Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi xalqımızın şərəf salnaməsidir

mühacirət etmiş cümhuriyyət xadimləri, ayrı-ayrı ziyalıların dünyanın müxtəlif

Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi

materialların bir çoxu ilk dəfə elmi dövriyyəyə gətirilmişdir.

Azərbaycan Respublikasında diplomatik xidmətin yaranmasının 90 illiyi ilə

bağlı hazırlanmış bu kitabda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk xarici siyasət

addımları, Bakının azad edilməsi uğrunda diplomatik mübarizə, qonşu dövlətlərlə

münasibətlər, Paris Sülh konfransı tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin

tanınması haqqında oxuculara geniş məlumat verilir.

Kitab beynəlxalq münasibətlər tarixi ilə məşğul olan mütəxəssislər, bu

ixtisas üzrə təhsil alan tələbələr və yaxın keçmişimizin diplomatiya tarixi ilə

maraqlanan geniş oxucu dairəsi üçün nəzərdə tutulur.

ISBN: 978-9952-455-00-7

Xarici İşlər Nazirliyi

Dünya tarixindən məlumdur ki, hər millətin dövlətçiliyinin və

təhlükəsizliyinin təmin edilməsində, beynəlxalq səhnədə mövqe və maraqlarının

müdafiəsində diplomatiya xüsusi rola malikdir. Diplomatiya, xarici siyasət vasitəsi

kimi, millətin istiqlaliyyətinin bərpа edilməsi, beynəlxalq ictimaiyyətin

bərabərhüquqlu üzvü kimi tanınması və ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsi

zamanı daha böyük, fövqəladə əhəmiyyətə malik olur.

XX əsrdə Azərbaycan xalqına, onun siyasi xadimlərinə və yaranmaqda olan

diplomatiyasına istiqlaliyyət bayrağını qaldırmaq və milli dövlətçiliyin bərqərar

olması naminə mürəkkəb regional və beynəlxalq şəraitdə ağır mübarizələr aparmaq

iki dəfə nəsib olmuşdur: 1918-1920-ci illərdə və ötən əsrin 80-90-cı illərində.

Məlum olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev 1918-1920-ci illərin

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) tarixinə xüsusi diqqətlə yanaşırdı. Onun

fərmanı əsasında Azərbaycan xarici siyasət sənədləri toplusunun hazırlanması ilə

yanaşı, ilk dəfə olaraq, AXC dövlətinə aid bütün sənədlər nəşr edilmişdir.

Bu əhəmiyyətli işin davamı kimi, Prezident İlham Əliyevin qərarına uyğun

olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaranmış milli diplomatiyamızın

90-cı ildönümü ilə bağlı bu il keçiriləcək tədbirlər çərçivəsində müasir Azərbaycan

diplomatik xidmətinin günümüzə qədər tarixi haqqında geniş əsərin yazılması və

nəşr edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Əsərin Azərbaycan diplomatiyasının 1918-ci ildən 1991-ci ilə qədər tarixinə

həsr olunmuş fəsilləri bu dövr üzrə tanınmış mütəxəssis, tarixçi professor Cəmil

Həsənli tərəfindən yazılmışdır. Kitabın yazılması prosesində, xarici arxivlərdə

əlavə mənbələr tədqiq olunmuş, bir çox yeni, maraqlı faktlar aşkar edilmişdir.

1918-1920-ci illərdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaranması, öz paytaxtı

Bakıda və ölkə ərazisində bərqərar olması, dünya dövlətləri tərəfindən tanınması

uğrunda birinci milli hökumətin, onu təşkil edən görkəmli dövlət xadimi və

diplomatların mübarizəsinə həsr olunmuş fəsillər xüsusi maraqla oxunur.

Bu il 28 May – Respublika gününə həsr olunmuş rəsmi qəbuldakı nitqində

Prezident İlham Əliyev 91 il əvvəl müsəlman aləmində ilk dəfə demokratik

respublika olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) qurulmasını tarixi

hadisə kimi qiymətləndirmiş, AXC-nin ömrünün uzun olmadığı və iki ildən sonra

respublikanın müəyyən səbəblər üzündən süqut etdiyini təəssüflə vurğulamış,

Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövlətinin AXC-nin, onun qurucularının

fəaliyyətinə həmişə böyük hörmətlə yanaşdığını, bu tarixin bizə məxsusluğunu və

ondan həmişə ibrət dərsi götürməli olduğumuzu bildirmişdir.

Müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yalnız 23 ay yaşamasına

baxmayaraq, yeni Sovet Azərbaycanının paytaxtı Bakı və suveren ərazisi ilə Sovet

İttifaqı tərkibində, formal da olsa, bərabərhüquqlu respublika kimi saxlanılmasını

bu dövrün bir nəticəsi kimi qiymətləndirmək olar.

Kitabın Azərbaycan diplomatiyasının 1991-ci ildən bu günümüzə kimi

tarixinə həsr olunmuş fəsilləri Bakı Dövlət Universitetinin professoru Musa

Qasımlı tərəfindən yazılmışdır. Bu mürəkkəb və hadisələrlə dolu dövr üzrə

mənbələr kifayət qədər çox olsa da, dövlətin xarici siyasətini və praktiki

diplomatiyasını ölkə daxilində və dünyada gedən proseslərlə əlaqədə təhlil etmək

çətin vəzifə təşkil edir və bu vəzifə layiqinсə yerinə yetirilmişdir.

