-lik ərazisində 7667370 nəfərin yaşadığı qeyd olunurdu ki, onların da etnik tərkibi belə idi: 3306000 (43,1%) müsəlman, 1786000 (23,3%) erməni, 1641000 (21,4%) gürcü. [42] Həmin sənədə əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərazisində 2353000 nəfər yaşayırdı ki, bu da Cənubi Qafqaz əhalisinin 30,7%-nə bərabər idi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin Paris sülh konfransına təqdim etdiyi sənədlərə görə isə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin həqiqi hakimiyyəti altında olan ərazi Cənubi Qafqaz ərazisinin 38%-ni, Azərbaycan hakimiyyətinin yayıldığı ərazilərlə birlikdə isə 60,7%-ni əhatə etdiyi bildirilirdi. Göstərilən sənədlərdə məhz həmin ərazi müvafiq olaraq Cənubi Qafqazın əhalisi də hesablanmışdı. [42] Paris sülh konfransına təqdim olunmuş sənədlərə əsasən, ümumiyyətlə, Cənubi Qafqazın əhalisi 8081668 nəfərdən ibarət idi. Onların 4617671 nəfəri (57,1%) Azərbaycanda yaşayırdı. [42] Azərbaycan əhalisinin 75,4%-ni (3481889 nəfər) azərbaycanlılar, 17,2%-ni (795312 nəfər) ermənilər, 0,6%-ni (26585 nəfər) gürcülər, 6,7%-ni (310885 nəfər) başqa xalqların nümayəndələri təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti ölkə əhalisinin sayı və etnik tərkibinin müəyyənləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Əhali haqqında daha bir məlumat Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ünvan-təqvimində xüsusi cədvəl halında dərc edilmişdi. [42]

Göstərilən cədvəldən istifadə edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, həmin cədvəl 1917-ci il üçün Qafqaz təqvimi əsasında tərtib edildiyinə görə, faktiki olaraq, 1916-cı ilə aid olan vəziyyəti əks etdirir. [42] Digər tərəfdən, bu cədvəlin özündə də türk-müsəlman əhalinin sayı təhrif edilirdi. [42] Bundan əlavə, cədvəldə verilən rəqəmlər Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların elliklə yaşadığı bütün ərazilərə deyil, qonşuların iddia irəli sürmədiyi mübahisəsiz ərazilərə aiddir. [42] Cədvəldə, eyni zamanda, Tiflis quberniyasına aid mübahisəli ərazi və orada yaşayan azərbaycanlı əhalinin sayı da öz əksini tapmamışdır. [42] Beleliklə, aşağıda göstərilən cədvəl 1916-cı ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mübahisəsiz ərazisində yaşayan əhalinin, o cümlədən azərbaycanlıların sayını əks etdirir: [42]

1918-ci ildə Bakıda sakinlər su rasiyonunu almaq üçün sıraya düzlənirlər

Ərazi	Müsəlmanlar		Ermənilər		Gürcülər		Ruslar		Başqaları		Cəmi
Ərazi	Mütləq say	%	Mütləq say	%	Mütləq say	%	Mütləq say	%	Mütləq say	%	Cəmi
Bakı quberniyası (şəhər əhalisi)	47866	66,2	5.663	7,8	–	–	3788	5,2	15192	2,1	72509
Bakı quberniyası (kənd əhalisi)	693391	86,4	37258	4,6	30	0	68847	8,5	3711	0,5	803237
Bütün Bakı quberniyası (şəhər rəisliyi daxil olmadan)	741257	85,0	42921	4,9	30	0	72635	8,1	18903	2,0	875746
Bakı şəhər rəisliyi	198391	48,8	77166	19,0	8974	2,2	104599	26,0	16699	4,0	405829
Bütün Bakı quberniyası (şəhər rəisliyi ilə birlikdə)	939648	73,5	120087	9,3	9004	0,7	177234	13,8	35602	2,7	1281575
Bütün Gəncə quberniyası	797880	62,5	418859	32,9	1030	0,1	36777	2,9	20585	1,6	1275131
Bütün Zaqatala mahalı	85136	91,84	2530	2,73	4664	5,03	326	0,35	42	0,05	92698
İrəvan quberniyasının bir hissəsi	129586	61,0	80530	38,0	96	0,04	593	0,24	1653	0,72	212458
Bütün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üzrə, cəmi	1952250	68,2	622006	21,4	14794	0,6	214930	7,5	57882	2,3	2861862

Dil

Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan dövlət dili məsələsi yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin diqqət mərkəzində idi. Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə o zaman türk dili adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. [42] Həmin qərar Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə Azərbaycanın ikiyə bölünməsindən sonra ana dilinin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk sənəddir. [42] Qeyd edilməlidir ki, dövlət dili haqqında qərar Hökumətin Gəncəyə köçdükdən sonra qəbul etdiyi ilk qərarlardan biridir. [42]

Azərbaycan dilinin sözün əsl mənasında dövlət dili kimi işlənməsi təcrübəsi geniş şəkildə ilk Azərbaycan Parlamentinin dilində əksini tapmışdır. [42] Dövlət idarələrində müəyyən müddət ərzində rus dilinin işlənməsinə də icazə verilməsi Parlamentə aid deyildi. [42] Ona görə də Parlamentdə dillərin işlənməsi məsələsi, təbii olaraq, qanunverici hakimiyyətin, Parlament üzvlərinin öhdəsinə buraxılmışdı. [42] Parlamentin istifadə etdiyi dil dövlət dili statusuna malik Azərbaycan türkcəsi idi. Qeyri-yerli Parlament nümayəndələri çıxışların rus dilində olmasını təklif etdikdə, Parlamentin iclaslarından birində bu məsələ ayrıca müzakirə olunmuş və bu xüsusda qərar qəbul edilmişdi. Qərara əsasən, Parlamentin rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi elan olunmuş, digər millətlərin nümayəndələrinin rus dilində çıxış etmələri məqbul hesab edilmişdi. Bununla belə, rəsmi sənədlərin hamısı dövlət dilində tərtib edilirdi. [42]

Təhsil

Əsas məqalə: Cümhuriyyət tələbələri

Xalq təhsili və maarifləndirmə üzrə ilk nazirlik Azərbaycanda Xalq Maarifi Nazirliyi 1918-ci ildə may ayının 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti tərəfindən təsis edilib. [54] Nazirlər Şurasının qərarı ilə 30 iyun 1918-ci ildə üç şöbədən (ümumi orta təhsil, ali və orta-ixtisas təhsili, peşə məktəbləri) ibarət strukturu təsdiq edilib. Maarif naziri isə sonradan AXC hökumət başçısı olan Nəsib bəy Usubbəyov olub. Xalq təhsili sahəsində ilk önəmli tədbir məktəblərin milliləşdirilməsi oldu, bu, təhsilin doğma Azərbaycan türk dilinə keçirilməsi idi. [54] Bununla da ilk dəfə olaraq azərbaycanlı uşaqların doğma dildə təhsil alma hüququ qanuniləşdirildi.

Xalq Maarifi Nazirliyi 1919–20-ci il tədris ilinin əvvəlindən Ali ibtidai məktəblərin bütün siniflərinin və orta tədris məktəblərinin üç sinifinin milliləşdirilməsini qərara aldı. [54] 1918-ci il 7 sentyabr fərmanı ilə bütün Ali ibtidai məktəblərdə qeyri-müsəlman tələbələr üçün dini və onların ana dili tədrisi tətbiq edilib. [54] Bu təlimlərin tədrisi üzrə xərcləri dövlət öz üzərinə götürüb. Bakı şəhəri milli məktəblərin inspeksiyasında və Bakı quberniyasında 1918–19-cu tədris ilində 76 rus – bunlardan Bakıda 30, əyalətlərdə isə 46 məktəb var idi. [54] Onlardan 51-i dövlət, qalan 25-i isə şəhər, neft-sənayeçiləri qurultayına məxsus idi və özəl sayılırdı. [54]

Xalq maarif naziri yəhudi məktəblərinin rəhbəri Y.Baysband və F.Şapiroyanın təşkil etdikləri yəhudi dili, yəhudi xalqının tarixi və yəhudi ədəbiyyatının tarixi kurslarına dinləyiciləri yazdırmağa icazə verdi. [54] Dərslər 20 oktyabr 1918-ci ildə başlayıb. [54] 1918-ci ilin oktyabr ayında Yəhudi Milli Şuranın nəzdində fəaliyyət göstərən məktəblərdə 700 nəfər təhsil alır, 24 müəllim çalışırdı. Bu məktəblər hər ay 10 min rubl məbləğində dövlət tərəfindən subsidiyalaşdırılırdı. [54] Azərbaycan dövləti tərəfindən alman koloniyalarında fəaliyyət göstərən məktəblər də dəstəklənirdi. Alman koloniyalarında tədris keçən müəllimlərin hər birinə 1918 və 1919-cu ildə inspeksiya tərəfindən hər ay 90 rubl ödənilirdi. [54]

1918-ci ildə Səhiyyə Nazirliyi təsis edilir, bu nazirliyə rəhbərlik isə Musa bəy Rəfiyevə həvalə edilir. [54] Bu illərdə Bakı və Gəncə kimi şəhərlərdə onlarla yeni aptek və xəstəxana açılır. [54] 1919-cu ildə tibb fakültəsi də olan Bakı Dövlət Universitetinin əsası qoyulub, kafedranın ilk rəhbəri görkəmli cərrah, professor Vasili Razumovski (1920-ci ilə qədər) olur. [54] Burada, həmçinin tibbin tarixi də tədris edilirdi. Qısa bir müddət ərzində Razumovskinin rəhbərliyi altında Xüsusi Hazırlıq Komissiyası yaradılır. [54] Bu ilin avqust ayında qəbul imtahanları təşkil edilir və beləliklə də ilk tələbələr – gələcək həkimlərin qrupu yığılır. [54] 1922-ci il avqust ayının 2-də tibb fakültəsinin ilk 29 məzunu arasında yalnız üç azərbaycanlı – A.Ələkbərov, Ceyran Sultanova və sonradan elmlər doktoru və professor olan Adilə Şahtaxtinskaya olub. [54]

Xalq təhsili məsələləri ilə məşhur müəllim Əlicabbar Orucəliyevin başçılıq etdiyi Bakı Şəhər Dumasının tədris şöbəsi də məşğul olurdu. [54] 1919-cu ilin 15 iyul tarixli iclasında Şəhər Dumasının şəhər məktəblərinin müəllimləri üçün 1600 rubl təqaüd təyin etdi. [54] Bu istiqamətdə Bakı neft-sənayeçiləri də müəyyən addımlar atırdı: onların da məktəblərində müəllimlərin məvacibləri artırılmışdı. [54]

Bakıda məktəb binaları ilə dəhşətli bir vəziyyət alınmışdı. [54] Onların çoxu ya tamamən dağıdılmış, ya da əsaslı təmir tələb olunacaq qədər bərbad idi. [54] Hökumət Bakı şəhər ibditadi məktəblərində məktəb-sanitar nəzarətinin təşkil edilməsi üçün 827,600 rubl vəsait ayırmışdı. [54] Məktəblilərə müxtəlif ictimai təşkilatlar da yardım göstərirdilər. Bakı şəhər məktəblərinə yardım ictimai idarəsi məktəblərdə isti səhər yeməkləri təşkil edirdi. [54] Vəsaitin yığılması üçün idarə lotoreya və əvvəlki illərdən qalmış əşyaların satış yarmarkasını keçirirdi. [54]

Səhiyyə

Gəncədə Qafqaz İslam Ordusunun zabitləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Səhiyyə Nazirliyinin işçiləri ilə

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yarandığı gündən əhalinin sağlamlığı qayğısına qalmış və səhiyyə sahəsində ciddi tədbirlər görmüşdür. Bu sahədə ən böyük uğurlardan biri ölkənin səhiyyə sisteminin yaradılması və təşkili işlərinə bilavasitə rəhbərlik edən dövlət icra orqanının — Səhiyyə Nazirliyinin yaradılması idi. 1918-ci il iyunun 7-də Fətəli xan Xoyski tərəfindən təşkil edilmiş 2-ci hökumət kabinəsi Gəncədə fəaliyyət göstərərkən Müsəlman Milli Şurası nəzdindəki qaçqın şöbəsi əsasında Azərbaycan Cümhuriyyəti Xalq Səhiyyəsi və Himayədarlıq Nazirliyi yaradıldı. [42] Azərbaycanın ilk ali təhsilli cərrah həkimlərindən olan Xudadat bəy Rəfibəyli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xalq səhiyyəsi və himayədarlıq naziri təyin edildi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Parlament və Hökumət, xüsusən də Xalq Səhiyyə Nazirliyi əhalinin sağlamlığına mənfi təsir göstərən antisanitariya ilə ciddi mübarizə aparmağa, xarici mühit və məişət şəraiti ilə bağlı mənfi amilləri aradan qaldırmaqla yoluxucu xəstəliklərə, ağır epidemiyalara qarşı profilaktik tədbirlər həyata keçirməyə başladı. [42] Az vaxt içərisində Gəncə yaxınlığındakı Zəyəm və Zurnabad kəndlərində taun əleyhinə məntəqə təşkil olundu. Səhiyyə şəbəkəsinin genişləndirilməsinə başlandı. [42] Kənd yerlərində xəstəxanalar, ambulatriyalar, feldşer məntəqələri və s. müalicə müəssisələri açıldı, yeni tibb ocaqlarının bünövrəsi qoyuldu. Dövlət tibb müəssisələrini dava-dərmanla, avadanlıqlarla təmin etmək məqsədilə lazımi tədbirlər görüldü. [42] Bunun üçün dövlət aptek anbarı, laboratoriyası və s. yaradıldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti və Hökuməti sağlamlığın mühafızəsinə dair vəzifələr və tədbirlər barədə bir sıra qanun və qərarlar qəbul etdi. Cümhuriyyət Hökuməti tibb xidməti heyətini genişləndirmək məqsədilə səhiyyə sistemində qısamüddətli tibb işçiləri kursları açdı. [42] Bütün bunların nəticəsi idi ki, Xalq Cümhuriyyəti dövründə kənd yerlərində Səhiyyə Nazirliyinə tabe olan 33 kənd xəstəxanası fəaliyyət göstərirdi. Onların hərəsində 1 həkim, 2 feldşer və xidmətçi tibb bacıları işləyirdi. Bu tibbi personal 6 çarpayılıq kənd xəstəxanalarında xəstələrə xidmət edir, ambulator müalicəyə ehtiyacı olanlara isə pulsuz tibbi yardım göstərirdi. [42]

Bu dövrdə qeyri-hökumət tibbi cəmiyyət, birlik və təşkilatlarının da fəaliyyəti geniş vüsət almışdı. Bakı şəhəri həkimlər cəmiyyətinin əsas fəaliyyət istiqaməti sənayə gigiyenası, yatalaq epidemiyasının aradan qaldırılması olmuşdur. [42] Cəmiyyət Bakı Dövlət Universiteti tibb fakültəsinin avadanlıqla təchiz edilməsinə yardım göstərmək üçün Avropanın aparıcı klinikaları ilə əlaqə yaratmışdı. [42] Bakının tanınmış həkimləri təbabətin müxtəlif sahələrində elmi nailiyyətlərin mübadiləsi məqsədilə cəmiyyətdə məruzələr edirdilər. [42] Onun nəzdində boş iş yerlərini qeydə almaq, işsizləri həmin yerlərə yerləşdirmək, onlara vaxtaşırı yardım göstərmək məqsədilə Həkimlərə yardım bürosu yaradılmışdı. [42] 1919-cu ildə Bakıda təsis edilmiş qeyri-hökumət tibb cəmiyyətlərindən biri də Uşaq həkimləri dərnəyi idi. Dərnək uşaqlar və yeniyetmələr arasında yayılmış yoluxucu xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsi sahəsində təcrübə mübadiləsi aparır, qabaqcıl müalicə üsullarının tətbiqinə səy göstərir, təbliğat və təşviqat işi ilə məşğul olurdu. 1920-ci ilədək Azərbaycanda, artıq 353 həkim, 450 orta tibb işçisi, 1123 yerlik xəstəxana var idi. [42]

Mədəniyyət

Əsas məqalə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti mədəniyyəti

Təsviri sənət və memarlıq

Əsas məqalələr: Azərbaycan gerbi və Azərbaycan bayrağı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildiyi gündən dövlət rəmzlərinin yaradılmasına xüsusi önəm verirdi. Ən mühüm dövlət atributlarından biri kimi Dövlət bayrağının qəbul edilməsi daha tez həyata keçirildi. Əli bəy Hüseynzadənin məşhur “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” şüarı bu işdə əsas götürülmüşdü. [42] Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il noyabrın 9-da “mavi, qırmızı və yaşıl rənglərdən, ağ aypara və səkkizgüşəli ulduzdan ibarət” bayrağın milli bayraq kimi təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etdi. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti 1919-cu il martın 23-də dövlət gerbinin və rəsmi sənədlərdə üzərində dövlətin adı və gerbi təsvir edilən dövlət möhürünün layihələrini hazırlamaq məqsədilə müsabiqə elan olunması barədə qərar qəbul etmişdi. [42] Çox güman ki, müsabiqəyə göndərilən layihələrin heç biri bəyənilmədiyindən qəbul edilməmişdi. [42] Buna görə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti hərbi ordenlər, milli himn, dövlət gerbi və möhürü üçün layihələrin hazırlanması üçün yeni müsabiqə elan olunması barədə qərar çıxardı. [42] Dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlanmasında ilk peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə iştirak edirdi. Onun layihəsinə əsasən buraxılmış döş və xatirə medallarında Parlament binası, bayraqlar, aypara, səkkizguşəli ulduz, günəşin doğması, gül çələngləri həkk olunmuşdu. [42]

Milli rəssamlıq sənətinin inkişafına xüsusi əhəmiyyət verilirdi. 1919-cu ildə nəşr olunan “Zənbur” jurnalında Azərbaycan satirik qrafıkasının banisi Əzim Əzimzadənin zamanın ictimai-siyasi problemləri ilə səsləşən karikaturaları dərc olunurdu. [42] Karikaturalardan birində silahlı Denikini, Kolçakı və Androniki ciblərində gəzdirən ingilis qəsbkarları təsvir olunmuşdu. Onun rəsmlərində cəhalət, nadanlıq, qaniçən erməni-daşnak quldurlarının vəhşi və iyrənc əməlləri ifşa edilirdi. [42] Bu mövzu rəssam Bəhruz Kəngərlinin də yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tuturdu. Onun erməni-müsəlman münaqişəsini əks etdirən məşhur “Qaçqınlar” silsiləsi realist Azərbaycan rəssamlıq sənətinin nailiyyəti idi. [55] Əzim Əzimzadə “Otello”, “Aşıq Qərib”, “Dəmirçi Gavə” tamaşalarının bədii tərtibatı üçün dekor və geyim eskizləri hazırlamışdı. Bəhruz Kəngərli Naxçıvan teatrında “Hacı Qara”, “Ölülər”, “Dağılan tifaq”, “Pəricadu” və s. tamaşalara tərtibat vermişdi. [56] Milli mədəniyyətin tərəqqisi və inkişafı yolunda ilk ciddi addımlar atılmışdı. Əli bəy Hüseynzadənin “Şeyxülamın portreti” və “Bibiheybət məscidi” tablolarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. [42] Bu dövrdə rəssamlar plakat sahəsində də diqqtəlayiq əsərlər yaratmışlar. [57]

Memarlıq və heykəltəraşlıq sənəti sahəsində də müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdi. Bakı Politexnik Məktəbinin nəzdində heykəltəraşlıq sinfinin açılması nəzərdə tutulmuşdu. [58] 1918-ci ildə Bakının erməni-daşnak quldurları tərəfindən yandırılmış möhtəşəm binaları — Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızlar məktəbi, İsmailiyyə Sarayı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə şəhərin baş memarı vəzifəsində çalışan görkəmli memar Zivər bəy Əhmədbəyovun layihələri əsasında bərpa olunmuşdu. [59] Erməni millətçilərinin basqını nəticəsində xarabalığa çevrilmiş Şamaxı şəhərini bərpa etmək üçün Zivər bəyin təşəbbüsü ilə “Yeni Şirvan cəmiyyəti təsis olunmuşdu. O, mühəndis Ömər bəy Avuyevlə birlikdə “İslam incəsənətini sevənlər və qoruyanlar cəmiyyəti”ni də yaratmışdı. [60] Zivər bəy Əhmədbəyov, memar Nəbioğlu Qacar, mühəndis MəmmədHəsən Hacınski və Hacı bəy Axundov Şirvanşahlar Sarayı kompleksin tədqiqi sahəsində fəaliyyət göstərmişlər. Sənətşünaslardan Məhəmməd Ağaoğlu, Hüseyn bəy Mirzəcamalov, memar Nəbioğlu Qacar islam mədəniyyəti, muzeyşünaslıq qədim maddi mədəniyyət nümunələrini qorumaq sahəsində fəal çalışmışlar. [61]

Teatr

Əsas məqalə: Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması milli teatrın fəaliyyətində də canlanmaya səbəb oldu. [42] Dövlətin fəal köməyi və müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycan teatrının inkişafında mühüm keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi. [42] Teatrın repertuarına Azərbaycan tarixi və milli azadlıq mübarizəsi ilə bağlı yeni əsərlər gəldi. [42] İctimai həyatda teatrın rolu artdı. [42] Cümhuriyyət dövründə Bakıda fəaliyyətini bərpa etmiş ilk truppa “Hacıbəyli qardaşları” olmuşdur. Truppa tanınmış sənətkarlardan Hacağa Abbasov, Mirzağa Əliyev, Əhməd Ağdamski, Cəlil Bağdadbəyov, Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski, Muxtar Məhəmmədzadə, Rza Darablı, Sidqi Ruhulla, Ələkbər Hüseynzadə, Məmmədtağı Bağırzadə, Bağır Cabbarzadə, Əbülhəsən Anaplı, Əhməd Anatollu, Mirmahmud Kazımovski, Məğfurə xanım, Yeva (Yevgeniya) Olenskaya, Semnur xanım, Mina xanım və başqalarını bir yerə toplayaraq, həftədə üç gün növbə ilə dram, komediya, opera və operetta tamaşaları göstərir, repertuarını zənginləşdirmək qayğısına qalırdı. [42]

Azərbaycan Dövlət Teatrının açılışı və fəaliyyəti Xalq Cümhuriyyəti dövründə mədəni həyatın ən parlaq səhifələrindən biri idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Dövlət Teatrının binasında opera, musiqili teatr tamaşaları, xalq musiqisindən ibarət konsertlərlə yanaşı, mühüm dövlət tədbirləri də keçirilirdi. [42] Dövlət Teatrının pərdələri ilk dəfə 1918 il noyabrın 4-də Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” faciəsinin tamaşası ilə açıldı. [42]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mədəniyyətin inkişafına göstərdiyi qayğı nəticəsində milli teatrın inkişafında müəyyən nəzərəçarpan uğurlar qazanıldı. [42] “Dəmirçi Gavə”, “Nadir şah”, “Ölülər”, ” Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”, “Bəxtsiz cavan”, “Əlli yaşında cavan”, “Şamdan bəy”, “O olmasın, bu olsun”, “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, “Şah İsmayıl”, “Pəri-cadu”, “Otello”, “Qaçaqlar”, “Dağılan tifaq”, “Əlmənsur”, “Hacı Qara”, “Bədbəxt milyonçu”, “Vətən, yaxud Silistrə”, “Ev tərbiyəsinin bir şəkli”, “Evliykən subay”, “Arşın mal alan” əsərləri milli teatrın repertuarında ən yaxşı tamaşalar idi. [42]

