Azrbaycanda tdiyy balansının tnzimlnmsi

İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar mə­lum­dur. Bunlardan mü­ha­sibat balansı, müəssisənin mən­­­fəət və zərərini xarakterizə edən ba­lans­lar, əsas fond­­ların balansı, əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən ba­lan­slar, material balansları, əmək ehtiyatları ba­lan­sı, sahə­lər­arası balans və sair tərtib olunur.

“Az Accounting Services” LLC Your Accounting Department

III MÖVZU. MÜHASİBAT BALANSI Leave a comment

3.1. Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun rolu

3.2.Təsərrüfat əməliyyatları nəticəsində balansda baş verən dəyişikliklər

3.3. Müəssisənin idarə edilməsində balansın informasiya əhəmiyyəti

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT

1. 1.V.İsayev «Mühasibat balansının beynəlxalq standartlara uyğunlaş­dırıl­ma­sı», «Maliyyə və uçot» yurnalı, № 57.
2. 2.Astaxov V.P. Teoriə buxqalterskoqo uçeta.M., İzd. «Finansı i statistika», 1999

3.1. Mühasibat balansı haqqında anlayış və onun rolu

«Balans» termini ümumiyyətlə mühasibat uçotu, tə­­sərrüfat fəaliy­yə­ti­nin təh­lili, planlaşdırma sahəsində iş­ləyən mütəxəssislərə məlumdur. Ter­min «ba­lans» latın sö­­züdür, «bislanx» sözünü göstərir, yəni bis-iki, lanx-tə­rə­zinin bir-bi­rinə bərabər olan iki hissəsi. Bu bərabərlik sim­volu 1946-cı ildə keçirilmiş Mü­­hasiblərin Beynəlxalq Konqresində qəbul olunmuş qerbində əks olunmuşdur.

İqtisadiyyatda müxtəlif formalarda balanslar mə­lum­dur. Bunlardan mü­ha­sibat balansı, müəssisənin mən­­­fəət və zərərini xarakterizə edən ba­lans­lar, əsas fond­­ların balansı, əhalinin gəlir və xərclərini müəyyən edən ba­lan­slar, material balansları, əmək ehtiyatları ba­lan­sı, sahə­lər­arası balans və sair tərtib olunur.

Bütün bunlara baxmayaraq ilk növbədə balans tər­ti­bi mühasibat uço­tu balansına aiddir. İnformasiyaların balans formasında tərtib olun­ma­sı hər bir iqtisadi sub­yek­tlərin maliyyə və istehsalat-təsərrüfat vəziy­yə­ti­nə da­ir, onun əmlak vəziyyətinə dair məlumatların verilməsinə imkan yaradır. Mühasibat balansı hər bir iqtisadi sub­yekt üçün müəyyən tarixə tər­tib olunur. Balans hesabatı müəssisə yaradılan tarixə, aylıq, rüblük, ya­rım illik, 9 aylıq və müəssisə ləğv olunarkən tərtib oluna bilər.

Mövcud olan standartlara uyğun olaraq müha­si­bat balansı müəs­si­sə­nin bütün maliyyə-təsərrüfat gös­tə­ri­cilərini onun hərəkəti pul ifa­də­sin­də əks etdirilir. Ba­lan­sda mövcud olan əmlakın miqdarı, onların hansı mən­­bəələrdən əmələ gəlməsi, özünəməxsus və cəlb olun­muş vəsaitlər əks olunur.

Mühasibat balansı mühasibat (maliyyə) hesabat­la­rının tərkibində tərtib olunur. Müəssisələrin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərkibi əsasən mühasibat uçotu balansından və ona əlavə edilən maliyyə nəticələri (mən­fəət, zərərlər) və onların istifadəsi, əmlakın, fondların, döv­­riyyə vəsaitlərinin, xüsusi kapitalın, pul vəsaitlərinin, qeyri-maddi aktivlərin, maliyyə və kapital qoyu­luş­la­rı­nın və sair aktiv və passivlərin hə­rəkəti haqqında hesa­bat­lardan ibarətdir.