Bizim çağdaş tariximizi təşkil edən bu dövr ilə 1918-1920-ci illər arasında

bir sıra paralellər müşahidə etmək olar, – Sovetlər İttifaqının dağılması ərəfəsində

meydana çıxmış münaqişələr, daim regionda mövcud olan güclü xarici təzyiqlər və

neft amilinin əhəmiyyəti, Azərbaycana qarşı erməni təcavüzü. Eyni zamanda,

təəssüflə qeyd etməliyik ki, 1980-ci illərin sonunda və müstəqilliyin ilk illərində

ölkəyə başçılıq edən rəhbərlər zamanın tələbləri səviyyəsində fəaliyyət göstərə

bilməmiş, əmələ gələn və getdikcə genişlənən Ermənistan təcavüzünü düzgün

qiymətləndirməmiş və zəruri tədbirlər görməmiş, ümumilikdə, ölkənin xarici və

daxili siyasətində böyük səhvlərə yol vermişdirlər.

Tarix elmində belə bir mülahizə var ki, dahi siyasi şəxsiyyətlər zamanın

hökmü ilə tarixi səhnəyə çıxır. Bu gün, on altı il keçəndən sonra tam əminliklə

demək olar ki, ümummilli lider Heydər Əliyevin yeni müstəqil Azərbaycanın

rəhbərliyinə gəlməsi belə tarixi əhəmiyyətli hadisələrdən biri olmuşdur. Prezident

Heydər Əliyevin hərtərəfli fəaliyyətinin əsas nəticələri olan milli dövlətçiliyin

bərpası və möhkəmləndirilməsi, Azərbaycan ətrafında regionda və dünyada yeni,

daha əlverişli strateji reallığın yaranması haqqında məsələlər əsərdə ətraflı şəkildə

Əsərin son fəsillərində göstərilir ki, Heydər Əliyevin nəhəng fəaliyyətinin

nəticələrinə arxalanaraq, Azərbaycan dövləti Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi

altında siyasi, sosial-iqtisadi və hərbi sahələrdə nəzərəçаrpаn tərəqqi əldə edərək,

yürütdüyü diplomatiya vasitəsi ilə öz mövcudluğunu və təsirini beynəlxalq

səhnədə, о cümlədən beynəlxalq təşkilatlarda xeyli genişləndirmiş və

gücləndirmişdir. Bu gün Azərbaycan geniş regionda baş verən strateji siyasi və

iqtisadi proseslərin gedişinə təsir göstərməyə qadirdi. Bu gün bütün dünyaya

bəllidir ki, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, ancaq Azərbaycanın beynəlxalq

prinsiplərə əsaslanan şərtləri əsasında həll oluna bilər.

Sözümü bitirərək, məmnun olduğumu bildirmək istərdim ki, müasir

Azərbaycan diplomatiyasının tarixinə həsr olunmuş bu sanballı əsər ölkəmizdə

beynəlxalq münasibətlər üzrə get-gedə çoxalan institutlar, fakültələr, araşdırma

mərkəzləri və alimlər üçün faydalı tədris, təlim və tədqiqat mənbəyi olacaqdır.

Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri

E.M.Məmmədyarov

Azərbaycan dünyanın qədim ölkələrindən biri olaraq öz coğrafi mövqeyinə,

strateji əhəmiyyətinə görə həmişə diqqət mərkəzində olub. Тək şərqdən qərbə

uzanan ticarət yolları deyil, tarixin müəyyən məqamlarında böyük imperiyaların,

dünya cahangirlərinin dağıdıcı yürüşləri də Azərbaycandan keçirdi. Qafqaz

dağlarının ətəklərindən Xəzər dənizinə doğru uzanıb gedən böyük bir ərazidə

məskunlaşan azərbaycanlılar hələ antik dövrdən bəri böyük güclərin hədəfinə

çevrilmiş, Əhəməni hökmdarlarından qədim Roma legionlarına, Sasani

satraplarından ərəb sərkərdələrinə qədər hər kəs gücünü burada sınamağa

çalışmışdır. Azərbaycan uzun əsrlər boyu qılınc səsinin səksəkəsi ilə diplomatiya

fəlsəfəsinin qovşağında yaşamış və bu tarixi prosesdə qılıncla diplomatiyanın

vəhdətini yarada bilmişdir. Əmir Teymurla Şirvanşah İbrahimin diplomatik

gedişləri, Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl ilə Sultan Səlimin sətrlərindən qan daman

məktubları, Ağqoyunlu Uzun Həsənlə Avropa dövlətləri arasında yazışmalar,

Səfəvi dövlətinin geniş beynəlxalq əlaqələri diplomatiya tariximizin ilk kövrək

XVIII əsrdə Nadir şah imperiyasının dağılmasından sonra yaranan

Azərbaycan xanlıqları inzibati idarəçilik sistemi, bəlli sərhədləri, nizami ordusu,

ictimai münasibətləri tənzimləyən divanı, iqtisadi münasibətləri stimullaşdıran pul

vahidi ilə dövlətçilik atributlarını özündə yaşadan hakimiyyət qurumları olmaqla

yanaşı, eyni zamanda regionun beynəlxalq münasibətlərinə tədricən daxil olan

ayrı-ayrı dövlətlər idi. Xalqların tarixində belə çoxdövlətçilik mərhələsini yaşayan