Xeyriyyə tamaşalarının təşkili teatrın fəaliyyətində, bir növ, ənənəyə çevrilir, “Azərbaycan” qəzetində həlak olmuş döyüşçü ailələrinin xeyrinə təşkil olunan teatr tamaşaları barəsində tez-tez elanlar verilirdi. [42] Bu işdə Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyov qardaşlarının truppası xüsusi fəallıq göstərirdi. [42] Dövlət teatrının direktoru Zülfüqar Hacıbəyov tərəfindən təşkil edilmiş xeyriyyə tamaşasından Azərbaycan ordusunun bölməsinə 22292 manat 80 qəpik pul vəsaiti köçürülmüşdü. Ağdaşda yerli ziyalıların təşkil etdikləri xeyriyyə tamaşasından toplanmış vəsait Dağıstanın “Qızıl Aypara Cəmiyyəti”nə göndərilmişdi. [42]

Azərbaycan teatrının repertuarında müstəqillik uğrunda mübarizə tarixinə həsr olunmuş dram əsərləri mühüm yer tuturdu. [42] Mirzəbala Məmmədzadənin “Bakı uğrunda müharibə”, İsa bəy Aşurbəyovun “Azərbaycan”, Cəfər Cabbarlının “Bakı müharibəsi”, “Ədirnə fəthi” kimi vətənpərvərlik ruhlu əsərləri oynanılırdı. Teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin keyfiyyətinə, cəmiyyətin bədii zövqünün düzgün formalaş masına ciddi diqqət yetirilirdi. Səhnə əsərlərinin seçilməsi və onların ədəbi və bədii keyfiyyətlərinə lazımi diqqət yetirilməsi üçün xüsusi ədəbi komissiya yaradılmışdı. [42]

Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın digər mədəniyyət mərkəzlərində də teatr sənəti inkişaf etməkdə idi. [42] Naxçıvan teatrı bunların içərisində xüsusilə fərqlənirdi. Naxçıvan teatrının təşəkkülündə dövrün ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin inkişafı şəraitində yetişən maarifpərvər ziyalılardan Cəlil Məmmədquluzadə, Böyük xan Naxçıvani, Əliqulu Qəmküsar, Rza Təhmasib, Rza İsfəndiyarlı, Mir Həsən Mirişli və digərlərinin mühüm xidməti olmuşdur. [42] “Ölülər”, “Evliykən subay”, “Arşın mal alan”, “Dağılan tifaq”, “Hacı Qara”, “Bəxtsiz cavan” və digər əsərlər tamaşaya qoyuldu. Aktyorlar Mirzə Ələkbər Sabirin və onun ədəbi məktəbinin davamçıları olan şairlərin satiraları əsasında səhnəciklər hazırlanmasına da xüsusi diqqət yetirirdilər. [42]

Musiqi

Əsas məqalələr: Azərbaycan operası və Azərbaycan himni
Üzeyir Hacıbəyov həyat yoldaşı Məleykə xanımla

Azərbaycan teatrı milli opera sənətinin yaranmasında xüsusi rol oynamış və ilk Azərbaycan operaları məhz bu teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu. “Leyli və Məcnun” operasının tamaşaya qoyulduğu 1908 il yanvarın 12-si Azərbaycan musiqisi tarixində milli Azərbaycan operasının yarandığı gün oldu. [42] Üzeyir Hacıbəyov ilk “Leyli və Məcnun” operasından sonra “Şeyx Sənan”, “Əsli və Kərəm”, “Rüstəm və Söhrab”, “Şah Abbas və Xurşidbanu” kimi digər muğam operalarını da yaratdı. O, Azərbaycanda musiqili komediya janrının da banisidir. [42] Onun “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun” (“Məşədi İbad”), “Arşın mal alan” musiqili komediyalarında Azərbaycan xalqının adət-ənənələri, həyat və məişəti öz əksini tapmışdır. [42]

Milli musiqi janrlarının yaranması yolunda Üzeyir Hacıbəyovla ilə çiyin-çiyinə çalışan böyük sənətkarlardan biri də Müslüm Maqomayev idi. Teatr fəaliyyətinə orkestrin skripkaçısı kimi başlayan Müslüm Maqomayev tezliklə orkestrin dirijoru olmuş və Azərbaycan opera sənətinin daha bir klassik əsərini — “Şah İsmayıl” operasını yaratmışdır. 1916-cı ildə yazılmış bu opera məhz 1919-cu ildə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə səhnəyə qoyulmuş və böyük uğur qazanmışdı. [42]

Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafında xalq xanəndələri və el aşıqları müstəsna rol oynamışlar. Xalq içərisindən çıxmış, öz gözəl səsi və sənəti ilə nəinki Azərbaycanda, həmçinin bütün Qafqazda və Yaxın Şərqdə də məşhur olan Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd, Seyid Şuşinski, Məcid Behbudov və başqaları ölkənin mədəni həyatında, bayramlarda, xeyriyyə konsertlərində və başqa el şənliklərində yaxından iştirak edirdilər. [42] Bu illərdə, eyni zamanda, ustad aşıqlardan Abbasqulu, Nəcəfqulu və Aşıq Ələsgərin iştirakı ilə “Şərq konsertləri” verilirdi. [42] Azərbaycanda xanəndəlik sənətinin yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq çalğı musiqisi də inkişaf etmiş, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov və başqa ustad tarzənlər yetişmişdir. [42]

Bu dövrdə Azərbaycanın musiqi həyatında “Beynəlmiləl”, “Marselyoza” kimi inqilabi mahnıların, Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Səttarxan haqqında tarixi mahnıların xalq arasında yayılması təsadüfi deyildi. [42] Dövrün ümumi əhvali-ruhiyyəsi, xalqın inqilabi fəallığı, demokratik meyllər belə mahnıların özünəməxsus melodiyalarında öz ifadəsini tapırdı. [42] Üzeyir Hacıbəyov “Azərbaycan marşı”nı məhz həmin mahnıların təsiri altında yazmışdı. [42] Bu əsərdə bəstəkar Cümhuriyyət dövründə xalqının qəlbində baş qaldıran vətənpərvərlik hisslərini, mütərəqqi ideyaları, milli qüruru ifadə etmişdi. [42]

Ədəbiyyat

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan xalqının tarixi, siyasi və mənəvi-psixoloji həyatında, o cümlədən o dövrün ədəbi-bədii fikir nümunələrində silinməz izlər buraxmışdır. Cümhuriyyət dövrünün öz böyük poeziyası, nəsri, dramaturgiyası və publisistikası olmuşdur.

Cümhuriyyət dövrünün ədəbiyyatını ilk dəfə araşdıran və dəyərləndirənlər də elə Cümhuriyyəti və onun mədəniyyətini yaradanların özləri olmuşlar. [42] Ədəbi prosesi tənzim edənlər və yaradanlar — Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə, Parlamentin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşov, sədr müavini Həsən bəy Ağayev, Cümhuriyyət hökumətinin sədri Fətəli xan Xoyski, həmçinin Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyov qardaşları, Hüseyn Cavid, Cəlil Məmmədquluzadə, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq, Salman Mümtaz, Əliabbas Müznib və başqaları idilər. [42] Xüsusən, “Cümhuriyyət şairi” Əhməd Cavadın, Əli Yusif, Ümmügülsüm, Əmin Abid Mütəllibzadə, Cəfər Cabbarlı, Bədri Seyidzadə, Davud Ağamirzadə, Əli Şövqi Şeyxzamanov kimi gənclərin şeirləri el arasında sürətlə yayılır, marşa, himnə, nəğməyə çevrilirdi. [42]

Cümhuriyyətin verdiyi qələm azadhğından bəhrələnirdilər. Nəcəf bəy Vəzirov, Süleyman Sani Axundov, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Seyid Hüseyn, Abdulla bəy Divanbəyoğlu və başqaları pedaqoji işdə, publisistika sahəsinde, dövlət işlərində çalışır, siyasi həyata qoşulurdular. [42] Firidun bəy Köçərlini, Yusif Vəzir Çəmənzəminlini, Seyid Hüseyni və Salman Mümtazı daha çox ədəbiyyat tarixi məsələləri düşündürürdü. [42] Belə ki, Yusif Vəzir “Litva tatarlarının tarixi”, “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir nəzər” kitablarını yazır, Salman Mümtaz Azerbaycanın klassik şairlərinin əsərlərini toplayırdı. [42] Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əliqulu Qəmküsar, Ömər Faiq Nemanzadə, Eynəli bəy Sultanov, Hüseyn Minasazov və başqaları Tiflisdə çalışırdılar. [42]

1918–20 illərdə Azərbaycanda ideoloji mübarizənin bütün ağırlığı dövri mətbuatın kesərli silahı olan publisistikanın üzərinə düşürdü. [42] Azərbaycan publisistikası ideya-mövzu cehətdən çox rengarəng və zengin idi: çarizm əsarətindən yenicə qurtulmuş Şimali Azərbaycanın milli müs təqilliyinin qorunub saxlanması, milli ordunun yaranması, ölkədə demokratik parlament seçkiləri ve islahatlarm keçirilməsi, bolşevik və Denikin təhlükəsinin dəf edilməsi, Qarabağda erməni millətçilərinin törətdiyi müharibə yanğının söndürülməsi, ölkə daxilindəki təfriqəçilik, Bakı nefti uğrunda xarici imperialistlerin didişməsi və s. publisistikanın toxunduğu əsas məsələlər idi. [42] Milli publisistikanın esasında xalqın gələcəyi ilə bağlı böyük siyasi-ictimai kon-sepsiya dayanırdı. [42] Bu konsepsiya 20 əsrin əvvəllərində Azərbaycanda intişar tapmış “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” ideahında təcəssüm olunurdu. [42]

Mətbuat

Azərbaycan mətbuatı tarixində 1918–20-cu illər, bütün əvvəlki dövrlərə nisbətən, ən yüksək inkişaf mərhələsi idi. [42] 1918–20-cu illər mətbuatını ideya istiqaməti baxımından təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ideyalarını təbliğ edən milli mətbuat, Cümhuriyyət Hökumətinə müxalifətdə olan bolşevik mətbuatı, bolşevik mətbuatı ilə müxalifətdə olan eser-menşevik mətbuatı, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarına haqq qazandırmaq üçün canfəşanlıq edən erməni-daşnak mətbuatı, özünü bitərəf adlandıran və heç bir siyasi partiyaya mənsub olmayan informatik qəzetlər, jurnallar. Lakin onların içərisində daha real həyat qüvvəsinə və geniş oxucu auditoriyasına malik olanı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideyalarını təbliğ edən və dəstəkləyən mətbuat idi. [42]

Cümhuriyyət Hökuməti dövründə Bakı, Gəncə, Şuşa, Tiflis, İrəvan və digər mədəni-inzibati mərkəzlərdə çıxan mətbuat nümunələri təkcə Azərbaycan-türk dilində deyil, rus, gürcü, erməni, polyak, fars, alman və qeyri dillərdə də nəşr edilirdi. [42] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə “İstiqlal” (1918–20), “Azərbaycan” (1918–20), “Övraqi-nəfisə” (1919), “Müsəlmanlıq” (1917–19), “Qurtuluş” (1920), “Mədəniyyət” (1920), “Gənclər yurdu” (1918), “Şeypur” (1918–19), “Zənbur” (1919) kimi milli istiqlal ideyalı mətbuat orqanları nəşr olunmuşdur. [42] Cümhuriyyətə gələn yolda Azərbaycan mətbuatının inkişafında “Molla Nəsrəddin”-in təbliğ etdiyi dərin demokratizm və azadlıq ideyaları imperializmin müstəmləkəçilik siyasətinə, geriliyə, mövhumata, cəhalətə, xurafata qarşı mübarizədə, maarif və mədəniyyətin tərəqqisində mühüm rol oynadı. Beləliklə, 19 əsrin sonları — 20 əsrin əvvəllərinin bütün bu dövri mətbuat nümunələri Azərbaycanda milli-ictimai fikrin, azadlıq ideyalarının oyanışında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. [42]

Azərbaycanın 1918–20 illərdəki dövri mətbuatı əhalinin müxtəlif zümrələrinin maraqlarını əks etdirirdi. Belə ki, gənclərə məxsus “Gənclər yurdu”, tələbə və müəllimlərə aid “Əfkari-mütəəllimin”, elm və incəsənət xadimlərinin “Mədəniyyət” kimi qəzet və jurnalları nəşr olunurdu. Onların səhifələrində milli dirçəliş naminə təhsil, elm, maarif və mədəniyyətin inkişafına, milli ruhlu yeni nəslin yetişdirilməsinə, eyni zamanda, ölkədə baş verən ictimai-iqtisadi, siyasi hadisələrə dair məqalələr dərc olunurdu. [42]

28 aprel hadisəsi

Sovet tarixşünaslığında 28 aprel hadisəsi, ideoloji çərçivədə ilkin mərhələdə çevriliş, sonradan inqilab kimi qələmə verilmişdir. Coğrafi-strateji mövqeyi, zəngin təbii ehtiyatı ilə fərqlənən Bakı geniş inqilabi məkanın 4–5 iri mərkəzindən biri sayılırdı. Neft sənayesində kapital axını Bakını “proletar şəhəri” etmişdisə də, milli inqilabçılıq yox dərəcəsində idi. Sovet rejiminin qurulmasında mühüm rol oynamış partiya liderlərinin (əsasən qeyri-azərbaycanlı) əksəriyyəti Bakı mühitindən qaynaqlanmışdı. Moskva siyasətində Bakı Qafqazın inqilabi, Yaxın Şərq üçün siyasi mərkəz statusunda idi. Lenin deyirdi: “Bakını almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir. Bütün səyinizi buna verin.”

Tədbirlər

1919-cu ilin fevralında “bakılıların əhval-ruhiyyəsindən sürətli və həlledici hərəkət üçün istifadə” göstərişini alan Xəzər-Qafqaz cəbhəsinin hərbi inqilab şurası məqsədyönlü tədbirlər görürdü. Azərbaycan Cümhuriyyətinin dirçəliş mərhələsində milli dövlətçiliyin təməlini sarsıdan əks-kəşfiyyat maşını fasiləsiz işləyirdi. Respublika mayın 28-də varlığının ikinci ildönümünü qeyd etməyə hazırlaşdığı ərəfədə bolşeviklərin “Müstəqil Sovet Azərbaycanı” şüarı faktiki baxımdan çox əhəmiyyətli manevr oldu. Həmin ideya siyasi idealların, baxışların həyata keçirilməsi yolunda siyasi vasitədən qeyri məqsəd güdmürdü. Bu mənada Stalin fikrini açıq ifadə etmişdi: “Gələcək müstəqillik (Bakı tutulandan sonra) haqqındakı söhbətlər yoldaş Orconikidzenin konstruksiyasında yəqin ki, Bakını tutmaq faktını Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında notalarla əlaqələndirmək cəhdidir. Mənə elə gəlir ki, gələcək (güman edilən) müstəqillik ciddi əməli əhəmiyyəti olmayan bir bəyannamədir”. Əməli əhəmiyyəti şəksiz olan məsələ isə Bakının tutulmasıdır.

Beynəlxalq vəziyyət

Lakin beynəlxalq vəziyyəti nəzərə alan xarici işlər komissarı G.Çiçerin 1920-ci ilin martında Bakının fəthini zəruri sayan Leninə yazmışdı: “Azərbaycana qarşı zorakılıq aktı beynəlxalq münasibətlərdə dostlarımızı bizə qarşı qoyar… Bizi imperialist hesab etmələrinə yol verməməliyik”. Beləliklə, xarici müdaxilə daxili üsyan xətti ilə pərdələndirildi. Milli hökuməti devirmək uğrunda silahlı üsyana hazırlıq başlandı. Lakin üsyanın uğurla nəticələnəcəyinə bolşevik liderləri şübhə ilə yanaşırdılar. Stalin yazırdı: “Bu üsyanın heç bir şansı yoxdur. Buna görə də Azərbaycanın hüdudlarını keçmək lazım gələcəkdir”. Bakı bolşevikləri 1919-cü ilin yazından partiya təşkilati işini genişləndirib, hətta ingilis əsgərləri arasında təbliğat aparıb, onların vətənə dönməyi tələb etmələrinə nail olsalar da, Azərbaycan ordu və donanmasını “inqilabiləşdirmək” yönündə səy göstərsələr də, 1920-ci ildə daha intensiv hərbi sursatla təchiz edilib fəhlələrdən hərbi drujinalar yaratsalar da, “kütləvi fəhlə təşkilatlarını ümumi məqsədə səfərbər” etsələr də, ideoloji təbliğat, ölkədaxili qiyamın Qarabağda təşkili (hələ 1919-cu ildə N.Yusifbəyliyə məktubunda Nərimanov yazırdı ki, Ermənistan öz agentlərini Moskvaya göndərərək, sovet oriyentasiyasından bəhs edirlər. 1920-ci ilin əvvəllərində erməni sosial-demokratlar Pirumov və Zaxaryan Moskvada “ərazi güzəştləri müqabilində Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətini devirmək işində öz hökumətlərinin təklifini bildirdilər”), hökumət böhranına zəmin yaratmaq və hətta Türkiyənin “mənafeyi” naminə “canıyananlıq” silahlı üsyana ümid üçün əminlik vermirdi.

İstiqlaliyyətinin de-fakto tanındığı Azərbaycan xaricdən gözlənilən yeganə ciddi təhlükəni bolşevik təcavüzündə hiss edirdi. Antantanın bu istiqamətdə gənc respublikaya yardım tədbiri “deklorativ vədlərdən” kənara çıxmırdı. Rus diplomatiyası isə müddətli notalar mübadiləsindəki “prinsipial” mövqeyində hiyləgər manevr etdi, aprelin 17-də Azərbaycanla ticarət-iqtisadi əlaqələr yaratmağa razılıq məzmunlu teleqram göndərdi.

Bütün köməkçi vasitələrdən istifadə olunsa da, məqsədin əsas təminatçısı XI ordunun yürüş planı idi: “XI ordunun son vəzifəsi Bakı quberniyasını tutmaq deyil, Azərbaycanın bütün ərazisinin tutulması hesab edilsin”. XI ordunun nəinki gününə, hətta saatınadək Bakı üzərinə hazırladığı hücum planı — 52 nömrəli əmr heç bir əlavə şərh olmadan açıq hərbi müdaxilə aktından, yerli əhalinin öz müqəddəratını hansı “sərbəstliklə” həll etmə imkanından xəbər verir: “…aprelin 27-i saat 4-də hücuma keçmək və əsas qüvvələrlə Qusar, Quba, aprelin 28-də Qızılburun, aprelin 29-da Astraxanka və Şamaxı, Ağsunu tutmaq…”. Ordu komandanı Levandovski və digər hərbçilər hərəkətlərində tam qətiyyətli idilər: “Mən aprelin 27-dək Dərbənddə, 27-də Xudatda, aprelin 28-də Dəvəçidə, aprelin 30-da Yaşmada, mayın 1-də Biləcəri-Bakıda olacağam”.

Əməliyyatın məxfiliyi

Əməliyyatın son dərəcə məxfiliyi, A.Mikoyanın rəhbərliyi altında türk dilini, məişətini, yerli şəraiti bilən qrupun (Q.Musabəyov, H.Cəbiyev və b.) bələdçi-yardımçı funksiyası, Azərbaycan hökumətinin əsas hərbi qüvvələrinin qərb sərhədində cəmləşməsi nəticəsində Yalama-Bakı rayonunda yerləşmiş cüzi qüvvənin qeyri-sayıq davranışı aprelin 27-nə keçən gecə Azərbaycan Cümhuriyyətinin dövlət sərhədlərinin pozulmasını və ərazisinin işğalını təmin etdi. Yalama stansiyasında iki saatlıq döyüş Azərbaycan hərbçilərinin məğlubiyyəti ilə bitdi: “Onlar üçə yaxın artilleriya divizionunu itirdi, 600–700 nəfərədək əsir düşdü”. Rus ordusu isə otuz nəfərədək itki verdi. “Üçüncü İnternasional” zirehli qatarı Biləcəri stansiyasına çatanda Azərbaycan hökuməti qoşunlarının məğlubiyyətindən xəbər tutdu. Azərbaycan parlamenti fakt qarşısında qalaraq reallıqla barışmağa məcbur oldu.

Azərbaycan hökuməti müttəfiq dövlətlərin Tiflisdəki nümayəndələrinə aprelin 27-də müraciət edib, ərazisinin bolşevik işğalı ilə əlaqədar, yenidən hücum etməmələri üçün Ermənistan hökumətinə təsir göstərməyi xahiş etmişdi. İşğaldan xəbər tutan Azərbaycan nümayəndəliyi aprelin 28-də San-Remo konfransına nota təqdim etmişdi. Lakin nə bu, nə də sonrakı müraciətlərin əməli əhəmiyyəti olmadı.

H.Sultanov ultimatumu

Azərbaycan parlamentinə hakimiyyəti təslim etmək haqqında AK (b)P Bakı bürosu, Mərkəzi Fəhlə konfransı adından H.Sultanov ultimatum verdi: “Hakimiyyətin devrilməsində mən özüm şəxsən iştirak etmişəm. Mən çox yaxşı başa düşürdüm ki, arxamızda MK-dan olan hörmətli yoldaşlar deyil, Yalamada yerləşən qırmızı süngülər dayanır… MK-ya ümid etmirdim ki, o işi ləngidə bilərdi”. XI ordu əksinə, “əgər sutkada 25 kilometr irəliləyirdisə, Azərbaycanda bu sürət sutkada 50 kilometr oldu”.

Sovet Respublikası elan edilməmiş, mövcud beynəlxalq hüquq normalarına məhəl qoyulmadan rus ordusu nəinki sərhədi keçmiş, gəlib Bakıda hökumət üzvlərini, xarici missiyaları həbs edərək qazamata göndərmişdir və İnqilabi Hərbi Şuraya təntənə ilə bildirmişdir: “25 aprel tarixli 52 nömrəli əmrdə qoyduğunuz vəzifə yerinə yetirilmişdir”. Qələbədən ruhlanan orduya “bir qədər məhdudiyyətlə” yeni əmr verilir: “XI ordu qoşunları Azərbaycanın, keçmiş rus imperiyası hüdudlarında bütün ərazisinə yiyələnsin. Əsla İranın sərhədlərini keçməmək”. “Xüsusi dünya siyasəti” icad edənlər üçün rəva görülən hər hərəkətin xüsusi də əsası olurdu. Azərbaycanın müstəqil siyasi vahid kimi Rusiya tərəfindən tanınacağı təqdirdə belə Bakı (neft) iddiasından əl çəkməyən bolşevik rəhbərlər “medalı” digər üzünə çevirməklə əcaib vasitələr seçirdilər: “Bakını xətərsizliklə tutmaq məqsədilə fəhlələrin daxildən çıxışını yüngülləşdirmək üçün Azərbaycana rəsmi müharibə elan etməyə bizim xüsusi dünya siyasətimiz yol verirmi?” Belə cəfəngiyyata vaxt sərf etmədən məsələ daha cəld, asan həll edildi: nə Azərbaycanın müstəqilliyi tanındı, nə də ona qarşı müharibə elan edildi. [62]

Bakının vəziyyəti

Birbaşa və qəti həmlə aylarla uzanan intizara son qoydu: Bakı nefti Rusiyanın ixtiyarına keçdi. Azərbaycanda aprel çevrilişinin rus ordusu tərəfindən həyata keçirildiyini və baş tutduğunu bütün tarixi sənədlər açıq, birbaşa əks etdirir və təsdiqləyir: “Əgər inqilab qansız keçibsə, Müsavat hökuməti devrilib, bu o demək deyildir ki, bizim partiyamız güclü idi. Bu ona görə belə oldu ki, XI Qızıl ordu güclü idi”.