Mühasibat (maliyyə) hesabatlarının nümunəvi for­ma­ları və o cüm­lədən mühasibat balansı, onların dol­du­rul­­ması qaydaları, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Na­­zirliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Mühasibat balansı tərtib olunma prinsipinə görə bir neçə formada hazırlanır. Bunlar əsasən aşağıdakı döv­rü əhatə edir:

– ləğv olunma balansı;

Giriş balansı müəssisə yaradılmış tarixə nizamnamə fondu əsasında tərtib olunur. Təsərrüfat subyektləri mü­ha­sibat uçotunun aparılması giriş balansının tərtibi ilə başlayır. Bu halda giriş balansında müəssisə ni­zam­na­mə­si qeydiyyatdan keçmiş əsas əmlak formaları və nizamnamə ka­pitalına təsisçilər tərəfindən qoyulan öhdəçiliklər, pul vəsaiti əks olu­nur.

Cari balans giriş balansından fərqli olaraq mü­əs­si­sə­­nin fəaliyyətdə ol­duğu bütün dövrdə dövrü olaraq uçot siyasətinə və hesabat dövrlərinə uyğun tərtib olu­nur.

Cari balansın tərtibi üç dövrə bölünür. Ondan bi­rin­­cisi başlanğıc, ikincisi hesabat dövrünün rüb və ay­lıq­la­rında və üçüncü isə yekun ba­lan­sı formasında tərtib olunur. Başlanğıc və yekun balansı maliyyə ilinin əv­və­lində və sonunda tərtib olunur. Hesabat dövrü arası ba­lans isə he­sabat döv­rünün əvvəli və sonunda tərtib olu­nur. Azərbaycan Respublikasında hesabat dövrü arası ba­lanslar birinci rübün yekunu, ya­rım illik (altı aylıq) və üçüncü rübün yekunu əsasında doqquz aylıq tərtib olu­nur.

Bölüşdürmə balansıböyük müəssissələrin bir neçə mü­əssisəyə ayrıl­ma­sı ilə əlaqədar tərtib olunur. Bölüş­dür­mə balansı bir sıra halda bö­yük müəs­sisənin tabe­li­yin­də olan istehsal vahidlərinin başqa müəs­si­sə­nin ta­be­çiliyinə verildikdə də tərtib olunur.

Birləşmə balansı bir neçə müəssisənin bir müəssisə tabeçiliyində bir­ləş­­məsi ilə əlaqədar olaraq tərtib olunur.

Ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrində qarşıya qo­yulan vəzifə­lə­rin ye­rinə yetirilməsi üzərində nəzarəti hə­yata keçirmək üçün mövcud olan vəsait və onun ya­ran­ma mənbəyi haqqında konkret məlumata malik ol­maq, vəsaitin tərkibini və təyinatını öyrənmək üçün on­la­rın iqtisadi cə­hət­dən qruplaş­dır­maq lazımdır. Bu gös­tə­ricələrin yekun nəticəsi müha­si­bat balansının köməyi ilə həyata keçirilir.

Beləliklə, təsərrüfat vəsaitinin və onların əmələ gəl­mə mənbələrinin müəyyən tarixə pul formasında ümu­mi­ləşdirmə və iqtisadi cəhətdən qrup­laşdırılma üsuluna balans deyilir.

Təsərrüfat vəsaitlərinin tərkibi, yerləşməsini və on­la­rın əmələ gəlmə mən­bə­lərini ayrı-ayrılıqda əks et­dir­mək üçün balans iki hissədən ibarət cəd­vəl for­ma­sında tərtib olunur. Balansın mövcud vəsaitlərinin tərkibini və yerləşməsini özündə əks etdirən hissəsi aktiv, onların əmələ gəlmə mən­bələrini əks etdirən hissəsi isə passiv ad­lanır. Balansın aktivinin yekunu passivin yekununa bə­rabər olmalıdır.