Azərbaycan bu baxımdan dünyada nə birinci, nə də sonuncu idi. Elə həmin dövrdə

bir-biri ilə qanlı müharibələr aparan rus knyazlıqlarının birləşdirilməsi prosesi

yenicə başa çatdırılmışdı. İtaliya şəhər dövlətləri hələ ki, öz müstəqilliklərini

saxlamaq uğrunda silahdan tutmuş diplomatiyanın bütün incəliklərinə qədər

istifadə edirdilər. Azərbaycanda 20 xanlıqla eyni vaxtda Almaniyada çoxsaylı kiçik

dövlətlərin mövcud olması, sonralar almanların Avropanın güclü bir milləti kimi

formalaşmasının qarşısını ala bilmədi. Lakin xanlıqların acı taleyi və ibrətamiz

tarixi təcrübəsi bir həqiqət ortaya qoydu ki, coğrafi baxımdan üç böyük

imperiyanın arasında yerləşən Azərbaycanın nicatı vətənin bütövlüyündə və xalqın

XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Qafqaza ayaq açması

Azərbaycanı yenidən diplomatik çəkişmələrin mərkəzinə çevirdi. Gəncə hakimi

Cavad xanın general Sisianovun hikkəli məktublarına təmkinli cavabları az sonra

onun döyüş meydanlarındakı qəhrəmanlığı kimi diplomatiya tariximizin şərəfli

səhifələri idi. Məhz, tariximizin bu məqamının dəqiqləşdirilməsi bir həqiqəti aydın

şəkildə ortaya qoyur ki, XIX əsrin əvvəllərində beynəlxalq münasibətlər tarixinə

Bax: Yaqub Mahmudov. Azərbaycan Diplomatiyası. Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa

ölkələri ilə əlaqələri (XV-XVII yüzilliklər). Bakı, 2006.

Rusiya – İran müharibələri kimi daxil olan keşməkeşli hadisələr Rusiya – İran

müharibəsi olmazdan daha əvvəl, Rusiya ilə ayrı-ауrı Azərbaycan xanlıqları

arasında baş vermiş müharibə idi. İran ordusu hələ döyüşlərə girməzdən əvvəl bu

mübarizə Cavad xanın rus ordusuna qarşı sərt dirənişindən keçirdi. Eyni ilə

diplomatiya tarixində Rusiya ilə İran arasında imzalanıb, Azərbaycan xalqının

taleyində ayrılıq məqamını rəsmiləşdirən 1813-cü ilin Gülüstan və 1828-ci ilin

Türkmənçay müqavilələrindən daha əvvəl, 1805-ci ildə şuşalı İbrahim xanın

imzaladığı Kürəkçay müqaviləsi də var idi. Məhz bu müqavilə bitkin bir

diplomatik sənəd olaraq, Qarabağ xanlığının, məhz Azərbaycan dövləti olaraq

Rusiya protektoratlığına girməsini özündə ehtiva edirdi.

müqaviləsində, həm də onun hüquqi davamı kimi Mehdiqulu ağanın Qarabağ

hakimi təyin edilməsi haqqında 1806-cı ilin imperator fərmanında Rusiya

tərəfindən tədricən ilhaq edilən Qarabağda, onun hüdudları, dağı və aranında

söhbət yalnız və yalnız etnik kimlik olaraq azərbaycanlılardan, dini mənsubiyyəti

olaraq, müsəlmanlardan gedir.

XIX əsrin əvvəllərində general Sisianov tərəfindən

imzalanmış Kürəkçay müqaviləsi, “fələk cəlallı” I Aleksandr tərəfindən

imzalanmış imperator fərmanı tarixi baxımdan Qarabağın şəriksiz olaraq,

azərbaycanlılara məxsusluğunu təsdiq edən ilk tutarlı diplomatik sənədlərdir. Hələ

erməni köçü başlamazdan əvvəl, 1823-cü ildə Rusiya idarəçilərinin hazırladığı və

əyalətin əhali sayımını özündə ehtiva edən “Qarabağ vilayətinin təsviri” adlı

statistik məlumatlar bu bölgənin etnik-dini tərkibi haqqında real mənzərəni aydın

şəkildə ortaya qoyurdu.

Qarabağ vilayəti haqqında həqiqətlər XIX əsrdə

Rusiyanın Qafqaz siyasətini araşdıran bir sıra rus tədqiqatçılarının əsərlərində və

dövlət siyasətini müəyyən edən rəsmi nəşrlərdə də təsdiq edimişdir.

Azərbaycanın taleyində və tarixində əsaslı dönüş XIX əsrin sonlarından

başlandı. 30 ilə yaxın silahlı müqavimətin ciddi bir nəticə vermədiyini görən ilk

Azərbaycan realistləri mübarizənin forma və metodlarını dəyişərək, yüz illərin

Трактат между Карабахским ханом и Российской империей о переходе ханства под власть

России от 14 мая 1805 года.// Государственный Исторический Архив АР, ф.130, оп.1, д. 14,

лл.245-248; Акты Кавказской Археографической Комиссии. Архив Главного Управления

Наместника Кавказа. Томь II. Издан под редакциею председателя комиссии А.Д.Берже. Тифлис,

Высочайшая грамота генерал-майора Мехтикули ага от сентября 1806 года.// Акты Кавказской

Археографической Комиссии. Архив Главного Управления Наместника Кавказа. Томь III. Издан

под редакциею председателя комиссии А.Д.Берже. Тифлис, 1869, с.336-337

Описание Карабахской провинции, составленное в 1823 году, по распоряжению глав –

ноуправляющего в Грузии Ермолова, действительным статским советником Могилевским и

полковником Ермоловым 2-м. Тифлис, 1866, 415 с.

