Azrbaycanda iqtisadi fikir tarixi

Eldənizlər dövründə daha da tərəqqi etmiş Beyləqan şəhərində 40 min nəfərə yaxın əhali yaşayırdı. Şəhərdə toxuculuq, boyaqçılıq, silahqayır- ma, dulusçuluq və s. kimi otuzdan çox sənət və peşə növü inkişaf etmişdi. Şəhərdə bir neçə bazar var idi. Eldənizlərin pul zərbxanalarından biri Bey- ləqanda yerləşirdi. Eldənizlər dövründə dövlətimizin paytaxtı Təbriz şəhəri Asiya və Avropa arasında çox mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzi idi. Təbriz sənətkarlarının toxuduğu xalçalar, atlas, xətayi, tafta və başqa ipək parçalar dünya bazarlarında əlbəəl gəzirdi. Eldənizlərin əsas pul zərbxanalarından biri Təbrizdə yerləşirdi. Yuxanda adı çəkilən Yaqut əl-Həməvi Təbrizi “ölkənin ən məşhur şəhəri” adlandırmışdır.

IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın iqtisadi dirçəlişi

Xilafətin dağılması ilə Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası, Səlcuq imperiyasının parçalanması ilə Eldənizlər (Atabəylər) sülaləsinin Azərbaycanda hakimiyyət sürməsi ölkəmizin təsərrüfat həyatının dirçəlişinə gətirib çıxartdı. O dövrün tarixi mənbələrində Azərbaycan Şərqin ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri kimi təsvir olunur. X əsr ərəb müəllifi əl-İstəxri Vətənimiz Azərbaycan haqda belə yazır: “Burada o qədər bolluqdur ki, gözü ilə görməyənlər buna inanmazlar”. Başqa bir ərəb müəllifi lbn> Hövqəl qeyd edirdi ki, Azərbaycanda hər yer buğda zəmiləri ilə örtülmüşdür. hər cür nemətlə zəngindir və allahın xeyir-bərəkəi ilə doludur. Meyvələri çox ucuz, ərzaq məhsulları isə, demək olar ki, müftədir”. Xll-XIII əsrlərin müəllifi Yaqut əl-Həməvi yazırdı ki, Azərbaycan geniş ölkə və böyük dövlətdir.

Danışılan dövrdə Azərbaycanda kənd təsərrüfatının əsas sahəsi əkinçilik idi. Burada dənli bitkilərin bütün əsas növləri (buğda, arpa, çəltik, darı və s.), habelə müxtəlif texniki bitkilər (pambıq, kətan və s.) əkilib becərilirdi. Kür və Araz çayları boyunca yerləşən torpaqlarda, Şirvanda və Şəkidə əhali daha çox taxılçılıqla məşğul olurdu. Dərbənd ətrafında zəfəran və kətan. Şəki və Lənkəran bölgəsində isə qiymətli çəltik növləri becərilirdi. Azərbaycanda yetişdirilən zəfəran daxili təlabatı ödəməklə yanaşı, xarici ölkələrə də ixrac edilirdi. Kənd təsərrüfatında bostan və tərəvəz bitkiləri yetişdirilməsi də mühüm yer tuturdu.

Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə bağlı əmək alətləri təkmilləşir, əkinçilik mədəniyyəti yüksəlirdi. Kəndlilər torpağı bir cüt öküz və ya kəl qoşulmuş xışla şumlayırdılar. Bəzi yerlərdə iki, üç, hətta Ərdəbildə dörd cüt öküz qoşulmuş xışlardan istifadə edilirdi. Quraqlığı nəzərə alan əkinçilər torpağı dərindən şumlayırdılar.

Azərbaycanda yüksək inkişaf etmiş təsərrüfat sahələrindən biri də bağçılıq idi. Ərəb müəlliflərinin yazılarına görə, Azərbaycanda olan gözəl və dadlı meyvələr dünyanın başqa yerlərində yox idi. Təbriz, Marağa, Xoy və b. bağ-bağat içərisində idi. Təbriz bağlarını sulamaq üçün şəhərdə qazılan 900-dən çox kəhrizin suyu kifayət etmirdi. Muğanda, Şirvanda bol üzüm yetişdirilirdi. İbn-Hövqələ görə Dərbənd yaxınlığındakı üzümlüklərdə 40 minədək tənək var idi.

IX-XIII əsrlərdə Azərbaycanda ən çox inkişaf etmiş təsərrüfat sahələrindən biri də ipəkçilik idi. Şəki, Şirvan, Bərdə və başqa bölgələrdə ipəkçilik əhalinin əsas məşğuliyyət sahəsinə çevrilmişdi.

Kənd təsərrüfatının əsas sahələrindən biri də maldarlıq idi. Azərbaycanda yaylaq-qışlaq maldarlığı əsas yer tuturdu. Maldarlar iribuynuzlu mal-qara, qoyun, dəvə və at saxlayırdılar.

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda Xilafət dövründə təşəkkül tapmış torpaq sahibliyi formaları davam edirdi. Feodallara məxsus torpaq sahibliyi formalarından mülk daha geniş yayılmışdı. Azərbaycan hökmdarları ərəb dövründə olduğu kimi, ayrı-ayrı qulluq adamlarına iqta torpaqları paylayırdılar. Səlcuqlar və Atabəylər dövründə də (XI əsrin II yarısı-XIII əsrin əvvəlləri) iqta torpaqları bağışlanması geniş miqyas almışdı. Müəyyən zaman kəsiyində iqta torpaqları təkamülə uğrayaraq xüsusi mülklərə çevrilmişdi.

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda kəndlilər başlıca olaraq iki qrupa bölünürdülər: dövlət (xəzinə) və sahibkar kəndliləri. Kəndlilərin ödədiyi əsas vergi xərac idi. X-XI əsrlərdə kəndlilər xəracın bir hissəsini pulla ödəyirdilər ki, bu da əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafına imkan yaradırdı. Müstəqillik qazanıldıqdan sonra Azərbaycanda xərac vergisi bir qədər yüngülləşmişdi. Sacilər və Salarilər dövründə Azərbaycandan 2 milyon dirhəm miqdarında xərac toplanırdı.

Böyük Səlcuq imperiyasının yaranması ilə Azərbaycanın torpaq sahibliyi və vergi sistemində bir sıra dəyişikliklər baş vermişdi. Bəzən Aran, Şirvan, Dərbənd kimi böyük ərazilər ayrı-ayrı əmirlərə iqta kimi bağışlanırdı. Sultan Məsudun 1136-cı ildə atabəy Şəmsəddin Eldənizə iqta olaraq bağışladığı Aran torpaqları Eldənizlər xanədanının özəyini təşkil etmişdi.

Səlcuqlar dövründə imperiyanın sərhədlərini qoruyan sərkərdələrə paylanmış torpaqlar uc adlanırdı.

Səlcuqlar dövründə Azərbaycan əhalisindən ənənəvi vergilərlə yanaşı, səlcuq döyüşçüləri üçün mal-üs-silah, şərab bahası, nal bahası kimi vergilər, şəhər sənətkarlarından isə natural vergi alınırdı. Ümumiyyətlə, əhalinin dövlət xəzinəsinə xərac, üşr, cizyə, haqq, alaf, avarizat və sair kimi vergi və mükəlləfiyyətlər ödədiyi məlumdur.

Ərəb ağalığına son qoyulduqdan sonra Azərbaycanda başlayan iqtisadi dirçəliş sənətkarlığın kənd təsərrüfatından ayrılmasını sürətləndirmişdi. Ölkə daxilində iqtisadi əlaqələr genişlənmiş və xarici ölkələrlə ticarət əlaqələri canlanmışdı. Sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri kimi yeni şəhərlər meydana gəlmiş, Azərbaycan dünyanın çoxlu şəhərləri olan ölkələrindən birinə çevrilmişdi. Ərəb müəllifləri Azərbaycanda Bərdə, Gəncə, Ərdəbil, Təbriz, Şamaxı, Beyləqan, Marağa, Dərbənd və başqaları da daxil olmaqla, 50-dək şəhər və iri yaşayış məntəqəsinin adını çəkmişlər. Azərbaycanın qiymətli kənd təsərrüfatı bitkiləri və zəngin yeraltı sərvətləri bir çox sənət sahələrini xammalla təmin edirdi. Əbu Duləfin yazdığına görə, Azərbaycanın cənubunda olan Şiz şəhəri ətrafındakı dağlarda 3 növ qızıl, arsen və civə çıxanlırdı. Şizin civəsi o dövrdə məşhur olan Xorasan civəsindən daha keyfiyyətli, ağır və təmiz idi. Şizdən bir qədər aralıda yerləşən Arran şəhərində qızılla yanaşı, gümüş çıxarılan mədənlər var idi. Azərbaycanın şimalında Gəncə, cənubunda isə Savalan ətrafında dəmir və mis çıxarılırdı. Təbriz və Naxçıvanda daş duz, Bakıda neft çıxanlan zəngin mədənlər var idi.