Aktivin və passivin hər bir ünsürü balans maddəsi ad­lanır. Balansın ak­tivin­də müəssisəyə məxsus olan əm­lak qrupları üzrə əsas vəsaitlər və sair aktiv­lər (əsas və­saitlər, qeyri-maddi aktivlər, uzunmüddətli maliyyə qo­yu­luşları, təsisçilərlə hesablaşmalar və s.), ehtiyatlar və məsrəflər (is­teh­sal ehtiyatları, az­qiy­mətli və tezköhnələn əşyalar, hazır məhsul, mallar və s.) pul vəsaitləri, hesab­­laş­malar və sairə aktivlər (yüklənmiş mallar, de­bi­torlarla hesablaşmalar, pul vəsaitləri, kassa, hesablaşma he­sa­bı, valyuta he­sabı və s.) və sair vəsaitlər əks olunur.

Balansın passivində xüsusi vəsait mənbəələri (ni­zam­namə kapitalı, eh­tiyat kapitalı, istehlak fondları, mən­fəət və sair) hesablaşmalar və sair pas­sivlər (uzun­müd­dətli kreditlər, qısamüddətli bank kreditləri, qısa­müd­­dət­­li borclar, təsisçilərlə hesablaşmalar) və sairə əks olunur.

Göstərilən maddələr balansın aktivində və pas­si­vin­də müəyyən edil­miş ardıcıllıqla qruplaşdırılır və belə qruplaşma müəssisənin maliyyə və­ziy­­­yəti üzərində nə­za­rət etməyə imkan verir.

Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq mü­ha­sibat uçotu sis­te­mi və prinsiplərini beynəlxalq stan­dart­­lara uyğunlaşdırılması məq­sə­di­lə res­publika­mız­da mü­hasibat balansının forma və məzmununda bir sıra də­yi­şikliklər edil­mişdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ba­lan­sın aktiv və passiv maddələrinin məz­munu onu həm daxildə, həm də xaricdə, o cüm­lə­dən səhmdar cə­miy­yə­t­ləri, təsisçilər, malsatanlar, kreditorlar, banklar və baş­qaları tərəfindən istifadə et­mə­yə imkan verir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında müəssisə və təşkilatlarda tət­biq olunan mühasibat balansı qısaldılmış formada cədvəldə əks olun­muş­dur. (cədvəl №1).

Azrbaycanda tdiyy balansının tnzimlnmsi

Ölkəyə daxil olan və çıxan valyutanın həcmini, o cümlədən, ölkənin dünyanın geridə qalan hissəsi ilə apardığı ticarət əməliyyatlarını, investiisya qoyuluşlarını, həmçinin pul köçürmələrini, xaricdən əldə edilən divident ödənişlərinin həcmini, eləcə də humanitar yardımları və s. biz Tədiyə Balansı vasitəsi ilə izləyə bilərik. Bekə ki, Tədiyə Balansı ölkənin xariclə apardığı bütün əməliyyatların pul formasında əks etdirildiyi hesablar toplusudur.

Bir məsələni dəqiq bilməyik ki, təkcə idxal-ixrac əməliyyatları ölkəyə daxil olan və çıxan xarici valyuta haqqında tam məlumat verə bilmir. Çünki, ölkəyə xaricdən yaşayan bir şəxs ailəsi üçün pul da göndərə bilər, xarici şirkət gəlib ölkədə yeni zavod da tikə bilər, xarici vətəndaş bu ölkədəki hər hansı bir bankına depozit də yerləşdirə bilər. Bütün bunları nəzərə alaraq, sırf idxal-ixrac əməliyyatlarının əks etdirildiyi xarici ticarət balansına baxmaqla ölkəyə gələn və gedən xarici valyutanın həcmini dəqiq müşahidə etmək olmur. Burada daha optimal variant Tədiyə Balansına baxmaqdır. Çünki, Tədiyə Balansı xarici ticarət balansından da genişdir və onunla birlikdə həm ölkələrarası kapital və maliyyə axınını, həm də ölkədəki valyuta ehtiyatlarının necə dəyişdiyini də əks etdirir. Başqa sözlə, bu balans bizə ölkəyə istənilən bir mənbədən daxil olan və çıxan xarici valyutanın həcmini izləməyə imkan verir.