Вах: Гражданское Управление Закавказьем от присоединения Грузии до наместничества

Великого Князя Михаила Николаевича. Исторический очерк. Составитель по поручению

Военно-Исторического отдела В.Н.Иваненко. Тифлис, 1901, 525 с; В.A.Потто. Кавказская война.

Персидская война 1826-1828 гг. Том 3, Тифлис, 1901; Н.И.Шавров. Новая угроза русскому делу в

Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. СП., 1911

ümmət anlayışından yeni əsrin millət düşüncəsinə keçməyin zərurətini ideya

istiqaməti olaraq irəli sürdülər. A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov və H.B.Zərdabi

kimi mütəfəkkirlər ənənəvi şərq mədrəsəsindən müasir üsuli-cədid məktəblərinə

keçməyin zəruriliyini əsaslandırmaqla milli hədəfləri düzgün müəyyənləşdirdilər.

Bu böyük mütəfəkkirlərin Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və Ə.M.Topçubaşov kimi

ardıcılları, məhz bu ideyanın işığında azərbaycanlıların ümmətdən millətə başlayan

tarixi keçidini öz çiyinlərində apara bildilər. Bu ideyanın “milli dirilik” fəlsəfəsi

olaraq, bitkin bir baxışlar sisteminə çevrilməsi isə M.Ə.Rəsulzədənin adı ilə

bağlıdır. 1918-ci ildə tarix səhnəsinə çıxan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

dünyəvi bir dövlət olaraq, islam ümmətçiliyindən türk millətçiliyinə keçidin

məntiqi yekunu, millətləşmə əsrində millət olmaq arzularını özündə ehtiva edən

“milli dirilik” fəlsəfəsinin tarixi təsdiqi idi. XX əsrin əvvəllərində dünya xalqları

içərisində öz millətinin imzasını görməyən və bundan mənəvi sıxıntı keçirən

Azərbaycan aydınları ilk imkan düşən kimi, 1918-ci ilin may ayının 28-də Xalq

Cümhuriyyətini yaratmaqla diplomatik baxımdan bu imzanı beynəlxalq aləmdə

təsdiq etdirə bildilər. Bu mühüm hadisə başlanan cahan hərbində atılan topların

səsindən oyanan və gündən-günə kəskinləşən diplomatik çəkişmələrdə dünyanın

siyasi xəritəsinin dəyişəcəyinə ümid bəsləyən Azərbaycan xalqının çox böyük

tarixi nailiyyəti idi.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti cəmisi 23 ay yaşadı. Bu, zaman etibarı ilə

elə də böyük bir dövrü əhatə etmir. Lakin 23 ay ərzində yaradılan tarix, keçilən

yol, atılan diplomatik addımların və görülən böyük işlərin siyasi məzmunu millətin

varlığına hopdu. 28 may 1918-ci ildə elan edilmiş istiqlal və həmin istiqlalın

simvolu kimi ucaldılmış üç rəngli, ay-ulduzlu bayraq tək XIX əsrin sonu – XX

əsrin əvvəllərini əhatə edən milli mücadilə yolunun məntiqi yekunu olmayıb, həm

də gediləcək yolun müəyyənedici ideoloji istiqaməti, milli hədəflərə doğru başlıca

inkişaf strategiyası idi. 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Xalq

Cümhuriyyətinin siyasi-mənəvi varisi olaraq, bərpа edilməsi 1918-1920-ci illərdə

seçilən yolun doğruluğunun, aparılan diplomatik mübarizənin əhəmiyyətinin

başlıca yekunu idi. 1998-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasının

80 illiyi ilə bağlı ümummilli lider Heydər Əliyevin imzaladığı sərəncamda

deyilirdi: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin daxilində və xaricində yaranmış

gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Bu dövlətin qısa

bir müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində böyük iz buraxmışdır.

Milliyyətindən, siyasi və dini mənsubiyyətindən, cinsindən asılı olmayaraq, bütün

vətəndaşlara bərabər hüquqlar verilməsi, dövlət sərhədlərinin müəyyən olunması,

Azərbaycan dövlətçiliyi atributlarının qəbul edilməsi, ana dilinin dövlət dili elan

olunması Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin yaratmışdır.

Demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, mədəniyyət, təhsil, hərbi quruculuq

sahələrində atılmış addımlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq

fəaliyyətini əks etdirən əsas istiqamətlərdir. 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini

bərpа edən xalqımız Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qısamüddətli fəaliyyətinin

zəngin ənənələrindən istifadə etmiş və bu tarixi varislik üzərində müstəqil

Azərbaycan dövlətini yaratmışdır.”