Azərbaycanda ipək, yun, pambıq və kətandan növbənöv parçalar istehsal edilir, xalça və palazlar toxunur, kələğayılar və digər toxuculuq məmulatları hazırlanırdı. Toxuculuq məhsullarının boy anması üçün yerli xammal ehtiyatlarından istifadə edilirdi. Məsələn: Bəzz qalası yaxınlığındakı dağlarda qırmızı kvars çıxanlırdı. Qırmızı kvars yerli təlabatı ödəməklə yanaşı, Yəmənə və İraqa ixrac olunur, orada yun sapların boyadılmasında istifadə edilirdi. Urmiya gölü yaxınlığında yaşayan sənətkarların hazırladıqları qırmızı və sarı mineral boyaqlar İraq, Suriya və Misirə ixrac olunur və bundan böyük gəlir əldə edilirdi. Bərdədə geniş yayılmış və qırmızı rəng almaqdan ötrü çox nadir xammal olan boyaq böcəkləri (qırmız) əl-İstəxrinin yazdığına görə Hindistana ixrac edilirdi.

Bir tərəfdən Volqaboyu və Şərqi Avropanı Yaxın və Orta Şərqlə, Hindistanla, digər tərəfdən Orta Asiya, Çin, Hindistan və İran körfəzi bölgələrini Aralıq dənizi və Qara dəniz sahillərindəki iri ticarət mərkəzləri ilə birləşdirən beynəlxalq karvan yollarının Azərbaycandan keçməsi sənətkarlığın, ticarətin və şəhərlərin inkişafı üçün əlverişli iqtisadi şəraiti təmin edirdi. X əsr ərəb müəllifləri Azərbaycan şəhərlərindən danışarkən Bərdəni xüsusi qeyd edirlər. Əl-İstəxri 930-933-cü illərdə qələmə aldığı kitabında yazırdı: “İraqda və Xorasanda Reydən və İsfahandan sonra Bərdə qədər böyük, çiçəklənən və gözəl şəhər yoxdur”. İbn-Hövqəl 951-ci ildə yazdığı kitabında Bərdədə ipəkdən çox məhsullar hazırlandığını və xaricə ipək ixrac olunduğunu göstərmişdir. Ərəb müəlliflərindən Əl-İstəxri, İbn-Hövqəl və Əl- Müqəddəsi Azərbaycanın Arazdan cənubdakı torpaqlarından danışarkən Ərdəbili bütün bu yerlərin “ən böyük şəhəri”, “ən mühüm vilayəti və böyük şəhəri”, “bütün iqlimin əsas şəhəri” hesab etmişlər.

Əl-İstəxrinin “Ərdəbildən daha böyük” şəhər hesab etdiyi Dərbənd ölkənin ən iri liman şəhəri idi. Bu liman vasitəsilə Azərbaycan Xəzər sahili ölkələr, müsəlman ölkələri və bu dənizə çıxışı olan “kafir torpaqları” (qeyri-müsəlman ölkələri-Red.) ilə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdı. Cənubi Qafqazda ən yaxşı kətan parçalar burada toxunurdu. Dərbənd kətan istehsalı üzrə Cənubi Qafqazda yeganə toxuculuq mərkəzi idi. Dərbənd sənətkarlarının kətan parçadan hazırladıqları müxtəlif paltarlar satış üçün xarici ölkələrə göndərilirdi. Dərbənd bazan bütün Şərqdə məşhur idi. Şəhər həm də təmizliyi və məişət mədəniyyəti ilə başqalarından seçilirdi. Əl-Müqəddəsinin məlumatına görə, çirkli suları kənara axıtmaq üçün hələ X əsrdə Dərbənddə kanalizasiya sistemi yaradılmışdı.

X əsrdə ölkənin cənubunda Ərdəbildən sonra böyüklüyünə görə Marağa və Urmiya şəhərləri gəlirdi. Təbriz isə Rəvvadilərin dövründə dövlətimizin paytaxtı olduqdan sonra, X əsrin sonlarında Azərbaycanın ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Təbriz Azərbaycanın daxili ticarət və beynəlxalq karvan yollarının qovşağında yerləşirdi. Əl-Müqəddəsi Təbrizin Bağdaddan daha üstün şəhər olduğunu qeyd etmişdir. Ərəb səyyahı “gözəlliyinin bənzəri olmayan”, qiymətlərin ucuz olduğu və hər cür meyvə ilə bol olan Təbriz şəhərini “saf qızıla” bənzədir və “ağlasığmayan bir möcüzə” hesab edirdi.

IX-XI əsrlərdə Bakı şəhərinin də iqtisadi əhəmiyyəti yüksəlirdi. Ərəb səyyahı əl-Məsudi Bakını “Şirvan məmləkətinin neft çıxan torpağı və sahil şəhəri” adlandırmışdı. Bakının ağ neft mədənlərindən danışan əl- Məsudi “dünyada buradan savayı ağ neft çıxan başqa bir yerin olduğuna” şübhə ilə yanaşırdı.

Azərbaycanda şəhər əhalisinin əsas məşğuliyyət sahəsi sənətkarlıq və ticarət idi. Əhali kənd təsərrüfatı məhsullarına təlabatını ödəmək üçün əkinçilik, bağçılıq, qismən də maldarlıqla məşğul olurdu. Şəhərlərdə eyni peşədən olan sənətkarlar Avropada olduğu kimi, sənətkar birlikləri (qardaşlıqlar) yaradırdılar. Dulusçular, dabbaqlar, boyaqçılar, dəmirçilər, silah- qayıranlar və başqaları ayrı-ayrı qardaşlıqlarda birləşmişdilər. Sənətkar emalatxanasında əmək bölgüsü yox idi: sənətkar hər hansı bir məmulatı əvvəldən axıradək özü hazırlayırdı. Sənətkar emalatxanasında usta ilə birlikdə usta köməkçisi və şagird çalışırdı. Sənətkar birlikləri tərəfindən məhsulım keyfiyyəti və qiyməti üzərinə ciddi nəzarət qoyulurdu və məhsul qabaqcadan müəyyən olunmuş qiymətə satılmalı idi. Normadan artıq məhsul istehsalı qadağan edilmişdi. Çünki bu, qiymətlərin aşağı düşməsinə və sənətkarların müflisləşməsinə səbəb ola bilərdi. Azərbaycanda sənətkar qardaşlıqlan orta əsrlər Avropasındakı sənətkar birlikləri olan sexlərə oxşayırdı. Avropada olduğu kimi, Azərbaycanda da sənətkar qardaşlıqları müəyyən bir dövrdə sənətlərin inkişafında böyük rol oynamışdı. Yüksək keyfiyyətli sənətkarlıq məhsulları Şərq ölkələrindən tutmuş uzaq Avropanın iri ticarət mərkəzlərinə qədər alımb-satılır və tacirlərə böyük qazanc gətirirdi. Ancaq vaxt keçdikcə sənətkar qardaşlıqları əvvəlki mütərəqqi rolunu itirir, qapalı, mühafizəkar təşkilat kimi çıxış edirdilər. Bu və ya digər sənət sahəsini öz inhisarı altında saxlamağa çalışan qardaşlıqlar sənətkarlığın inkişafı yolunda əngələ çevrilirdilər.