Hərbi təcavüz nəticəsində süqut

1920-ci ilin aprelində müstəqilliyi beynəlxalq səviyyədə tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti birbaşa hərbi təcavüz nəticəsində süqut etdi. Bu işğal aktına 70 ildən sonra dövlət səviyyəsində siyasi qiymət verildi: “1920-ci il aprelin 27–28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin” (1991-ci il, 18 oktyabr). Azərbaycan xalqının tarixində “Sovet epoxasının” əsasını qoyan həmin tarixdən 90 il ötür. Dövlət müstəqilliyinin bərpası, milli dövlət quruculuğu istiqamətində aparılan siyasət nəticəsində bu gün Qafqaz regionunun liderinə çevrilmiş Azərbaycan Respublikası beynəlxalq arenada öz siması və mövqeyi ilə tanınan bir dövlətdir. [63]

Həmçinin bax

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti-İran birgə komissiyası
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İnformasiya şöbəsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində arxiv işi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Mətbuat haqqında nizamnaməsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı dövlətində diplomatik nümayəndəliyi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin de-fakto tanınmasının bayram edilməsi
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İşlər idarəsi
AXC dövründə diplomatlar

↑ Azərbaycan dili o zaman türk dili adlanırdı. [1]
↑ Cümhuriyyətin ərazisi 113,9 min kv. km-ə bərabər idi (o cümlədən, mübahisəsiz ərazi 97,3 min kv. km; mübahisəli ərazi 16,6 min kv. km). [4]

İstinadlar

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

↑ “Dil”. axc.preslib.az.
↑ “Фарид Алекберли. История государственного языка в Азербайджане”. “Elm”. History & Heritage Website.
↑ Азербайджанская Демократическая Республика(1918 – 1920) / Н. Агамалиева. — Баку: «Элм», 1998. — 5-8066-0897-2
↑ “Ərazi”. axc.preslib.az.
↑ 12 “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” ifadəsi yanlışdır — Əslində, necə olmalıdır? — Tarixçilərdən AÇIQLAMA
↑ ” ” Əhali ” ” (azərb.). axc.preslib.az . İstifadə tarixi: 23 may 2018 .
↑ Yaqublu N. Azərbaycan milli mücadiləsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. B., 2001, 154 s.
↑ . jurnal.meclis.gov.az. meclis.gov.az. 1 October 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 3 January 2016 .
↑ “Cümhuriyyət: Tiflisdən Bakıya gedən yol”. metbuat.az. metbuat.az . İstifadə tarixi: 3 January 2016 .
↑ Rəfiyev В. Aysberqin sualtı hissəsi (1920-ci illər). B., 1995, 53 s.
↑ Şeyxzamanlı N. Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri. B., 1998, 158 s
↑ 1234567Azərbaycan Cümhuriyyəti 1918-1920 (PDF) . Bakı: Elm. 1998. 18 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF) . İstifadə tarixi: 18 fevral 2017 .
↑ Çəmənzəminli Y.V. Müstəqilliyimizi istəyiriksə. B., 1994, 72 s
↑ Çəmənzəminli Y.V. Biz kimik və nə istəyirik? B., 1919.
↑ “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – Bayraq”. Preslib (azərb.) . İstifadə tarixi: 10 iyul 2016 . Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurası 1918-ci il noyabrın 9-da Azərbaycanın yeni üçrəngli – mavi, qırmızı, yaşıl zolaqlardan ibarət və üzərində ağ rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan milli bayrağının təsdiq edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir.
↑ “ÜÇRƏNGLİ BAYRAĞIMIZIN MƏNASI”. musavat.com . İstifadə tarixi: 13 November 2015 .
↑ 1234 “World War I: Battle for Baku”. www.historynet.com. www.historynet.com. 18 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 18 fevral 2017 .
↑ Yale, William (1968) Near East: A Modern History p. 247
↑ Dadyan, Khatchatur(2006) Armenians and Baku, p. 118
↑ Milman A. İnqilabdan əvvəlki Azərbaycanda özünüidarə orqanları necə seçilirdi. B., 1961, 64 s
↑ 12 Qafarov, Vasif. “THE AZERBAIJANI DELEGATION TO THE PARIS PEACE CONFERENCE”. www.visions.az. www.visions.az. 18 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 18 fevral 2017 .
↑ Ratqauzer Y.A. Şura Azərbaycanı uğrunda mübarizə. B., 1929, 116 s
↑ Rüstəmbəyli M. Çarpışan qüvvələr. B., 1991, 184 s.
↑ Nəsibzadə N. ADR (məqalə və sənədlər). B., 1990, 94 s
↑ Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918–1920). B” 1996.
↑ Yaqublu N. Müsavat Partiyasının tarixi. В., 1997, 327 s
↑ Nəzirli Ş. Arxivlərin sirri açılır. B., 1999, 411 s.
↑ Nəzirli Ş. Qacarlar. B., 1995.
↑ Məhərrəmov N. Daşnaksityun və Azərbaycanın taleyi. B., 1995, 95 s.
↑ Məmmədov X. Azərbaycan milli hərəkatı (1875–1918). B” 1996, 174 s
↑ Məmmədzadə M.B. “Milli Azərbaycan hərəkatı”. Bakı, 1992, səh. 246
↑ İstiqlal qurbanları. B., 1993, 35 s.
↑ Milman A.Ş. Bakı Soveti Azərbaycanda proletar diktaturası orqanıdır (oktyabar 1917-iyul 1918). B., 1957.
↑ Karlinski V. Sosializm uğrunda mübarizə. В., 1934, 262 s
↑ Yefremov M.Q. Baki yollarinda. Bax:Sovet hakimiyyəti uğrunda xatirələr. В., 1967, s.92–97.
↑ Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi. B., 1992, 142 s.
↑ Miralıyev T. Gəncə və Qazax qəzalarında kəndlilərin inqilabi hərəkatında bolşeviklərin rəhbərliyi (1917–1920). B., 1963, 88 s.
↑ Mirhadıyev M. Kapitalizmdən sosializmə keçid dövründə Azərbaycanda proletariat diktaturası dövlətinin təşkili və inkişafı (1917–1937). B., 1975, 106 s.
↑ Miralıyev T. Azərbaycanda qızıl qvardiyaçılar və qırmızı partizanlar. B., 1970, 130 s.
↑ Quliyev С.В. Lenin və Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə. B., 1957, 74 s
↑ Atakişiyev A. Oktyabr inqilabı Azərbaycan fəhlə sinfinə nə verdi? B., 1957, 90 s
↑ 123456789101112131415161718192021222324252627282930313233343536373839404142434445464748495051525354555657585960616263646566676869707172737475767778798081828384858687888990919293949596979899100101102103104105106107108109110111112113114115116117118119120121122123124125126127128129130131132133134135136137138139140141142143144145146147148149150151152153154155156157158159160161162163164165166167168169170171172173174175176177178179180181182183184185186187188189190Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası (PDF) . Lider nəşriyyat. 2004. 440. 19 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF) . İstifadə tarixi: 19 fevral 2017 .
↑ 123Azərbaycan Demokratik Respublikası: Azərbaycan höküməti (1918- 1920) (PDF) . Gənclik. 1990. 19 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF) . İstifadə tarixi: 19 fevral 2017 .
↑ M.Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı. Berlin, 1938
↑ Mir — Yacoub. Le probleme du Caucase. Paris, 1933
↑ М.Э.Расул-заде. О пантуранизме (В связи с Кавказской проблемой). Париж, 1930
↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. İstanbul, 1923
↑ Mir Yaqub. Dünya siyasətində petrol. İstanbul, 1928
↑Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, Bakı, 2005, səh 107
↑ Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan hareəkatı, Ankara, 1996
↑ Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918–1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
↑ 12345 Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918–1920), Армия (документы и материалы), Б., 1998
↑ 1234 Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918–1920 illər), B., 1993
↑ 12345678910111213141516171819202122232425 “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Təhsil və maarif”. oxu.az. oxu.az. 18 fevral 2017 tarixində arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 18 fevral 2017 .
↑ Дипломатические беседы А.А. Т о п ч и б а ш е в а в Стамбуле (Записи чрезвычайного посланника и полномочного министра Aзepбaйджанской Pecnублики (1918 −1919 гг.), Б., 1994
↑ Гаджибейли Дж., Избранное, Б., 1993
↑ Агамалиева Н., Худиев Р., Aзepбaйджанская Pecnублика. Страницы политической истории 1918 – 1920 гг., Б., 1994
↑ Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997
↑ Балаев А., Азербайджанское национально – демократическое движение 1917 – 1920 гг., Б., 1990
↑ Дарабади П.Г., Военные проблемы политической истории Азербайджана в начале в XX века, Б., 1991
↑ Исторические факты о деяниях армян на азербайджанской земле (редакторы – согставители Тамилла Мусаева и Адиль Мамедов), Б., 2003.
↑ . 2018-04-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib . İstifadə tarixi: 2018-05-03 .
↑ Xalq qəzeti, 2015-ci il, 16 aprel, müəllif Firdövsiyyə ƏHMƏDOVA, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dosenti

Xarici keçidlər

Vikianbarda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əlaqəli mediafayllar var.

Vikilüğətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əlaqəli söz izahı var.

Vikimənbədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə əlaqəli məlumatlar var.

axc.preslib.az (azərb.) (ing.) (rus.)
Gasimov, Zaur: The Caucasus, in: Europäische Geschichte Online (EGO), hg. vom Institut für Europäische Geschichte (IEG), Mainz European History Online (EGO), published by the Institute of European History (IEG), Mainz 2011–11–17.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökümətləri 2014-08-07 at the Wayback Machine
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün daxili işlər nazirləri 2008-05-04 at the Wayback Machine
Азербайджанская Народная Республика — Azerbaijan.az 2011-05-23 at the Wayback Machine
Azərbaycan Respublikası-20 2012-07-25 at the Wayback Machine
Yaqub Mahmudov (2014-10-14). “İRƏVAN VƏ ƏTRAFINDAKI TORPAQLAR ERMƏNİLƏRƏ HANSI ŞƏRTLƏRLƏ VERİLMİŞDİ” (azərb.). azerbaijan-news.az. 2015-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-07-29 .
“Azərbaycana İrəvanı güzəştə getmək şərti qoyuldu” – 1918-ci ilin gizlinləri “BRİFİNQ”DƏ [ölü keçid]

Avqust 01, 2021
Ən son məqalələr

Torpaq (ərazi vahidi)

Torpaqların ekocoğrafi problemləri

Torpaqların ekologiyası

Torpaqlı Axtarması palçıq vulkanı

Torpaqsız İoann

Torpaqqala

Torpaqqala (Qəmərli)

Torpaqşünaslıq

Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu

Torpaqəmələgətirən süxurlar

Ən çox oxunan

Ərzurum əyaləti

Ərzurumlu Əmrah

Ərzəkənd

Ərçivan

Ərğan (musiqi aləti)