Bu qərar Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin

bərpası, Xalq Cümhuriyyətinin zəngin irsinin qaldırılması və ona siyasi qiymət

verilməsi baxımından mühüm dövlət sənədi oldu. 2008-ci ildə Xalq

Cümhuriyyətinin 90 illiyinin dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi ilə bağlı prezident

İlham Əliyevin imzaladığı sərəncam bu siyasətin məntiqi davamı idi. Sərəncamda

bildirilirdi: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin öz dövlətçilik atributlarını qəbul

etməsi, dövlət və hərbi quruculuq, iqtisadiyyat və mədəniyyət, təhsil və səhiyyə

sahələrində atdığı addımlar xalqımız üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb etmişdir.

Cümhuriyyətin böyük uğurlarından biri Paris Sülh konfransında 1920-ci il

yanvarın 11-də Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi tanınması olmuşdur”.

ilin may ayının 27-də Respublika Günü münasibətilə keçirilən rəsmi qəbuldakı

nitqində Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev Xalq

Cümhuriyyətinin tarixdəki rolunu yüksək qiymətləndirərək demişdir: “91 il bundan

əvvəl Şərqdə – müsəlman aləmində ilk dəfə olaraq, demokratik respublika

yaranmışdır. Bu hadisə tarixi hadisə idi. Çünki ilk növbədə, müsəlman aləmində ilk

dəfə olaraq demokratik cümhuriyyət qurulur, digər tərəfdən Azərbaycan xalqı

müstəqilliyə qovuşurdu. Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dövləti Azərbaycan

Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə, onun qurucularının fəaliyyətinə həmişə

hörmətlə yanaşmışdır. Keçən il Xalq Cümhuriyyətinin 90 illik yubileyini

Azərbaycanda çox geniş və təntənəli şəkildə qeyd etmişdik. Bu gözəl tarix bu il də

geniş şəkildə qeyd edilir. İki il bundan əvvəl imzaladığım sərəncama əsasən,

Bakının mərkəzində, İstiqlaliyyət küçəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin

şərəfinə abidə ucaldılmışdır. Bu tarix bizim tariximizdir və biz tarixdən həmişə

ibrət dərsi götürməliyik”.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dünya müharibəsinin başa çatması ilə

müşayiət edilən gərgin diplomatik mübarizə şəraitində yarandı və fəaliyyət

göstərdi. İnqilabın dağıtdığı Rusiya imperiyasının 1914-cü il hüdudlarında bərpа

edilməsinə göstərilən cəhdlər 1918-1920-ci illərdə gənc Azərbaycan

böyük diplomatik bacarıq, dünya siyasətinin dönüş

məqamlarından baş çıxarmaq qabiliyyəti tələb edirdi. İki ilin hürriyyət sevdası ilə

istiqlal davasının kəsişməsində Azərbaycan diplomatiyası bu mühüm vəzifənin

öhdəsindən gələ bildi. Siyasi məzmunda Azərbaycan ideyasını dünyaya təqdim

edənlər 1920-ci ildə diplomatik baxımdan bu ideyanın Versal Ali Şurası tərəfindən

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinin keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamı. 30.01.1998.//Azərbaycan, 1998, 31 yanvar

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 90 illik yubileyi haqqında” Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamı. 15.02.2008.//Azərbaycan, 2008, 17 fevral

Azərbaycan, 2009, 28 may

beynəlxalq təsdiqlənməsinə nail oldular. Lakin Birinci Dünya müharibəsindən

sonra formalaşan yeni geosiyasi proseslər Azərbaycan millətinin bu tarixi

nailiyyətdən yetərincə faydalanmasına imkan vermədi. Azərbaycan Xalq

Cümhuriyyəti 1920-ci ilin aprelində ölkə daxilində gedən siyasi proseslərin,

məhəlli ziddiyyətlərin nəticəsi kimi deyil, dünya siyasətində baş verən mürəkkəb

diplomatik çəkişmələrin nəticəsi kimi süqut etdi. Əslində, 1918-ci ildə Rusiya

imperiyası hüdudlarında yaranmış yeni respublikaların, о cümlədən, Azərbaycanın

beynəlxalq aləmə çətin inteqrasiya olması, ilk növbədə, Rusiyanın qalib

Antantanın üzvü kimi dağılması ilə bağlı idi. Bu səbəbdən də dünya, yaxud onun

taleyini müəyyən edən dairələr Rusiyanın dağılmasına və onun xarabalıqları

üzərində yaranan yeni dövlətlərin tanınmasına hazır deyildilər. Bir növ Rusiya

gözlənilmədən böhrana düşdüyü üçün bolşevizmə müvəqqəti hal kimi baxan

müttəfiqlər onun köhnə hüdudlarda bərpa olunacağına ümidlərini itirməmişdilər və

ona görə də, Rusiya ilə bağlı bütün məsələlərə son dərəcə ehtiyatla yanaşırdılar. Bu

özünü müharibədən sonrakı dünya düzəninin baş memarı hesab edilən və kiçik

xalqların dostu sayılan V.Vilsonun 14 sülh prinsipində də açıq şəkildə göstərirdi.

Təxminən 70 il sonra SSRİ-nin dağılması nəticəsində Rusiyadan ayrılan 14

respublika 1918-ci ildə hələ ki, V.Vilsonun 14 maddəsində yox idi. Məhz belə bir

şəraitdə Azərbaycanın müstəqilliyinin 1920-ci ildə Versal Ali Şurası tərəfindən de-

fakto tanınması 1919-cu ilin payızından etibarən dəyişən siyasi vəziyyətlə yanaşı,

Azərbaycan diplomatiyasının mühüm uğuru, onun Paris Sülh konfransındakı say

etibari ilə kiçik olan heyətinin böyük qələbəsi idi.