Azərbaycanda Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi və Şirvanşahlığın güclənməsi ilə XII-XIII əsrlərin əvvəllərində ölkədə kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət öz yüksəliş dövrünü yaşayırdı. XIII əsrin əvvəllarində iki dəfə Azərbaycanda olmuş ərəb səyyahı Yaqut əl-Həməvi yazırdı: “Azərbaycan geniş bir ölkə və böyük bir dövlətdir”. Eldənizlərin hakimiyyəti dövründə Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Təbriz, Şamaxı şəhərlərinin Azərbaycanın iqtisadi həyatında rolu xeyli artmışdı. Bu şəhərlərin hər birində on minlərlə, hətta bəzilərində 100 min nəfərdən çox əhali yaşayırdı. Eldənizlər dövründə dövlətimizin paytaxtlarından biri olan Gəncədə bir neçə yüz min nəfər əhalinin yaşaması haqqında mənbələrdə məlumatlar vardır. Gəncə Azərbaycanın böyük ipəkçilik və mühüm dulusçuluq mərkəzlərindən biri idi. Gəncədən dünyanın bir çox ölkələrinə xam ipək, ipək və pambıq parçalar və s. ixrac olunurdu. Dövlətimizin pa)tot şəhərlərindən biri olmuş Naxçıvan böyük sənətkarlıq və ticarət mərkəzi idi.

Eldənizlər dövründə daha da tərəqqi etmiş Beyləqan şəhərində 40 min nəfərə yaxın əhali yaşayırdı. Şəhərdə toxuculuq, boyaqçılıq, silahqayır- ma, dulusçuluq və s. kimi otuzdan çox sənət və peşə növü inkişaf etmişdi. Şəhərdə bir neçə bazar var idi. Eldənizlərin pul zərbxanalarından biri Bey- ləqanda yerləşirdi. Eldənizlər dövründə dövlətimizin paytaxtı Təbriz şəhəri Asiya və Avropa arasında çox mühüm beynəlxalq ticarət mərkəzi idi. Təbriz sənətkarlarının toxuduğu xalçalar, atlas, xətayi, tafta və başqa ipək parçalar dünya bazarlarında əlbəəl gəzirdi. Eldənizlərin əsas pul zərbxanalarından biri Təbrizdə yerləşirdi. Yuxanda adı çəkilən Yaqut əl-Həməvi Təbrizi “ölkənin ən məşhur şəhəri” adlandırmışdır.

XI-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərindən biri də Şamaxı şəhəri idi. Şamaxıda 100 minə yaxın əhali yaşayırdı. Şamaxı Azərbaycanın ipəkçilik mərkəzlərindən biri idi. Dərbənddən Gəncəyə və Bərdəyə, həmçinin Azərbaycanın cənub bölgələrinə gedən karvan yolları Şamaxıdan keçirdi. Şirvanın xam ipəyini, növbənöv zərif ipək parçalarını almaq üçün dünyanın hər yerindən buraya tacirlər gəlirdi. Xam ipək Şimali İtaliya şəhərlərinə və Fransaya ixrac olunurdu.

XI-XIII əsrlərdə Azərbaycanın daxili və xarici ticarət əlaqələrində Dərbənd və Bakı limanlarının rolu daha da artmışdı. Bakıdan Azərbaycan şəhərlərinə və qonşu ölkələrə neft ixracı xeyli genişlənmişdi.

Bu dövrdə daxili iqtisadi əlaqələrin genişlənməsində gəmiçilik böyük rol oynayırdı. Urmiya gölünün qərb və şərq sahilləri arasında daim gəmilər üzürdü. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Kür çayının Bərdədən Xəzər dənizinə qədər olan hissəsində gəmilər gedib-gəlirdi. Azərbaycanın xarici dəniz ticarəti isə Xəzər dənizi vasitəsilə həyata keçirilirdi.

Bu dövrdə Azərbaycanda iki böyük beynəlxalq bazar var idi. Avropada belə bazarlar yarmarka adlanırdı. İlin müəyyən vaxtlarında belə bazarlara dünyanın bir çox yerlərindən tacirlər axışıb gəlirdi. Azərbaycanın birinci beynəlxalq bazarı «Aranın ana şəhəri» Bərdədəki Əl-Kürki bazarı idi. Əl-İstəxri, İbn-Hövqəl və Əl-Müqəddəsinin məlumatlarına görə, təxminən 1 kvadrat fərsəx (6-7 kvadrat kilometr) böyüklüyündə olan Əl-Kürki bazarında dünyanın müxtəlif ölkələrinin tacirləri qızğın alver edirdilər. Bu bazar xalq arasında o qədər məşhur idi ki, həftənin bazar gününü “Əl-Kürki günü” adlandırırdılar. Azərbaycanın ikinci böyük beynəlxalq bazarı Ərdəbil-Marağa ticarət yolunun üstündə yerləşən Gülsəra bazarı idi. İlin müəyyən vaxtmda, bir qayda olaraq, təzə ayın əvvəlində açılan Gülsəra bazarına gələn xarici tacirlər buradan Azəraycanda, Hindistanda və başqa ölkələrdə toxunmuş ipək parçalar, qızıl-gümüş, misgərlik məlumatları, ətir, mal-qara, qoyun-quzu və sair alıb aparırdılar. İbn-Hövqəlin yazdığına görə, bu bazarda bir dəfəyə on minlərlə baş qoyun-quzu satılırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, Əl-Kürki və Gülsəra bazarlarına bənzəyən beynəlxalq yarmarkalar Avropa ölkələrində Azərbaycandan gec meydana çıxmışdı. Məsələn, Fransanın məşhur Şampan yarmarkası XIII əsrdə yaranmışdı.

Azərbaycandan xaricə aparılan mallardan gömrük rüsumu alımrdı. İbn-Hövqəlin verdiyi məlumata görə, Azərbaycandan Reyə gedən ticarət yolu üzərində yerləşən Xunəc gömrükxanası ildə dövlət xəzinəsinə 100 min dirhəmdən 1 milyon dirhəmə qədər gəlir gətirirdi. Bu qədər böyük gəlirə təəccüblənən ərəb səyyahı dünyanın başqa heç bir ölkəsində buna bənzər bir şey olmadığını qeyd etmişdir.

XI-XIII əsrin əvvəllərində kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarətin inkişafı əmtəə-pul münasibətlərinin geniş miqyas almasına əlverişli şərait yaratmışdı. Bu dövrdə ayrı-ayrı Azərbaycan hökmdarları öz adlarından pullar kəsdirirdilər. Tədavülə əsasən qızıl və gümüş pullar buraxılırdı.

Beləliklə, IX-XIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın iqtisadiyyatı, təsərrüfat və şəhər həyatı böyük yüksəliş və çiçəklənmə dövrünü yaşamışdır.

Mənbə: AZƏRBAYCAN TARİXİ (ən qədim zamanlardan-XXI əsrin ilk onilliklərinədək), Ali məktəblər üçün dərslik, (yenilənmiş üçüncü nəşri), “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, BAKI-2016
Dərsliyin müəlliflər kollektivi: kafedra müdiri, dosent Mehman Qəhrəman oğlu Abdullayev, əməkdar elm xadimi, prof. Süleyman Sərdar oğlu Əliyarlı, prof. Sevda Yunis qızı Süleymanova, prof. Xaqani Məmməd oğlu Məmmədov, prof Zabil Həsrət oğlu Bayramov, dos. Tamilla Kərim qızı Babayeva, dos. Yunis Məsməli oğlu Nəsibov, dos. Bəymirzə Şabi oğlu Şabiyev, dos. Ərəstun Balaxan oğlu Mehdiyev, dos. Rəsul Sabir oğlu Hüseynli, dos. Kərəm Hətəm oğlu Məmmədov, t.ü.fd. Lalə Ağamirzə qızı Əliyeva, tü.fd. Rabil Habil oğlu Süleymanlı, baş müəllim Əminə Qasım qızı Şirinova, baş müəllim Nurlana Allahyar qızı Cavanşir, tü.fd. Ərşad Həsən oğlu Həsənov, t.ü.fd. Ülviyyə Əjdər qızı İbrahimova, t.ü.fd. Almas Sabir qızı Cavadova, t.ü.fd. Arzu Əşrəf qızı Məmmədova

• Teqlər:
• Azərbaycan tarixi

İqtisadiyyat

İqtisadiyyat — istehsal üsullarının fərqləndirilməsi xüsusiyyətləridir. İqtisad elminin adı bu sözdən, termindən alınmışdır. Geniş mənada iqtisadiyyat bütün iqtisadi bilik sahələrinin, eləcə də iqtisadi nəzəriyyənin öyrəndiyi, araşdırdığı obyektdir.