Göründüyü kimi Tədiyə Balansı olduqca genişdir və bu səbəbdən onu hissələrə bölürlər. Azərbaycan Mərkəzi Bankının təsnifatına əsasən, Tədiyə Balansı aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

– Cari əməliyyatlar hesabı – buraya ölkənin xarici ticarəti (idxal-ixrac), əldə edilmiş və göstərilmiş xidmətlər, əldə edilmiş və ödənilmiş ilkin gəlirlər (əmək haqqı, dividend, faiz, renta və digər bu tip ödənişlər) və təkrar gəlirlər (pul baratları – köçürmələri, humanitar yardımlar, qrantlar və s.) aiddir.

– Kapitalın hərəkəti hesabı – bu hesab əsasən ölkənin qalan dünya ilə istehsal edilməmiş qeyri-maliyyə aktivlər üzrə əməliyyatlarını (məsələn, idmançıların transferləri), həmçinin kapital yönümlü digər transfertləri (məsələn, avadanlıq formasında edilmiş humanitar yardım) əks etdirir.

– Maliyyə hesabı – Maliyyə hesabı ölkənin xalis xarici maliyyə aktivlərini və xalis xarici maliyyə öhdəliklərini əks etdirir. Buraya müxtəlif növ sərmayə axınları, yaranmış maliyyə öhdəlikləri və tələbləri aiddir (birbaşa (məsələn, bina tikintisi) və portfel (məsələn, qiymətli kağız) investisiyalar, kreditlər və ssudalar, nağd valyuta və depozitlər və digər).

– Ehtiyat aktivlər – bu maddə cari əməliyyatlar və kapital hesabı, maliyyə hesabında baş vermiş əməliyyatların nəticəsi olaraq ölkənin valyuta ehtiyatlarının artıb/azalmasını ifadə edir. Belə ki, əgər ölkəyə gələn puldan daha çoxu və ya azı çıxıbsa, bu ölkənin ehtiyatlarına təsir edəcəkdir. Burada Mərkəzi Bankın ehtiyatları da nəzərdə tutulur. Bu hesabda “+” işarəsi göstərilirsə, demək ki, əvvəlki 3 hesabın cəmində ölkədən əlavə xarici valyuta getməli olub və ehtiyatların bir həssi bazara çıxarılıb (+ buradan gəlir), nəticədə ehtiyatları azalıb. Əksinə “-“ göstərilirsə, demək ki, əvvəlki 3 hesabın cəmində ölkədə əlavə valyuta yaranıb və əlavə pul ehtiyatlara cəlb edilib, nəticədə ehtiyatları artıb.

– Balanslaşdırıcı maddələr – Nəzəri baxımdan yuxarıda göstərilən hesab növlərinin cəmi “0”a bərabər olmalıdır. Çünki, əlavə pul bizim ehtiyatımıza gedir, əksinə əksiklik isə ehtiyatlar hesabına bağlanır. Yəni hər iki halda Tədiyə Balansının hesablarının cəmində “0” olmaıdır. Lakin reallıqda heç bir ölkənin tədiyə balansının tərtibatında bu maddənin “0”-a enməsinə nail olmaq mümkün deyildir. Xüsusilə ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrinin sürətlə genişlənməsi şəraitində bir sıra əməliyyatların dəqiq qeydiyyatını aparmaq daha da çətin olur (informasiyanın tam olmaması, informasiya mənbələri arasında vaxt intervalı, qiymətləndirmələrdə kənarlaşmalar və s.). Əksər hallarda bir əməliyyatın kredit və debet tərəflərini qeyd etmək üçün müxtəlif informasiya mənbələrindən istifadə olunur. Bu mənbələrin biri və ya bir neçəsi natamam olduqda müəyyən fərq yaranır. Bu fərqlərin cəmi yekunda balanslaşdırıcı maddələr hesabına bağlanır.