Mövcud olduğu dövrün mürəkkəb tarixi şəraiti nəzərə alınmaqla

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini quranlar, onun xarici siyasətini həyata keçirənlər

dünyəvi dəyərlərə, demokratik prinsiplərə söykənən çağdaş bir cümhuriyyət

yaratmaqla oriyentasiya olaraq, dünya siyasəti və coğrafiyasında azərbaycanlıların

yerini müəyyən etdilər. Onlar tək azərbaycanlıların dünyaya baxışını deyil,

dünyanın da Azərbaycana baxışlarını dəyişə bildilər. Cümhuriyyətin qurulmasının

bir illiyi ilə bağlı Ü.Hacıbəyli 1919-cu ilin may ayının 28-də rəsmi dövlət qəzeti

olan “Azərbaycan”da yazırdı: “Bizim vücudumuzu aləmi-mədəniyyət üçün

təhlükəli təsəvvür edənlər ilə bir balaca təmas lazım imiş ki, bu fikrin və bu nəzərin

sırf yalan və yanlış olduğu meydana çıxsın.”

Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin təmin edilməsi Xalq

Cümhuriyyəti diplomatiyasının çıxış nöqtəsini təşkil etmişdir. Bu baxımdan

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, onun diplomatiyasının ən mühüm xidmətlərindən

biri Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların milli hüdudlarının müəyyənləşdirilməsi ilə

bağlı idi. 1918-1920-ci illərdə respublikanın mübahisəsiz əraziləri 97.297,67

kvadrat kilometr, mübahisəli torpaqlarla birlikdə isə bu ərazilərin ümumi sahəsi

Azərbaycan, 1919, 28 may

113.895,97 kvadrat kilometr idi.

Sovetləşmədən sonra Azərbaycanın əraziləri

ciddi şəkildə azalmağa başladı və bu ərazilərin ümumi sahəsi 86,6 min kvadrat

kilometrə endirildi. Sovetləşmənin ilk illərində bu ədalətsizliyə dözməyərək,

Azərbaycanın tarixi torpaqlarının mərkəzi bolşevik hökuməti tərəfindən

Ermənistana verilməsinə qarşı etiraz edən N.Nərimanov V.İ.Leninə yazırdı:

“Müsavat hökuməti dövründə mübahisəsiz hesab olunan Azərbaycan əraziləri

sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra mübahisə subyekti olmağa başlamışdır.

Şübhəsiz ki, xalq bunları görür və narazılığını ifadə edir.”

Aprel çevrilişindən az

sonra, 1920-ci ilin iyulunda Qafqazda nüfuzlu hesab edilən bolşeviklər Azərbaycan

İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov, RK(b)P Qafqaz bürosunun üzvləri

Mdivani, AK(b)P MK üzvləri Mikoyan və Naneyşvili, XI Ordunun hərbi şurasının

üzvləri Vesnik, Levandovski və Mixaylov birlikdə imzalayıb, Moskvaya Rusiya

Kommunist (bolşevik) Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə göndərdikləri sənəddə

yazırdılar: “Müsavat hökuməti dövründə Qarabağ bütövlükdə Azərbaycanın

Azərbaycanın pozulmuş sərhədlərinin bərpа edilməsi və

ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi istiqamətində diplomatik mübarizənin getdiyi,

yaxın tariximizin diplomatik sənədlərdə əks olunmuş həqiqətlərinin təhrif

olunmasına meyllərin gücləndiyi müasir dövrdə bu yazışmalar indi də öz siyasi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasət tarixinin öyrənilməsinə,

diplomatik addımlarının araşdırılmasına ilk cəhdlər hələ cümhuriyyətin öz

dövründə olmuşdur. Bu baxımdan Ə.M.Topçubaşov, M.Ə.Rəsulzadə,

A.Ziyadxanov, R.Vəkilov, C.Hacıbəyli, Y.V.Çəmənzəminli və digərlərinin nəşr

olunmuş kitabça və broşurlarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti

ilə bağlı maraqlı məqamlar vardır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra xarici ölkələrə

mühacirət etmiş cümhuriyyət xadimləri, ayrı-ayrı ziyalıların dünyanın müxtəlif

ölkələrində nəşr etdirdikləri əsərlər 1918-1920-ci illərdə həyata keçirilmiş

Адрес-календарь Азербайджанской Республики. Под ред. A.М.Ставровского. Баку, 1920. с.50

Daha ətraflı məlumat üçün bax: “Azərbaycanda sovet quruculuğunun yekunları” haqqında

N.Nərimanovun V.İ.Leninə hesabatı. 15.09.1921.// Rusiya Dövlət Sosial Siyasi Tarix Arxivi

(RDSSTA), f.5, s.1, i.1219, v.12; N.Nərimanovun V.İ.Leninə məktubu.// Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin İşlər İdarəsi yanında Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi (ARPİİ

SPİHDA), f.609, s.1, i.71, v.41; B.Şaxtatinskinin V.İ.Leninə məktubu. 20.09.1920.// Rusiya