Mündəricat

• 1 Tarixi
  • 1.1 İqtisadi fikir tarixi

  Elm tarixində ilk dəfə iqtisadiyyat sözünü, anlayışını qədim yunan alimləri işlətmişlər. O, Ksenofontun (e.ə-430–355) “Ev təsərrüfatı” və ya “Ev iqtisadiyyatı” deyilən əsərinin adından götürülmüş, sonra Aristotel (384–322) tərəfindən geniş şərh edilmişdir. Yunan sözü olan “Oykonomiya” iki sözdən- “oykos” (ev, təsərrüfat) və “nomos” (qayda, qanun) söz birləşmələrindən yaranmışdır. Bu mənada “Ekonomika” antik dövrün qul əməyinə əsaslanan ailə təsərrüfatının, ən çox natural təsərrüfat münasibətlərini ifadə edirdi. Təsərrüfat və onun idarəedilmə qanunları mənasını daşıyan bu anlayış sonralar mürəkkəb və geniş bir fəaliyyət dairəsini, bütövlükdə iqtisadiyyat mənasını ifadə etməyə başlamışdır. Hazırda dünyanın əksər ölkələrində, müxtəlif dillərdə “Ekonomiks” geniş anlamlı bir kateqoriya kimi işlədilməkdədir. Bizim və bir çox islam ölkələri xalqlarının dilində “ekonomika” ərəb dilindən alınmış “iqtisadiyyat”, “iqtisad” kimi sözlərlə ifadə olunur. Lüğəti mənası da elə “ekonomika” anlayışının bildirdiyi mənaya uyğundur.

  İqtisadi fikir tarixi

  “İqtisadiyyat” termini ilk dəfə “Oykonomiya” adı altında qədim yunan alimi Ksenofont (b.e.ə. 430-355-ci illər) tərəfindən işlənmiş, sonralar Aristotel tərəfindən geniş yayılmışdır. “İqtisadiyyat” sözü ərəbcə “qəsədə” (“yönəltmək”, “qənaət etmək, “çatmağa çalışmaq”) sözündən əmələ gəlmiş, bu sözdən müxtəlif mənalarda işlənən “qasid”, “məqsəd”, “qəsd” sözləri yaranmışdır. “İqtisad” sözü ərəb dilində “qənaətçilik”, “təsərrüfat” mənasında işlədilir. “Təsərrüfat” sözü ərəbcə “sərf”, “məsrəf”, “təsrif” sözləri ilə eynidir. “İqtisadiyyat” sözü “iqtisad” sözünün cəm halıdır. “İqtisadiyyat” sözü forma baxımından da fərqlənir. Nəzəri və tətbiqi iqtisadiyyat bütün iqtisad elmlərinin deyil, təsərrüfat həyatının ən mühüm proseslərinin dərk olunması və tənzimlənməsi üçün xüsusilə aktual olan istiqamətlərin özünəməxsus sintezidir. “İqtisadiyyat” anlayışında səviyyə bölgüsü mövcuddur. Bu bölgüyə aiddir: makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat və meqoiqtisadiyyat. Makroiqtisadiyyat ölkənin iqtisadiyyatının bütövlükdə götürülməsi deməkdir. İqtisadiyyatın mürəkkəb, ierarxik şəkildə təşkil olunmuş sistemi kimi çıxış etməsidir. Mikroiqtisadiyyat iqtisad elminin bölməsi kimi qəbul edilə bilər, kiçik miqyaslı iqtisadi proseslərin, subyektlərin, hadisələrinin (yəni müəssisə, firma, şirkət, xidmət bölmələri, sahibkarlıq qurumları, fermer təsərrüfatı və s.) öyrənilməsi ilə məşğuldur. Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatda bir-biri ilə üzvü surətdə bağlı olan sahələr kompleksini, birliyini bildirən anlayışdır. Məsələn, aqrar – sənaye kompleksi, hərbi-sənaye kompleksi, infrastruktur və s. Meqoiqtisadiyyat isə əsası beynəlxalq əmək bölgüsü olan dünya iqtisadiyyatını bildirən anlayışdır. İqtisadiyyat ictimai elm qrupunun tərkib hissəsidir. İqtisadi biliklər sisteminin yaradılması bilavasitə siyasi iqtisadın elm kimi meydana gəlməsi ilə bağlıdır. İqtisadi biliklərin mənbələri quldarlıq cəmiyyəti dövrünə, qədim Misir papirusları üzərində yazılmış mətnlərə, Babilistan padşahı Hammurapinin (b.e.ə. 1792-1750-ci illər) qanunlarının daş üzərində yazıldığı dövrə,qədim hind vedlərinə -dini məcmuələrinə (b.e.ə. II minilliyin sonu – I minilliyin əvvəli) aiddir [1] .

  İqtisadiyyatı öyrənmə, dərketmə baxımından yanaşdıqda o, makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat, meqoiqtisadiyyat sahələrinə bölünür. İdarəetmə baxımından da iqtisadiyyatın bu hissələrə bölgüsü əsaslıdır.

  Makroiqtisadiyyat — bu, hər bir ölkənin və regionun iqtisadiyyatının bütövlükdə öyrənilməsi, araşdırılması və təhlili deməkdir. Makroiqtisadiyyat səviyyəsində cəmiyyətin, ölkənin, milli iqtisadiyyatın ən başlıca iqtisadi problemləri dayanır. Burada ictimai məhsulun məcmuu, milli gəlirin kəmiyyəti, onların artımı, bölgüsü, sosial tələbatların təmin olunmaq səviyyəsi və s. kimi problemlərin öyrənilməsi və həlli yolları araşdırılır.

  Mikroiqtisadiyyat — istehsalın və xidmətin müəssisə, firma səviyyəsində araşdırılması, təşkili və idarəedilməsi deməkdir. İqtisadiyyatın özəyini təşkil edən müəssisədə, firmada, şirkət və s. özəklərdə istehsalın və xidmətin daha səmərəli qurulması modelləri seçilir, az xərclə daha çox və daha keyfiyyətli məhsul buraxılmasına çalışılır. Bu dairədə istehsal xərcləri, mənfəət, qiymət, əmək haqqı,tələb-təklif kimi iqtisadi amillərdən daha konkret şəkildə istifadə olunur və idarəetmədə daha çevik formalar seçilir.

  Mezoiqtisadiyyat — makroiqtisadiyyatın yarımsistemidir; bir-biri ilə üzvi bağlı sahələr kompleksidir. Məs., aqrar-sənaye kompleksi, aqrar-biznes, hərbi-sənaye kompleksi. Bunların maddi əsaslarını əmək bölgüsü və kooperativləşmə təşkil edir.

  Aqrar-sənaye kompleksində kənd təsərrüfatı ilə emal sənaye sahələrinin, bəzi istehsal vasitələri istehsal edən sənaye sahələrinin üzvi əlaqəliliyi əsas götürülür. Hərbi-sənaye kompleksində hərbi və mülki istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi ifadə olunur.

  Meqaiqtisadiyyat — bu anlayış altında bütövlükdə dünya təsərrüfatı, başqa sözlə, beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyat başa düşülür.

  İqtisadiyyat bütün səviyyələr və sistemlər baxımından ümumi prinsiplərə, qanunauyğunluqlara malikdir. Lakin, bu heç də dünya, regional və milli iqtisadiyyatların özünəməxsus xüsusiyyətlərini inkar etmir. Çünki, iqtisadiyyatın başlıca prinsipləri, məqsəd və funksiyaları göstərilən çərçivələrdə, xüsusilə milli iqtisadiyyat çərçivəsində reallaşa bilər. Buna görə də dünya iqtisadiyyatı və milli iqtisadiyyat iqtisad elminin öyrəndiyi sahələrdəndir.

  İqtisadiyyat insan üçün yaradılmış və ona da xidmət etməlidir. Bu baxımdan hər cür iqtisadiyyatın təbii və son məqsədi insanın, cəmiyyətin tələbatını ödəməkdir. Bunun üçün iqtisadiyyatın bütün bölmələr, sahələr ilə genişlənməsi və təkrar istehsalını keçirməsi zəruridir.

  İqtisadiyyat təkrar istehsalın istehsal, bölgü, mübadilə, istehlak mərhələlərini özündə üzvi surətdə birləşdirən bir sistemdir. Burada istehsalla istehlak arasındakı qarşılıqlı asılılıq və vəhdət mühüm yer tutur. Bu prosesdə bölgü və mübadilə formalarının aktiv və passiv təsirləri də özünü göstərir.