azərbaycan, xalq, cümhuriyyəti, azərb, ərəb, آذربایجان, خالق, جومهوریتی, azərbaycan, demokratik, respublikası, özünüadlandırma, azərbaycan, cümhuriyyəti, azərbaycan, respublikası, qısaca, azərbaycan, xalqının, çar, rusiyasına, qarşı, milli, azadlıq, mübarizəsi. Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti azerb ereb آذربایجان خالق جومهوریتی ve ya Azerbaycan Demokratik Respublikasi ozunuadlandirma Azerbaycan Cumhuriyyeti 5 ve ya Azerbaycan Respublikasi 5 qisaca AXC ve ya ADR Azerbaycan xalqinin Car Rusiyasina qarsi milli azadliq mubarizesi neticesinde Birinci Dunya muharibesi dovrunde Simali Azerbaycanda yaranmis musteqil dovlet ve Muselman Serqinde ilk parlament respublikasi Paytaxti evvelce Gence sonra Baki seheri idi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasi erefesinde Cenubi Qafqazda azerbaycanlilarin ellikle yasadiqlari eraziler teqriben 150 min kv km e beraber idi 1918 ci ilde Cenubi Qafqazda musteqil dovletler meydana geldikde ezeli Azerbaycan torpaqlarinin bir hissesinde Ermenistan Xalq Cumhuriyyeti yaradildi AXC Hokumeti hemcinin Azerbaycanin qedim medeniyyet merkezlerinden biri ve kecmis Irevan xanliginin paytaxti olan Irevani da ermenilere guzeste getmeye ve onu yeni yaradilan Ermenistan Xalq Cumhuriyyetinin siyasi merkezi kimi tanimaga mecbur oldu Belelikle Cenubi Qafqaz respublikalari arasinda serhed meseleleri qismen nizama salindiqdan sonra AXC Cenubi Qafqazdaki tarixi Azerbaycan torpaqlarinin 113 9 min kv km ni ehate edirdi AXC nin ehalisi 2 8 milyondan cox idi 6 آذربایجان خالق جمهوریتيAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti1918 1920Bayragi GerbiSuari Bir kere yukselen bayraq bir daha enmez بیر کره یوکسلن بایراق بیر داها ائنمزHimni Azerbaycan himni source source track track track track track Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Xarici Isler Nazirliyinin 1919 cu il Paris Sulh Konfransinda teqdim etdiyi resmi xeritesinin rengli versiyasi StatusuDemokratik respublikaPaytaxtiTiflis 16 iyun 1918 ci ile kimi Gence 17 sentyabr 1918 ci ile kimi Baki 17 sentyabr 1918 ci ilden Resmi dilleriTurk dili S 1 2 3 DiniIslamIdareetme formasiParlament respublikasiMilli Suranin sedri 1918Mehemmed Emin ResulzadeBas nazir 1918 1919Feteli Xan Xoyski 1919 1920Nesib bey Yusifbeyli 1920Memmedhesen Hacinski icra eden Parlamentin sedri 1918 1920Elimerdan bey TopcubasovTarixi Musteqillik28 may1918 Sovet isgali28 aprel1920Erazisi Umumi113900 km2 S 2 Ehalisi Texmini2 862 000ValyutasiBaki bonuAzerbaycan rubluSelefi XelefiZaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasi Azerbaycan SSRIndi terkibindeAzerbaycan Azerbaycan Ermenistan Ermenistan Mubahiseli eraziler ile birlikde Rusiya Rusiya Gurcustan Gurcustan Turkiye TurkiyeDovlet hakimiyyeti uc qoldan ibaret idi Azerbaycan parlamenti Hokumet mehkeme hakimiyyeti Dovlet Parlamentin qebul etdiyi qanun ve qerarlar esasinda idare olunurdu Parlamentde Azerbaycan erazisinde yasayan butun xalqlar o cumleden saylari cox az olan xalqlar da oz deputatlari ile temsil olunmusdular Icra hakimiyyeti Hokumete mexsus idi Hokumet Parlament qarsisinda cavabdeh idi AXC Hokumeti 1918 ci il mayin 28 den iyunun 16 dek Tiflisde iyunun 16 dan sentyabrin 17 dek Gencede sentyabrin 17 den 1920 ci il aprelin 28 dek Bakida fealiyyet gostermisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Paris Sulh Konfransinin qerarina esasen musteqil dovlet kimi taninmisdi Dunyanin bir cox olkeleri ile sefirlik ve numayendellikler seviyyesinde diplomatik munasibetler yaratmis ikiterefli ve coxterefli muqavileler sazisler baglamisdi AXC musteqil mehkeme sisteminin yaradilmasi sahesinde de muhum tedbirler heyata kecirmisdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1920 ci il aprelin 28 de beynelxalq huquq normalarini kobudcasina pozan RSFSR in herbi mudaxilesi neticesinde aradan qaldirildi Simali Azerbaycan rus bolsevik qosunlari terefinden isgal edildi ve yeniden Rusiyaya tabe olundu 1991 ci ilde Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi dagilmasi neticesinde Azerbaycan xalqi Simali Azerbaycanda dovlet musteqilliyini yeniden berpa etdi Azerbaycan Respublikasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin varisidir Mundericat 1 Tarix 1 1 1918 ci il 1 2 1919 cu il 1 3 1920 ci il 2 Hokumet ve siyaset 3 Xarici siyaset 3 1 Xarici olkelerin AXC de yerlesen numayendelikleri 4 Ordusu 5 Inzibati bolgu 6 Iqtisadiyyat 6 1 Neqliyyat 7 Demoqrafiya 7 1 Dil 7 2 Tehsil 7 3 Sehiyye 8 Medeniyyet 8 1 Tesviri senet ve memarliq 8 2 Teatr 8 3 Musiqi 8 4 Edebiyyat 8 5 Metbuat 9 Suqutu 9 1 28 aprel hadisesi 9 2 Tedbirler 9 3 Beynelxalq veziyyet 9 4 Emeliyyatin mexfiliyi 9 5 H Sultanov ultimatumu 9 6 Bakinin veziyyeti 9 7 Herbi tecavuz neticesinde suqut 10 Hemcinin bax 11 Serhler 12 Istinadlar 13 Xarici kecidlerTarix Redakte Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin tarixi1918 ci il Redakte Esas meqaleler Azerbaycanin Istiqlal Beyannamesi ve Azerbaycan bayragi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Istiqlal Beyannamesi Musteqil Azerbaycan dovletinin yaranmasi Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasinin parcalanmasi seraitinde bas vermisdir 1918 ci il may ayinin 27 de artiq kecmis Zaqafqaziya Seyminin muselman fraksiyasi yaranmis siyasi veziyyeti muzakire etmek ucun fovqelade iclas cagirdi Uzun suren muzakirelerden sonra Muveqqeti Milli Sura yaratmaq qerara alindi Muveqqeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Milli Surasinin sedri vezifesine Mehemmed Emin Resulzade Musavat Partiyasinin MK sedri Icra Komitesinin sedri vezifesine ise Feteli xan Xoyski biteref secildi 7 1918 ci il may ayinin 28 de Milli Suranin birinci iclasi kecirildi ve iclasda Azerbaycanin musteqil dovlet elan olunmasi haqqinda tarixi qerar qebul edildi Belelikle 100 ilden artiq fasileden sonra Azerbaycanin Serqi ve Cenubi Zaqafqaziya hududlarinda milli dovletciliyi berpa olundu Ele hemin iclasda yeni demokratik dovletin yaranmasi faktini huquqi cehetden tesbit eden Azerbaycanin istiqlaliyyeti haqqinda Akt qebul edildi 8 9 1918 ci ilin yayinda Azerbaycanda siyasi veziyyet ikihakimiyyetlilikle seciyyelenirdi ve istiqlaliyyet ugrunda mubarize bu seraitde gedirdi Azerbaycanin serq hissesinde Baki ve Baki quberniyasinda Baki Xalq Komissarlari Soveti fealiyyet gosterirdi 10 Bolgenin qerb hissesi ise Gence ve Gence quberniyasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti milli hokumetinin hakimiyyeti altinda idi 4 iyunda Azerbaycan ve Osmanli Imperiyasi arasinda Sulh ve Dostluq muqavilesini imzaladi ve bir gun sonra Turk ordusu Genceye daxil oldu 11 1918 ci il iyun ayinin 16 da Milli Suranin uzvleri ve Azerbaycan Cumhuriyyeti hokumeti Tiflisden siyasi veziyyetin cox ziddiyyetli oldugu Genceye kocdu 12 1918 ci il iyunun 17 de Milli Sura ozunu buraxmasi haqqinda qetname qebul etdi ve alti ay muddetinde Azerbaycanin ali qanunverici orqaninin umumi gizli ve birbasa sesverme esasinda secilmis Muessisler Meclisinin cagirilmasi vezifesi ireli surulmusdu Milli Suranin mueyyen etdiyi muddet 1918 ci il dekabrin 16 da basa catirdi 13 Iyunun 23 de Feteli xan Xoyski Azerbaycan ehalisine cagirisla muraciet etdi ve milli hokumetin tesbit olunmasi ucun dost Turkiyenin desteyinin ehemiyyetini vurguladi Ele hemin gun hokumet respublikanin butun erazisinde herbi veziyyet elan etdi Batum muqavilesine esasen Azerbaycan Cumhuriyyetine komek ucun Turkiye ordusunun umumi sayi 15 min nefere qeder olan 5 ci ve 15 ci diviziyalari gonderildi 14 Hokumetin 24 iyun 1918 ci il tarixli qerarina esasen Azerbaycanin dovlet bayragi kimi qirmizi fonda ag aypara ve sekkizguseli ulduzun tesvir edildiyi qirmizi parcadan hazirlanmis bayraq qebul olundu 15 Noyabrin 9 da bu bayraq ag aypara ve sekkizguseli ulduzun tesvir olundugu mavi qirmizi ve yasil rengli bayraqla evez edildi Azerbaycan Cumhuriyyetinin dovlet bayraginin uc rengi turk milli medeniyyetini muasir Avropa demokratiyasini ve islam sivilizasiyasini temsil edirdi 16 Bakini almis Qafqaz Islam Ordusunun seherde fexri kecidi 27 iyunda Qafqaz Islam Ordusunun Goycay yaxinliginda Baki Soveti qosunlari uzerinde qelebe qazandi Hemin gun Azerbaycan turk dilinin Azerbaycan Cumhuriyyetinin dovlet dili elan olundu Iyulun 10 da Kurdemir ve Samaxi Qafqaz Islam Ordusu terefinden azad edildi 25 iyulda Baki Soveti terefinden ingilislerin Bakiya devet edilmesi haqqinda qerar qebul edildi 31 iyulda ise Baki xalq Komissarlari Surasinin suqutu bas verdi Avqustun 1 de Sentrokaspi Diktaturasi ve Baki fehle ve esger deputatlari Soveti Muveqqeti Komitesi Reyaset Heyeti Hokumetini yaratdilar 1918 ci il avqust ayinin 4 de Enzeliden gelmis polkovnik S Stoksun komandanliq etdiyi ilk Britaniya destesi Bakiya girdi 17 Avqustun 11 de Azerbaycan hokumeti umumi seferberlik haqqinda qerar qebul etdi 17 Avqustun 26 da Nuru pasanin rehberlik etdiyi Osmanli ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti quvvelerinden ibaret Qafqaz Islam Ordusu ile Bolsevik Dasnak Baki Soveti quvveleri arasinda Baki doyusu bas verdi 17 Sonradan doyuse Boyuk Britaniya Ermenistan ve Rusiya quvveleri de qosulmus ve bu doyus Qafqaz kampaniyasinin son doyusu olmusdur 17 Lakin Baki doyusu ile gerginlik bitmemis ve hadiseler Azerbaycan Ermenistan muharibesi ile davam etmisdir 18 19 Noyabrda Azerbaycan Milli Surasi berpa olundu ve Qori seminariyasinin Azerbaycan bolmesi Qazaxa kocdu 12 Noyabrin 17 si Azerbaycana muttefiq qosunlar daxil oldu 7 dekabrda Azerbaycan parlamentinin acilisi oldu Hemin ay Baki Fehle Konfransi teskilati berpa olundu ve umumi tetil kecirdi Britaniya generali Vilyam Montqomery Tomsonun F Xoyskinin yaratdigi ve 1918 ci il dekabrin 26 da parlamentin tesdiq etdiyi hokumeti muttefiqler komandanligin herterefli yardim edeceyi haqqinda beyanat verdi 12 1919 cu il Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin tertib etdiyi xarici passport 1919 cu il yanvarin 15 de Qarabag general qubernatorlugu yaradildi ve Azerbaycan Cumhuriyyeti Silahli quvveleri Bas Qerargahinin teskili oldu Fevralin 4 de verilen sorgularda elaqedar hokumet uzvlerinden daxili isler naziri Xelil bey Xasmemmedov erzaq naziri Konstantin Lizqar ticaret ve senaye nazirinin muavini T Sefereliyev cixis etdiler 12 Hetta muxalifetin telebi ile hokumet bascisi F Xoyskinin ozu de parlament qarsisinda cixis etdi Buna baxmayaraq Qara bey Qarabeyov oz fraksiyasi adindan hokumetin izahatini qeyri qenaetbexs hesab etdi ve teklif etdi ki bir daha ona etimadsizliq gosterilsin Musavat fraksiyasi biterefler ve milli azliqlar hokumeti mudafie etdiler Musavatcilar muxalifeti butun mesuliyyeti hokumetin uzerine yixmaqda gunahlandirdilar Partiyanin iclasinda cixis eden Mehemmed Emin Resulzade qeyd etdi ki bez ve qorodovoylarla bagli etimadsizliq meselesi qoymaq olmaz Neyin bahasina olursa olsun hokumeti yixmaq daha cox Azerbaycan musteqilliyinin dusmenlerine serfelidir 12 Fevralin 25 de hokumetin bascisi F Xoyski sehhetini esas getirerek selahiyyetlerini tehvil vermesi haqqinda beyanatla cixis etdi Mehemmed Emin Resulzadenin teklifi ile parlament bu istefani muzakiresiz qebul etdi F Xoyski yeni hokumet yaradilanadek icra hokumetine rehberlik etdi Yeni hokumetin teskil olunmasi namizedliyi Ittihad Partiyasindan basqa butun fraksiyalar terefindon mudafie edilen Musavat fraksiyasinin uzvu Nesib bey Yusifbeyliye tapsirildi 20 1919 cu il mayin 28 de Azerbaycan numayende heyeti ABS prezidenti Vudro Vilsonla goruse bildi 21 O azerbaycanlilara cenubi Qafqaz xalqlari konfederasiyasi ideyasini muzakire etmeyi meslehet gordu Milletler cemiyyetinin himayesine verilecek olke kimi konfederasiya boyuk dovletlerden birinin himayeciliyine umid ede bilerdi 21 Iyunun 11 de hokumetin Dovlet Mudafie Komitesinin teskili haqqinda qerar verildi 22 1919 cu il iyunun 13 de Bakida zehmetkeslerin ingilis qosunlarinin Azerbaycanda saxlanilmasina qarsi yonelmis izdihamli mitinqi oldu 23 Bir gun sonra Dovlet Mudafie Komitesi terefinden Azerbaycan erazisinde herbi veziyyet elan edildi 12 27 iyunda Erazi butovluyunun birlikde qorunmasi haqqinda Azerbaycan Gurcustan muqavilesinin Parlament terefinden tesdiq olundu 12 Avqustda Azerbaycan Parlamenti terefinden Azerbaycan vetendasligi haqqinda qanunun qebulu oldu 24 19 avqustda Ingiltere Iran muqavilesine gore Iran Azerbaycana olan erazi iddialarindan el cekdiyini beyan etdi ve ingilisler Bakini terk etmeye basladilar 25 Noyabrin 23 de Tiflisde Azerbaycan ve Ermenistanin terefler arasinda bas veren butun munaqiselere son qoyulmasini ve serhed meselelerinin sulh yolu ile hell edilmesini nezerde tutan muqavilenin imzalanmasi oldu Dekabrda Musavat partiyasinin II qurultayindan sonra Parlament terefinden hokumetin yeni terkibi tesdiq edildi 26 1920 ci il Redakte Bakida Qizil Ordunun ve zehmetkeslerin etiraz numayisi Sovet Rusiyasi terefinden tehluke getdikce artirdi Buna gore de 1920 ci il yanvarin 2 de RSFSR xalq xarici isler komissari Georgi Cicerin agqvardiyaci Anton Denikin ordusuna qarsi herbi ittifaq baglamaq teklifile xarici isler naziri F Xoyskiye gonderdiyi nota Azerbaycani Rusiyanin daxili munaqiselere celb etmek ve bununla da gelecekde Azerbaycani isgal etmek ucun nezerde tutulan siyasi manevreden basqa bir sey deyildi 27 Cicerin notasinin esas meqsedini duzgun basa dusen Azerbaycan xarici isler naziri F Xoyski bu teklifi Azerbaycanin Rusiyanin daxili islerine mudaxilesi kimi qiymetilendirerek redd etdi 28 F Xoyski ozunun 1920 ci il 14 yanvar tarixli cavab mektubunda mehz bu fakti vurgulayirdi ki Denikin meselesi Rusiya dovletinin daxili isidir ve Azerbaycan suveren dovlet kimi basqa suveren dovletin daxili islerine mudaxileye yol vere bilmez Bununla da nazir musteqil Azerbaycanin daxili islerine qarismamagi teleb etdi 29 Yanvarin 11 de Paris Sulh Konfransinda Lord Corc Kerzonun teklifi ile muttefiqlerin Ali Surasi asagidaki mezmunda qerar qebul etdi Muttefiq ve birlesmis dovletler Azerbaycan ve Gurcustan hokumetlerini de fakto seviyyesinde birge taniyirlar 30 Az sonra Yaponiya Ali Suranin 11 yanvar tarixli qerarina qosuldu Yanvarin 13 de ABS in Parisde sefiri Valles Britaniya ve Fransanin Azerbaycan ve Gurcustanin musteqilliyini de fakto tanimasi ve onlara yardim gostermeye hazirlasmalari barede Vasinqtona melumat verdi 31 Hokumetin siyasetine qarsi onun bezi uzvleri de muxalifetci movqe tutdular Esas mubarize liberal xettin terefdari daxili isler naziri Memmedhesen Hacinski ile radikal tedbirler terefdari xarici isler naziri F Xoyski arasinda has verdi Radikallar qalib geldiler ve 1920 ci il fevralin 18 do Memmedhesen Hacinski daxili isler naziri vezifesinden getdi ve Musavat partiyasini uzvu Mustafa bey Vekilov daxili isler naziri teyin edildi 1920 ci il martin 23 de Ehmed bey Pepinov nazir selahiyyetlerinden el cekdi Bu hadise veziyyeti murekkeblesdirdi Pepinovun ardinca aprelin 9 da diger sosialist nazir Camo bey Hacinski de istefa verdi Sosialistler fraksiyasinin uzvlerinin ve Ittihad numayendelerinin getmesi hokumet bohranini keskinlesdirdi Hokumetde qalan musavatcilar artiq Nazirler Kabinetinin suqutunun qarsisini almaq iqtidarinda deyildiler 32 Belelikle musteqillik movqeyinde duran butun siyasi quvvelerin semereli isbirliyine beslenilen umidler ozunu dogrultmadi Sovet tehlukesine qarsi mubarize ucun umumi platlforma hazirlamaq mumkun olmadi neticede Sovet qosunlarinin Azerbaycan serhedlerine yaxinlasmasi haqqinda alinan ilk xeberler hokumetin dagilmasina getirib cixartdi 33 XI Ordunun on desteleri artiq aprelin 27 e kecen gece Bakidaki kommunistlerin cixislarinin baslanmasina qeder plani evvelceden Serqo Orconikidzenin feal istiraki ile Mixail Tuxacevski ve qerargahin reisi S A Puqacovun rehberliyi altinda Qafqaz cebhesi qerargahi terefinden hazirlanmis Baki emeliyyatina heyata kecirilmesine basladi 34 Qafqaz cebhesi komandanliginin 490 No u 1920 ci il aprel tarixli direktivine esasen XI Ordunun komandani Mixail Karlovic Levandovski aprelin 27 de Azerbaycan serheddini kecmeli ve en qisa muddetde Baki quberniyasi erazisini tutmali idi 35 Bakida Qizil Ordu 1920 ci il may Aprelin 27 de saat 1 e 5 deqiqe islemis Azerbaycan parlamentine ultimatum verilmesinden 12 saat evvel Anastas Mikoyan Q Cebiyev ve Qezenfer Musabeyovun da oldugu III Beynelmilel zirehli qatari Samur korpusunden kecdi ve yol boyu qefleten yaxalanmis azsayli ve perakende Azerbaycan Ordusu hisselerinin muqavimetini qirmaqla Bakiya hereket etdi Iki saatliq qanli doyuslerden sonra zirehli qatarlar Yalama stansiyasini ele kecirdiler Stansiyani 4 top ve 10 pulemyotla Quba polkunun 2 alayi suvari divizionu 300 e qeder qilinc jandarm destesi 200 nefere yaxin qoruyurdular Bu doyusde Sovet esgerlerinin 6 neferi olduruldu ve 8 neferi yaralandi 36 Suvari dag divizionu 3 top kurd batalyonunun 2 rotasinin 2 top gucu ile muhafize olunan Xudat stansiyasi yaxinliginda 1 N li Azerbaycan zirehli qatarinin qirmizi zirehli qatarlarin irelilemesini dayandirmaq ucun yeni cehdi de ugursuzluqla qurtardi 37 Sovet zirehli qatarlarinin hereketini gecikdirmek meqsedile geri cekilen esgerler Xacmaz stansiyasi yaxinliginda korpunu yandirdilar ve yol deyisdiricisini siradan cixardilar Lakin yangin tezlikle sonduruldu deyisdirici duzeldildi ve bundan sonra zirehli qatarlar eslinde hec bir muqavimete rast gelmeden Bakiya hereket etdiler 38 Sonuncu qisamuddetli doyus Xirdalan ve Bileceri stansiyalari arasinda bas verdi ve bundan sonra Azerbaycan zirehli qatari Kesle sonra ise Baki stansiyasindan uzaqlasdi Aprelin 27 de axsam saat 11 de Bileceri stansiyasi sovet zirehli qatarlari terefinden tutuldu seher saat 4 de ise III Beynelmilel zirehli qatari Baki stansiyasina geldi Aprelin 30 da XI Ordunun esas hisseleri sehere daxil oldular Onlarin irelilemesi zamani basda Xelil Pasa olmaqla yerli ehali icerisinde tebligat aparan ve ehalini Qizil Orduya muqavimet gostermemeye cagiran turk zabitleri qrupu Sovet qosunlarina feal komek edirdi Hemin gun 7 ci suvari diviziyasinin hisseleri Samaxi ve Agsuya daxil oldular mayin 1 de ise Azerbaycan hisselerinin muqavimetini aradan qaldiran sovet zirehli qatarlari Gence stansiyasini ele kecirdiler 39 Mayin 1 de Volqa Xezer herbi donanmasinin gemileri Baki limanina daxil oldular Mayin 3 de ve 4 de Lenkeran ve Astaraya herbi deniz desantlar cixarildi 40 Mayin 5 de XI Ordunun suvari desteleri Qazaxa mayin 7 de Yevlax rayonlarina daxil oldular 1920 ci il mayin ortalarinda XI Ordu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin demek olar ki butun erazisini nezaret altina aldi 41 Belelikle Rusiya mudaxilesi neticesinde milli Azerbaycan hokumetinin hakimiyyeti devrildi Hokumet ve siyaset Redakte Esas meqaleler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin hokumeti ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin acilisi 1918 ci il 28 mayda Milli Sura Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin birinci hokumet kabinesini teskil etmeyi Milli Suranin uzvu biteref Feteli xan Xoyskiye tapsirdi Bir saatliq fasileden sonra yigilan Milli Suranin iclasinda Feteli xan Xoyskinin basciligi ile Cumhuriyyetin ilk Hokumeti tesdiq edildi Ilk Hokumetde vezifeler asagidaki kimi bolusdurulmusdu Feteli xan Xoyski Nazirler Surasinin sedri ve daxili isler naziri Xosrov bey Sultanov herbi nazir Memmedhesen Hacinski xarici isler naziri Nesib bey Yusifbeyli maliyye ve xalq maarifi naziri Xelil bey Xasmemmedov edliyye naziri Memmed Yusif Ceferov ticaret ve senaye naziri Ekber aga Seyxulislamov ekincilik ve emek naziri Xudadat bey Melik Aslanov yollar poct ve teleqraf naziri Camo bey Hacinski dovlet nezareti naziri 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin ilk tesis iclasi 1918 ci il dekabr ayinin 7 de Bakida Tagiyev qiz mektebinde oldu 43 Azerbaycan parlamentinin qanunvericilik ve merkezi dovlet orqanlarini formalasdirmaq onlarin selahiyyetini mueyyen etmek funksiyasindan basqa bu ve ya diger orqanin hesabatini dinleyib onlar haqqinda muvafiq qerar qebul etmek elece de ali dovlet nezaretini heyata kecirmek funksiyalari var idi 43 Parlament iclaslarinin gundeliyinden xeyli hissesi bu meselelere hesr edilmis ve bu barede xususi qerarlar qebul olunmusdu 43 Azerbaycan Milli Surasi ve Hokumetinin heyata kecirmek istediyi tedbirlerin heddinden cox demokratik istiqametinden narazi qalan Azerbaycan burjuaziyasi ve mulkedarlarinin mueyyen dairelerinin tesirile Nuru pasa Azerbaycan Milli Surasi ve Hokumetini subhe ile qarsiladi 42 Iyunun 16 da Genceye gelen Azerbaycan Milli Surasinin iyunun 17 de Mehemmed Emin Resulzadenin sedrliyi ile iki iclasi kecirildi 42 Azerbaycan Milli Surasi iyunun 17 de Feteli xan Xoyskinin sedrliyi ile Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ikinci hokumet kabinesinin terkibini tesdiq etdi Ikinci Hokumete Feteli xan Xoyskiden basqa Memmedhesen Hacinski Nesib bey Yusifbeyli Elimerdan bey Topcubasov Xelil bey Xasmemmedov Xosrov bey Sultanov Xudadat bey Refibeyli Xudadat bey Melik Aslanov Aga Asurov Ebduleli bey Emircanov ve Musa bey Refiyev daxil oldular 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti Bakiya kocdukden sonra 1918 ci il oktyabrin 6 da Feteli xan Xoyskinin teskil etdiyi ikinci Hokumetde deyisiklikler edildi ve vezifeler asagidaki qaydada yeniden bolusduruldu 42 Feteli xan Xoyski Nazirler Surasinin sedri Behbud xan Cavansir daxili isler naziri vezifesi ile yanasi ticaret ve senaye naziri vezifesini de icra edir Elimerdan bey Topcubasov xarici isler naziri Memmed Hesen Hacinski maliyye naziri Nesib bey Yusifbeyli xalq maarifi naziri Xudadat bey Melik Aslanov yollar naziri Xosrov bey Sultanov ekincilik ve dovlet emlaki naziri Aga Asurov poct ve teleqraf naziri Xelil bey Xasmemmedov edliyye naziri Xudadat bey Refibeyli xalq sehiyyesi naziri Musa bey Refiyev himayedarliq ve dini etiqad naziri Ismayil xan Ziyadxanov herbi isler uzre muvekkil Ebduleli bey Emircanov dovlet mufettisi 42 Gencede Xalq Cumhuriyyeti binasi Dekabrin 26 da Feteli xan Xoyski ucuncu hokumet kabinesinin proqrami ve terkibi barede Parlamentde cixis etdi 42 Muzakirelerden sonra Parlament Feteli xan Xoyski Hokumetine etimad gosterdi Hokumetde Feteli xan Xoyski Bas nazir portfeli ile yanasi xarici isler naziri vezifesini de tutdu Ucuncu Hokumet kabinesinde Xelil bey Xasmemmedov daxili isler naziri I Protasov maliyye naziri Xudadat bey Melik Aslanov yollar naziri Nesib bey Yusifbeyli maarif ve dini etiqad naziri Aslan bey Sefikurdski poct teleqraf ve emek naziri Semed bey Mehmandarov herbi nazir Rustem xan Xoyski himayedarliq naziri Yevsey Gindes xalq sehiyyesi naziri Mirze Esedullayev ticaret ve senaye naziri Memmedhesen Hacinski dovlet nezareti naziri Konstantin Lizqar erzaq naziri Xosrov bey Sultanov ekincilik ve dovlet emlaki naziri Teymur bey Makinski edliyye naziri vezifelerini tutdular 42 Dorduncu hokumet kabinesinin teskili Nesib bey Yusifbeyliye tapsirildi 42 1919 cu il martin 14 de o yeni yaratdigi kabinenin uzvlerini Parlamente teqdim etdi Nesib bey Yusifbeyli teskil etdiyi Hokumetde Nazirler Surasinin sedri ve daxili isler naziri vezifelerini tutdu Diger vezifeler asagidaki kimi bolundu Eliaga Hesenov maliyye naziri Aga Eminov ticaret ve senaye naziri Memmed Yusif Ceferov xarici isler naziri Xudadat bey Melik Aslanov yollar naziri Camo bey Hacinski poct ve teleqraf naziri Semed bey Mehmandarov herbi nazir Viktor Klenevski himayedarliq naziri Abram Dastakov sehiyye naziri Resid xan Qaplanov maarif ve dini etiqad naziri Aslan bey Qardasov ekincilik ve dovlet emlaki naziri Neriman bey Nerimanbeyli dovlet nezareti naziri Aslan bey Sefikurdski edliyye ve emek naziri X Amaspur portfelsiz nazir Sonradan Memmedhesen Hacinski daxili isler naziri olmusdur 42 1919 ci il dekabrin 22 de ozunun ikinci Cumhuriyyetin ise sayca besinci hokumet kabinesini teskil eden Nesib bey Yusifbeyli hemin Hokumete 1920 ci il martin axirina qederbasciliq etdi 42 Nesib bey Yusifbeylinin Hokumetinde Feteli xan Xoyski xarici isler naziri Semed bey Mehmandarov herbi nazir Memmed Hesen Hacinski daxili isler naziri Xelil bey Xasmemmedov edliyye naziri Resid xan Qaplanov maliyye naziri Hemid bey Saxtaxtinski maarif ve dini etiqad naziri Ehmed bey Pepinov ekincilik ve emek naziri Xudadat bey Melik Aslanov yollar naziri eyni zamanda muveqqeti olaraq ticaret senaye ve erzaq naziri Camo bey Hacinski poct ve teleqraf naziri Musa bey Refiyev sehiyye ve himayedarliq naziri Heybetqulu bey Memmedbeyov dovlet nezareti naziri vezifelerini tutdular 1920 ci il fevralin 18 den Mustafa bey Vekilov daxili isler naziri ve Memmed Hesen Hacinski ticaret senaye ve erzaq naziri martin 5 den ise Nurmemmed Sahsuvarov maarif ve dini etiqad naziri vezifelerini tutmuslar 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti on bir fraksiyadan ve bu uzvlerden ibaret idi I Musavat ve Biterefler fraksiyasiMehemmed Emin Resulzade Hesen bey Agayev Nesib bey Yusifbeyli Xelil bey Xasmemmedov Memmedhesen Hacinski Abbasqulu Kazimzade Musa bey Refiyev Cavad bey Melikyeqanov Mehdi bey Hacinski Mehdi bey Hacibababeyov Rehim bey Vekilov Sefi bey Rustembeyli Haci Selim Axundzade Mustafa Mahmudov Asef bey Sixelibeyov Abuzer bey Rzayev Ehmed Hemdi Qaraagazade Aga Eminov Neriman bey Nerimanbeyli Mirze Sadiq Axundzade Museyib bey Exicanov Mustafa aga Vekilov Memmedbagir Seyxzamanli Mehemmed Eli Resulzade Murtuza Axundov Rza bey Axundov Memmedrza aga Vekilov Celil bey Sultanov Esref bey Tagiyev Memmed Yusif Ceferov Mirze Esedullayev Yusif Ehmedzade Baxis bey Rustembeyov Feteli xan Xoyski Aga bey Sefereliyev Esedulla Ehmedov Aga Asurov Qulamhuseyn bey Kazimbeyov Mir Hidayet bey SeyidovII Ittihad fraksiyasiQara bey Qarabeyov Mir Yaqub Mehdiyev Qazi Ehmed bey Memmedov Cemil Lenberanski Behram bey Vezirov Sultan Mecid Qenizade Hemdulla efendi Efendizade Zeynal bey Vezirov Heybetqulu Memmedbeyli Eli bey Zizikski Qara bey Eliverdiler Esed bey Emirov Isgender bey Axundov Aga bey Sefereliyev Yusifeli EliyevIII Ehrar fraksiyasiAslan bey Qardasov Haci Molla Ehmed Nuruzade Muxtar efendi Efendizade Qerib Kerimoglu Bayram Niyazi Kicikxanli Qasimoglu Haci Eli Abdulla efendi Qabulov Haci Huseyn EfendiyevIV Sosialistler fraksiyasiSemed aga Agamalioglu Eliheyder Qarayev Qasim bey Camalbeyov Haci Kerim Sanili Ehmed bey Pepinov Camo bey Hacinski Rza bey Qarasarli Aslan bey Sefikurdski Ibrahim Ebilov Bagir Rzayev Vladislav Bakradze Ekber aga Seyxulislamov Ibrahim Ismayilzade Abbas bey AtamalibeyovV BitereflerBehram bey Axundov Behbud xan Cavansir Ebduleli bey Emircanov Ehmed bey AgayevVI MusteqillerElimerdan bey Topcubasov Semed bey Mehmandarov Xudadad bey Melikaslanov Baba bey QebulzadeVII Sol musteqilAbdulla bey EfendizadeVIII Slavyan Rus Ittifaqi fraksiyasiViktor Klanevski Vasili Kravcenko Serqey Remizov Fyodor Kotilevski M N VinoqradovIX Milli azliqlar fraksiyasiLorens Kun Moisey Quxman Stanislav Vonsovic Vasil Kujim Vladimir Ollonqren Nikolay Mixaylov DubrovskiX Ermeni fraksiyasiArsak Paronyan Yervan Taqionosov Isak Xocayev Stepan Taqionosov Georgi SahnazarovXI Dasnaksutyun fraksiyasiArsak Malxazyan Xoren Amaspur Poqos Cubaryan Abqar Papyan Aleksandr Ter Azaryan Bogdan Balayans I Papyan Parlamentde fealiyyet gosteren fraksiya ve qruplar arasinda en iri ve aparici fraksiya milli menafelerin dasiyicisi olan Musavat fraksiyasi idi Bu fraksiya demokratik biterefler qrupu ile birlikde Parlamentin ve Hokumetin fealiyyetinin esas istiqametlerini mueyyenlesdirir milli menafe ile bagli butun qanun ve qerarlarin qebul edilmesinde helledici rol oynayirdi 42 Parlamentde ikinci iri fraksiya Ittihad fraksiyasina mexsus idi Bu fraksiya 1919 cu ilin dekabrina qeder milli demokratik cereyana qarsi muxalifetde olmus ve Hokumetlerin teskilinde istirak etmemisdir 42 Parlamentde ifrat solcu movqeden cixis eden fraksiyalardan biri de sosialistler bloku idi 42 Onlar Azerbaycanin Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasina birlesdirilmesini yalniz Qirmizi ordunun Azerbaycana esl azadliq getire bileceyini iqtisadi ve sosial islahatlarin yalniz sosializm qurulusu seraitinde mumkun olacagini teblig edirdiler 42 Bu blok Simali Azerbaycani yeniden isgal etmeyi qarsisina meqsed qoymus bolseviklerin elaltisi rolunu oynayirdi 42 Ermeniler Parlamentde iki fraksiya ile temsil olunsalar da eslinde bir movqeden cixis edir ve ermenilerin Azerbaycana qarsi erazi iddialarina haqq qazandirmaq ucun butun imkanlardan istifade edirdiler 42 Sovet isgali reallasdiqda ermeni fraksiyalari bolseviklerin terefine kecdiler 42 Parlamentin 17 ayliq fealiyyeti dovrunde 145 iclasi kecirilmisdir Yetersay olmadigi ucun iclaslardan 15 i bas tutmamisdir 42 Qalan 130 iclasdan ikisi tarixi Azerbaycamn istiqlalinin ve Bakinin azad olunmasinin 1 ci ildonumleri munasibetile 1919 cu il 28 may ve 15 sentyabr tarixli iclaslari dordu tenteneli rus inqilabinin 2 ci ve 3 cu ildonumleri munasibetile 1919 ve 1920 ci il martin 12 de Azerbaycanin Gurcustanla herbi emekdasliq muqavilesine hesr olunmus 1919 cu il 27 iyun ve Paris sulh konfransi terefinden Azerbaycanin musteqilliyinin de fakto taninmasi munasibetile 1920 ci il 14 yanvar iclaslari ikisi ise fovqelade iclaslar Ermenistanin Gurcustana muharibe elan etmesi ile elaqedar 1918 ci il 20 dekabr tarixli ve Azerbaycanla Gurcustan arasinda iqtisadi emekdasliq haqqinda muqavilelerin tesdiqi munasibetile 1920 ci il 17 mart tarixli olmusdur 42 Qalan iclaslarda olkenin daxili ve xarici siyaseti iqtisadiyyat ve maliyye veziyyeti qanunvericilik aktlarinin muzakiresi ve qebulu ordu quruculugu ve s meseleler muzakire olunmusdur Muzakireye cixarilan qanun layiheleri bir qayda olaraq yalniz ucuncu oxunusdan sonra qebul edilirdi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamentinin fealiyyeti dovrunde muzakireye 270 den cox qanun layihesi cixarilmis onlardan texminen 230 u qebul edilmisdir 42 Parlamentin fealiyyeti onun Nizamnamesi rolunu oynayan Azerbaycan Parlamentinin nakazi telimati ile tenzimlenirdi 42 Parlamentde 11 komissiya fealiyyet gosterirdi maliyye budce komissiyasi qanunvericilik teklifleri komissiyasi Muessisler Meclisine seckiler kecirmek uzre merkezi komissiya mandat komissiyasi herbi komissiya aqrar meseleler komissiyasi sorgular uzre komissiya teserrufat serencamverici komissiya olkenin mehsuldar quvvelerinden istifade uzerinde nezaret komissiyasi redaksiya komissiyasi ve fehle meseleleri uzre komissiya 42 Xarici siyaset Redakte Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xarici siyasetiAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Birinci Dunya Muharibesinin basa catmasi ile musayiet edilen gergin diplomatik mubarize seraitinde yarandi ve fealiyyet gosterdi Siyasi mezmunda Azerbaycan ideyasini dunyaya teqdim edenler 1920 ci ilde diplomatik baximdan bu ideyanin Versal Ali Surasi terefinden beynelxalq tesdiqlenmesine nail oldular 44 Mehz bele bir seraitde Azerbaycanin musteqilliyinin 1920 ci ilde Versal Ali Surasi terefinden de fakto taninmasi 1919 cu ilin payizindan etibaren deyisen siyasi veziyyetle yanasi Azerbaycan diplomatiyasinin muhum uguru onun Paris Sulh Konfransindaki say etibari ile kicik olan heyetinin boyuk qelebesi idi Lakin Birinci Dunya Muharibesinden sonra formalasan yeni geosiyasi prosesler Azerbaycan milletinin bu tarixi nailiyyetden yeterince faydalanmasina imkan vermedi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 1920 ci ilin aprelinde olke daxilinde geden siyasi proseslerin mehelli ziddiyyetlerin neticesi kimi deyil dunya siyasetinde bas veren murekkeb diplomatik cekismelerin neticesi kimi suqut etdi 45 Azerbaycanin erazi butovluyu ve suverenliyinin temin edilmesi Xalq Cumhuriyyeti diplomatiyasinin cixis noqtesini teskil etmisdir Bu baximdan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti onun diplomatiyasinin en muhum xidmetlerinden biri Cenubi Qafqazda azerbaycanlilarin milli hududlarinin mueyyenlesdirilmesi ile bagli idi 46 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin devrilmesinden sonra xarici olkelere muhaciret etmis cumhuriyyet xadimleri ayri ayri ziyalilarin dunyanin muxtelif olkelerinde nesr etdirdikleri eserler 1918 1920 ci illerde heyata kecirilmis Azerbaycan diplomatiyasinin bir sira qaranliq sehifelerini aydinlasdirmaga imkan verir 47 48 Xarici olkelerin AXC de yerlesen numayendelikleri Redakte Ukrayna numayendeliyinin binasi ve Mirzebeyov qardaslarinin malikanesinde yerlesen Ukrayna Milli Surasi Istiqlaliyyet 8 Olke Numayendenin adi UnvanABS Konsul Randolf Krasnovodskaya kucesi 8Belcika Konsul Ayvazov Qorcakovskaya kucesi 19Boyuk Britaniya Vitse konsul Qevelke Kladbisenskaya kucesi 11 Danimarka E F Bisrinq Birjevaya kucesi 32 Elektriceskaya Sila sirketinin binasiErmenistan Diplomatik numayende Q A Bekzadyan 28 May kucesi 5Finlandiya Konsul Veqelius Balaxani erazisi Nobel qardaslarinin ofisiFransa Konsul Emelyanov Vodovoznaya kucesiGurcustan Diplomatik numayende N S Alisbey Politseyskaya kucesi 20Iran Konsul Saad Ul Vezirov Qubernskaya kucesi Isvec Konsul R K Vander Plouq Qubernskaya kucesiIsvecre Konsul Klatu Birjevaya kucesi 14Italiya Konsul Enriko Ensom Molokanskaya kucesi 35 Litva Konsul Vintsas Kreve Mitskevicyus Pozenovskaya kucesi 15Polsa Konsul S Rilski Politseyskaya kucesi 15Ukrayna Konsul Qolovan Istiqlaliyyet kucesi 8 Mirzebeyov qardaslarinin eviYunanistan Konsul Kussis Qoqolevskaya kucesiOrdusu Redakte Esas meqaleler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Milli Ordusu ve Qafqaz Islam Ordusu Qafqaz Islam Ordusunun esgerleri Baki doyusunde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan Silahli Quvvelerinin teskiline Cumhuriyyetin elan edildiyi gunden baslanmisdi Yeni yaradilacaq ordunun esasini Muselman korpusu teskil edirdi Ordu quruculuguna rehberlik ucun ilk Hokumet kabinesinin terkibinde Herbi Nazirlik de nezerde tutulmus ve Xosrov bey Sultanov herbi nazir tesdiq edilmisdi 49 