Federasiyası Xarici Siyasət Arxivi (RF XSA), f.1, s.51, q. 321a, i.54859, v.6-7

Nərimanov, Mdivani, Mikoyan, Naneyşvili, Vesnik, Levandovski və

Mixaylovun RK(b)P MK-ya

məktubu. 10.07.1920.//ARPİİ SPİHDA, f.1, s.44, i.118, v.25

Ə.M.Topçubaşov. Azərbaycanın təşəkkülü. İstanbul, 1918; M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycanın təşkilində

müsavat. Bakı, 1920; A.Ziyadxanlı. Azərbaycan. Bakı, 1919; R.Vəkilov. Azərbaycan Cümhuriyyətinin

yaranma tarixi.// Azərbaycan, 1919, 28 may; Djeyhoun Bey Hadjibeyli. La premiera Republique

musulmane: l’Azerbaidjan. Editions Ernest Leroux, vol. XXXVI, Paris, 1919; Y.V.Çəmənzəminli. Biz

kimik və nə istəyirik. Bakı, 1919

Azərbaycan diplomatiyasının bir sıra qaranlıq səhifələrini aydınlaşdırmağa imkan

1920-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin devrilməsindən sonra sovet

dövrü tarixşünaslığında 1918-1920-ci illərin hadisələri ideoloji baxımdan

araşdırılsa da, xarici siyasət məsələləri ilə bağlı Azərbaycan hökumətinin siyasəti,

əsasən, sovet ideologiyasının tələbləri baxımından təqdim edilsə də, xüsusilə, ilk

dövrlərdə yazılmış əsərlərdə çoxsaylı sənəd və materiallar dövriyyəyə

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik fəaliyyətinin araşdırılması

bir sıra Qərb tədqiqatçılarının da diqqət mərkəzində olmuş, müxtəlif ölkələrdə nəşr

olunmuş ayrı-ayrı əsərlərdə 1918-1920-ci illərdə Azərbaycan hökumətinin həyata

keçirdiyi xarici siyasət xəttinin işıqlandırılmasına geniş yer verilmişdir.

Qərb ölkələri ilə yanaşı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik

fəaliyyəti Türkiyə tarixçilərinin də daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Türk

M.Ə.Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. İstanbul, 1923; М.Э.Расул-заде. О пантуранизме (В

связи с Кавказской проблемой). Париж, 1930; Mir Yaqub. Dünya siyasətində petrol. İstanbul, 1928;

Mir – Yacoub. Le probleme du Caucase. Paris, 1933; M.Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı.

Ю.А.Ратгаузер. Борьба за Советский Азербайджан. Баку, 1929; Его же. Революция и

гражданская война в Баку, ч.1. 1917-1918. Баку, 1927; А.Раевский. Английская интервенция и

мусаватское правительство. К истории интервенции и контрреволюции в Закавказье. Баку, 1927;

Его же. Английские «друзья» и мусаватские «патриоты». Баку, 1927; Его же. Мусаватское

правительство на Версальской конференции. Донесения представителей Азербайджанской

мусаватской делегации. Баку, 1931; А.Стeклов. Армия Мусаватского Азербайджана. Баку, 1928;

И.А.Гусейнов. Баку в захватнических планах английских империалистов в 1918 г.// Труды Азерб.

филиала ИМЭЛ. Т. XIII. Баку, 1947; Z.İbrahimov. İngilis – Amerikan müdaxiləçilərinə qarşı

Azərbaycan xalqının mübarizəsi. Bakı, 1950; Е.А.Токаржевский. Из истории иностранной

интервенции и гражданской войны в Азербайджане. Баку, 1957; Б.Е.Штейн. “Русский вопрос” на

Парижской мирной конференции (1919-1920 гг.). М., 1949; А.И.Базиянц. К вопросу о

захватнической политике США в Азербайджане (1919-1920).// Уч. зап. ин-та востоковедения.

F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasus (1917-1921). New-York, 1951; W.Allen, P.Muratof.

Caucasian Battlefields: A History of the Wars and Turco – Caucasian Border (1828-1921). Cambridge,

1953; R.Pipes. The Formation of the Soviet Union; Communist and Nationalism, 1917-1923.

Cambridge, 1964; V.Kolarz. Russia and Her Colonial. London, 1953; I.Spector. The Soviet Union and

the Moslem World. 1917-1958; Wash. 1958; N.S.Fatemi. Diplomatic History of Russia. 1917-1923;

N.Y.; 1952; A.Bennigsen, E.Wimbush. Moslem National Communism in the Soviet Union: A

Revolutionary Strategy for the Colonial World. Chicago, London, 1979; R.Ullman. Anglo-Soviet

Relations 1917-1921. London, 1968; L.Fisber. The war for Baku. “Oil Imperialism”. Ch.1. London,

1976; R.Suny. The Baku Commune, 1917-1918: Class and Nationalist. Princeton (N.Y.), 1972;

T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of National Identity in Moslem

Community. Cambridge, 1985; T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan: А Borderland in Transition.