  Məlumdur ki, hər cür istehsal prosesində təbiət — torpaq, kapital və əmək (insan) iştirak edir. Bu üç amilin üzvi vəhdəti nəticəsində istehsal prosesi baş verə bilər. Torpaq insanın əzəli qida mənbəyidir. Əmək alətləri isə insanın özünün icad etdiyi vasitələrdir. Başqa sözlə, insan təbiətə, onun predmetlərinə — torpağa, bitkiyə və heyvanat aləminə təsir göstərmək və tələbatını ödəmək üçün əmək alətləri yaratmışdır, bəsit alətlərdən (daş, ox, kaman və s.) başlamış o, müasir mürəkkəb alətlərə qədər böyük inkişaf yolu keçmişdir. Bu prosesdə istehsalın başlıca amili olan insanın özü də inkişaf etmiş, kamilləşmiş və nəticədə çağdaş sivilizasiyalı iqtisadiyyatın yaranmasına nail olmuşdur.

  İqtisadiyyat insanların yaşayışını, həyat sürməsini təmin etmək zərurətindən yaranmışdır. Burada insan başlıca məqsəd və həlledici amildir. O, həm istehsalçı və həm də istehlakçıdır. Deməli, istehsalın fasiləsiz təkrarı və genişlənməsi də bu zərurətdən yaranır. İstehsal olunan məhsullar bölüşdürülməlidir, sonra tədavül, alqı-satqı yolu ilə istehlaka daxil olmalıdır. Bununla, sanki bütün məsələlər bitmiş olur. Elə görünür ki, bütün iqtisadi proseslər asan və rəvan bir yolla başlayır və sona çatır. Bu iqtisadiyyatın görünən tərəfləridir. Cəmiyyət həyatında isə nəyi bölmək, necə bölmək, kimə nə qədər pay vermək mürəkkəb bir iqtisadi mexanizmdir.

  İqtisadiyyatın təməl prinsiplərini təşkil edən, istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak proseslərində milyonlarla istehsalçıların, satıcıların, alıcıların maraqları əks olunur və reallaşır. Bu münasibətlərin daşıyıcıları cəmiyyətin bütün 3 dairələrində, istehsal, xidmət, idarəetmə, elm, təhsil, mədəniyyət və sairədə fəaliyyət göstərən insanlardır. Bütün bunların arasında baş verən iqtisadi münasibətlərin və onların inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılması və aşkar edilməsi iqtisadi nəzəriyyənin predmeti və funksiyalarıdır. Əlahiddətlənmiş

  Qədim və orta əsrlərdə iqtisadi fikir və təlimlər

  İqtisad elmi XVIII əsrdən başlayaraq bu günümüzə qədər böyük bir inkişaf yolu keçmişdir. Müasir iqtisadi nəzəriyyələr sistemini əhatəli öyrənmək üçün bu elmin yaranması və inkişafı tarixinə bələd olmaq gərəkdir. İqtisadi fikir tarixi iqtisadiyyatın tarixi qədər qədimdir. Başqa sözlə, iqtisadiyyat iqtisadi fikrin və nəzəriyyələrin öyrəndiyi obyektdir. Əsil iqtisadi fikir və biliklər isə icma quruluşunun dağıldığı, ictimai əmək bölgüsünün, dövlətin və siniflərin yarandığı dövrdə meydana çıxmağa başlamışdır. Ümumiyyətlə, elm, biliklər cəmiyyətin daha yetkin mərhələsində, xüsusilə klassik quldarlıq dövründə yaranmışdır.

  İqtisadi fikir və biliklərin meydana çıxması üçün daha yetkin iqtisadiyyatın olması zəruri idi. Belə bir iqtisadi, mədəni şərait qədim Misirdə, Babilistanda, Çində, Hindistanda, İranda mövcud olmuşdur. Hələ eramızdan 4–5 min il əvvəl qədim böyük dövlətlər və mədəniyyətlər Şərq ölkələrində — qədim şumerlərdə (indiki İraq ərazisində), Misirdə, Türküstanda və s. ölkələrdə meydana gəlmiş və nisbətən yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Bu ölkələrdə istehsalın ən qədim və əsas sahələri olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi, sənətkarlıq, ticarət, şəhər mədəniyyəti daha yüksək səviyyəyə qalxmışdır. Fridrix Engels göstərir ki, Asiyanın ən qabaqcıl tayfalarında: arilərdə, semitlərdə, turanlılarda başlıca əmək sahəsi olan əkinçilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi xeyli inkişaf etmiş, ilk ictimai əmək bölgüsü də bu ölkələrdə baş vermişdir. O, “Kapital”ın III cildinə əlavədə yazır: “Əmtəə mübadiləsi hələ heç bir yazılı tarixin mövcud olmadığı zamanlarda Misirdə bizim tarixdən azı üç və ya beş min il qabaq, Babilistanda isə dörd-altı min il qabaq başlanır”.

  Tarixi mənbələr göstərir ki, Qədim Şərqdə əmək bölgüsünün və bunun əsasında əmtəə mübadiləsinin erkən inkişafı pulun da bu ölkələrdə yaranmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, Şərq ölkələrinin əksəriyyətində qaramal, qoyun və bu kimi məhsullar mübadilədə vasitəçi rolunda çıxış etmişlər. Klassik quldarlıq sisteminə əsaslanan qədim yunanlar təbiəti, cəmiyyəti və insanı öyrənən elmlərin əsasını qoymuşlar. Qədim yunan mütəfəkkirləri elmin başqa sahələrində olduğu kimi, iqtisadiyyatın öyrənilməsi və araşdırılması sahəsində də yüksək qabiliyyət nümayiş etdirə bilmişlər. Ksenofontun (e.ə.430–355), Platonun (e.ə.427–347), Aristotelin (e.ə. 348–322) əsərlərində quldarlıq quruluşunun iqtisadi münasibətləri nəzəri baxımdan araşdırılmış və əməli tövsiyələr verilmişdir.

  İlk dəfə “İqtisadiyyat” — “Oykonomiya” anlayışını elmə gətirən də onlar olmuşlar. Bununla da təsərrüfat və onun idarəedilmə qayda-qanunlarını ifadə edən iqtisadiyyat anlayışı elm tarixinə daxil olmuşdur. Əslində “Oykonomiya” sözü Ksenofontun bir əsərinin adından alınmışdır. O, bu başlıq altında qul əməyinə əsaslanan ev təsərrüfatı və onun ağıllı idarə edilməsindən danışır. Ksenofont əmək bölgüsü, peşələr üzrə ixtisaslaşmaq və bunların insanın iş qabiliyyətinə təsiri haqqında qiymətli fikirlər yürüdür. Onun əsərlərində sərvət və ondan istifadə qaydaları, əkinçilik və onun üstünlükləri haqqında fikirlər də əks olunmuşdur. Filosofun fikrinə görə əkinçilik bütün sənətlərin anası və qida mənbəyidir. Buna görə də o, əkinçilik, bağçılıq, üzümçülüklə məşğul olmağı, ən ağıllı sənət hesab edir və bu sahələrdə işləyənlərin əməyinə yüksək qiymət verir.

  Antik dünyanın ən görkəmli zəkalarından biri olan Aristotel ilk iqtisadçı sayılmağa layiqdir. O, özünün çoxsaylı əsərlərində, xüsusilə “Siyasət” və “Etika” adlı əsərlərində “İqtisadiyyat” anlayışının nəzəri təhlilini verir, onun məqsəd və funksiyalarını göstərir. Onun fikrincə “İqtisadiyyat” insanın təsərrüfat fəaliyyəti dairəsidir. Bu, həyat üçün lazım olan məhsulların istehsalı zərurətindən doğan təbii təsərrüfat fəaliyyətidir. İqtisadiyyat anlayışlarına təsərrüfatın inkişaf qanunları və idarəedilmə qaydaları da daxildir. Aristotel quldarlıq quruluşunu təbii və qanunauyğun bir cəmiyyət hesab edirdi. O, qula, qul əməyinə də təbii hadisə kimi baxırdı. Aristotelin nəzərində qul əməyinə əsaslanan kiçik əkinçilik təsərrüfatları hər şeylə özünü təmin etməlidir. Lakin, tələbatın ödənilməsi üçün çatışmayan bəzi məhsulları ədalətli mübadilə yolu ilə başqalarından ala bilərlər. O, sərvətin təbii formasını da qul əməyi ilə yaradılan və pula çevrilməyən sərvət kimi təsəvvür edirdi. Beləliklə, o, qul əməyinə əsaslanan natural təsərrüfat sisteminə və onun idarə edilməsinə üstünlük verirdi. Bununla yanaşı elm tarixində ilk dəfə Aristotel əmtəə-pul münasibətlərinin mahiyyətini və qanunauyğunluqlarını araşdırmışdır. O, bir sıra əsərlərində sərvət, onun formaları, mübadilə, əmtəə, pul, qiymət, ticarət, kapital və faiz kimi kateqoriyaları nəzəri baxımdan tədqiq və təhlil edir və öz fikirlərini bildirir. Onun ən böyük xidməti əmtəənin təhlilidir. Bu yolla o, əmtəənin ikili xarakterini, istehlak dəyəri və mübadilə dəyəri olması xassələrini müəyyənləşdirmişdir.