Lakin bu kabinenin buraxilmasi ile herbi nazir vezifesi de legv edilmis ve Azerbaycanda ordu quruculugu prosesine rehberlik Hokumetin qerari ile Qafqaz Islam Ordusunun komandani Nuru Pasaya hevale olunmusdu 50 Hokumet strukturunda ise Qafqaz Islam Ordusu komandanligi ile elaqeleri nizamlayacaq herbi isler uzre bas muvekkil vezifesi tesis olunmus ve Ismayil xan Ziyadxanov bu vezifeye tesdiq edilmisdi Azerbaycan Hokumetinin 1918 ci il 3 iyul tarixli qerari ile 19 yasi tamam olmus vetendaslar herbi cagirisin yerine yetirilmesine celb olunurdular 51 1918 ci il iyunun 26 da Hokumetin qerari ile Muselman korpusu Elahidde Azerbaycan korpusu adlandirildi ve onun stat cedvelinde qismen deyisiklik edildi General leytenant Eliaga Sixlinski korpusun komandiri kimi vezifesini yene de davam etdirdi 42 1920 ci il bolsevik isgali erefesinde Azerbaycan ordusunun esas doyus hisseleri ve birlesmeleri asagidakilar idi 8 alaydan i ibaret iki piyada diviziyasi 3 alaydan ibaret suvari diviziyasi ve iki topcu briqadasi 42 Bunlardan basqa ordunun bir sira yardimci hisse bolme ve muessiseleri de var idi 42 Her bir piyada alayi 3 tabordan her bir tabor ise dord piyada boluyunden ve bir pulemyot boluyunden teskil edilmisdi 42 Her pulemyot boluyunun terkibinde 8 pulemyot var idi Bundan basqa her alayda bir suvari kesfiyyat boluyu bir piyada kesfiyyat boluyu bir istehkam boluyu bir rabite telefon boluyu ve bir qeyri nizami boluk var idi 42 Alaylarin stat terkibi onlarin hamisinda eyni deyildi 42 Suvari alaylari uc suvari boluyunden pulemyot boluyunden telim ve rabite komandalarindan ibaret idi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti obyektiv cetinlikler uzunden herbi deniz quvvelerinin teskiline 1919 cu ilin sonlarinda basladi 52 1918 ci ilin sentyabrinda Bakinin Sentrokaspi diktaturasi ve ingilis mudaxilecilerinden temizlenmesi erefesinde buradaki esas herb gemileri Qars Erdehan ve Astrabad Petrovsk Porta aparilmisdi 1918 ci ilin noyabrinda Bakini zebt eden ingilis herbi quvveleri adlari cekilen gemileri geri qaytarsa da onlari Azerbaycan Hokumetine vermemis oz nezaretinde saxlamisdi 53 Cumhuriyyet Hokumeti bir nece defe hemin gemilerin Azerbaycana qaytarilmasi barede vesatet qaldirmisdi Bele ki xarici isler naziri Memmed Yusif Ceferov 1919 cu il avqustun 4 de Bakidaki muttefiq qosunlarinin komandani ingilis generali D Satelvorta muraciet ederek paytaxtin ve deniz serhedlerinin muhafizesi dovletin erazi butovluyunun qorunmasi ucun bir nece herb gemisinin Azerbaycana verilmesini xahis etmisdi 52 Xezerdeki herbi deniz quvvelerinin esas hissesi Denikinin tabeliyinde olsa da silahlari sokulmus bezi herb gemileri o cumleden Qars Erdegan ve Astrabad 1919 cu il sentyabrin evvellerinde Azerbaycan Hokumetinin serencamina kecmisdi 52 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti donanmasina daxil olan Erdehan kanoner qayigi 1919 cu il oktyabrin 1 de Astrabad herb gemisinin heyeti tesdiq edildi 53 Geminin kapitani vezifesine azerbaycanli mutexessis Kitabcizade teyin edildi 53 Erdegan gemisinin komandiri vezifesi ise kapitan Hesen Cilingerzadeye tapsirildi Dekabrin 5 de Qars ve Erdegan gemileri heyetlerinin veziyyetinin yaxsilasdirilmasi ucun xususi komissiya yaradildi 1920 ci ilin evvellerinde herbi deniz quvvelerinin terkibinde 8 eded 75 mm lik ve 100 mm lik toplarla techiz edilmis Qars ve Erdegan herb gemileri Astrabad Goytepe Araz Nargin komekci gemileri Orion neqliyyat gemisi silahlarla techiz edilmis Puskin buxar gemisi ve bir nece kater var idi 53 1920 ci ilde xaricden saatda en azi 23 deniz mili suretile hereket eden 6 eded katerin 47 mm lik ve ya 57 mm lik topla 2 eded mina qurgusu ile silahlanmis 12 eded katerin hemcinin sualti qayiqlarla doyus ucun nezerde tutulmus iki topla techiz edilmis saatda 26 36 deniz mili suretile hereket eden katerin alinmasi planlasdirilmisdi 52 Dusmen gemilerinin denizden hucumlarinin qarsisinin alinmasi ucun mina duzen geminin cox da boyuk olmayan 6 eded sualti geminin movcud herb gemilerinin doyus imkanlarini artirmaq ucun muxtelif capli 92 eded topun alinmasi da nezerde tutulmusdu Lakin Baki emeliyyati bu planlarin heyata kecirilmesine imkan vermedi 52 Herbi hava quvvelerinin teskilinin zeruriliyini nezer alaraq herbi nazirlik bu ise en evvel muvafiq kadrlar hazirlanmasindan basladi Herbi nazir Semed bey Mehmandarov 1919 cu il yanvarin 22 de Azerbaycanin Gurcustandaki numayendesi Memmed Yusif Ceferova mektubla muraciet ederek azerbaycanlilarin Tiflisdeki Aviasiya mektebine gonderilmesinin mumkunluyunu oyrenmesini xahis etdi 42 Azerbaycan Gurcustan herbi emekdasliq muqavilesi 1919 baglandiqdan sonra Azerbaycandan bir qrup esger ve zabit Gurcustana ezam olundu 42 Onlardan 9 neferi herbi teyyareci pesesine yiyelenmeli idi 42 Kapitan Firidun Mirze Qacar praporsikler Elihuseyn Dadasov Teymur Mustafayev Gencinski Hesenzade ve Qarasarov hemin zabitlerden idi 42 Milli ordunun herbi hava strukturunun formalasdirilmasindan evvel onun rehberliyi mueyyenlesdirildi Herbi nazirin 1919 cu il 19 avqust tarixli emri ile podporucik Teymur xan Efsar Aviasiya destesinin reis muavini teyin edildi 42 Deste birbasa Bas erkani herbe tabe idi 42 1919 cu il sentyabrin 14 de Aviasiya destesinin stati tesdiq olundu Statda 5 zabit 4 memur 54 nizami esger ve 4 qeyri nizami esger var idi 42 Milli kadrlara olan ehtiyacin odenilmesi ucun herbi nazirlik 1920 ci ilde Azerbaycanda herbi teyyareciler mektebi acmagi qerara aldi 42 Herbi nazir Semed bey Mehmandarov 1919 cu il noyabrin 27 de xarici isler nazirliyine mektub yazaraq Aviasiya mektebinde tedrisin teskili ucun Ingiltereden ve Italiyadan tecrubeli mutexessislerin devet olunmasi imkanlarinin oyrenilmesini xahis etdi 42 Lakin 1920 ci ilin evvelinden herbi seraitin murekkebles mesi ve Aprel isgali 1920 herbi hava quvvelerinin mohkemlendirilmesi sahesindeki isleri yarimciq qoydu 42 Inzibati bolgu Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin inzibati erazi vahidleri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin erazisi haqqinda ilk defe Istiqlal beyannamesinde behs edilmisdi 42 Hemin senedde gosterilirdi ki Cenub Serqi Zaqafqaziyani ehate eden Azerbaycan tamhuquqlu musteqil dovletdir 42 Lakin yenice yaranmis Cenubi Qafqaz respublikalarinin erazileri ve serhedlerinin konkretlesdirilmesi ciddi problemlerle qarsilasdi Azerbaycan ve Ermeni Milli Suralari arasinda serhed meseleleri uzre danisiqlarin neticesi Azerbaycan Milli Surasinin 1918 ci il 29 may tarixli iclasinda muzakire edildi Ses coxlugu ile Irevan Ermenistan Respublikasina guzest edildi ve onun paytaxti kimi tanindi 42 Hemin qerar qebul olunarken her iki respublikanin gelecekde konfederasiya seklinde birleseceyi Ermenistanin Qarabagin dagliq hissesine olan esassiz iddiadan el cekeceyi ve basqa meseleler nezere alinmisdi 42 Irevan quberniyasinda Qarayazida olan Azerbaycan herbi hisselerinin 24 saat muddetinde oradan cixarilmasi haqqinda ultimatum verdiler azerbaycanlilara qarsi yeni soyqirimlari heyata kecirmeye basladilar ve bununla hemin erazileri zor gucune ele kecirmeye cehd gosterdiler 42 Azerbaycanla Gurcustan arasinda da serhed mubahiseleri vardi Gurcustan hokumeti kecmis Tiflis quberniyasina daxil edilmis Azerbaycan torpaqlarini Borcali Qarayazi ve Signax mahallarini Azerbaycana qaytarmaqdan boyun qacirdi 42 Gurcu silahli quvveleri alman herbi desteleri ile birleserek 1918 ci il iyunun evvellerinde Borcaliya daxil oldular Ayin 14 de Azerbaycanin Xarici Isler Nazirliyi azerbaycanlilarin meskunlasdigi Borcaliya ve diger erazilere birlesmis gurcu alman herbi quvvelerinin yeridilmesine qarsi nota verdi serhed meselesinin siyasi yolla hell olunmasini teklif etdi 42 Gurcustan hokumeti buna raziliq vermedi Cenubi Qafqaz respublikalari arasindaki erazi mubahiseleri daha keskin sekil almaga basladi 42 Buna gore de hemin problemin beynelxalq Istanbul konfransinda muzakire edilmesi qerara alindi 42 1918 ci ilin noyabrinda Elimerdan bey Topcubasovun Antanta dovletlerinin Istanbuldaki numayendelerine gonderdiyi xususi memorandumda Azerbaycanin erazisi mueyyenlesdirilirdi 42 Bu mesele daha genis sekilde Paris sulh konfransindaki Azerbaycan sulh numayendeliyinin teleblerinde de eks olunmusdu 42 Hemin senede esasen Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti asagidaki erazileri ehate edirdi Baki quberniyasi Baki dairesi ile birlikde Baki qezasi Cavad qezasi Goycay qezasi Samaxi qezasi Quba qezasi Lenkeran qezasi Yelizavetpol quberniyasi Yelizavetpol qezasi Cavansir qezasi Nuxa qezasi Eres qezasi Susa qezasi Qaryagin qezasi Zengezur qezasi Qazax qezasi bu erazinin ucde birini teskil eden dagliq hissesi Azerbaycan ve Ermenistan arasinda mubahiseli erazi kimi qalirdi Irevan quberniyasi Naxcivan qezasi Serur Dereleyez qezasi Surmeli qezasi habele Yeni Beyazid qezasi Ecmiedzin ve Aleksandropol qezalarinin bir hissesi Tiflis quberniyasi Borcali qezasi Tiflis ve Signaq qezalarinin bir hissesi Zaqatala mahali Dagistan vilayeti Kur ve Samur nahiyelerini ehate eden erazinin bir hissesi habele Derbend seheri ve onun etrafi da daxil olmaqla Qaytaq Tabasaran qezasinin bir hissesi Bundan basqa Azerbaycan Cumhuriyyeti Tiflis quberniyasindaki Axaltsixe qezasinin Batum xususen Qars eyaletlerini de oz erazisine daxil etmeye xususi ehemiyyet verirdi 42 Lakin erazi meselelerini dinc yolla hell etmek mumkun olmadi Birinci Dunya Muharibesinde meglub olan Osmanli Imperiyasi herbi quvvelerini Cenubi Qafqazdan cixaran kimi ermeniler daha da feallasdilar erazi iddiasi ile 1918 ci ilin sonunda Gurcustanla apardiqlari muharibe neticesinde Borcali mahalinda Loru mahalini ve onun etraflarini zebt etdiler 42 Ermenistan Azerbaycanin tarixi torpaqlarina olan iddialarini heyata kecirmek ucun Qarabag Zengezur Naxcivan ve diger erazilerde soyqirimlarini daha da genislendirdi 42 Naxcivanda bu siyasetin qarsisini almaq ucun 1918 ci ilin noyabrinda Araz Turk Cumhuriyyeti yaradildi ve bu Cumhuriyyet sonra Cenub Qerbi Qafqaz Turk Cumhuriyyeti ile birlesdirildi 42 Cenubi Qafqaz dovletleri arasindaki erazi mubahiselerini muzakire etmek ucun nehayet 1919 cu il aprelin 25 de Tiflisde konfrans cagirildi Lakin konkret netice vermeyen Tiflis konfransi da iyunda isini dayandirdi 42 Son derece murekkeb beynelxalq ve daxili veziyyete baxmayaraq Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti erazi ve serhed meselelerine heyati ehemiyyet verirdi 42 Cumhuriyyet Hokumeti Cenubi Qafqazdaki butun tarixi Azerbaycan torpaqlarini oz nezareti altinda saxlamaga calisirdi 42 1920 ci ilin unvan teqviminde Xarici Isler Nazirliyinin teqdim etdiyi xerite ve melumatlar esasinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin erazisini eks etdiren cedvel nesr olunmusdu 42 Erazinin adi Kv kilometr QeydBaki quberniyasi 39075 15 Mubahisesiz eraziGence quberniyasi 44371 29Zaqatala mahali 3992 541 Irevan quberniyasi 9858 69Cemi 97297 672 Irevan quberniyasi 7913 17 Mubahiseli erazi3 Tiflis quberniyasi 8685 13Cemi 16598 30Yekun 113895 971 Irevan quberniyasinin mubahisesiz erazisine daxildir Serur Dereleyez qezasinin I ve II polis saheleri Naxcivan qezasinin I II III ve IV polis saheleri Yeni Beyazid qezasinin I ve II polis saheleri 2 Irevan quberniyasinin mubahiseli erazisine daxildir Irevan qezasinin I II III ve IV poIis saheleri Ecmiedzin qezasinin II ve III polis saheleri Surmeli qezasinin I II ve III polis saheleri Yeni Beyazid qezasinin III polis sahesinin bir hissesi 3 Mubahiseli zonanin terkibine Tiflis quberniyasinin asagidaki hisseleri daxildir Tiflis qezasinin II ve III polis saheleri Signaq qezasinin polis sahesi Borcali qezasinin I II III ve IV polis sahelerinin bir hissesi Iqtisadiyyat Redakte Esas meqaleler Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti iqtisadiyyati Azerbaycan rublu ve Azerbaycan manati Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 100 manatliq eskinasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin iqtisadi platformasinda mulkiyyet pluralizmi dovlet mulkiyyeti xususi sexsi sehmdar belediyye mulkiyyeti ve diger mulkiyyet formalarinin inkisafi ucun beraber imkanlar yaradilmasi nezerde tutulurdu 42 Bolsevizmden ferqli olaraq Cumhuriyyet liderleri fabrik zavod torpaq ve diger esas istehsal vasiteleri uzerinde xususi mulkiyyeti redd etmirdiler 42 Eksine hesab edirdiler ki bu cur mulkiyyeti tamamile aradan qaldirmaq indiki veziyyetde insanlarin sexsi tesebbus quvvetini zoraki olaraq aradan goturur 42 Movcud oldugu 23 ay erzinde Cumhuriyyet Hokumeti bir sira cari teserrufat meselelerinin hellinde muhum ugurlar qazanmisdi Azerbaycanda neft senayesi agir veziyyetden cixarilmis dagidilmis Baki Batum neft kemeri berpa olunmus Baki Culfa demiryolu insasi davam etdirilmis Kur cayi uzerinde korpu salinmis Azerbaycan Dovlet Banki yaradilmis milli pul nisanlari buraxilmis Xezer deniz gemiciliyi inkisaf etdirilmisdi 42 Musteqil dovletin atributu kimi milli pul vahidinin buraxilmasi Cumhuriyyetin maliyye siyasetinin muhum uguru idi 42 1918 ci ilin evvelinden Bakida yeni kagiz pullar Baki bonlari buraxildi bu zamanadek tedavulde Nikolay pullari ve Kerenski pul vahidleri islenirdi Milli pul vahidinin mohkemlendirilmesi onun aliciliq qabiliyyetinin qorunub saxlanmasi ilk vaxtlardan Hokumetin iqtisadi siyasetinin esas meselesi oldu 42 Cunki milli valyuta inflyasiya seraitinde dovriyyeye buraxilmisdi 42 Hokumet hem evvelki dovrden miras qalan hem de respublikanin movcudlugu dovrunde bas veren inflyasiyaya qarsi mubarize aparmali olurdu Bu meqsedle musteqil dovletin maliyye vergi bank kredit sistemi yaradildi 42 1919 cu ilin sentyabrinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Dovlet Banki acildi 42 Maliyye Nazirliyinin 1919 cu il 20 iyul tarixli qerari ile emteelerin serbest ixracina nail olunmasi nezerde tutulurdu Parlament xezineye mueyyen rusum ixrac olunan xammalin deyerinin 25 faizi qeder kecirmek serti ile xammal ixracina icaze verilmesine dair qanun qebul etdi Xarice gizli yolla gumus qizil platin aparilmasina gore mesuliyyet meselesine baxildi 42 Quvvede olan 1914 il 15 noyabr tarixli qanunun 1919 cu il 20 oktyabr tarixli qanunla evez edilmesi bu sahede mesuliyyeti artirdi 42 Olkenin serhedleri daxilinde mal mubadilesini tenzimlemek meqsedile 1919 cu ilin avqust ayindan Azerbaycana xaricden getirilen bir sira zinet seylerine muveqqeti olaraq xususi gomruk tarifleri tetbiq olundu 42 Eyni zamanda daxili bazari tenzimlemek meqsedile Azerbaycandan kenara gonderilen emteeler ucun yeni muveqqeti gomruk qaydalarinin tetbiq edilmesi haqqinda qanun qebul edildi 42 Hokumet cevik vergi siyaseti yeridir dovlet xerclerinin ixtisar edilmesi istiqametinde tedbirler gorurdu 42 Bu meqsedle xaricden olkeye gomruksuz getirilen mallarin siyahisi mueyyenlesdirilmis bu siyahiya 200 den cox mehsulun adi daxil edilmisdi xarici sermayecilere ve Azerbaycana sermaye qoymaq arzusunda olanlara guzestli sertlerle Baki bonlari teklif olunmusdu 42 Azerbaycan Hokumetinin xarici iqtisadi fealiyyetinde reallasdirmaga calisdigi baslica vezifelerden biri ehalinin zeruri mallara olan ehtiyacini temin etmekden ve xezinenin gelirlerini artirmaq ucun elave menbeler axtarib tapmaqdan ibaret idi Bele elave menbelerden biri de gomruk gelirleri idi 42 Bu ve ya diger mehsulun xarice satisina icaze verilmesi ve ya onun qadagan edilmesi zamani hemin mehsulun ehali ucun ne derecede gerekli olmasi Hokumete ne qeder gelir getirmesi hallari diqqetle nezere alinirdi 42 Hokumetin hazirladigi 1919 cu il 20 fevral tarixli qanun layihesi ile xarice konyak uzum ve tut spirtinin ixracina icaze verilirdi Cumhuriyyet dovrunden qabaq xarice spirtli ickilerin satisi qadagan olunmusdu Bu da teserrufatlarin ve Hokumetin maliyyesine olduqca menfi tesir gostermisdi 42 Hokumet hesab edirdi ki xarice spirt satisinda neinki dovlet xezinesi ve araq cekmekle mesgul olan adamlar hemcinin butun ehali maraqlidir 42 Oz teserrufat mehsullari olan uzumu ve tutu serab zavodlarina satmaq onlara elverisli idi 42 Bu qanun layihesini isleyib hazirlayarken Hokumet onu da nezerde tuturdu ki ehali ucun spirt ancaq texniki ve tibbi meqsedler ucun zeruridir 42 Xarice satisina icaze verilen 85 dereceli konyak spirti ve 40 45 dereceye qeder olan uzum ve tut spirti ise bu meqsed ucun yaranir 42 Cumhuriyyetin xarici iqtisadi elaqelerinin formalasmasi baximindan Gurcustanla baglanan muqavile muhum ehemiyyete malik idi 42 1918 ci il dekabrin 26 da bir illik muddete baglanan bu muqavileye esasen boyuk ehtiyac olan mehsullarin bu respublikalarin telebatlari cercivesinde gomruk vergileri qoyulmadan alinib satilmasina habele Gurcustan ehalisinin ve demir yolunun ehtiyaclari ucun mueyyen hedd hecminde neft mazut kerosin ve yaglarin rusumsuz ixracina icaze verilirdi 42 Muqavilede gosterilirdi ki gurcu ehalisi ucun kerosin buraxilmasi 1 milyon puddan neft ve neft mehsullarinin umumi satisi ise 20 milyon puddan cox olmamalidir 42 Gurcustanin bezi mehsullarinin das komur mese materiallari ve s neftin deyerinin 1 10 hissesi hecminde Azerbaycana gomruksuz satilmasi nezerde tutulurdu 42 Muqavileye gore alman mehsullarin basqa olkelere satisina icaze verilmirdi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Rusiya ile iqtisadi emekdasliga da boyuk ehemiyyet verir neft pambiq ve basqa ixrac mehsullari ucun Rusiya bazarinin ehemiyyetini nezere alirdi 42 1920 ci il martin 30 da Sovet Rusiyasi ve Azerbaycan birge komissiyasinin iclasinda ticaret muqavilesi imzalanmisdi 42 Lakin Rusiya Azerbaycani qane ede bilecek bir sira sertler ved etse de onlara emel etmedi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde de neft senayesi iqtisadiyyatin esas sahesi sayilirdi cunki bu zaman neft dunyanin en onemli hereketverici quvvesi idi Odur ki Parlament ve Hokumet neft hasilati ve emalinin veziyyetini vaxtasiri tehlil edir dunya neft bazarini oyrenirdi Tebii servet iqtisadi inkisaf ucun maddi baza olsa da iqtisadi qudret ve gucun tebii servetden asililiginin hemiselik olmadigi ve gelecekde deyiseceyi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin istinad etdiyi baslica iqtisadi muddealardan biri idi 42 Diger terefden fehle ve dovlet qulluqcularinin mevacibinin hecminin defelerle qaldirilmasi haqqinda Hokumetin qebul etdiyi qerarlar budcede boyuk kesir yaradirdi ve bu kesirin de odenmesi tarif normalarinin artirilmasi ve elave kagiz pullarin kesilmesi hesabina heyata kecirilirdi 42 Butun bunlar hem de bahaliga ve inflyasiyaya zehmetkeslerin sosial veziyyetinin pislesmesine sebeb olurdu 42 Sosial iqtisadi sahede xeyli isler gorulse de fehle meselesinin elece de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin varligi ucun en vacib meselelerden olan aqrar meselenin hell olunmamasi ehalinin veziyyetini pislesdirirdi 42 Bundan istifade eden sosialistler fraksiyasi ve Azerbaycan Kommunist Partiyasi ehali icerisinde naraziligi artirmaq ucun oz pozuculuq fealiyyetlerini daha da genislendirmis ve Baki emeliyyati erefesinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin devrilmesi ucun elverisli zemin yarada bilmisdiler 42 Neqliyyat Redakte 1918 ci il oktyabrin 30 da Baki Beynelxalq Deniz Ticaret Limani idaresinin fealiyyeti berpa edildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaradilmasi erefesinde olkede quru ve su yollari xususen de demir yolu ve boru kemerleri neqliyyat elaqelerinde muhum rol oynayirdi Bu dovrde demir yollarinin umumi uzunlugu 954 2 km idi Onun 498 2 km i Baki Boyuk Kesik 87 8 km i Bileceri Yalama 189 2 km i Uluxanli Culfa 51 2 km i Elet Zubovka 27 1 km i Baki Balaxani Sabuncu Suraxani xetlerinin payina dusurdu Hemin dovrde iqtisadi ve ticaret ehemiyyetli sose ve torpaq yollarin six sebekesi de movcud idi Bu tipli yollarin umumi uzunlugu 4169 1 km o cumleden soselesdirilmis yollarin uzunlugu 1507 3 km idi 42 Yollar Nazirliyi demir yolu neqliyyatini sahmana salmaq ucun parovoz ve vaqon parkinin temiri yeni neqliyyat vasitelerinin alinmasi demir yolu qulluqcularinin mevaciblerinin artirilmasi onlara guzestli sertlerle erzaq verilmesi parovoz masinistlerine ve onlarin komekcilerine heqiqi herbi xidmetden mohlet verilmesi demir yolu stansiyalarinin qaydaya salinmasi muhafizesinin temin edilmesi ve s kimi muhum tedbirler gordu 42 Butun bu tedbirler tezlikle oz behresini verdi Artiq 1919 cu il iyulun 15 den Baki Batum istiqametinde gunde 4 cut qatarin hemin ilin sonundan ise Baki Port Petrovsk Mahacqala istiqametinde de ciddi qrafik uzre gunde 4 cut qatarin hereketi temin edildi 42 1918 ci il oktyabrin 30 da Baki Beynelxalq Deniz Ticaret Limani idaresinin fealiyyeti berpa edildi 42 Ticaret gemileri ile Baki ile Port Petrovsk Salyan Lenkeran limanlari arasinda sernisin ve yuk dasinmasi teskil edildi Hokumetin ciddi seyleri neticesinde 1919 cu ilde Baki Batum neft kemeri de berpa edilib istifadeye verildi 42 1919 cu ilin avqust ayinda ingilis qosunlari Azerbaycandan cixdiqdan sonra Baki limani ve ticaret donanmasi da Cumhuriyyet Hokumetinin serencamina kecdi olkenin ticaret gemileri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin bayragi altinda uzmeye basladilar 42 Azerbaycan Hokumeti sose yollarinin berpasi ucun 1919 cu il fevralin 17 de Yollar Nazirliyinin serencamina 1 milyon manat kredit ayirdi Hemin il aprelin 24 de ise bilavasite Yevlax Seki sose yolunun temiri ve selden qorunmasi ucun bend tikilmesine 210 min manat vesait verildi Hokumet neqliyyat vasitelerinin temiri ve normal istismari meselelerini daim diqqet merkezinde saxlayirdi 1919 cu il aprelin 28 de Bakida avtomobillerin ilkin temiri ve avtomobil zavodunun saxlanmasi ucun 175 min manat vesait ayrildi 42 Hemcinin Yollar Nazirliyine tapsirildi ki avtomobil zavodunun geliri ve xercleri haqqinda esasli meruze hazirlasin 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti olduqca cetin ve murekkeb seraitde heyata kecirdiyi tedbirlerle olkede neqliyyatin isini esasen qaydaya sala bildi Demir yolu ve su neqliyyati neft kemerinin istismari dovlet xezinesine gelir getirmeye basladi 42 Demoqrafiya Redakte Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti texmini ehalisisiGulustan ve Turkmencay muqavilelerinden Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasinadek olan dovrde Rusiya imperiyasinin Cenubi Qafqazin turk muselman ehalisine qarsi yeritdiyi ayriseckilik siyaseti deportasiyalar ve soyqirimlari neticesinde Simali Azerbaycan ehalisinin etnik terkibi sayi ve yerlesmesi meqsedyonlu sekilde deyisdirildi burada yasayan azerbaycanlilarin sayi xeyli azaldi 42 Rusiya isgalindan sonra ermenilerin muxtelif olkelerden kutlevi sekilde Simali Azerbaycan torpaqlarina kocurulmesi etnik siyasi veziyyete ciddi tesir gostermis azerbaycanlilarin ata baba torpaqlarindan deportasiyasi heyata kecirilmisdir 42 Elimerdan bey Topcubasovun Antanta dovletlerinin Istanbuldaki numayendelerine teqdim etdiyi xususi memorandumda Cenubi Qafqazin 237055 kv km lik erazisinde 7667370 neferin yasadigi qeyd olunurdu ki onlarin da etnik terkibi bele idi 3306000 43 1 muselman 1786000 23 3 ermeni 1641000 21 4 gurcu 42 Hemin senede esasen Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti erazisinde 2353000 nefer yasayirdi ki bu da Cenubi Qafqaz ehalisinin 30 7 ne beraber idi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin Paris sulh konfransina teqdim etdiyi senedlere gore ise Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin heqiqi hakimiyyeti altinda olan erazi Cenubi Qafqaz erazisinin 38 ni Azerbaycan hakimiyyetinin yayildigi erazilerle birlikde ise 60 7 ni ehate etdiyi bildirilirdi Gosterilen senedlerde mehz hemin erazi muvafiq olaraq Cenubi Qafqazin ehalisi de hesablanmisdi 42 Paris sulh konfransina teqdim olunmus senedlere esasen umumiyyetle Cenubi Qafqazin ehalisi 8081668 neferden ibaret idi Onlarin 4617671 neferi 57 1 Azerbaycanda yasayirdi 42 Azerbaycan ehalisinin 75 4 ni 3481889 nefer azerbaycanlilar 17 2 ni 795312 nefer ermeniler 0 6 ni 26585 nefer gurculer 6 7 ni 310885 nefer basqa xalqlarin numayendeleri teskil edirdi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti olke ehalisinin sayi ve etnik terkibinin mueyyenlesdirilmesine xususi diqqet yetirirdi Ehali haqqinda daha bir melumat Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin unvan teqviminde xususi cedvel halinda derc edilmisdi 42 Gosterilen cedvelden istifade ederken nezere almaq lazimdir ki hemin cedvel 1917 ci il ucun Qafqaz teqvimi esasinda tertib edildiyine gore faktiki olaraq 1916 ci ile aid olan veziyyeti eks etdirir 42 Diger terefden bu cedvelin ozunde de turk muselman ehalinin sayi tehrif edilirdi 42 Bundan elave cedvelde verilen reqemler Cenubi Qafqazda azerbaycanlilarin ellikle yasadigi butun erazilere deyil qonsularin iddia ireli surmediyi mubahisesiz erazilere aiddir 42 Cedvelde eyni zamanda Tiflis quberniyasina aid mubahiseli erazi ve orada yasayan azerbaycanli ehalinin sayi da oz eksini tapmamisdir 42 Belelikle asagida gosterilen cedvel 1916 ci ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin mubahisesiz erazisinde yasayan ehalinin o cumleden azerbaycanlilarin sayini eks etdirir 42 1918 ci ilde Bakida sakinler su rasiyonunu almaq ucun siraya duzlenirler Erazi Muselmanlar Ermeniler Gurculer Ruslar Basqalari CemiMutleq say Mutleq say Mutleq say Mutleq say Mutleq say Baki quberniyasi seher ehalisi 47866 66 2 5 663 7 8 3788 5 2 15192 2 1 72509Baki quberniyasi kend ehalisi 693391 86 4 37258 4 6 30 0 68847 8 5 3711 0 5 803237Butun Baki quberniyasi seher reisliyi daxil olmadan 741257 85 0 42921 4 9 30 0 72635 8 1 18903 2 0 875746Baki seher reisliyi 198391 48 8 77166 19 0 8974 2 2 104599 26 0 16699 4 0 405829Butun Baki quberniyasi seher reisliyi ile birlikde 939648 73 5 120087 9 3 9004 0 7 177234 13 8 35602 2 7 1281575Butun Gence quberniyasi 797880 62 5 418859 32 9 1030 0 1 36777 2 9 20585 1 6 1275131Butun Zaqatala mahali 85136 91 84 2530 2 73 4664 5 03 326 0 35 42 0 05 92698Irevan quberniyasinin bir hissesi 129586 61 0 80530 38 0 96 0 04 593 0 24 1653 0 72 212458Butun Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti uzre cemi 1952250 68 2 622006 21 4 14794 0 6 214930 7 5 57882 2 3 2861862Dil Redakte Musteqil dovletin muhum atributlarindan biri olan dovlet dili meselesi yenice yaranmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin diqqet merkezinde idi Cumhuriyyet Hokumeti 1918 ci il 27 iyun tarixli qerari ile o zaman turk dili adlanan Azerbaycan dilini dovlet dili elan etdi 42 Hemin qerar Gulustan ve Turkmencay muqavileleri ile Azerbaycanin ikiye bolunmesinden sonra ana dilinin dovlet dili kimi isledilmesine aid ilk seneddir 42 Qeyd edilmelidir ki dovlet dili haqqinda qerar Hokumetin Genceye kocdukden sonra qebul etdiyi ilk qerarlardan biridir 42 Azerbaycan dilinin sozun esl menasinda dovlet dili kimi islenmesi tecrubesi genis sekilde ilk Azerbaycan Parlamentinin dilinde eksini tapmisdir 42 Dovlet idarelerinde mueyyen muddet erzinde rus dilinin islenmesine de icaze verilmesi Parlamente aid deyildi 42 Ona gore de Parlamentde dillerin islenmesi meselesi tebii olaraq qanunverici hakimiyyetin Parlament uzvlerinin ohdesine buraxilmisdi 42 Parlamentin istifade etdiyi dil dovlet dili statusuna malik Azerbaycan turkcesi idi Qeyri yerli Parlament numayendeleri cixislarin rus dilinde olmasini teklif etdikde Parlamentin iclaslarindan birinde bu mesele ayrica muzakire olunmus ve bu xususda qerar qebul edilmisdi Qerara esasen Parlamentin resmi dili Azerbaycan turkcesi elan olunmus diger milletlerin numayendelerinin rus dilinde cixis etmeleri meqbul hesab edilmisdi Bununla bele resmi senedlerin hamisi dovlet dilinde tertib edilirdi 42 Tehsil Redakte Esas meqale Cumhuriyyet telebeleriXalq tehsili ve maariflendirme uzre ilk nazirlik Azerbaycanda Xalq Maarifi Nazirliyi 1918 ci ilde may ayinin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin hokumeti terefinden tesis edilib 54 Nazirler Surasinin qerari ile 30 iyun 1918 ci ilde uc sobeden umumi orta tehsil ali ve orta ixtisas tehsili pese mektebleri ibaret strukturu tesdiq edilib Maarif naziri ise sonradan AXC hokumet bascisi olan Nesib bey Usubbeyov olub Xalq tehsili sahesinde ilk onemli tedbir mekteblerin millilesdirilmesi oldu bu tehsilin dogma Azerbaycan turk diline kecirilmesi idi 54 Bununla da ilk defe olaraq azerbaycanli usaqlarin dogma dilde tehsil alma huququ qanunilesdirildi Mesenat Haci Zeynalabdin Tagiyevin tesebbusu ve desteyi ile acilan Aleksandra imperator rus muselman qiz mektebi Xalq Maarifi Nazirliyi 1919 20 ci il tedris ilinin evvelinden Ali ibtidai mekteblerin butun siniflerinin ve orta tedris mekteblerinin uc sinifinin millilesdirilmesini qerara aldi 54 1918 ci il 7 sentyabr fermani ile butun Ali ibtidai mekteblerde qeyri muselman telebeler ucun dini ve onlarin ana dili tedrisi tetbiq edilib 54 Bu telimlerin tedrisi uzre xercleri dovlet oz uzerine goturub Baki seheri milli mekteblerin inspeksiyasinda ve Baki quberniyasinda 1918 19 cu tedris ilinde 76 rus bunlardan Bakida 30 eyaletlerde ise 46 mekteb var idi 54 Onlardan 51 i dovlet qalan 25 i ise seher neft senayecileri qurultayina mexsus idi ve ozel sayilirdi 54 Xalq maarif naziri yehudi mekteblerinin rehberi Y Baysband ve F Sapiroyanin teskil etdikleri yehudi dili yehudi xalqinin tarixi ve yehudi edebiyyatinin tarixi kurslarina dinleyicileri yazdirmaga icaze verdi 54 Dersler 20 oktyabr 1918 ci ilde baslayib 54 1918 ci ilin oktyabr ayinda Yehudi Milli Suranin nezdinde fealiyyet gosteren mekteblerde 700 nefer tehsil alir 24 muellim calisirdi Bu mektebler her ay 10 min rubl mebleginde dovlet terefinden subsidiyalasdirilirdi 54 Azerbaycan dovleti terefinden alman koloniyalarinda fealiyyet gosteren mektebler de desteklenirdi Alman koloniyalarinda tedris kecen muellimlerin her birine 1918 ve 1919 cu ilde inspeksiya terefinden her ay 90 rubl odenilirdi 54 1918 ci ilde Sehiyye Nazirliyi tesis edilir bu nazirliye rehberlik ise Musa bey Refiyeve hevale edilir 54 Bu illerde Baki ve Gence kimi seherlerde onlarla yeni aptek ve xestexana acilir 54 1919 cu ilde tibb fakultesi de olan Baki Dovlet Universitetinin esasi qoyulub kafedranin ilk rehberi gorkemli cerrah professor Vasili Razumovski 1920 ci ile qeder olur 54 Burada hemcinin tibbin tarixi de tedris edilirdi Qisa bir muddet erzinde Razumovskinin rehberliyi altinda Xususi Hazirliq Komissiyasi yaradilir 54 Bu ilin avqust ayinda qebul imtahanlari teskil edilir ve belelikle de ilk telebeler gelecek hekimlerin qrupu yigilir 54 1922 ci il avqust ayinin 2 de tibb fakultesinin ilk 29 mezunu arasinda yalniz uc azerbaycanli A Elekberov Ceyran Sultanova ve sonradan elmler doktoru ve professor olan Adile Sahtaxtinskaya olub 54 Xalq tehsili meseleleri ile meshur muellim Elicabbar Oruceliyevin basciliq etdiyi Baki Seher Dumasinin tedris sobesi de mesgul olurdu 54 1919 cu ilin 15 iyul tarixli iclasinda Seher Dumasinin seher mekteblerinin muellimleri ucun 1600 rubl teqaud teyin etdi 54 Bu istiqametde Baki neft senayecileri de mueyyen addimlar atirdi onlarin da mekteblerinde muellimlerin mevacibleri artirilmisdi 54 Bakida mekteb binalari ile dehsetli bir veziyyet alinmisdi 54 Onlarin coxu ya tamamen dagidilmis ya da esasli temir teleb olunacaq qeder berbad idi 54 Hokumet Baki seher ibditadi mekteblerinde mekteb sanitar nezaretinin teskil edilmesi ucun 827 600 rubl vesait ayirmisdi 54 Mekteblilere muxtelif ictimai teskilatlar da yardim gosterirdiler Baki seher mekteblerine yardim ictimai idaresi mekteblerde isti seher yemekleri teskil edirdi 54 Vesaitin yigilmasi ucun idare lotoreya ve evvelki illerden qalmis esyalarin satis yarmarkasini kecirirdi 54 Mekteblilere vetendaslar xeyriyyeciler ve Haci Zeynalabdin Tagiyev Aga Musa Nagiyev Hemide Memmedquluzade Murtuza Muxtarov Semsi Esedullayev kimi mesenatlar da yardim edirdi 54 Sehiyye Redakte Gencede Qafqaz Islam Ordusunun zabitleri Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Sehiyye Nazirliyinin iscileri ile Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti yarandigi gunden ehalinin saglamligi qaygisina qalmis ve sehiyye sahesinde ciddi tedbirler gormusdur Bu sahede en boyuk ugurlardan biri olkenin sehiyye sisteminin yaradilmasi ve teskili islerine bilavasite rehberlik eden dovlet icra orqaninin Sehiyye Nazirliyinin yaradilmasi idi 1918 ci il iyunun 7 de Feteli xan Xoyski terefinden teskil edilmis 2 ci hokumet kabinesi Gencede fealiyyet gostererken Muselman Milli Surasi nezdindeki qacqin sobesi esasinda Azerbaycan Cumhuriyyeti Xalq Sehiyyesi ve Himayedarliq Nazirliyi yaradildi 42 Azerbaycanin ilk ali tehsilli cerrah hekimlerinden olan Xudadat bey Refibeyli Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin xalq sehiyyesi ve himayedarliq naziri teyin edildi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Parlament ve Hokumet xususen de Xalq Sehiyye Nazirliyi ehalinin saglamligina menfi tesir gosteren antisanitariya ile ciddi mubarize aparmaga xarici muhit ve meiset seraiti ile bagli menfi amilleri aradan qaldirmaqla yoluxucu xesteliklere agir epidemiyalara qarsi profilaktik tedbirler heyata kecirmeye basladi 42 Az vaxt icerisinde Gence yaxinligindaki Zeyem ve Zurnabad kendlerinde taun eleyhine menteqe teskil olundu Sehiyye sebekesinin genislendirilmesine baslandi 42 Kend yerlerinde xestexanalar ambulatriyalar feldser menteqeleri ve s mualice muessiseleri acildi yeni tibb ocaqlarinin bunovresi qoyuldu Dovlet tibb muessiselerini dava dermanla avadanliqlarla temin etmek meqsedile lazimi tedbirler goruldu 42 Bunun ucun dovlet aptek anbari laboratoriyasi ve s yaradildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Parlamenti ve Hokumeti saglamligin muhafizesine dair vezifeler ve tedbirler barede bir sira qanun ve qerarlar qebul etdi Cumhuriyyet Hokumeti tibb xidmeti heyetini genislendirmek meqsedile sehiyye sisteminde qisamuddetli tibb iscileri kurslari