New York, 1995; T.Swietochowski and B.Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, 1999;

A.Alstadt. The Azerbaijani Turks: Power and Identity under Russian Rule. Stanford, 1992; R.Teague-

Jones. The Spy Who Disappeared: Diary of a Secret Mission to Russian Central Asia in 1918. London,

1990; Peter Hopkirk. On Secret Service East of Constantinople. The Plot to Bring Down the British

Empire. John Murray, London, 1994

tarixçilərinin əsərlərində Azərbaycan – Türkiyə münasibətləri, Birinci Dünya

müharibəsinin sonunda Osmanlı imperatorluğunun Qafqaz siyasəti, Azərbaycanla

bağlı beynəlxalq münasibətlərin bəzi məsələləri, Cənubi Qafqazda və Anadoluda

erməni probleminin beynəlxalq tərəfləri ətraflı şəkildə araşdırılmışdır.

1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra Xalq

Cümhuriyyətinin tarixinə, onun liderlərinin həyat və fəaliyyətinə böyük maraq

yaranmışdır. Bu baxımdan, Azərbaycan hökumətinin xarici siyasət kursunun və

diplomatik fəaliyyətinin öyrənilməsi sahəsində ciddi uğurlar əldə edilmiş, dərin

elmi tədqiqat xarakteri daşıyan monoqrafik əsərlər nəşr edilmiş, doktorluq və

namizədlik dissertasiyaları müdafiə edilmişdir. Bu əsərlər və araşdırmalarda uzun

müddət qapalı mövzulardan sayılan Cümhuriyyət tarixinin dərin elmi və siyasi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik fəaliyyətinin araşdırılması

zamanı memuar ədəbiyyatından da geniş istifadə edilmişdir. Dövrün tanınmış

dövlət xadimlərinin, siyasətçilərinin və diplomatlarının müxtəlif illərdə nəşr

Kurat A.Nimet. Birinci dünya savaşında Türkiye’de bulunan Alman generallerinin raporları. Ankara,

1966; Yene onun. Türkiye ve Rusiya. Ankara, 1970; H.Baykara. Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi.

İstanbul, 1975; N.Devlet. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara, 1985; Mim

Kemal Öke. Ermeni Meselesi. İstanbul, 1986; A.Süslü. Ruslara göre Ermenilerin yaptıkları mezalim.

Ankara, 1987; T.Sünbül. Azerbaycan Dosyası. Ankara, 1990; Hüsamettin Yıldırım. Rus-Türk-Ermeni

Münasebetleri (1914-1918). Ankara, 1990; S.Tansel. Mondros’tan Mudanya’ya kadar. C.I, III, IV,

İstanbul, 1991; N.Yücer. Birinci dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan

Harekatı. Ankara, 1996; N.Erdağ (Akgül). Milli mücadile döneminde Kafkas Cümhuriyyetleri ile

ilişkiler (1917-1921). Ankara, 1994; S.Kılıç. Ermeni sorunu ve Almaniya – Türk ilişkileri Alman Arşiv

Belgelerile. İstanbul, 2003; N. Mazıcı. ABD

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi xalqımızın şərəf salnaməsidir

Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə xalqımızın təkidli tələbi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra onun cəsarəti sayəsində Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasına və möhkəmləndirilməsinə, xalqımızın firavanlığına və ölkənin davamlı inkişafına xidmət edən siyasi kurs inamla həyata keçirilib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyətinə siyasi-hüquqi qiymət verilib, ilk müstəqil dövlətimizin rəmzləri bərpa olunub.

AZƏRTAC-ın Naxçıvan bürosu xəbər verir ki, Naxçıvan Dövlət Universitetində 28 May – Respublika Günü münasibətilə keçirilən tədbirdə bu barədə danışılıb.

Əvvəlcə Azərbaycanın dövlət himni səsləndirilib. Universitetin rektoru, AMEA-nın müxbir üzvü Saleh Məhərrəmov çıxış edərək, 1918-ci il mayın 28-də müsəlman Şərqində yaradılan və xalqımızın dövlətçilik tarixində misilsiz rolu olan ilk demokratik, parlamentli respublikanın – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi əhəmiyyətindən danışıb. Rektor tarixi gün münasibətilə konfrans iştirakçılarını təbrik edib və tariximizi tanıtmaq istiqamətində gəncləri daha da fəal olmağa səsləyib.

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – şərəf və ləyaqət tariximiz” adlı çıxışında tarix üzrə fəlsəfə doktoru Abdulla Mustafayev Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixini xalqımızın şərəf salnaməsi adlandıraraq, ilk demokratik respublikamızın yaradılmasından süqutuna qədər olan tarixi mərhələlərindən, cümhuriyyət qurucularının fəaliyyətlərindən ətraflı söhbət açıb.

Qeyd olunub ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qısa müddət ərzində fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, 1918-1920-ci illər Azərbaycan tarixinin xüsusi səhifəsini təşkil edir. Belə ki, müsəlman Şərqində ilk parlamentli demokratik respublika olan cümhuriyyət çox mühüm dövlətçilik tədbirləri həyata keçirib, qadınlara seçki hüququ tanıyan ilk dövlətlərdən olub, dövlət strukturları, nizami milli ordu yaradıb, Azərbaycan dilini dövlət dili elan edib. Həmçinin ölkənin milli sərhədlərini müəyyənləşdirib, rəsmi dövlət bayrağını qəbul edib, sosial və iqtisadi sahələrin inkişafı ilə bağlı əhəmiyyətli qərarlar qəbul olunub.

Tədbir İncəsənət fakültəsi tələbələrinin ifasında konsert proqramı ilə davam edib.