  Yeni eranın IV əsrindən başlayaraq xristian dini rəsmi dövlət dini (Roma imperiyasında) elan edilmişdir. Bunun nəticəsində ictimai-iqtisadi həyatın yönəldilməsi və tənzimlənməsi “Bibliya” və “İncil”in ehkamlarının təsirinə məruz qalmışdır. Heç təsadüfi deyil ki, Karl Marks Avropada orta əsrlər dövründə iqtisadi fikrin inkişaf edə bilməməsinin səbəbini katolik dininin hökmranlığı nəticəsi kimi izah etmişdir.

  İlkin xristianlıqda, onun müqəddəs kitabı “İncil”də insanların əməkdə, işdə, bölgüdə bərabərliyi təbliğ olunur. İnsanlarda dözümlülük, sərvətə, var-dövlətə uymamaq fikri əsas götürülür. Xristianlıq hamının əməyinin, işinin bəhrəsi ilə həyat sürməsini vacib sayır. “İncil”də deyilir: “İşçi öz əmək haqqına layiqdir”. “…başqaları əmək sərf edirlər və siz onların əməyinə şərik olursunuz”. Müqəddəs Pavelin bir açıqlamasında deyilir: “Kim işləmirsə, onun dişləməyə haqqı yoxdur”.

  Məşhur din xadimi italiyalı rahib Foma Akvinski (1225–1274) özünün dinifəlsəfi görüşlərində cəmiyyətin təbəqələrə bölgüsünü dini ehkamlarla əsaslandırmağa çalışmışdı. O, insanların maddi və mənəvi cəhətdən aşağı və yüksək dərəcələrə, təbəqələrə bölgüsünün səbəbini ilahi qanunlarla izah etməyə çalışır. Belə bir şəraitdə o, hamını dözümlü olmağa, öz taleyi ilə barışmağa çağırırdı.

  İstinadlar

  1. ↑ İsmət Səfərov (2018). İqtisadi Fikir Tarixi. Bakı: İqtisad Universiteti. səh. 12-16.
  • N. Qrüqori Menkyu. Ekonomiksin əsasları. Amerika Birləşmiş Ştatlarında çap edilmişdir. 836 səh.
  • İzahlı iqtisadi terminlər lüğəti. 1-ci cild. “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı, 536 səh., 2005.
  • İzahlı iqtisadi terminlər lüğəti. 2-ci cild. “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı, 546 səhifə., 2005.
  • Atakişiyev Müşfiq.Mikro və makroiqtisadiyyat. Bakı, 2010.

  Avqust 01, 2021
  Ən son məqalələr

  Guioa melanopoda

  Guioa multijuga

  Guioa truncata

  Guild Wars 2

  Guillermo Lasso

  Guilty Crown

  Gulnaz Abubakirova

  Gunn

  Gunnm

  Guns N’ Roses

  Ən çox oxunan

  Nikeya İmperiyası

  Nikkolo Makiavelli

  Nikkolo Paqanini

  Nikkolo Tartalya

  Nikki Blond

  iqtisadiyyat, istehsal, üsullarının, fərqləndirilməsi, xüsusiyyətləridir, iqtisad, elminin, adı, sözdən, termindən, alınmışdır, geniş, mənada, iqtisadiyyat, bütün, iqtisadi, bilik, sahələrinin, eləcə, iqtisadi, nəzəriyyənin, öyrəndiyi, araşdırdığı, obyektdir, . Iqtisadiyyat istehsal usullarinin ferqlendirilmesi xususiyyetleridir Iqtisad elminin adi bu sozden terminden alinmisdir Genis menada iqtisadiyyat butun iqtisadi bilik sahelerinin elece de iqtisadi nezeriyyenin oyrendiyi arasdirdigi obyektdir IqtisadiyyatEsas kateqoriyalarMikroiqtisadiyyatMakroiqtisadiyyatIqtisadi telimler tarixiIqtisadi metodologiyaAlternativ iqtisadiyyatTexniki metodlarRiyazi iqtisadiyyatEkonometrikaTecrubi iqtisadiyyatMilli Hesablar SistemiSaheler ve alt sahelerTehsilSehiyyeEmekOyunlar nezeriyyesiArtimKend teserrufatiTebii ehtiyatlarDavranisIqtisadi sistemBeynelxalqPortal Iqtisadiyyatbmr Mundericat 1 Tarixi 1 1 Iqtisadi fikir tarixi 2 Bolmeleri 3 Predmeti 4 Qedim ve orta esrlerde iqtisadi fikir ve telimler 5 Istinadlar 6 EdebiyyatTarixi RedakteElm tarixinde ilk defe iqtisadiyyat sozunu anlayisini qedim yunan alimleri isletmisler O Ksenofontun e e 430 355 Ev teserrufati ve ya Ev iqtisadiyyati deyilen eserinin adindan goturulmus sonra Aristotel 384 322 terefinden genis serh edilmisdir Yunan sozu olan Oykonomiya iki sozden oykos ev teserrufat ve nomos qayda qanun soz birlesmelerinden yaranmisdir Bu menada Ekonomika antik dovrun qul emeyine esaslanan aile teserrufatinin en cox natural teserrufat munasibetlerini ifade edirdi Teserrufat ve onun idareedilme qanunlari menasini dasiyan bu anlayis sonralar murekkeb ve genis bir fealiyyet dairesini butovlukde iqtisadiyyat menasini ifade etmeye baslamisdir Hazirda dunyanin ekser olkelerinde muxtelif dillerde Ekonomiks genis anlamli bir kateqoriya kimi isledilmekdedir Bizim ve bir cox islam olkeleri xalqlarinin dilinde ekonomika ereb dilinden alinmis iqtisadiyyat iqtisad kimi sozlerle ifade olunur Lugeti menasi da ele ekonomika anlayisinin bildirdiyi menaya uygundur Iqtisadi fikir tarixi Redakte Iqtisadiyyat termini ilk defe Oykonomiya adi altinda qedim yunan alimi Ksenofont b e e 430 355 ci iller terefinden islenmis sonralar Aristotel terefinden genis yayilmisdir Iqtisadiyyat sozu erebce qesede yoneltmek qenaet etmek catmaga calismaq sozunden emele gelmis bu sozden muxtelif menalarda islenen qasid meqsed qesd sozleri yaranmisdir Iqtisad sozu ereb dilinde qenaetcilik teserrufat menasinda isledilir Teserrufat sozu erebce serf mesref tesrif sozleri ile eynidir Iqtisadiyyat sozu iqtisad sozunun cem halidir Iqtisadiyyat sozu forma baximindan da ferqlenir Nezeri ve tetbiqi iqtisadiyyat butun iqtisad elmlerinin deyil teserrufat heyatinin en muhum proseslerinin derk olunmasi ve tenzimlenmesi ucun xususile aktual olan istiqametlerin ozunemexsus sintezidir Iqtisadiyyat anlayisinda seviyye bolgusu movcuddur Bu bolguye aiddir makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyat mezoiqtisadiyyat ve meqoiqtisadiyyat Makroiqtisadiyyat olkenin iqtisadiyyatinin butovlukde goturulmesi demekdir Iqtisadiyyatin murekkeb ierarxik sekilde teskil olunmus sistemi kimi cixis etmesidir Mikroiqtisadiyyat iqtisad elminin bolmesi kimi qebul edile biler kicik miqyasli iqtisadi proseslerin subyektlerin hadiselerinin yeni muessise firma sirket xidmet bolmeleri sahibkarliq qurumlari fermer teserrufati ve s oyrenilmesi ile mesguldur Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatda bir biri ile uzvu suretde bagli olan saheler kompleksini birliyini bildiren anlayisdir Meselen aqrar senaye kompleksi herbi senaye kompleksi infrastruktur ve s Meqoiqtisadiyyat ise esasi beynelxalq emek bolgusu olan dunya iqtisadiyyatini bildiren anlayisdir Iqtisadiyyat ictimai elm qrupunun terkib hissesidir Iqtisadi bilikler sisteminin yaradilmasi bilavasite siyasi iqtisadin elm kimi meydana gelmesi ile baglidir Iqtisadi biliklerin menbeleri quldarliq cemiyyeti dovrune qedim Misir papiruslari uzerinde yazilmis metnlere Babilistan padsahi Hammurapinin b e e 1792 1750 ci iller qanunlarinin das uzerinde yazildigi dovre qedim hind vedlerine dini mecmuelerine b e e II minilliyin sonu I minilliyin evveli aiddir 1 Bolmeleri RedakteIqtisadiyyati oyrenme derketme baximindan yanasdiqda o makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyat mezoiqtisadiyyat meqoiqtisadiyyat sahelerine bolunur Idareetme baximindan da iqtisadiyyatin bu hisselere bolgusu esaslidir Makroiqtisadiyyat bu her bir olkenin ve regionun iqtisadiyyatinin butovlukde oyrenilmesi arasdirilmasi ve tehlili demekdir Makroiqtisadiyyat seviyyesinde cemiyyetin olkenin milli iqtisadiyyatin en baslica iqtisadi problemleri dayanir Burada ictimai mehsulun mecmuu milli gelirin kemiyyeti onlarin artimi bolgusu sosial telebatlarin temin olunmaq seviyyesi ve s kimi problemlerin oyrenilmesi ve helli yollari arasdirilir Mikroiqtisadiyyat istehsalin ve xidmetin muessise firma seviyyesinde arasdirilmasi teskili ve idareedilmesi demekdir Iqtisadiyyatin ozeyini teskil eden muessisede firmada sirket ve s ozeklerde istehsalin ve xidmetin daha semereli qurulmasi modelleri secilir az xercle daha cox ve daha keyfiyyetli mehsul buraxilmasina calisilir Bu dairede istehsal xercleri menfeet qiymet emek haqqi teleb teklif kimi iqtisadi amillerden daha konkret sekilde istifade olunur ve idareetmede daha cevik formalar secilir Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatin yarimsistemidir bir biri ile uzvi bagli saheler kompleksidir Mes aqrar senaye kompleksi aqrar biznes herbi senaye kompleksi Bunlarin maddi esaslarini emek bolgusu ve kooperativlesme teskil edir Aqrar senaye kompleksinde kend teserrufati ile emal senaye sahelerinin bezi istehsal vasiteleri istehsal eden senaye sahelerinin uzvi elaqeliliyi esas goturulur Herbi senaye kompleksinde herbi ve mulki istehsal sahelerinin qarsiliqli elaqesi ifade olunur Meqaiqtisadiyyat bu anlayis altinda butovlukde dunya teserrufati basqa sozle beynelxalq miqyasda iqtisadiyyat basa dusulur Predmeti RedakteIqtisadiyyat butun seviyyeler ve sistemler baximindan umumi prinsiplere qanunauygunluqlara malikdir Lakin bu hec de dunya regional ve milli iqtisadiyyatlarin ozunemexsus xususiyyetlerini inkar etmir Cunki iqtisadiyyatin baslica prinsipleri meqsed ve funksiyalari gosterilen cercivelerde xususile milli iqtisadiyyat cercivesinde reallasa biler Buna gore de dunya iqtisadiyyati ve milli iqtisadiyyat iqtisad elminin oyrendiyi sahelerdendir Iqtisadiyyat insan ucun yaradilmis ve ona da xidmet etmelidir Bu baximdan her cur iqtisadiyyatin tebii ve son meqsedi insanin cemiyyetin telebatini odemekdir Bunun ucun iqtisadiyyatin butun bolmeler saheler ile genislenmesi ve tekrar istehsalini kecirmesi zeruridir Iqtisadiyyat tekrar istehsalin istehsal bolgu mubadile istehlak merhelelerini ozunde uzvi suretde birlesdiren bir sistemdir Burada istehsalla istehlak arasindaki qarsiliqli asililiq ve vehdet muhum yer tutur Bu prosesde bolgu ve mubadile formalarinin aktiv ve passiv tesirleri de ozunu gosterir Melumdur ki her cur istehsal prosesinde tebiet torpaq kapital ve emek insan istirak edir Bu uc amilin uzvi vehdeti neticesinde istehsal prosesi bas vere biler Torpaq insanin ezeli qida menbeyidir Emek aletleri ise insanin ozunun icad etdiyi vasitelerdir Basqa sozle insan tebiete onun predmetlerine torpaga bitkiye ve heyvanat alemine tesir gostermek ve telebatini odemek ucun emek aletleri yaratmisdir besit aletlerden das ox kaman ve s baslamis o muasir murekkeb aletlere qeder boyuk inkisaf yolu kecmisdir Bu prosesde istehsalin baslica amili olan insanin ozu de inkisaf etmis kamillesmis ve neticede cagdas sivilizasiyali iqtisadiyyatin yaranmasina nail olmusdur Iqtisadiyyat insanlarin yasayisini heyat surmesini temin etmek zeruretinden yaranmisdir Burada insan baslica meqsed ve helledici amildir O hem istehsalci ve hem de istehlakcidir Demeli istehsalin fasilesiz tekrari ve genislenmesi de bu zeruretden yaranir Istehsal olunan mehsullar bolusdurulmelidir sonra tedavul alqi satqi yolu ile istehlaka daxil olmalidir Bununla sanki butun meseleler bitmis olur Ele gorunur ki butun iqtisadi prosesler asan ve revan bir yolla baslayir ve sona catir Bu iqtisadiyyatin gorunen terefleridir Cemiyyet heyatinda ise neyi bolmek nece bolmek kime ne qeder pay vermek murekkeb bir iqtisadi mexanizmdir Iqtisadiyyatin temel prinsiplerini teskil eden istehsal bolgu mubadile ve istehlak proseslerinde milyonlarla istehsalcilarin saticilarin alicilarin maraqlari eks olunur ve reallasir Bu munasibetlerin dasiyicilari cemiyyetin butun 3 dairelerinde istehsal xidmet idareetme elm tehsil medeniyyet ve sairede fealiyyet gosteren insanlardir Butun bunlarin arasinda bas veren iqtisadi munasibetlerin ve onlarin inkisaf qanunauygunluqlarinin arasdirilmasi ve askar edilmesi iqtisadi nezeriyyenin predmeti ve funksiyalaridir ElahiddetlenmisQedim ve orta esrlerde iqtisadi fikir ve telimler RedakteIqtisad elmi XVIII esrden baslayaraq bu gunumuze qeder boyuk bir inkisaf yolu kecmisdir Muasir iqtisadi nezeriyyeler sistemini ehateli oyrenmek ucun bu elmin yaranmasi ve inkisafi tarixine beled olmaq gerekdir Iqtisadi fikir tarixi iqtisadiyyatin tarixi qeder qedimdir Basqa sozle iqtisadiyyat iqtisadi fikrin ve nezeriyyelerin oyrendiyi obyektdir Esil iqtisadi fikir ve bilikler ise icma qurulusunun dagildigi ictimai emek bolgusunun dovletin ve siniflerin yarandigi dovrde meydana cixmaga baslamisdir Umumiyyetle elm bilikler cemiyyetin daha yetkin merhelesinde xususile klassik quldarliq dovrunde yaranmisdir Iqtisadi fikir ve biliklerin meydana cixmasi ucun daha yetkin iqtisadiyyatin olmasi zeruri idi Bele bir iqtisadi medeni serait qedim Misirde Babilistanda Cinde Hindistanda Iranda movcud olmusdur Hele eramizdan 4 5 min il evvel qedim boyuk dovletler ve medeniyyetler Serq olkelerinde qedim sumerlerde indiki Iraq erazisinde Misirde Turkustanda ve s olkelerde meydana gelmis ve nisbeten yuksek inkisaf seviyyesine catmisdir Bu olkelerde istehsalin en qedim ve esas saheleri olan ekincilik heyvandarliq suvarma sistemi senetkarliq ticaret seher medeniyyeti daha yuksek seviyyeye qalxmisdir Fridrix Engels gosterir ki Asiyanin en qabaqcil tayfalarinda arilerde semitlerde turanlilarda baslica emek sahesi olan ekincilik heyvandarliq suvarma sistemi xeyli inkisaf etmis ilk ictimai emek bolgusu de bu olkelerde bas vermisdir O Kapital in III cildine elavede yazir Emtee mubadilesi hele hec bir yazili tarixin movcud olmadigi zamanlarda Misirde bizim tarixden azi uc ve ya bes min il qabaq Babilistanda ise dord alti min il qabaq baslanir Tarixi menbeler gosterir ki Qedim Serqde emek bolgusunun ve bunun esasinda emtee mubadilesinin erken inkisafi pulun da bu olkelerde yaranmasina sebeb olmusdur Bele ki Serq olkelerinin ekseriyyetinde qaramal qoyun ve bu kimi mehsullar mubadilede vasiteci rolunda cixis etmisler Klassik quldarliq sistemine esaslanan qedim yunanlar tebieti cemiyyeti ve insani oyrenen elmlerin esasini qoymuslar Qedim yunan mutefekkirleri elmin basqa sahelerinde oldugu kimi iqtisadiyyatin oyrenilmesi ve arasdirilmasi sahesinde de yuksek qabiliyyet numayis etdire bilmisler Ksenofontun e e 430 355 Platonun e e 427 347 Aristotelin e e 348 322 eserlerinde quldarliq qurulusunun iqtisadi munasibetleri nezeri baximdan arasdirilmis ve emeli tovsiyeler verilmisdir Ilk defe Iqtisadiyyat Oykonomiya anlayisini elme getiren de onlar olmuslar Bununla da teserrufat ve onun idareedilme qayda qanunlarini ifade eden iqtisadiyyat anlayisi elm tarixine daxil olmusdur Eslinde Oykonomiya sozu Ksenofontun bir eserinin adindan alinmisdir O bu basliq altinda qul emeyine esaslanan ev teserrufati ve onun agilli idare edilmesinden danisir Ksenofont emek bolgusu peseler uzre ixtisaslasmaq ve bunlarin insanin is qabiliyyetine tesiri haqqinda qiymetli fikirler yurudur Onun eserlerinde servet ve ondan istifade qaydalari ekincilik ve onun ustunlukleri haqqinda fikirler de eks olunmusdur Filosofun fikrine gore ekincilik butun senetlerin anasi ve qida menbeyidir Buna gore de o ekincilik bagciliq uzumculukle mesgul olmagi en agilli senet hesab edir ve bu sahelerde isleyenlerin emeyine yuksek qiymet verir Antik dunyanin en gorkemli zekalarindan biri olan Aristotel ilk iqtisadci sayilmaga layiqdir O ozunun coxsayli eserlerinde xususile Siyaset ve Etika adli eserlerinde Iqtisadiyyat anlayisinin nezeri tehlilini verir onun meqsed ve funksiyalarini gosterir Onun fikrince Iqtisadiyyat insanin teserrufat fealiyyeti dairesidir Bu heyat ucun lazim olan mehsullarin istehsali zeruretinden dogan tebii teserrufat fealiyyetidir Iqtisadiyyat anlayislarina teserrufatin inkisaf qanunlari ve idareedilme qaydalari da daxildir Aristotel quldarliq qurulusunu tebii ve qanunauygun bir cemiyyet hesab edirdi O qula qul emeyine de tebii hadise kimi baxirdi Aristotelin nezerinde qul emeyine esaslanan kicik ekincilik teserrufatlari her seyle ozunu temin etmelidir Lakin telebatin odenilmesi ucun catismayan bezi mehsullari edaletli mubadile yolu ile basqalarindan ala bilerler O servetin tebii formasini da qul emeyi ile yaradilan ve pula cevrilmeyen servet kimi tesevvur edirdi Belelikle o qul emeyine esaslanan natural teserrufat sistemine ve onun idare edilmesine ustunluk verirdi Bununla yanasi elm tarixinde ilk defe Aristotel emtee pul munasibetlerinin mahiyyetini ve qanunauygunluqlarini arasdirmisdir O bir sira eserlerinde servet onun formalari mubadile emtee pul qiymet ticaret kapital ve faiz kimi kateqoriyalari nezeri baximdan tedqiq ve tehlil edir ve oz fikirlerini bildirir Onun en boyuk xidmeti emteenin tehlilidir Bu yolla o emteenin ikili xarakterini istehlak deyeri ve mubadile deyeri olmasi xasselerini mueyyenlesdirmisdir Yeni eranin IV esrinden baslayaraq xristian dini resmi dovlet dini Roma imperiyasinda elan edilmisdir Bunun neticesinde ictimai iqtisadi heyatin yoneldilmesi ve tenzimlenmesi Bibliya ve Incil in ehkamlarinin tesirine meruz qalmisdir Hec tesadufi deyil ki Karl Marks Avropada orta esrler dovrunde iqtisadi fikrin inkisaf ede bilmemesinin sebebini katolik dininin hokmranligi neticesi kimi izah etmisdir Ilkin xristianliqda onun muqeddes kitabi Incil de insanlarin emekde isde bolgude beraberliyi teblig olunur Insanlarda dozumluluk servete var dovlete uymamaq fikri esas goturulur Xristianliq haminin emeyinin isinin behresi ile heyat surmesini vacib sayir Incil de deyilir Isci oz emek haqqina layiqdir basqalari emek serf edirler ve siz onlarin emeyine serik olursunuz Muqeddes Pavelin bir aciqlamasinda deyilir Kim islemirse onun dislemeye haqqi yoxdur Meshur din xadimi italiyali rahib Foma Akvinski 1225 1274 ozunun dinifelsefi goruslerinde cemiyyetin tebeqelere bolgusunu dini ehkamlarla esaslandirmaga calismisdi O insanlarin maddi ve menevi cehetden asagi ve yuksek derecelere tebeqelere bolgusunun sebebini ilahi qanunlarla izah etmeye calisir Bele bir seraitde o hamini dozumlu olmaga oz taleyi ile barismaga cagirirdi Istinadlar Redakte Ismet Seferov 2018 Iqtisadi Fikir Tarixi Baki Iqtisad Universiteti seh 12 16 Edebiyyat RedakteN Qruqori Menkyu Ekonomiksin esaslari Amerika Birlesmis Statlarinda cap edilmisdir 836 seh Izahli iqtisadi terminler lugeti 1 ci cild Nurlan nesriyyati Baki 536 seh 2005 Izahli iqtisadi terminler lugeti 2 ci cild Nurlan nesriyyati Baki 546 sehife 2005 Atakisiyev Musfiq Mikro ve makroiqtisadiyyat Baki 2010 Menbe https az wikipedia org w index php title Iqtisadiyyat amp oldid 6025482, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