acdi 42 Butun bunlarin neticesi idi ki Xalq Cumhuriyyeti dovrunde kend yerlerinde Sehiyye Nazirliyine tabe olan 33 kend xestexanasi fealiyyet gosterirdi Onlarin heresinde 1 hekim 2 feldser ve xidmetci tibb bacilari isleyirdi Bu tibbi personal 6 carpayiliq kend xestexanalarinda xestelere xidmet edir ambulator mualiceye ehtiyaci olanlara ise pulsuz tibbi yardim gosterirdi 42 Bu dovrde qeyri hokumet tibbi cemiyyet birlik ve teskilatlarinin da fealiyyeti genis vuset almisdi Baki seheri hekimler cemiyyetinin esas fealiyyet istiqameti senaye gigiyenasi yatalaq epidemiyasinin aradan qaldirilmasi olmusdur 42 Cemiyyet Baki Dovlet Universiteti tibb fakultesinin avadanliqla techiz edilmesine yardim gostermek ucun Avropanin aparici klinikalari ile elaqe yaratmisdi 42 Bakinin taninmis hekimleri tebabetin muxtelif sahelerinde elmi nailiyyetlerin mubadilesi meqsedile cemiyyetde meruzeler edirdiler 42 Onun nezdinde bos is yerlerini qeyde almaq issizleri hemin yerlere yerlesdirmek onlara vaxtasiri yardim gostermek meqsedile Hekimlere yardim burosu yaradilmisdi 42 1919 cu ilde Bakida tesis edilmis qeyri hokumet tibb cemiyyetlerinden biri de Usaq hekimleri derneyi idi Dernek usaqlar ve yeniyetmeler arasinda yayilmis yoluxucu xesteliklerin profilaktikasi ve mualicesi sahesinde tecrube mubadilesi aparir qabaqcil mualice usullarinin tetbiqine sey gosterir tebligat ve tesviqat isi ile mesgul olurdu 1920 ci iledek Azerbaycanda artiq 353 hekim 450 orta tibb iscisi 1123 yerlik xestexana var idi 42 Medeniyyet Redakte Esas meqale Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti medeniyyetiTesviri senet ve memarliq Redakte Esas meqaleler Azerbaycan gerbi ve Azerbaycan bayragi Ismailiyye Sarayi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti elan edildiyi gunden dovlet remzlerinin yaradilmasina xususi onem verirdi En muhum dovlet atributlarindan biri kimi Dovlet bayraginin qebul edilmesi daha tez heyata kecirildi Eli bey Huseynzadenin meshur turklesmek islamlasmaq ve muasirlesmek suari bu isde esas goturulmusdu 42 Cumhuriyyet Hokumeti 1918 ci il noyabrin 9 da mavi qirmizi ve yasil renglerden ag aypara ve sekkizguseli ulduzdan ibaret bayragin milli bayraq kimi tesdiq olunmasi haqqinda qerar qebul etdi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti 1919 cu il martin 23 de dovlet gerbinin ve resmi senedlerde uzerinde dovletin adi ve gerbi tesvir edilen dovlet mohurunun layihelerini hazirlamaq meqsedile musabiqe elan olunmasi barede qerar qebul etmisdi 42 Cox guman ki musabiqeye gonderilen layihelerin hec biri beyenilmediyinden qebul edilmemisdi 42 Buna gore de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumeti herbi ordenler milli himn dovlet gerbi ve mohuru ucun layihelerin hazirlanmasi ucun yeni musabiqe elan olunmasi barede qerar cixardi 42 Dovlet gerbinin orden ve medallarin hazirlanmasinda ilk pesekar heykelteras Zeynal Elizade istirak edirdi Onun layihesine esasen buraxilmis dos ve xatire medallarinda Parlament binasi bayraqlar aypara sekkizguseli ulduz gunesin dogmasi gul celengleri hekk olunmusdu 42 Milli ressamliq senetinin inkisafina xususi ehemiyyet verilirdi 1919 cu ilde nesr olunan Zenbur jurnalinda Azerbaycan satirik qrafikasinin banisi Ezim Ezimzadenin zamanin ictimai siyasi problemleri ile seslesen karikaturalari derc olunurdu 42 Karikaturalardan birinde silahli Denikini Kolcaki ve Androniki ciblerinde gezdiren ingilis qesbkarlari tesvir olunmusdu Onun resmlerinde cehalet nadanliq qanicen ermeni dasnak quldurlarinin vehsi ve iyrenc emelleri ifsa edilirdi 42 Bu movzu ressam Behruz Kengerlinin de yaradiciliginda ehemiyyetli yer tuturdu Onun ermeni muselman munaqisesini eks etdiren meshur Qacqinlar silsilesi realist Azerbaycan ressamliq senetinin nailiyyeti idi 55 Ezim Ezimzade Otello Asiq Qerib Demirci Gave tamasalarinin bedii tertibati ucun dekor ve geyim eskizleri hazirlamisdi Behruz Kengerli Naxcivan teatrinda Haci Qara Oluler Dagilan tifaq Pericadu ve s tamasalara tertibat vermisdi 56 Milli medeniyyetin tereqqisi ve inkisafi yolunda ilk ciddi addimlar atilmisdi Eli bey Huseynzadenin Seyxulamin portreti ve Bibiheybet mescidi tablolarini xususile qeyd etmek lazimdir 42 Bu dovrde ressamlar plakat sahesinde de diqqtelayiq eserler yaratmislar 57 Memarliq ve heykelterasliq seneti sahesinde de mueyyen tedbirler heyata kecirilmisdi Baki Politexnik Mektebinin nezdinde heykelterasliq sinfinin acilmasi nezerde tutulmusdu 58 1918 ci ilde Bakinin ermeni dasnak quldurlari terefinden yandirilmis mohtesem binalari Haci Zeynalabdin Tagiyevin qizlar mektebi Ismailiyye Sarayi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde seherin bas memari vezifesinde calisan gorkemli memar Ziver bey Ehmedbeyovun layiheleri esasinda berpa olunmusdu 59 Ermeni milletcilerinin basqini neticesinde xarabaliga cevrilmis Samaxi seherini berpa etmek ucun Ziver beyin tesebbusu ile Yeni Sirvan cemiyyeti tesis olunmusdu O muhendis Omer bey Avuyevle birlikde Islam incesenetini sevenler ve qoruyanlar cemiyyeti ni de yaratmisdi 60 Ziver bey Ehmedbeyov memar Nebioglu Qacar muhendis MemmedHesen Hacinski ve Haci bey Axundov Sirvansahlar Sarayi kompleksin tedqiqi sahesinde fealiyyet gostermisler Senetsunaslardan Mehemmed Agaoglu Huseyn bey Mirzecamalov memar Nebioglu Qacar islam medeniyyeti muzeysunasliq qedim maddi medeniyyet numunelerini qorumaq sahesinde feal calismislar 61 Teatr Redakte Esas meqale Azerbaycan Dovlet Akademik Opera ve Balet Teatri Bakida Huseyn Ereblinskinin defni Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin yaranmasi milli teatrin fealiyyetinde de canlanmaya sebeb oldu 42 Dovletin feal komeyi ve mudaxilesi neticesinde Azerbaycan teatrinin inkisafinda muhum keyfiyyet deyisiklikleri bas verdi 42 Teatrin repertuarina Azerbaycan tarixi ve milli azadliq mubarizesi ile bagli yeni eserler geldi 42 Ictimai heyatda teatrin rolu artdi 42 Cumhuriyyet dovrunde Bakida fealiyyetini berpa etmis ilk truppa Hacibeyli qardaslari olmusdur Truppa taninmis senetkarlardan Hacaga Abbasov Mirzaga Eliyev Ehmed Agdamski Celil Bagdadbeyov Huseyn Ereblinski Huseynqulu Sarabski Muxtar Mehemmedzade Rza Darabli Sidqi Ruhulla Elekber Huseynzade Memmedtagi Bagirzade Bagir Cabbarzade Ebulhesen Anapli Ehmed Anatollu Mirmahmud Kazimovski Megfure xanim Yeva Yevgeniya Olenskaya Semnur xanim Mina xanim ve basqalarini bir yere toplayaraq heftede uc gun novbe ile dram komediya opera ve operetta tamasalari gosterir repertuarini zenginlesdirmek qaygisina qalirdi 42 Azerbaycan Dovlet Teatrinin acilisi ve fealiyyeti Xalq Cumhuriyyeti dovrunde medeni heyatin en parlaq sehifelerinden biri idi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Dovlet Teatrinin binasinda opera musiqili teatr tamasalari xalq musiqisinden ibaret konsertlerle yanasi muhum dovlet tedbirleri de kecirilirdi 42 Dovlet Teatrinin perdeleri ilk defe 1918 il noyabrin 4 de Neriman Nerimanovun Nadir sah faciesinin tamasasi ile acildi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin medeniyyetin inkisafina gosterdiyi qaygi neticesinde milli teatrin inkisafinda mueyyen nezerecarpan ugurlar qazanildi 42 Demirci Gave Nadir sah Oluler Yagisdan cixdiq yagmura dusduk Bextsiz cavan Elli yasinda cavan Samdan bey O olmasin bu olsun Aga Mehemmed sah Qacar Sah Ismayil Peri cadu Otello Qacaqlar Dagilan tifaq Elmensur Haci Qara Bedbext milyoncu Veten yaxud Silistre Ev terbiyesinin bir sekli Evliyken subay Arsin mal alan eserleri milli teatrin repertuarinda en yaxsi tamasalar idi 42 Xeyriyye tamasalarinin teskili teatrin fealiyyetinde bir nov eneneye cevrilir Azerbaycan qezetinde helak olmus doyuscu ailelerinin xeyrine teskil olunan teatr tamasalari baresinde tez tez elanlar verilirdi 42 Bu isde Uzeyir ve Zulfuqar Hacibeyov qardaslarinin truppasi xususi fealliq gosterirdi 42 Dovlet teatrinin direktoru Zulfuqar Hacibeyov terefinden teskil edilmis xeyriyye tamasasindan Azerbaycan ordusunun bolmesine 22292 manat 80 qepik pul vesaiti kocurulmusdu Agdasda yerli ziyalilarin teskil etdikleri xeyriyye tamasasindan toplanmis vesait Dagistanin Qizil Aypara Cemiyyeti ne gonderilmisdi 42 Azerbaycan teatrinin repertuarinda musteqillik ugrunda mubarize tarixine hesr olunmus dram eserleri muhum yer tuturdu 42 Mirzebala Memmedzadenin Baki ugrunda muharibe Isa bey Asurbeyovun Azerbaycan Cefer Cabbarlinin Baki muharibesi Edirne fethi kimi vetenperverlik ruhlu eserleri oynanilirdi Teatrda tamasaya qoyulan eserlerin keyfiyyetine cemiyyetin bedii zovqunun duzgun formalas masina ciddi diqqet yetirilirdi Sehne eserlerinin secilmesi ve onlarin edebi ve bedii keyfiyyetlerine lazimi diqqet yetirilmesi ucun xususi edebi komissiya yaradilmisdi 42 Cumhuriyyet dovrunde Azerbaycanin diger medeniyyet merkezlerinde de teatr seneti inkisaf etmekde idi 42 Naxcivan teatri bunlarin icerisinde xususile ferqlenirdi Naxcivan teatrinin tesekkulunde dovrun ictimai siyasi ve felsefi fikrinin inkisafi seraitinde yetisen maarifperver ziyalilardan Celil Memmedquluzade Boyuk xan Naxcivani Eliqulu Qemkusar Rza Tehmasib Rza Isfendiyarli Mir Hesen Mirisli ve digerlerinin muhum xidmeti olmusdur 42 Oluler Evliyken subay Arsin mal alan Dagilan tifaq Haci Qara Bextsiz cavan ve diger eserler tamasaya qoyuldu Aktyorlar Mirze Elekber Sabirin ve onun edebi mektebinin davamcilari olan sairlerin satiralari esasinda sehnecikler hazirlanmasina da xususi diqqet yetirirdiler 42 Musiqi Redakte Esas meqaleler Azerbaycan operasi ve Azerbaycan himni Uzeyir Hacibeyov heyat yoldasi Meleyke xanimla Azerbaycan teatri milli opera senetinin yaranmasinda xususi rol oynamis ve ilk Azerbaycan operalari mehz bu teatrin sehnesinde tamasaya qoyulmusdu Leyli ve Mecnun operasinin tamasaya qoyuldugu 1908 il yanvarin 12 si Azerbaycan musiqisi tarixinde milli Azerbaycan operasinin yarandigi gun oldu 42 Uzeyir Hacibeyov ilk Leyli ve Mecnun operasindan sonra Seyx Senan Esli ve Kerem Rustem ve Sohrab Sah Abbas ve Xursidbanu kimi diger mugam operalarini da yaratdi O Azerbaycanda musiqili komediya janrinin da banisidir 42 Onun Er ve arvad O olmasin bu olsun Mesedi Ibad Arsin mal alan musiqili komediyalarinda Azerbaycan xalqinin adet eneneleri heyat ve meiseti oz eksini tapmisdir 42 Milli musiqi janrlarinin yaranmasi yolunda Uzeyir Hacibeyovla ile ciyin ciyine calisan boyuk senetkarlardan biri de Muslum Maqomayev idi Teatr fealiyyetine orkestrin skripkacisi kimi baslayan Muslum Maqomayev tezlikle orkestrin dirijoru olmus ve Azerbaycan opera senetinin daha bir klassik eserini Sah Ismayil operasini yaratmisdir 1916 ci ilde yazilmis bu opera mehz 1919 cu ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde sehneye qoyulmus ve boyuk ugur qazanmisdi 42 Azerbaycan musiqi medeniyyetinin inkisafinda xalq xanendeleri ve el asiqlari mustesna rol oynamislar Xalq icerisinden cixmis oz gozel sesi ve seneti ile neinki Azerbaycanda hemcinin butun Qafqazda ve Yaxin Serqde de meshur olan Cabbar Qaryagdioglu Kececioglu Mehemmed Seyid Susinski Mecid Behbudov ve basqalari olkenin medeni heyatinda bayramlarda xeyriyye konsertlerinde ve basqa el senliklerinde yaxindan istirak edirdiler 42 Bu illerde eyni zamanda ustad asiqlardan Abbasqulu Necefqulu ve Asiq Elesgerin istiraki ile Serq konsertleri verilirdi 42 Azerbaycanda xanendelik senetinin yukselisi ile elaqedar olaraq calgi musiqisi de inkisaf etmis Mesedi Cemil Emirov Qurban Pirimov ve basqa ustad tarzenler yetismisdir 42 Bu dovrde Azerbaycanin musiqi heyatinda Beynelmilel Marselyoza kimi inqilabi mahnilarin Koroglu Qacaq Nebi Settarxan haqqinda tarixi mahnilarin xalq arasinda yayilmasi tesadufi deyildi 42 Dovrun umumi ehvali ruhiyyesi xalqin inqilabi fealligi demokratik meyller bele mahnilarin ozunemexsus melodiyalarinda oz ifadesini tapirdi 42 Uzeyir Hacibeyov Azerbaycan marsi ni mehz hemin mahnilarin tesiri altinda yazmisdi 42 Bu eserde bestekar Cumhuriyyet dovrunde xalqinin qelbinde bas qaldiran vetenperverlik hisslerini mutereqqi ideyalari milli qururu ifade etmisdi 42 Edebiyyat Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan xalqinin tarixi siyasi ve menevi psixoloji heyatinda o cumleden o dovrun edebi bedii fikir numunelerinde silinmez izler buraxmisdir Cumhuriyyet dovrunun oz boyuk poeziyasi nesri dramaturgiyasi ve publisistikasi olmusdur Cumhuriyyet dovrunun edebiyyatini ilk defe arasdiran ve deyerlendirenler de ele Cumhuriyyeti ve onun medeniyyetini yaradanlarin ozleri olmuslar 42 Edebi prosesi tenzim edenler ve yaradanlar Mehemmed Emin Resulzade Mirzebala Memmedzade Parlamentin sedri Elimerdan bey Topcubasov sedr muavini Hesen bey Agayev Cumhuriyyet hokumetinin sedri Feteli xan Xoyski hemcinin Eli bey Huseynzade Ehmed bey Agaoglu Uzeyir ve Ceyhun Hacibeyov qardaslari Huseyn Cavid Celil Memmedquluzade Mehemmed Hadi Ehmed Cavad Abdulla Saiq Salman Mumtaz Eliabbas Muznib ve basqalari idiler 42 Xususen Cumhuriyyet sairi Ehmed Cavadin Eli Yusif Ummugulsum Emin Abid Mutellibzade Cefer Cabbarli Bedri Seyidzade Davud Agamirzade Eli Sovqi Seyxzamanov kimi genclerin seirleri el arasinda suretle yayilir marsa himne negmeye cevrilirdi 42 Cumhuriyyetin verdiyi qelem azadhgindan behrelenirdiler Necef bey Vezirov Suleyman Sani Axundov Yusif Vezir Cemenzeminli Seyid Huseyn Abdulla bey Divanbeyoglu ve basqalari pedaqoji isde publisistika sahesinde dovlet islerinde calisir siyasi heyata qosulurdular 42 Firidun bey Kocerlini Yusif Vezir Cemenzeminlini Seyid Huseyni ve Salman Mumtazi daha cox edebiyyat tarixi meseleleri dusundururdu 42 Bele ki Yusif Vezir Litva tatarlarinin tarixi Azerbaycan edebiyyati tarixine bir nezer kitablarini yazir Salman Mumtaz Azerbaycanin klassik sairlerinin eserlerini toplayirdi 42 Ebdurrehim bey Haqverdiyev Eliqulu Qemkusar Omer Faiq Nemanzade Eyneli bey Sultanov Huseyn Minasazov ve basqalari Tiflisde calisirdilar 42 1918 20 illerde Azerbaycanda ideoloji mubarizenin butun agirligi dovri metbuatin keserli silahi olan publisistikanin uzerine dusurdu 42 Azerbaycan publisistikasi ideya movzu cehetden cox rengareng ve zengin idi carizm esaretinden yenice qurtulmus Simali Azerbaycanin milli mus teqilliyinin qorunub saxlanmasi milli ordunun yaranmasi olkede demokratik parlament seckileri ve islahatlarm kecirilmesi bolsevik ve Denikin tehlukesinin def edilmesi Qarabagda ermeni milletcilerinin toretdiyi muharibe yanginin sondurulmesi olke daxilindeki tefriqecilik Baki nefti ugrunda xarici imperialistlerin didismesi ve s publisistikanin toxundugu esas meseleler idi 42 Milli publisistikanin esasinda xalqin geleceyi ile bagli boyuk siyasi ictimai kon sepsiya dayanirdi 42 Bu konsepsiya 20 esrin evvellerinde Azerbaycanda intisar tapmis turklesmek islamlasmaq muasirlesmek ideahinda tecessum olunurdu 42 Metbuat Redakte Zenbur jurnali Azerbaycan metbuati tarixinde 1918 20 cu iller butun evvelki dovrlere nisbeten en yuksek inkisaf merhelesi idi 42 1918 20 cu iller metbuatini ideya istiqameti baximindan texminen asagidaki kimi qruplasdirmaq olar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ideyalarini teblig eden milli metbuat Cumhuriyyet Hokumetine muxalifetde olan bolsevik metbuati bolsevik metbuati ile muxalifetde olan eser mensevik metbuati ermenilerin Azerbaycana qarsi erazi iddialarina haqq qazandirmaq ucun canfesanliq eden ermeni dasnak metbuati ozunu biteref adlandiran ve hec bir siyasi partiyaya mensub olmayan informatik qezetler jurnallar Lakin onlarin icerisinde daha real heyat quvvesine ve genis oxucu auditoriyasina malik olani Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ideyalarini teblig eden ve destekleyen metbuat idi 42 Suqutu RedakteCumhuriyyet Hokumeti dovrunde Baki Gence Susa Tiflis Irevan ve diger medeni inzibati merkezlerde cixan metbuat numuneleri tekce Azerbaycan turk dilinde deyil rus gurcu ermeni polyak fars alman ve qeyri dillerde de nesr edilirdi 42 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde Istiqlal 1918 20 Azerbaycan 1918 20 Ovraqi nefise 1919 Muselmanliq 1917 19 Qurtulus 1920 Medeniyyet 1920 Gencler yurdu 1918 Seypur 1918 19 Zenbur 1919 kimi milli istiqlal ideyali metbuat orqanlari nesr olunmusdur 42 Cumhuriyyete gelen yolda Azerbaycan metbuatinin inkisafinda Molla Nesreddin in teblig etdiyi derin demokratizm ve azadliq ideyalari imperializmin mustemlekecilik siyasetine geriliye movhumata cehalete xurafata qarsi mubarizede maarif ve medeniyyetin tereqqisinde muhum rol oynadi Belelikle 19 esrin sonlari 20 esrin evvellerinin butun bu dovri metbuat numuneleri Azerbaycanda milli ictimai fikrin azadliq ideyalarinin oyanisinda mustesna ehemiyyet kesb etmisdir 42 Azerbaycanin 1918 20 illerdeki dovri metbuati ehalinin muxtelif zumrelerinin maraqlarini eks etdirirdi Bele ki genclere mexsus Gencler yurdu telebe ve muellimlere aid Efkari muteellimin elm ve incesenet xadimlerinin Medeniyyet kimi qezet ve jurnallari nesr olunurdu Onlarin sehifelerinde milli dircelis namine tehsil elm maarif ve medeniyyetin inkisafina milli ruhlu yeni neslin yetisdirilmesine eyni zamanda olkede bas veren ictimai iqtisadi siyasi hadiselere dair meqaleler derc olunurdu 42 28 aprel hadisesi Redakte Sovet tarixsunasliginda 28 aprel hadisesi ideoloji cercivede ilkin merhelede cevrilis sonradan inqilab kimi qeleme verilmisdir Cografi strateji movqeyi zengin tebii ehtiyati ile ferqlenen Baki genis inqilabi mekanin 4 5 iri merkezinden biri sayilirdi Neft senayesinde kapital axini Bakini proletar seheri etmisdise de milli inqilabciliq yox derecesinde idi Sovet rejiminin qurulmasinda muhum rol oynamis partiya liderlerinin esasen qeyri azerbaycanli ekseriyyeti Baki muhitinden qaynaqlanmisdi Moskva siyasetinde Baki Qafqazin inqilabi Yaxin Serq ucun siyasi merkez statusunda idi Lenin deyirdi Bakini almaq bize olduqca ve olduqca zeruridir Butun seyinizi buna verin Tedbirler Redakte 1919 cu ilin fevralinda bakililarin ehval ruhiyyesinden suretli ve helledici hereket ucun istifade gosterisini alan Xezer Qafqaz cebhesinin herbi inqilab surasi meqsedyonlu tedbirler gorurdu Azerbaycan Cumhuriyyetinin dircelis merhelesinde milli dovletciliyin temelini sarsidan eks kesfiyyat masini fasilesiz isleyirdi Respublika mayin 28 de varliginin ikinci ildonumunu qeyd etmeye hazirlasdigi erefede bolseviklerin Musteqil Sovet Azerbaycani suari faktiki baximdan cox ehemiyyetli manevr oldu Hemin ideya siyasi ideallarin baxislarin heyata kecirilmesi yolunda siyasi vasiteden qeyri meqsed gudmurdu Bu menada Stalin fikrini aciq ifade etmisdi Gelecek musteqillik Baki tutulandan sonra haqqindaki sohbetler yoldas Orconikidzenin konstruksiyasinda yeqin ki Bakini tutmaq faktini Azerbaycanin musteqilliyi haqqinda notalarla elaqelendirmek cehdidir Mene ele gelir ki gelecek guman edilen musteqillik ciddi emeli ehemiyyeti olmayan bir beyannamedir Emeli ehemiyyeti seksiz olan mesele ise Bakinin tutulmasidir Beynelxalq veziyyet Redakte Lakin beynelxalq veziyyeti nezere alan xarici isler komissari G Cicerin 1920 ci ilin martinda Bakinin fethini zeruri sayan Lenine yazmisdi Azerbaycana qarsi zorakiliq akti beynelxalq munasibetlerde dostlarimizi bize qarsi qoyar Bizi imperialist hesab etmelerine yol vermemeliyik Belelikle xarici mudaxile daxili usyan xetti ile perdelendirildi Milli hokumeti devirmek ugrunda silahli usyana hazirliq baslandi Lakin usyanin ugurla neticeleneceyine bolsevik liderleri subhe ile yanasirdilar Stalin yazirdi Bu usyanin hec bir sansi yoxdur Buna gore de Azerbaycanin hududlarini kecmek lazim gelecekdir Baki bolsevikleri 1919 cu ilin yazindan partiya teskilati isini genislendirib hetta ingilis esgerleri arasinda tebligat aparib onlarin vetene donmeyi teleb etmelerine nail olsalar da Azerbaycan ordu ve donanmasini inqilabilesdirmek yonunde sey gosterseler de 1920 ci ilde daha intensiv herbi sursatla techiz edilib fehlelerden herbi drujinalar yaratsalar da kutlevi fehle teskilatlarini umumi meqsede seferber etseler de ideoloji tebligat olkedaxili qiyamin Qarabagda teskili hele 1919 cu ilde N Yusifbeyliye mektubunda Nerimanov yazirdi ki Ermenistan oz agentlerini Moskvaya gondererek sovet oriyentasiyasindan behs edirler 1920 ci ilin evvellerinde ermeni sosial demokratlar Pirumov ve Zaxaryan Moskvada erazi guzestleri muqabilinde Azerbaycan Cumhuriyyeti hokumetini devirmek isinde oz hokumetlerinin teklifini bildirdiler hokumet bohranina zemin yaratmaq ve hetta Turkiyenin menafeyi namine caniyananliq silahli usyana umid ucun eminlik vermirdi Istiqlaliyyetinin de fakto tanindigi Azerbaycan xaricden gozlenilen yegane ciddi tehlukeni bolsevik tecavuzunde hiss edirdi Antantanin bu istiqametde genc respublikaya yardim tedbiri deklorativ vedlerden kenara cixmirdi Rus diplomatiyasi ise muddetli notalar mubadilesindeki prinsipial movqeyinde hiyleger manevr etdi aprelin 17 de Azerbaycanla ticaret iqtisadi elaqeler yaratmaga raziliq mezmunlu teleqram gonderdi Butun komekci vasitelerden istifade olunsa da meqsedin esas teminatcisi XI ordunun yurus plani idi XI ordunun son vezifesi Baki quberniyasini tutmaq deyil Azerbaycanin butun erazisinin tutulmasi hesab edilsin XI ordunun neinki gunune hetta saatinadek Baki uzerine hazirladigi hucum plani 52 nomreli emr hec bir elave serh olmadan aciq herbi mudaxile aktindan yerli ehalinin oz muqedderatini hansi serbestlikle hell etme imkanindan xeber verir aprelin 27 i saat 4 de hucuma kecmek ve esas quvvelerle Qusar Quba aprelin 28 de Qizilburun aprelin 29 da Astraxanka ve Samaxi Agsunu tutmaq Ordu komandani Levandovski ve diger herbciler hereketlerinde tam qetiyyetli idiler Men aprelin 27 dek Derbendde 27 de Xudatda aprelin 28 de Devecide aprelin 30 da Yasmada mayin 1 de Bileceri Bakida olacagam Emeliyyatin mexfiliyi Redakte Emeliyyatin son derece mexfiliyi A Mikoyanin rehberliyi altinda turk dilini meisetini yerli seraiti bilen qrupun Q Musabeyov H Cebiyev ve b beledci yardimci funksiyasi Azerbaycan hokumetinin esas herbi quvvelerinin qerb serhedinde cemlesmesi neticesinde Yalama Baki rayonunda yerlesmis cuzi quvvenin qeyri sayiq davranisi aprelin 27 ne kecen gece Azerbaycan Cumhuriyyetinin dovlet serhedlerinin pozulmasini ve erazisinin isgalini temin etdi Yalama stansiyasinda iki saatliq doyus Azerbaycan herbcilerinin meglubiyyeti ile bitdi Onlar uce yaxin artilleriya divizionunu itirdi 600 700 neferedek esir dusdu Rus ordusu ise otuz neferedek itki verdi Ucuncu Internasional zirehli qatari Bileceri stansiyasina catanda Azerbaycan hokumeti qosunlarinin meglubiyyetinden xeber tutdu Azerbaycan parlamenti fakt qarsisinda qalaraq realliqla barismaga mecbur oldu Azerbaycan hokumeti muttefiq dovletlerin Tiflisdeki numayendelerine aprelin 27 de muraciet edib erazisinin bolsevik isgali ile elaqedar yeniden hucum etmemeleri ucun Ermenistan hokumetine tesir gostermeyi xahis etmisdi Isgaldan xeber tutan Azerbaycan numayendeliyi aprelin 28 de San Remo konfransina nota teqdim etmisdi Lakin ne bu ne de sonraki muracietlerin emeli ehemiyyeti olmadi H Sultanov ultimatumu Redakte Azerbaycan parlamentine hakimiyyeti teslim etmek haqqinda AK b P Baki burosu Merkezi Fehle konfransi adindan H Sultanov ultimatum verdi Hakimiyyetin devrilmesinde men ozum sexsen istirak etmisem Men cox yaxsi basa dusurdum ki arxamizda MK dan olan hormetli yoldaslar deyil Yalamada yerlesen qirmizi sunguler dayanir MK ya umid etmirdim ki o isi lengide bilerdi XI ordu eksine eger sutkada 25 kilometr irelileyirdise Azerbaycanda bu suret sutkada 50 kilometr oldu Sovet Respublikasi elan edilmemis movcud beynelxalq huquq normalarina mehel qoyulmadan rus ordusu neinki serhedi kecmis gelib Bakida hokumet uzvlerini xarici missiyalari hebs ederek qazamata gondermisdir ve Inqilabi Herbi Suraya tentene ile bildirmisdir 25 aprel tarixli 52 nomreli emrde qoydugunuz vezife yerine yetirilmisdir Qelebeden ruhlanan orduya bir qeder mehdudiyyetle yeni emr verilir XI ordu qosunlari Azerbaycanin kecmis rus imperiyasi hududlarinda butun erazisine yiyelensin Esla Iranin serhedlerini kecmemek Xususi dunya siyaseti icad edenler ucun reva gorulen her hereketin xususi de esasi olurdu Azerbaycanin musteqil siyasi vahid kimi Rusiya terefinden taninacagi teqdirde bele Baki neft iddiasindan el cekmeyen bolsevik rehberler medali diger uzune cevirmekle ecaib vasiteler secirdiler Bakini xetersizlikle tutmaq meqsedile fehlelerin daxilden cixisini yungullesdirmek ucun Azerbaycana resmi muharibe elan etmeye bizim xususi dunya siyasetimiz yol verirmi Bele cefengiyyata vaxt serf etmeden mesele daha celd asan hell edildi ne Azerbaycanin musteqilliyi tanindi ne de ona qarsi muharibe elan edildi 62 Bakinin veziyyeti Redakte Birbasa ve qeti hemle aylarla uzanan intizara son qoydu Baki nefti Rusiyanin ixtiyarina kecdi Azerbaycanda aprel cevrilisinin rus ordusu terefinden heyata kecirildiyini ve bas tutdugunu butun tarixi senedler aciq birbasa eks etdirir ve tesdiqleyir Eger inqilab qansiz kecibse Musavat hokumeti devrilib bu o demek deyildir ki bizim partiyamiz guclu idi Bu ona gore bele oldu ki XI Qizil ordu guclu idi Herbi tecavuz neticesinde suqut Redakte 1920 ci ilin aprelinde musteqilliyi beynelxalq seviyyede taninmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti birbasa herbi tecavuz neticesinde suqut etdi Bu isgal aktina 70 ilden sonra dovlet seviyyesinde siyasi qiymet verildi 1920 ci il aprelin 27 28 de RSFSR in XI Qirmizi Ordusunun Azerbaycana tecavuzu respublika erazisini zebt etmesi beynelxalq huququn subyekti olan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetini devirmesi Rusiyanin musteqil Azerbaycani isgal etmesi hesab edilsin 1991 ci il 18 oktyabr Azerbaycan xalqinin tarixinde Sovet epoxasinin esasini qoyan hemin tarixden 90 il otur Dovlet musteqilliyinin berpasi milli dovlet quruculugu istiqametinde aparilan siyaset neticesinde bu gun Qafqaz regionunun liderine cevrilmis Azerbaycan Respublikasi beynelxalq arenada oz simasi ve movqeyi ile taninan bir dovletdir 63 Hemcinin bax RedakteAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Iran birge komissiyasi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Informasiya sobesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinde arxiv isi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Metbuat haqqinda nizamnamesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Osmanli dovletinde diplomatik numayendeliyi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin de fakto taninmasinin bayram edilmesi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Isler idaresi AXC dovrunde diplomatlarSerhler Redakte Azerbaycan dili o zaman turk dili adlanirdi 1 Cumhuriyyetin erazisi 113 9 min kv km e beraber idi o cumleden mubahisesiz erazi 97 3 min kv km mubahiseli erazi 16 6 min kv km 4 Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Dil axc preslib az Farid Alekberli Istoriya gosudarstvennogo yazyka v Azerbajdzhane Elm History amp Heritage Website Azerbajdzhanskaya Demokraticheskaya Respublika 1918 1920 N Agamalieva Baku Elm 1998 5 8066 0897 2 Erazi axc preslib az 1 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ifadesi yanlisdir Eslinde nece olmalidir Tarixcilerden ACIQLAMA Ehali azerb axc preslib az Istifade tarixi 23 may 2018 Yaqublu N Azerbaycan milli mucadilesi ve Mehemmed Emin Resulzade B 2001 154 s Qrandukun sarayi jurnal meclis gov az meclis gov az 1 October 2014 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 January 2016 Cumhuriyyet Tiflisden Bakiya geden yol metbuat az metbuat az Istifade tarixi 3 January 2016 Refiyev V Aysberqin sualti hissesi 1920 ci iller B 1995 53 s Seyxzamanli N Azerbaycan istiqlal mucadilesi xatireleri B 1998 158 s 1 2 3 4 5 6 7 Azerbaycan Cumhuriyyeti 1918 1920 PDF Baki Elm 1998 18 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 18 fevral 2017 Cemenzeminli Y V Musteqilliyimizi isteyirikse B 1994 72 s Cemenzeminli Y V Biz kimik ve ne isteyirik B 1919 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Bayraq Preslib azerb Istifade tarixi 10 iyul 2016 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Nazirler Surasi 1918 ci il noyabrin 9 da Azerbaycanin yeni ucrengli mavi qirmizi yasil zolaqlardan ibaret ve uzerinde ag rengli aypara ve sekkizguseli ulduz tesviri olan milli bayraginin tesdiq edilmesi haqqinda qerar qebul etmisdir UCRENGLI BAYRAGIMIZIN MENASI musavat com Istifade tarixi 13 November 2015 1 2 3 4 World War I Battle for Baku www historynet com www historynet com 18 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 fevral 2017 Yale William 1968 Near East A Modern History p 247 Dadyan Khatchatur 2006 Armenians and Baku p 118 Milman A Inqilabdan evvelki Azerbaycanda ozunuidare orqanlari nece secilirdi B 1961 64 s 1 2 Qafarov Vasif THE AZERBAIJANI DELEGATION TO THE PARIS PEACE CONFERENCE www visions az www visions az 18 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 fevral 2017 Ratqauzer Y A Sura Azerbaycani ugrunda mubarize B 1929 116 s Rustembeyli M Carpisan quvveler B 1991 184 s Nesibzade N ADR meqale ve senedler B 1990 94 s Nesibzade N Azerbaycanin xarici siyaseti 1918 1920 B 1996 Yaqublu N Musavat Partiyasinin tarixi V 1997 327 s Nezirli S Arxivlerin sirri acilir B 1999 411 s Nezirli S Qacarlar B 1995 Meherremov N Dasnaksityun ve Azerbaycanin taleyi B 1995 95 s Memmedov X Azerbaycan milli herekati 1875 1918 B 1996 174 s Memmedzade M B Milli Azerbaycan herekati Baki 1992 seh 246 Istiqlal qurbanlari B 1993 35 s Milman A S Baki Soveti Azerbaycanda proletar diktaturasi orqanidir oktyabar 1917 iyul 1918 B 1957 Karlinski V Sosializm ugrunda mubarize V 1934 262 s Yefremov M Q Baki yollarinda Bax Sovet hakimiyyeti ugrunda xatireler V 1967 s 92 97 Zeynaloglu C Muxteser Azerbaycan tarixi B 1992 142 s Miraliyev T Gence ve Qazax qezalarinda kendlilerin inqilabi herekatinda bolseviklerin rehberliyi 1917 1920 B 1963 88 s Mirhadiyev M Kapitalizmden sosializme kecid dovrunde Azerbaycanda proletariat diktaturasi dovletinin teskili ve inkisafi 1917 1937 B 1975 106 s Miraliyev T Azerbaycanda qizil qvardiyacilar ve qirmizi partizanlar B 1970 130 s Quliyev S V Lenin ve Azerbaycanda Sovet hakimiyyetinin qelebesi ve mohkemlendirilmesi ugrunda mubarize B 1957 74 s Atakisiyev A Oktyabr inqilabi Azerbaycan fehle sinfine ne verdi B 1957 90 s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi PDF Lider nesriyyat 2004 440 19 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 19 fevral 2017 1 2 3 Azerbaycan Demokratik Respublikasi Azerbaycan hokumeti 1918 1920 PDF Genclik 1990 19 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib PDF Istifade tarixi 19 fevral 2017 M Memmedzade Milli Azerbaycan herekati Berlin 1938 Mir Yacoub Le probleme du Caucase Paris 1933 M E Rasul zade O panturanizme V svyazi s Kavkazskoj problemoj Parizh 1930 Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Cumhuriyyeti Istanbul 1923 Mir Yaqub Dunya siyasetinde petrol Istanbul 1928 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki 2005 seh 107 Yuceer Nasir Birinci dunya savasinda Osmanli ordusunun Azerbaycan ve Dagistan hareekati Ankara 1996 Azepbajdzhanskaya Demokratiskaya Pecnublika 1918 1920 Zakonodatelnye akty sbornik dokumentov B 1998 1 2 3 4 5 Azepbajdzhanskaya Demokraticheskaya Pecnublika 1918 1920 Armiya dokumenty i materialy B 1998 1 2 3 4 Hesenov C Azerbaycan beynelxalq munasibetler sisteminde 1918 1920 iller B 1993 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Tehsil ve maarif oxu az oxu az 18 fevral 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 18 fevral 2017 Diplomaticheskie besedy A A T o p ch i b a sh e v a v Stambule Zapisi chrezvychajnogo poslannika i polnomochnogo ministra Azepbajdzhanskoj Pecnubliki 1918 1919 gg B 1994 Gadzhibejli Dzh Izbrannoe B 1993 Agamalieva N Hudiev R Azepbajdzhanskaya Pecnublika Stranicy politicheskoj istorii 1918 1920 gg B 1994 Bagirova I S Politicheskie partii i organizacii Azerbajdzhana v nachale XX veka B 1997 Balaev A Azerbajdzhanskoe nacionalno demokraticheskoe dvizhenie 1917 1920 gg B 1990 Darabadi P G Voennye problemy politicheskoj istorii Azerbajdzhana v nachale v XX veka B 1991 Istoricheskie fakty o deyaniyah armyan na azerbajdzhanskoj zemle redaktory sogstaviteli Tamilla Musaeva i Adil Mamedov B 2003 Arxivlenmis suret 2018 04 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 05 03 Xalq qezeti 2015 ci il 16 aprel muellif Firdovsiyye EHMEDOVA tarix uzre felsefe doktoru Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Dovlet Idarecilik Akademiyasinin dosentiXarici kecidler Redakte Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Vikianbarda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile elaqeli mediafayllar var Vikilugetde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile elaqeli soz izahi var Vikimenbede Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ile elaqeli melumatlar var axc preslib az azerb ing rus Gasimov Zaur The Caucasus in Europaische Geschichte Online EGO hg vom Institut fur Europaische Geschichte IEG Mainz European History Online EGO published by the Institute of European History IEG Mainz 2011 11 17 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hokumetleri Arxivlesdirilib 2014 08 07 at the Wayback Machine Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunun daxili isler nazirleri Arxivlesdirilib 2008 05 04 at the Wayback Machine Azerbajdzhanskaya Narodnaya Respublika Azerbaijan az Arxivlesdirilib 2011 05 23 at the Wayback Machine Azerbaycan Respublikasi 20 Arxivlesdirilib 2012 07 25 at the Wayback Machine Yaqub Mahmudov 2014 10 14 IREVAN VE ETRAFINDAKI TORPAQLAR ERMENILERE HANSI SERTLERLE VERILMISDI azerb azerbaijan news az 2015 07 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 07 29 Azerbaycana Irevani guzeste getmek serti qoyuldu 1918 ci ilin gizlinleri BRIFINQ DE olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti amp oldid 6061683, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