  ne axtarsan burda

  en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

  Похожие статьи

  • Azərbaycanda iqtisadi fikir tarixi

    Azərbaycanda iqtisadi fikir tarixi iqtisadiyyat, istehsal, üsullarının, fərqləndirilməsi, xüsusiyyətləridir, iqtisad, elminin, adı, sözdən, termindən,…

  • Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi

    Azərbaycanda məktəb və pedaqoji fikir tarixi Kitab həm gənclər, həm də onların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan müəllimlər üçün çox dəyərli vəsaitdir….

  • Azrbaycanda mktb v pedaqoji fikir tarixi

    Azrbaycanda mktb v pedaqoji fikir tarixi Rusiyada pedaqoji fikir. Pedaqogikanın digər elmlərlə əlaqəsi Pedaqogika bütün elm sahələri ilə qarşılıqlı…

  • Azrbaycanda xarici iqtisadi laqlr

    Azərbaycanı regionun siyasi və iqtisadi güc mərkəzinə çevirən siyasət – ANALİZ Qarabağ bölgəsində böyük quruculuq və bərpa işləri başlayır. Burada yeni…

  • Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi

    Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi Pedaqogika psixologiya ilə qarşılıqlı əlaqəlidir. Bu əlaqə insan psixikası əsasında yaranır. İnsanların psixi…

  Related posts:

  1. 5-cı sinif azrbaycan tarixi testlri
  2. 6 cı sinif metodik drslik dövlt dili azrbaycan
  3. Sid abbasova azrbaycan dili v nitq mdniyyti bdu
  4. Xeyirby qasımov orta srlrd azrbaycan mdniyyti