1918-ci il fevralın 23-də Cənubi Qafqazın ali hakimiyyət orqanı- Zaqafqaziya Seymi yaradıldı. Lakin Seymin tərkibinə daxil olan Azərbaycan, gürcü və erməni fraksiyaları arasında daxili və xarici siyasətin əsas məsələlərinə münasibətdə ciddi fikir ixtilaflarının olduğu aşkara çıxdı.

1918-ci il aprelin 22-də Zaqafqaziyanın müstəqil federativ respublika elan edilməsi bu ziddiyyətləri aradan qaldırmadı. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seymi özünün buraxıldığını elan etdi və həmin gün gürcülər Gürcüstanın müstəqilliyini bəyan etdilər. Mayın 27-də Seymin müsəlman fraksiyası Azərbaycan Milli Şurasını yaratdı. Qızğın mübahisələrdən sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bəyan olunması haqda qərar və İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edildi.

Müvəqqəti hökumət yaradıldı. Cümhuriyyət ilk qərarı ilə milliyyəti, dini, sosial vəziyyəti və cinsindən asılı olmayaraq, ölkənin bütün vətəndaşlarına bərabər hüquqlar verdi. 16 iyun 1918-ci ildə Milli Şura və hökumət öz fəaliyyət mərkəzini Tiflisdən Gəncəyə keçirdi. 15 sentyabr 1918-ci ildə ağır döyüşlərdən sonra Nuru paşanın rəhbərliyilə Qafqaz İslam Ordusu Bakını Sentrokaspi Diktaturasının qalıqlarından azad etdi. 17 sentyabr 1918-ci ildə Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdü. Cümhuriyyətin böyük uğurlarından biri Paris Sülh Konfransında 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınması olmuşdur.

Müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqımızın qədim dövlətçilik ənənələrini yaşadaraq, müasir dövrə xas dövlət təsisatlarının yaradılmasına nail olmuşdu. Milli parlamentarizmin təşəkkül tarixi isə Azərbaycan Parlamentinin 1918-ci il dekabr ayının 7-də keçirilmiş ilk iclasından başlayır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması mürəkkəb siyasi dövrdə cərəyan edən hadisələrin və Azərbaycan xalqının milli oyanışının məntiqi yekunu idi.

Azərbaycanda yeni tipli teatrın, məktəbin və mətbuatın yaranması milli özünüdərkin gerçəkləşməsinə böyük təsir göstərmişdir. Bolşevik-erməni talanlarından milləti xilas etmək üçün milli ordunun yaradılması Cümhuriyyətin ən böyük xidmətlərindən biri hesab edilməlidir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün siyasi quruluşuna, həyata keçirdiyi demokratik dövlət quruculuğu tədbirlərinə, həmçinin qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələrə görə də Avropanın ənənəvi demokratik respublikalarından geri qalmırdı. 1920-ci il aprelin 28-də Sovet Rusiyasının təcavüzü nəticəsində suveren Azərbaycan dövləti süqut etdi.

«Tarixi Azərbaycan Dövlətləri», Bakı, 2012, s.176

Azrbaycan xalq cümhuri yyti

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

Mündəricat

1918-ci il

1919-cu il

1920-ci il

Xarici ölkələrin AXC-də yerləşən nümayəndəlikləri

Nəqliyyat

Dil

Təhsil

Səhiyyə

Təsviri sənət və memarlıq

Teatr

Musiqi

Ədəbiyyat

Mətbuat

28 aprel hadisəsi

Tədbirlər

Beynəlxalq vəziyyət

Əməliyyatın məxfiliyi

H.Sultanov ultimatumu

Bakının vəziyyəti

Hərbi təcavüz nəticəsində süqut

Torpaq (ərazi vahidi)

Torpaqların ekocoğrafi problemləri

Torpaqların ekologiyası

Torpaqlı Axtarması palçıq vulkanı

Torpaqsız İoann

Torpaqqala

Torpaqqala (Qəmərli)

Torpaqşünaslıq

Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu

Torpaqəmələgətirən süxurlar

Ərzurum əyaləti

Ərzurumlu Əmrah

Ərzəkənd

Ərçivan

Ərğan (musiqi aləti)

ne axtarsan burda

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

Related posts: