Press "Enter" to skip to content

Azrbaycanın cografiyası

Azərbaycan subtropik və mülayim iqlim qurşaqlarının qovuşduğu ərazidə yerləşib. Azərbaycanın iqliminin mürəkkəb olmasına səbəb:
1. Coğrafi enlik;
2. Günəş radiasiyası;
3. Mürəkkəb relyef;
4. Müxtəlif mənşəli hava kütlələrinin Azərbaycana təsiri və s.
Böyük Qafqaz şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, Kiçik Qafqaz cənubdan gələn isti və quru küləklərin, Xəzər dənizi, şərqdən gələn quru və tozlu küləklərin Azərbaycana daxil olmasına mane olur.
Azərbaycanla eyni coğrafi enlikdə yerləşən Pireney, Appenin, Kiçik Asiya yarımadalarında yerləşən Ispaniya, Italiya, Türkiyə dövlətlərinin iqlimi Azərbaycana oxşayır.

Azərbaycan coğrafiyası

Azərbaycanın tarixi ərazisi cənub-şərqi Qafqazda və İranın şimal-qərb hissəsində yerləşir. Sahəsi 280 min km² (dəqiq rəqəm bilinmir), əhalisinin sayı isə 30 mln nəfərdən artıqdır. Hazırda bu tarixi ərazinin bir hissəsini tutan Azərbaycan Respublikasının sahəsi 86,6 min km², əhalisi 9,3 mln nəfərdir (2012-ci il). 2019-cu ilin oktyabr ayında isə əhalisinin sayı 10 milyonu ötdü.

Azərbaycan Respublikasının ümumcoğrafi xəritəsi
Azərbaycan Respublikasının fiziki xəritəsi

Mündəricat

  • 1 Azərbaycan Respublikasının relyefi
  • 2 Cənubi Azərbaycanın relyefi
  • 3 Təbii ehtiyatları
    • 3.1 Su ehtiyatları

    Azərbaycan Respublikasının relyefi

    Azərbaycan ərazisi düzənlik və dağlıq relyefə malik olub, mütləq yüksəkliyi −28 m-dən (Xəzərsahili düzənlik) 4821 m-ə (Bazardüzü) nə qədərdir. Azərbaycan Respublikasının ovalıq və düzənlik relyefi Gəncə, Qazax, Qarabağ, Mil, Muğan, Şirvan, Salyan, Lənkəran, Samur-Dəvəçi, Arazyanı və Şərurdan ibarətdir. Azərbaycan Respublikasının ərazisi beş coğrafi vilayətə bölünür: onlardan dördü (Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz, Naxçıvan MR, Lənkəran) dağlıq, biri isə (Kür-Araz və ya Mərkəzi Aran) ovalıqdır. Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsi hüdudunda iki əsas dağ silsiləsi-Baş Qafqaz (Bazardüzü dağı – 4466 m) və Yan silsilə (Şahdağ – 4243 m) uzanır. Dağlıq Şirvan, Qobustan və Abşeron yarımadası Cənub-şərqi Qafqazda yerləşir. Baş Qafqaz dağ silsiləsinin cənub yamacı ətəyi boyunca Qanıx-Əyriçay dağarası çökəkliyi, ondan cənuba isə geniş Ceyrançöl və Acınohur öndağlığı uzanır. Baş Qafqaz silsiləsi Bazardüzü dağından şərqə Azərbaycan ərazisi daxilində şimal-qərbdən (Tinovroso dağı) cənub-şərqə doğru uzanmaqla 4000 metrdən 1026 metrə qədər (Kəmçi dağı) alçalır. Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasında tarixən gediş-gəliş, o cümlədən də ticarət əlaqələri Baş Qafqaz silsiləsinin Tinovroso (2800 m), Maçxalroso (2900 m), Malarasa (2865 m), Qudurdağ (2500 m), Dindidağ (2992 m), Attaqay (2657 m), Ağbulaq (3200 m), Qərbi Salavat (2832 m), Nohurlar (3250 m), Qdım (2906 m), Fiy (3104 m) və bir çox başqa aşırımlar vasitəsilə saxlanılmışdır. Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsində Şahdağ (Qara-arxac −2901 m, Hinaldağ – 3367 m), Murovdağ (Gamışdağ – 3724 m), Qarabağ (Böyük Kirs – 2725 m) sıra dağları və Qarabağ vulkanik yaylası (Böyük İşıqlı – 3552 m, Dəlidağ – 3616 m) relyefdə üstünlük təşkil edir. Naxçıvan MR ərazisində Dərələyəz (Küküdağ – 3120 m) və Zəngəzur sıra dağları (Qapıcıq dağı – 3904 m) uzanır. Hər iki sıra dağların qovuşağında Biçənək aşırımı (2346 m) yerləşir. Lənkəran ovalığı cənub-qərbdə Talış sıra dağları ilə (Gömürgöy – 2493 m) sərhədlənir. Bu dağların ön hissəsi boyu Burovar silsiləsi (914 m), mərkəz hissəsi boyu isə Peştəsər (2200 m) sıra dağları uzanır.

    Cənubi Azərbaycanın relyefi

    Cənubi Azərbaycanın relyefi bir neçə dağ silsilələrindən və dağarası çökəkliklərdən ibarətdir. Cənubi Azərbaycanın şimal hissəsində əsasən intruziv süxurlardan təşkil olunmuş Qaradağ silsiləsi əyməvari şəkildə qərbdən şərqə doğru uzanır. Araz çayının sağ sahilindən başlanan bu silsilənin mütləq yüksəkliyi 3000 metrə qədər çatır. Qaradağ silsiləsinin şimal yamacı 50 kilometr məsafədə 3000 metrdən 200 metrə qədər, cənub yamacı isə 25 kilometr məsafədə 3000 metrdən 1000 metrə qədər enir. Onun şimal yamacına kəsilmiş dərələrin dərinliyi 1000 metrdən artıqdır. Kiəmki-Qaraca silsiləsi Qaradağın cənub, cənub-qərbinə yaxın olmaqla 110 kilometr məsafədə uzanır. Onun Kiəmki zirvəsi 3358 metrə, ən uca zirvəsi isə 3975 metrə qədər ucalır. Silsilənin maksimal enliyi 30 kilometrə qədərdir. Bu silsilə cənub-şərqdə Qaraca dağı (2875 m) vasitəsilə Savalan silsiləsilə birləşir. Bu silsilə qərbdən şərqə doğru 130 kilometr uzanmaqla 4821 metrə qədər (Savalan dağı) ucalır. Cavan (pleystosen) vulkan lavalarından, vulkan küllərindən, tuflarından yaranmış Savalan silsiləsinin yamacları Acıçay, Balıqçay, Qarasuçay çayları vasitəsilə parçalanmışdır. Bozquş silsiləsi Acıdərə çayının yuxarı və orta axınından cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru 125 kilometr məsafədə uzanır. Onun mütləq yüksəkliyi 3299 metrə, maksimal enliyi isə 20 kilometrə çatır. Bozquş silsiləsi şimaldan Acıçay, Balıqçay, cənub-şərqdən isə Qızılüzən çayının sol qolları vasitəsilə parçalanmışdır. Acıdərə çökəkliyindən cənub-qərbə vulkan mənşəli Səhənd (Haramdağ) dağının (3710 m) konusu ucalır. Ətrafdakı dağarası çökəklik və düzənliklərdən 2500 metrdən artıq ucalan Səhənd dağı və Savalan dağı relyefdə öz vulkan konusu ilə çox qabarıq şəkildə görünür. Zirvədən radial şəkildə ətraf yamacların ətəklərinə doğru istiqamətlənən kiçik çay dərələri dağa xüsusi görkəm verir. Mişudağ silsiləsi Urmiya gölünün şimal-şərq qurtaracağında yerləşməklə 60 kilometr məsafədə uzanır. Onun maksimal yüksəkliyi 3132 metr (Ələmdar dağı), eni isə 30 kilometrdir. Mişudağın yamaclarında da ariddenudasiya prosesləri gedir. Cənubi Azərbaycanın qərb qurtaracağında İranla Türkiyə sərhədi boyu 110 kilometr məsafədə uzanan Qotur silsiləsinin şərq yamacı Sarısu, Qızılçay, Ələnd, Qotur çayları ilə kəskin parçalanmışdır. Qotur silsiləsinin ən uca zirvələrindən Heravil (3676 m), Avrin (3623 m) və Moğancıq (3676 m) dağlarıdır. Aşırımlara Bəzərgan, Qaratəpə və başqalarını misal çəkmək olar. Qotur silsiləsindən cənuba, Urmiya gölündən qərbə Moğancıq-Musalan silsiləsi ayrı-ayrı dağ tirələrindən ibarət olmaqla, onların mütləq yüksəkliyi 2000 metrlə 3000 metr arasında dəyişir. Silsilələrin ən uca zirvəsi 3601 metrdir. Mezozoyun çökmə süxurlarından yaranan bu silsilənin şərq yamacları Urmiya gölünə doğru istiqamətlənən bir çox çay dərələri vasitəsilə parçalanmışdır. Dağ silsilələri arasında Ərdəbil, Acıdərə, Sərab və Mianə adlı iri dağarası çökəkliklər uzanır. Urmiya dağarası çökəkliyi Xoy şəhəri ilə Miandabad şəhəri arasında 230 km, Təbriz-Quşçu istiqamətində isə (qərbdən şərqə) 125 km məsafədə uzanır. Çökəklikdə pleystosenin kontinental və göl çöküntüləri yayılmışdır. Acıçay (Acıdərə) çökəkliyi qərbdən şərqə doğru (Təbriz-Kəhriz istiqamətində) 125 km məsafədə uzanır. Onun dibində çay terraslarından ibarət düzənliklər, ətraf hissələrdə isə gətirmə konusları vardır. Ərdəbil çökəkliyi Balıqlıçay, Quruçay və Qarasu çaylarının qovuşduğu yerdə vulkanogen, allüvial-prolüvial çöküntülərindən təşkil olunmuş düzənlikdən ibarətdir. Onun sahəsi 1000 kvadrat kilometrə qədərdir. Mianə çökəkliyi Qızılüzən çayının orta axınında yerləşməklə, qərbdən şərqə 25–30 kilometr məsafədə uzanır. Muğan düzünün bir hissəsi Cənubi Azərbaycan ərazisinə daxil olmaqla, qərbə doğru 200 metrə qədər yüksəlir. Cənubi Azərbaycan relyefində təbiətin yaratdığı əvəzsiz abidələrdən biri də vulkan mənşəli Savalan dağıdır.

    Təbii ehtiyatları

    Azərbaycan ərazisində dağlıq relyef şəraitində geniş yayılmış sürüşmələr, uçqunlar, sellər və vaxtaşırı baş verən zəlzələlər yaşayış məntəqələrini dağıdır, təsərrüfata ciddi ziyan vurur və insan tələfatına səbəb olur. Azərbaycan ərazisi mezo-kaynozoyun çökmə, vulkanogen və intruziv süxurlarından yaranmışdır. Azərbaycan ərazisi Alp qırışıqlıq zonasına aid olub, tektonik cəhətdən olduqca fəaldır. Bu, özünü ilk növbədə güclü zəlzələlərdə (9 bal) büruzə verir. Azərbaycan ərazisi yeraltı faydalı qazıntılarla zəngindir. Bu torpaq ən qədim zamanlardan özünün faydalı qazıntıları ilə, ilk növbədə, nefti və qazı ilə şöhrət tapmışdır. Dəmir, maqnezium, titan (maqnetitli qumdaşı), xrom, mis, polimetallar, kobalt, mərgmüş, molibden, İslandiya şpatı, dağ bülluru, kvars, kükürd kolçedanı, kükürd, barit, alunit, andaluzit, bitum, daş duz və s. kimi filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntılar bu torpağın sərvətidir. Tikinti üçün yararlı, odadavamlı, abraziv və digər təbii sərvətlər Azərbaycan ərazisində geniş yayılıb. Azərbaycanda olan mineral bulaqlar öz kimyəvi tərkibinə görə on bir tipə bölünür. Buraya hidrokarbonatlı, hidrokarbonatlı-xloridli, hidrokarbonatlı-xloridli-sulfatlı, hidrokarbonatlı-sulfatlı, xloridli, sulfatlı-xloridli və başqa kimyəvi tərkibli mineral bulaqlar daxildir.

    Su ehtiyatları

    Azərbaycan ərazisində içməyə yararlı sular məhdud ehtiyatlara malik olmaqla qeyri-bərabər paylanmışdır. Hazırda ölkənin yerüstü su ehtiyatları 30–31 kubkilometr təşkil edir, quraq illərdə isə bu ehtiyat 20,3 kubkilometrə qədər azalır. Yerüstü su ehtiyatlarının mənbələrini çaylar, göllər, su anbarları və buzlaqlar təşkil edir. Ölkəmizin şirin su ehtiyatlarının 70–72 faizi ölkə hüdudlarından kənarda formalaşır.

    Azərbaycanın yerüstü su ehtiyatlarının 19–20,6 kubkilometri transsərhəd çayların, 9,5–10 kubkilometri isə yerli çay axımı hesabına formalaşır. Samur çayı istisna olmaqla birbaşa Xəzər dənizinə tökülən çayların illik su ehtiyatı 2,2–2,5 kubkilometr təşkil edir ki, bunun da 1–1,1 kubkilometri Böyük Qafqazın şimal-şərq yamacından, 1,2–1,4 kubkilometri Lənkəran təbii vilayətindən axan çayların payına düşür. Kür çayının hövzəsinə daxil olan sağ və sol qolların ümumi su ehtiyatı isə 7,5–7,8 kubkilometr təşkil edir.

    Respublikanın əsas su arteriyaları olan Kür və Araz çayları ölkə ərazisinə daxil olana qədər müxtəlif kimyəvi element və birləşmələrlə, üzvi maddələrlə çirklənməyə məruz qalır. Sərhəd xətlərində bu çayların sularında neft məhsulları, fenollar, mis, bismut, titan, manqan və digər elementlər yol verilən qatılıq həddindən artıqdır. Ermənistan ərazisindən Azərbaycana daxil olan Araz çayında çirklənmə dərəcəsi digər çaylardan daha çoxdur. Çay suları respublika ərazisində də müxtəlif mənşəli çirklənmələrə məruz qalır.

    Respublika ərazisindəki irili-xırdalı 8359 çaydan yalnız 171-nin uzunluğu 25 kilometrdən artıqdır. 327 çayın uzunluğu 25 kilometrdən, 7861 çayın uzunluğu isə 10 kilometrdən azdır. Hesablamalara görə, Azərbaycanda çay şəbəkəsinin orta sıxlığı 0,39 kubkilometr təşkil edir. Çay şəbəkəsinin ən böyük sıxlığı Lənkəran (0,84 kilometr/kvadratkilometr), ən az sıxlığı isə Ceyrançöl və Abşeron-Qobustan (0,20 kilometr/kvadratkilometr) bölgələrinin payına düşür.

    Təbii şəraitdə respublikada çay suları şirin sulu olmaqla ümumi minerallaşma dərəcəsi 0,3–0,5 qram/litr səviyyəsindədir. Çay sularının kimyəvi tərkibində hidrokarbonat və kalsium ionları üstünlük təşkil edir. Ceyrançöl və Abşeron-Qobustan çaylarının suları isə 0,5–1,5 qram/litr və daha çox minerallaşma dərəcəsi ilə sulfatlı natriumlu kimyəvi tərkibə malikdir.

    Su anbarları: Azərbaycanda çayların yerüstü axını hidroloji ildən və mövsümlərdən asılı olaraq kəskin dəyişir. Bu dəyişkənlikdən asılılığı azaltmaq və il ərzində istifadə oluna biləcək etibarlı su mənbələrinə malik olmaq məqsədi ilə bir sıra çayların üzərində su anbarları yaradılıb. Respublikamızda 140-a qədər su anbarı var. Bunların ən böyükləri Kür çayı üzərindəki Mingəçevir (həcmi 16 milyard kubmetr), Şəmkir (həcmi 2,6 milyard kubmetr), Araz çayı üzərindəki Araz (həcmi 1,3 milyard kubmetr), Tərtər çayı üzərindəki Sərsəng (həcmi 0,5 milyard kubmetr) su anbarlarıdır. Su anbarlarının ümumi sahəsi 87 min hektar, suyunun həcmi isə 22 kubkilometrə yaxındır.

    Göllər: Azərbaycan ərazisində ümumi sahəsi 394 kvadratkilometr olan 450-yə yaxın göl mövcuddur ki, bunlardan da 200-ə yaxını yay aylarında quruyur. Göllərin ümumi su ehtiyatı 0,9 kubkilometrə, şirinsulu göllərin ehtiyatı isə 0,03–0,05 kubkilometrə yaxındır.

    Buzlaqlar: Azərbaycan ərazisində buzlaqlar əsasən Böyük Qafqaz dağlarının Baş Suayrıcında və Yan Silsilədə mütləq yüksəkliyi 3600–4000 metrdən artıq olan ərazilərdə formalaşıb. Son 70 ildə dağ zirvələrindəki buzlaqların sahəsi xeyli azalıb. Hazırda buzlaqların sahəsi təqribən 6,6 kvadratkilometr, su ehtiyatı isə 0,08 kubkilometr təşkil edir. Buzlaqlar Bazardüzü zirvəsində 3,6 kvadratkilometr, Bazaryurdda 1 kvadratkilometr, Tufandağda 0,5 kvadratkilometr, Şahdağda isə 1,1 kvadratkilometr sahəni əhatə edir. Kiçik Qafqazda yalnız Qapıcıq dağında sahəsi 0,15 kvadratkilometr olan buzlaq mövcuddur. Buzlaqlar çayların qidalanmasında və illik su ehtiyatlarının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

    Yeraltı sular: Respublikanın istifadəyə yararlı yeraltı sularının illik istismar ehtiyatları 9 milyard kubmetrə yaxındır. Yeraltı suların əsas ehtiyatları Samur-Dəvəçi, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ, Cəbrayıl, Naxçıvan dağətəyi düzənliklərində toplanıb. Bu ehtiyatların 60 %-ə yaxını Samur-Dəvəçi, Şəki-Zaqatala və Gəncə-Qazax dağətəyi düzənliklərinin ərazisində yerləşir. Geoloji kəsilişdə yüksək sukeçiricilik xüsusiyyətlərinə malik çaqıl-çınqıl və qumlu süxurların üstünlük təşkil etməsi, çay şəbəkəsinin yaxşı inkişaf etməsi, yağıntıların çoxluğu bu ərazilərdə yeraltı suların qidalanması üçün əlverişli şərait yaradır. Dağətəyi bölgələr içərisində Ceyrançöl və Acınohur düzənlikləri yeraltı suların ehtiyatlarının çox məhdudluğu və nisbətən yüksək minerallaşma dərəcələri ilə səciyyələnir. Şamaxı-Qobustan ərazisi bir qədər müsbət şəraitlə fərqlənir.

    Böyük və Kiçik Qafqazın, Talışın dağlıq hissələrində yüksək keyfıyyətli yeraltı sular əsasən tektonik çatlarla əlaqəli olaraq bulaqlar şəklində təzahür edir. Yamacların ətəklərində, dərələrdə rast gəlinən bulaqların sərfı adətən 5–10 litr/saniyə arasında dəyişir. Dağ çaylarının yataqaltı süxurlarında gündəlik sərfi 40–60 min kubmetr olan yeraltı sular da geniş yayılmışdır.

    Ölkə ərazisində su ehtiyatlarının məhdudluğuna və şirin su ehtiyatlarının həcminə görə Cənubi Qafqazın ən “kasıb” ölkəsi olmasına baxmayaraq, Azərbaycan adambaşına düşən suyun miqdarına görə dünyanın bir çox ölkələrindən irəlidədir.

    Landşaft tipləri

    1. Yüksək dağlığın nival və qismən nival-buzlaq landşaftı. Əsasən Böyük Qafqazın (Baş Qafqaz silsiləsi, Yan silsilə), qismən Kiçik Qafqazın (Murovdağ, Zəngəzur silsilələri, Qarabağ vulkanik yaylası və s.) təqribən 3000 m-dən yüksəkdə yerləşən sahələrini əhatə edir. Dağlar struktur-denudasion, nival-buzlaq və erozion-buzlaq mənşəlidir. Yura və Tabaşirin terrigen, karbonatlı, vulkanogen, vulkanogen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuşdur. Səthi çox yerdə çılpaq qayalıq və çınqıllıqdır. Relyefi intensiv parçalanmışdır. Qravitasiya-denudasiya prosesləri səciyyəvidir. Kar, təknəvan dərə (troq), moren buzlaq relyefi formaları yayılmısdır. Dağlıq tundra iqliminə malikdir. Orta temperatur yanvarda −15 °C-dən −8,5 °C-yə dək, iyulda 4–9 °C-dir, İllik yağıntı 800–1200 mm-dir. Böyük Qafqazda (Bazardüzü, Bazaryurd, Tufan və Şahdağ zirvələrində) 3800–3900 m-dən yüksəkdə ümumi sahəsi təqribən 6 km² olan buzlaqlar var. Torpaq örtüyü inkişaf etməmişdir. Çox seyrək qayalıq-çınqıllıq bitkilərinə, yüksək dağlıq dırnaqlılarına (qaya-keçisi, Azərbaycanda Dağıstan turu), bəzi quş və gəmirici növlərinə rast gəlinir. Böyük Qafqazın Qusar, Qudyal, Əyriçay və s. çayları buradan başlanır. Turizm və alpinizm məqsədilə istifadə edilir.

    2. Yüksək dağlığın alp, subalp və çəmən-çöl landşaftı. Böyük Qafqazda (Baş Qafqaz silsiləsi, Yan silsilə) və Kiçik Qafqazda (Şahdağ, Murovdağ, Zangəzur və s. silsilələr, Qarabağ yaylası) 2000–2200 m-dən 3000 m-ədək hündürlükləri əhatə edir.

    Yura və Tabaşirin, əsasən, karbonatlı-terrigen, vulkanogen, tufagen çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Şiddətli parçalanmış relyefə malikdir. Dağlar denudasion-struktur mənşəlidir. Burada vaxtaşırı güclü sellər yaranır. Sel ocaqları, əsasən, qayalıq və dağ çəmənlikləri sahəsində yerləşir. Çay dərələri, əsasən, bu landşaft sahəsində formalaşmağa başlayır. İqlimi soyuqdur. Orta temperatur yanvarda −120C-dən −70C-yədək, iyulda 8–17 °C-dir. İllik yağıntı Boyük Qafqazın cənub yamacında 1400–1600 mm, qalan sahələrdə 900 mm-ədəkdir. Əsasən, çimli dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır. Dağıstan turu, qarapaca, bezoar keçisi, gəmiricilər (qarsiçanı, dağsiçanı), kor köstəbək, Qafqaz uları, Qafqaz tetrası, kərkəz, qaya kərtənkələsi və s. məskunlaşmşdır. Alp, subalp çəmənləri və çəmən-çöl yarımtiplərinə bölünür. Alp çəmənləri 2400–2500 m-dən yüksəkdə yerləşir. Bitkilərin boyu çox qısa, növləri azdır. Alp çəmənlərindən aşağıda, 2000–2200 m-dən 2400–2500 m-ədək hündürlükdə, subalp çəmənləri zolağı uzanır. Subalp çəmənləri növ etibarilə zəngin olan hündürboylu, əsasən, çox hissəsini yem otları təşkil edən çoxillik bitkilərdən ibarətdir. Kiçik Qafqazın subalp və alp çəmənləri Böyük Qafqazdakından bir qədər kserofitliyi ilə fərqlənir. Çəmən-çöl landşaft yarımtipi Zəngəzur silsiləsində və Qarabağ yaylasında inkişaf etmişdir. Alp çəmənlərindən yay otlağı, subalp çəmənlərindən isə həm yay otlağı, həm də biçənək kimi istifadə edilir. Arıçılığın inkişafı üçün əlverişli sahədir.

    3. Orta dağlığın enliyarpaqlı meşə və meşədən şonrakı çəmən-kol landşaftı. Bu landşaft respublikanın dağlıq landşaft zonaları arasında daha geniş yer tutur. Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz (Naxçıvan MR-in sahəsi istisna olmaqla) və Talış dağlarının yamaclannda təqribən 1200 m-dən 1800 m-ə, bəzi yerlərdə 2000–2200 m-ədək hündürlükləri əhatə edir. Yura və Tabaşirin əhəngdaşı, qumdaşı, gilli şistlərindən, Üçüncü Dövrün gillicələrindən, qumlarından, vulkanogen-çökmə süxurlarından təşkil olunmuşdur. Ərazi şiddətli parçalanmış relyefə malikdir. Dağlar, əsasən, denudasion-struktur mənşəlidir. Dağ uçqunları və sürusmələr geniş yayılmışdır. Sellər, əsasən tranzit xarakterlidir. Dik yamaclı dar və dərin dərələr səciyyəvidir. İqlimi soyuq və mülayim-istidir. Orta temperatur yanvarda −6 °C-dən −2 °C-yədək, iyulda 13–190C, illik yağıntı 600–1300 mm-dir. Qonur dağ-meşə, çöküntülü-karbonatlı dağ-meşə, tipik və yuyulmuş dağ-meşə torpaqları, Talış dağlarında podzollaşmış torpaqlar və dağ-sarı torpaqlar yayılmşdır. Meşələrin çox hissəsində, xüsusilə 1400–1600 m hündürlükdə şərq fıstığı, yuxarı hissələrdə isə Şərq palıdı, bəzi yerlərdə tozağacı və ağcaqayın ağacları üştünlük təskil edir. Daha yuxarılarda meşələr seyrələrək subalp çəmənləri landşaftına keçir. Meşə landşaftının yuxarı hissəsində rütubətsevən, aşağı hissəsində isə quraqlığadavamlı ağac növləri yayılmısdır. Atmosfer yağıntılarının mövsümlər üzrə bərabər paylanmaması orta dağlıqda meşələrin inkişafının və onların yayılma dərəcəsinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. Meşənin intensiv qırılması çəmən və əsasən, meşədən sonrakı kollarla qarışıq müxtəlif ot bitkiləri ilə əvəz olunmasına şərait yaratmışdır. Bu landşaft heyvanlarla, xüsusilə dırnaqlılar və quş növləri ilə zəngindir. Maral, cüyür, çöldonuzu, boz ayı, müxtəlif növ dələ və s. yayılmışdır. Bir çox ağac növləri meşə və ağac emalı sənayesi üçün xammaldır. Yabanı meyvə yığılır.

    4. Orta dağlığın dağ-kserofit landşaftı. Naxçıvan MR-də (Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrində), qismən Talış dağlarında (Talış və Peştəsər silsilələrinin qərb və cənub-qərb hissələrində) inkişaf etmişdir. Başlıca olaraq Paleogenin vulkanogen, vulkanogen-çökmə süxurları üzərində yaranmışdır. Naxçıvan MR-də təqribən 1100 m-dən 2000 m-ədək, Talış d-rında dağarası çökəkliklərdə 1300m-dən 1900 m-ədək hündürlükləri əhatə edir. Naxçıvan MR-də soyuq iqlim, Talış dağlarında yarımsəhra və quru çöl iqlimi hakimdir. Orta temperatur yanvarda −5 °C-dən −4°Cyədək, iyulda 18 °C-dən 25 °C-yədəkdir, illik yağıntı Naxçıvan MR-də 400–500 mm, Talış dağlarında 300–400 mm-ədəkdir. Hər iki ərazidə yayın quraq keçməsi kserofit landşaftın əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Dağ-şabalıdı və qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Bitkisi dağkserofit (friqanoid) tiplidir (gəvən, tıstıs və s.). Canavar, tülkü, dovşan, daşlıq dələsi, müxtəlif növ siçan, ular, boz kəklik və s. səciyyəvidir. Heyvandarlıq, əkinçilik, bağçılıq və arıçılıq inkişaf etmişdir.

    5.Alçaq dağlığın çöl, qismən meşə-çöl landşaftı. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında, Kiçik Qafqazın kənar hissələrində, Talışda Burovar silsiləsinin şimali-qərbində (əsasən, Cəlilabad rayonu ərazisində) 100–150 m-dən 1000 m-ədək hündürlükləri əhatə edir. Tabaşir (Kiçik Qafqaz) və Neogenin (Böyük Qafqaz) dəniz karbonatlı-terrigen, kontinental-allüvial çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Relyefi struktur-erozion və arid-denudasion-struktur mənşəlidir. Səthi güclü və orta dərəcədə parçalanmışdır. İqlimi mülayim-istidir. Orta temperatur yanvarda −3 °C-dən +2 °C-yədək, iyulda 19 °C-dən 24 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 400–600 mm-dir. Dağ tünd-şabalıdı, dağ boz-qəhvəyi, qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yayılmışdır. Bu landşaft üçün daşdayan, yovşan-daşdayan və yovşan daraqotu kimi çöl və yarımçöl bitkiləri səciyyəvidir. Canavar, tülkü, dovşan, çölsiçanı, kəklik və s. var. Qış otlağı kimi istifadə edilir.

    6. Alçaq dağlığın yarımsəhra landşaftı. Qobustanda, Ceyrançöldə, Bozdağ (Gəncə Bozdağı) silsiləsində, Acınohur çölü və onun ətrafında, 50–100 m-dən 1000 m-ədək hündürlükləri əhatə edir. Neogenin dəniz və kontinental çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Mülayim-isti, yanmsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Orta temperaturr yanvarda −3 °C-dən −1 °C-yədək, iyulda 19 °C-dən 26 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 200–400 mm-dir. Qəhvəyi, açıq-qəhvəyi, boz-qonur torpaqlarda yarımsəhra bitkiləri üstünlük təşkil edir. Qış otlağıdır.

    7. Dağ ətəklərinin enliyarpaqlı meşə landşaftı. Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin şimal yamacında və Talış dağlarının alçaq dağlıq hissələrində inkişaf etmişdir. 100–300 m-ədək hündürlükləri əhalə edir. Əsasən, Kaynozoyun əhəngdaşı, gil, qumlu-gilli çöküntülərindən, çaqıl daşlarından təşkil olunmuşdur. Relyefi Qusar maili düzənliyi hissəsində akkumulyativ-denudasion, Dəvəçi rayonu sahəsində struktur-erozion, Talış zonasında denudasion-struktur mənşəlidir. İqlimi mülayim-istidir. Orta temperatur yanvarda −3 °C-dən +2 °C-yədək, İyulda 18 °C-dən 26 °C-yədəkdir. İllik yağıntı Böyük Qafqaz hissəsində 600 mm-ə, Talış zonasında 1900 mm-ə qədərdir. Karbonatlı və tipik qəhvəyi dağ-meşə, Talış zonasında podzollaşmış dağ-sarı torpaqlar geniş yayılmışdır. Meşələrin növ tərkibi çox müxtəlifdir. Böyük Qafqaz hissəsində palıd və vələs, Talış zonasında Hirkan tipli relikt növlər — dəmirağac, şabalıdyarpaq palıd, azat və s. üstünlük təşkil edir. Cüyür, çöldonuzu, dələ, oxlu kirpi, süleysin, qırqovul, kəklik və s. var. Meşə olmayan sahələr heyvandarlıqda və bitkiçilikdə istifadə olunur.

    8. Ön dağlığın kserofit və çöl landşaftı. Bu landşaft tipi Qusar maili düzənliyinin şərqində, Ceyrançöl və Acınohur ön dağlığının cənub kənarında və s. ərazilərdə inkişaf etmişdir. 100 m-dən 1100 m-ə qədər hünd.-ləri əhatə edir. Neogenin dəniz karbonatlı-terrigen, kontinental-allüvial çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Dağlar arid-denudasion struktur mənşəlidir. Bedlend, yarğanqobu şəbəkəsi, gil karstı inkişaf etmişdir, İqlimi mülayim-istidir. Hər iki sahəda yay quraq keçir. Orta temp-r yanvarda −2 °C-dən 0 °C-yədək, iyulda 19 °C-dən 23 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 500–600 mm-dir. Dağ şabalıdı, dağ boz-qəhvəyi, boz-qonur və s. torpaqlar yayılmışdır. Bitkiləri yarımsəhra tiplidir (ardıc, saqqızağacı, qara-tikan kolları və s.). Canavar, tülkü, dovşan, çölsiçanı, kəklik, turac və s. var. Relyefi əlverişli olan sahələrdə bağçılıq inkişaf etmişdir.

    Düzənlik landşaftları: 9. Ovalıq-düzənliklərin meşə-çəmən landşaftı. Qanıx-Əyriçay çökəkliyində, Lənkəran ovalığının cənub, Samur-Dəvəçi ovalığının şimali-qərb hissəsində (Şollar düzü), dəniz sahillərində −27 m-dən 200 m-ədək hündürlükləri əhatə edir. Antropogenin allüvial-prolüvial, dəniz-kənarı hissələrdə isə Holosenin dəniz çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. İqlimi Şollar düzündə mülayimisti yarımsəhra və quru-çöl, qalan yerlərdə mülayim-istidir. Orta temperatur yanvarda −2 °C-dən +5 °C-yədək, iyulda 20 °C-dən 26 °C-yədəkdir. İllik yağıntı Şollar düzündə 300–400 mm, QanıxƏyriçay çökəkliyində 600–900 mm, Lənkəran ovalığının cənub-qərbində 1400 mm-ə qədərdir. Qrunt suları səthə yaxındır. Şollar düzündə allüvial çəmən-meşə, Qanıx-Əyriçay çökəkliyində allüvial çəmən və allüvial çəmən-meşə torpaqları, Lənkəran ovalığında isə podzollu və qleylipodzollu sarı torpaqlar yayılmışdır. Meşələrin növ tərkibi müxtəlifdir. Qanıx-Əyricay çökəkliyi və Samur-Dəvəçi ovalığı meşələrində palıd, vələs, qarağac, yalanqoz və s., Lənkəran ovalığında isə şabalıdyarpaq palıd, dəmirağac, azat və digər ağac növləri üstünlük təşkil edir. Çöldonuzu, canavar, oxlu kirpi, süleysin, qırqovul və s. var. Tütünçülük, meyvəçilik, tərəvəzçilik və s. inkişaf etmişdir. Lənkəran ovalığında subtropik bitkilər (çay, sitrus bitkiləri) becərilir.

    10. Düzənliklərin quru-çöl landşaftı. Gəncə-Qazax düzənliyini, Şirvan düzünün şimal, Mil və Qarabağ düzlərinin alçaq dağlığa qovusduğu cənub hissələrini, gətirmə konuslarını, konuslararası çökəklikləri, terrasları və allüvial-prolüvial düzənlikləri əhatə edir. Mülayim-isti yarımsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Orta temperatur yanvarda −2 °C-dən −10C-yədək, iyulda 25 °C-dən 27 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 400 mm-ə yaxındır. Çəmən-boz-qonur, şorlaşmış boz və açıq-şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Əsas bitki qrupları yovşan-daşdayan, yovşan-daraqotudan ibarətdir. Canavar, tülkü, müxtəlif qumsiçanı, qırqovul, kəklik, turac və s. var. Suvarma əkinçiliyi inkişaf etmişdir. Qıs otlağıdır.

    11. Ovalıqların və dağarası düzən1iklərin yarımsəhra landşaftı. Azərbaycan Respublikasındakı bu landşaft zonası ən geniş sahəyə malikdir (ərazinin təqribən 25%-i). Kür-Araz ovalığının çox hissəsini, Naxçıvan MR-ın Arazboyu düzənliklərini, Abşeron yarimadasını və Samur-Dəvəçi ovalığının cənub-şərq, yarısını əhatə edir. Hündürlük −27 m-dən (Xəzər dənizi sahilində) 600–1000 m-ə (Naxçıvan MR-də) qədərdir. Antropogenin allüvial-prolüvial, Holosenin allüvial, prolüvial-delüvial çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Mülayim-isti yarımsəhra və quru çöl iqliminə, Naxçıvan MR-ın Arazboyu düzənliklərində isə soyuq yarımsəhra və quru çöl iqliminə malikdir. Hər iki sahədə yay quraq keçir. Orta temperatur yanvarda 1–4 °C, Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənliklərində −4 °C-dən 2 °C-yədək, iyulda, müvafiq olaraq, 21 °C-dən 27 °C və 23°Cdən 280C-yədəkdir. İllik yağıntı 130 mm-dm 300 mm-ə qədərdir. Boz-çəmən, boz, boz-qonur və s. torpaqlar yayılmışdır. Yovşanlı, kəngizli, yovşanlı-şoranotulu, gəvənli yarımsəhra bitkiləri üstündür. Bu landşaft tipi daxilində çəmən-bataqlıq (Kür çayı yatağı boyundakı çalalarda, qrunt sularının səthə çıxdığı yerlərdə, axmazlarda və s.), şorakət (okean səviyyəsindən alçaqda yerləşən sahələrdə) landşaft yarımtipləri də ayrılır. Ceyran, canavar, tülkü, boz dovşan, müxtəlif qumsiçanı,qırqovul, turac, kəklik və s. var. Ərazi Antropogen təsirlərə məruz qalmışdır, çox hissəsi şumlanmışdır. Pambıqçılıq, üzümçülük, bağçılıq, heyvandarlıq inkişaf etmişdir.

    Azərbaycan Respublikasında təbii landşaftların yüksəkliyə görə dəyişilməsində Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış (Lənkəran), Naxçıvan MR landşaft strukturu qrupları ayrılır. Böyük və Kiçik Qafqazın landşaft struklurunda alçaq dağlıqdan yüksək dağlığa doğru yarımsəhra, dağ çölləri, dağ meşələri, dağ çəmənləri və nival landsaft qurşaqları bir-birini əvəz edir. Bunlardan fərqli olaraq Talışda landşaft inversiyası bas verir — alçaq dağlığın meşə landşaftı yüksəkliyə doğru dağ-kserofit landşaftına keçir. Düzənliklərin meşə-çəmən landşaft strukturunda iqlimin quraq keçməsi əsas rol oynayır. Naxçıvan MR-ın Arazboyu düzənliklərinin yarımsəhra və orta dağlıq hissəsində quru çöl, yüksək dağlıq hissəsində dar zonada dağ çəmənləri, ondan yüksəkdə isə nival qurşaq yerləşir.

    Azərbaycan dünyadakı 11 iqlim qurşağından 9-u özündə cəmləyən və bu səbəbdən olduqca zəngin təbiətə malik olan ölkədir.Azərbaycan Respublikasının iqlimi Kür-Araz ovalığının mərkəz və şərq hissələrində, Qobustanda, Abşeron yarımadasında və Samur-Dəvəçi ovalığında yayı quraq keçən mülayim-isti yarımsəhra və quruçöl (bozqır və ya step) iqliminə malikdir. Eyni iqlim tipi Talış silsiləsinin şimal yamacı boyu da müşahidə edilir. Qışı quraq keçən mülayim iqlim yarımsəhra və quru çöl iqlimi Kür-Araz ovalığının Ağdaş-Qarqarçayın aşağı axını istiqamətindən qərbə uzanan Qarabağ düzünün bir qismini, Gəncə-Qazax düzünü, Boz dağı, Ceyrançölü və Acınohur öndağlığın cənub-qərbdəki ucqar hissəsini əhatə edir. Yuxarıda adları çəkilən hər iki iqlim daxilində qarlı günlərin sayı 20 günə qədər olduğundan və həmin müddətdə qarın qalınlığı 10 santimetrdən artıq olmadığından bu ərazilər yüksək məhsuldarlığa malik olan qış otlaqlarıdır. Bu ərazidə iyulun orta aylıq temperaturu 27 °C-dən yüksək olduğundan pambıqçılıq, bağçılıq, üzümçülük, taxılçılıq geniş yer tutur. Kiçik Qafqazın dağətəyi və qismən orta dağlıq hissəsində, eləcə də Acınohur öndağlığında və Qanıx-Əyriçay çökəkliyi daxilində qışı quraq keçən mülayim isti iqlim mövcuddur. Kiçik Qafqazın və eləcə də cənub-şərqi Qafqazın şimal yamacının orta dağlıq ərazisində qışı quraq keçən soyuq iqlim hökm sürür. Böyük Qafqazın cənub yamacının alçaq hissəsi üçün yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti, orta dağlıq ərazi üçün isə qışı rütubətli keçən soyuq iqlim mövcuddur. Talış dağlarında və Lənkəran ovalığında əsasən yayı quraq keçən mülayim-isti iqlim vardır. Azərbaycanda rütubətli subtropik bitkilər (çay, limon, portağal, feyxoa və s.) bu iqlim tipinin əhatə etdiyi Lənkəran ovalığı və ona qovuşan alçaq dağlıq ərazinin şərq yamacında geniş yayılmışdır. Talış dağlarının alçaq dağlığı ilə orta dağlığın qovuşduğu dar bir zolaqda yağıntısı demək olar ki, bərabər paylanmış mülayim-isti iqlim yaranmışdır. Naxçıvan MR-in və Cənubi Azərbaycanın dağarası çökəkliklərində yayı quraq keçən soyuq yarımsəhra və quruçöl iqlimi hakimdir. Kontinental iqlimə malik olan bu iqlim tipi daxilində illik mütləq minimum temperatur −32 °C, illik mütləq maksimum temperatur isə +44 °C olur. Hər iki ərazinin orta və yüksək dağlıq hissəsində yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi mövcuddur. Bu iqlim şəraitində istər Naxçıvan MR, istərsə də Cənubi Azərbaycan ərazisində meşə örtüyü çox məhdud yaranmış və əsasən yox dərəcəsindədir. Dağ yamaclarının meşədən məhrum olması ariddenudasiya proseslərinin güclənməsinə, eroziyanın intensiv getməsinə, sellərin tez-tez baş verməsinə səbəb olur. Bu iqlim tipinə daxil olan ərazilərdə yay otlaqları az məhsuldardır. Azərbaycanın mütləq yüksəkliyi 2600–2800 metrdən artıq olan yüksək dağlıq əraziləri üçün soyuq və tundra tipli iqlim xasdır. Belə iqlimi olan ərazilərdə qismən daimi buzlaqlar və yayda əriməyən qar talaları müşahidə edilir. Azərbaycanın ən iri çayları Kür və Arazdır. Ümumiyyətlə, Azərbaycan çayları dağ çaylarıdır. Onlar əsasən ilin soyuq yarısı çoxsulu, isti yarısı isə azsulu olur. Bu da qismən quraq iqlimə malik olan dağarası çökəkliklərdə, dağ ətəklərində, düzənlik və ovalıqlarda suvarma əkinçiliyi üçün ciddi maneə törədir. Buna görə də tarixən ən intensiv əkinçilik və bağçılıq çay dərələri, çay yataqları boyu və çayların dağlıq ərazilərdən düzənliyə qovuşduğu zolaqlarda yaranmışdı.

    Atmosfer yağıntılarının miqdarının paylanma dərəcəsindən və səthə çıxan yeraltı suların həcmindən asılı olaraq Azərbaycanda axımın paylanması müxtəlifdir. Azərbaycan Respublikasının orta və yüksək dağlıq hissələri axın zonasına (35 l/san/kv.km) aiddir. Cənubi Azərbaycanın eyni yüksəkliyi olan dağlarının ərazisi isə orta axın zonasına (25–5 l/san./kv.km) daxildir. Alçaq dağlıq, düzənlik və dağlararası çökəkliklərdə isə zəif axım (5–1 l/san./kv.km) bəzən ondan da az üstünlük təşkil edir. Atmosfer yağıntıları ərazi üzrə bərabər paylanmamışdır. Əgər Azərbaycan Respublikasının Astara rayonunda illik yağıntının miqdarı 1800 mm-dən artıqdırsa1, Qobustanın cənub-şərq hissəsində illik yağıntıların miqdarı 150 mm-dir. Mülayim iqlim qurşağın orta illik yağıntılarının miqdarı 200 mm-dən az olan ərazilərində tipik səhra, 200–400 mm olan ərazilərində tipik yarımsəhra, 400–500 mm olan ərazilərində isə rütubətli dağ çölləri və alçaq dağlıq arid meşələri inkişaf etmişdir. İllik yağıntının 600–1400 mm-ə çatdığı ərazilərdə meşə örtüyü vardır. Yüksək dağlıq çəmənliklərində orta illik yağıntıların miqdarı 600 mm-dən 900 mm-ə qədərdir. Əlverişli relyef şəraiti olan dağlıq ərazilərdə yağan şıdırğı yağış güclü sellərin yaranmasına səbəb olur. Azərbaycan ərazisində ilin isti yarısında düşən dolu, əsən isti-quru küləklər (qara yel ve ağ yel), quraqlıq təsərrüfata böyük ziyan vurur. Azərbaycan Respublikasının ən iri çayları Kür, Araz, Samur, Tərtər, Naxçıvançay və başqalarıdır. Cənubi Azərbaycanda Qarasu, Hacılar, Sərdərirud, Qazançay (Ağçay), Zərrinərud, Zulaçay, Nazlıçay və başqa çaylar vardır. Azərbaycanın çayları ilin soyuq aylarında əsasən yağış və qrunt suları, ilin isti vaxtlarında isə qrunt, yağış və qar suları ilə qidalanır. Urmiya gölünün sahəsi 5900 kvadrat kilometr, onun sutoplayıcı hövzəsinin ümumi sahəsi isə 50 min kvadrat kilometrdir. Gölün səviyyəsi 125 m mütləq yüksəklikdədir. Onun uzunluğu 140 km, maksimal eni 40 kilometrdir. Gölün dərinliyi şimal hissədə 6 m-ə, cənubda isə 15 m-ə çatır. Payız və yaz fəsillərində yağışların yağması ilə əlaqədar olaraq onun səviyyəsi qalxır, yayda isə əksinə, su səthindən intensiv buxarlanmanın getməsi sayəsində kəskin enir. Hövzə yüksək minerallaşmaya (220 0/00) malikdir. Lakin göldə xərçəngəbənzər canlılar vardır.

    Torpaqları və bitki aləmi

    Yüksək dağlıq ərazilərdə dağ-çəmən torpaqları inkişaf etmişdir. Dağlıq tundra iqlimi şəraitində (5000 m-dən yüksəklikdə) dağ-çəmən torflu torpaqlar formalaşır. Sıra dağların suayırıcı sahəsi boyunca yay otlaqları kimi istifadə edilən dağ çəmənlikləri geniş sahəni tutur. 1 1959-cu ildə Astara rayonunun Gəgiran məntəqəsində yağıntının miqdarı 2767 mm-ə çatmışdı. Azərbaycanın dağ meşələri altında dağ-meşə torpaqları, yüksək qələvili torpaq tipləri inkişaf etmişdir. Lənkəran dağlarının Xəzər dənizinə doğru istiqamətlənmiş cənub-şərq yamaclarında dağ-sarı, yuxa və podzollu torpaqlar geniş sahə tutur. Cənubi Azərbaycanın torpaq örtüyü arid iqlim və kəskin parçalanmış relyef şəraitində formalaşmışdır. Alçaq dağlıq ərazilərdə tipik və açıq-sarı, əksər hallarda skeletli torpaqlar əmələ gəlmişdir. Tipik boz torpaqlar yüksək dağarası çökəkliklərin allüvial-prolüvial mənşəli çöküntüləri üzərində yayılmışdır. Cənubi Azərbaycanda qəhvəyi torpaqlar geniş ərazini örtür. Maqmatik vulkanların püskürməsi nəticəsində yaranan effuziv və intruziv süxurlar üzərində əmələ gəlmiş torpaqlar mikroelementlərlə zəngin olduqlarından onların məhsuldarlığı yüksək olur. Qarabağ vulkanik yaylasını, Savalan və Səhənd dağlarının yamaclarını buna misal çəkmək olar. İqlim şəraitinin kontinentalvarı və quraq keçməsilə əlaqədar Cənubi Azərbaycandakı dağ yamaclarında seyrək kserofit kolluqları və yarımkol friqonoid bitkiləri geniş sahə tutur. Dağarası Çökəkliklərdə və maili düzənliklərdə quru çöl və yarımsəhra bitkiləri inkişaf etmişdir. Qotur-Musalan dağ silsiləsinin şərq yamaclarında enliyarpaqlı meşələr, bozqır və friqonoid bitkilərindən ibarət kolluqlar yayılmışdır. Xəzər dənizinin sahili boyu Üçüncü dövrün dəmirağacı, şabalıdyarpaq palıd, dzelkva və bu kimi relikt bitkilərindən ibarət subtropik meşələr inkişaf etmişdir. Azərbaycan ərazisində müxtəlif yüksəklik diapazonlarında yaranmış mürəkkəb təbii şərait, ayrı-ayrı təbii coğrafi komponentlər arasında baş verən qarşılıqlı əlaqə və təsir nəticəsində on bir landşaft tipi və yarımtipi yaranmışdır. Dağlıq ərazilərdə şiddətli parçalanmış yüksək dağlığın subnival, qismən nival-buzlaq, yüksək dağlığın çəmənlik landşaftı vardır. Orta dağlığın enliyarpaqlı meşə və meşədən sonrakı çəmən-çöl, orta dağlığın dağ kserofit (friqonoid) landşaftları mövcuddur. Dağ ətəklərinin enliyarpaqlı meşə, alçaq dağlığın kserofit, quru çöl və arid meşə, çöl və yarımsəhra landşaftları geniş sahəni əhatə edir. Düzənlik ərazilərdə ovalıq və düzənliklərin meşə-çəmən, quru-çöl və yarımsəhra landşaftları inkişaf etmişdir.

    Heyvanlar aləmi və qoruqları

    Yüksək dağlığın qayalıq hissələrində bezoar keçiləri, muflonlar məskunlaşıb. Dağ-meşə qurşağında daşlıq dələsi, meşə dələsi, ayı, vaşaq, meşə pişiyi, bəzən bəbir, muflon (dağ qoyunu), cüyür, çöl donuzu (qaban), tetra quşu, göyərçin, ular və b. vardır. Yarımsəhra şəraitində qırmızıquyruq siçan, oxlu kirpi, nutriya, gürzə, turac, kəklik, köçəri quşlar və bir çox başqa heyvanlar yaşayır. Azərbaycanın daimi və müvəqqəti qoruqlarında nadir heyvan növləri (ceyran, bezoar keçisi, muflon, cüyür (əlik), xallı maral, sayqak, maral, kövkər və b.), relikt və endemik meşə bitkiləri, eləcə də landşaft kompleksləri mühafizə olunur. Bu qoruqlara Qızılağac, Zaqatala, Göygöl, Bəsitçay, Şirvan, Qarayazı, Pirqulu, Turyançay, Hirkan və başqa qoruqlar aiddir.

    “Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. I cild” (Bakı, Elm, 1998) Məsul redaktor: Akademik İqrar Əliyev

    Həmçinin bax

    • Azərbaycan təbiəti
    • Azərbaycanın iqlimi
    Azərbaycan coğrafiyası ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın.

    Avqust 10, 2021
    Ən son məqalələr

    Assassin’s Creed II

    Assassin’s Creed IV: Black Flag

    Assassin’s Creed Origins

    Assassination Classroom fəsillərinin siyahısı

    Assembler

    Assimilyasiya

    Assimilyasiya (sosiologiya)

    Assinovskaya

    Assizi

    Assizli Fransisko

    Ən çox oxunan

    Saatsaz

    Sab-Ziro (Mortal Kombat)

    Sabantuy

    Sabancı Universiteti

    Sabancı mərkəz məscidi

    azərbaycan, coğrafiyası, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səh. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Azerbaycanin tarixi erazisi cenub serqi Qafqazda ve Iranin simal qerb hissesinde yerlesir Sahesi 280 min km deqiq reqem bilinmir ehalisinin sayi ise 30 mln neferden artiqdir Hazirda bu tarixi erazinin bir hissesini tutan Azerbaycan Respublikasinin sahesi 86 6 min km ehalisi 9 3 mln neferdir 2012 ci il 2019 cu ilin oktyabr ayinda ise ehalisinin sayi 10 milyonu otdu Azerbaycan cografiyasiQite Asiya qismen AvropaRegion QafqazKoordinatlar 40 30 sm e 47 30 s u Sahe 112 sahesine gore yeri 86 600 km 99 5 su 0 5 Sahil xettinin uzunlugu texminen 955 kmSerhedler Umumi 2649 km Turkiye 15 kmRusiya 391 kmGurcustan 471 kmIran 765 km Ermenistan 1007 kmEn yuksek noqte Bazarduzu 4466 m En alcaq noqte Xezer denizi 28 m En boyuk cay Kur 1515 km En boyuk gol Mingecevir su anbari 604 km Vikianbarda elaqeli mediafayllarAzerbaycan Respublikasinin umumcografi xeritesi Azerbaycan Respublikasinin fiziki xeritesi Mundericat 1 Azerbaycan Respublikasinin relyefi 2 Cenubi Azerbaycanin relyefi 3 Tebii ehtiyatlari 3 1 Su ehtiyatlari 4 Landsaft tipleri 5 Iqlimi 6 Golleri 7 Torpaqlari ve bitki alemi 8 Heyvanlar alemi ve qoruqlari 9 Menbe 10 Hemcinin baxAzerbaycan Respublikasinin relyefi Redakte Bazarduzu Azerbaycan erazisi duzenlik ve dagliq relyefe malik olub mutleq yuksekliyi 28 m den Xezersahili duzenlik 4821 m e Bazarduzu ne qederdir Azerbaycan Respublikasinin ovaliq ve duzenlik relyefi Gence Qazax Qarabag Mil Mugan Sirvan Salyan Lenkeran Samur Deveci Arazyani ve Serurdan ibaretdir Azerbaycan Respublikasinin erazisi bes cografi vilayete bolunur onlardan dordu Boyuk Qafqaz Kicik Qafqaz Naxcivan MR Lenkeran dagliq biri ise Kur Araz ve ya Merkezi Aran ovaliqdir Boyuk Qafqazin Azerbaycan hissesi hududunda iki esas dag silsilesi Bas Qafqaz Bazarduzu dagi 4466 m ve Yan silsile Sahdag 4243 m uzanir Dagliq Sirvan Qobustan ve Abseron yarimadasi Cenub serqi Qafqazda yerlesir Bas Qafqaz dag silsilesinin cenub yamaci eteyi boyunca Qanix Eyricay dagarasi cokekliyi ondan cenuba ise genis Ceyrancol ve Acinohur ondagligi uzanir Bas Qafqaz silsilesi Bazarduzu dagindan serqe Azerbaycan erazisi daxilinde simal qerbden Tinovroso dagi cenub serqe dogru uzanmaqla 4000 metrden 1026 metre qeder Kemci dagi alcalir Azerbaycan ve Dagistan xalqlari arasinda tarixen gedis gelis o cumleden de ticaret elaqeleri Bas Qafqaz silsilesinin Tinovroso 2800 m Macxalroso 2900 m Malarasa 2865 m Qudurdag 2500 m Dindidag 2992 m Attaqay 2657 m Agbulaq 3200 m Qerbi Salavat 2832 m Nohurlar 3250 m Qdim 2906 m Fiy 3104 m ve bir cox basqa asirimlar vasitesile saxlanilmisdir Kicik Qafqazin Azerbaycan hissesinde Sahdag Qara arxac 2901 m Hinaldag 3367 m Murovdag Gamisdag 3724 m Qarabag Boyuk Kirs 2725 m sira daglari ve Qarabag vulkanik yaylasi Boyuk Isiqli 3552 m Delidag 3616 m relyefde ustunluk teskil edir Naxcivan MR erazisinde Dereleyez Kukudag 3120 m ve Zengezur sira daglari Qapiciq dagi 3904 m uzanir Her iki sira daglarin qovusaginda Bicenek asirimi 2346 m yerlesir Lenkeran ovaligi cenub qerbde Talis sira daglari ile Gomurgoy 2493 m serhedlenir Bu daglarin on hissesi boyu Burovar silsilesi 914 m merkez hissesi boyu ise Pesteser 2200 m sira daglari uzanir Cenubi Azerbaycanin relyefi Redakte Savalan dagi Cenubi Azerbaycanin relyefi bir nece dag silsilelerinden ve dagarasi cokekliklerden ibaretdir Cenubi Azerbaycanin simal hissesinde esasen intruziv suxurlardan teskil olunmus Qaradag silsilesi eymevari sekilde qerbden serqe dogru uzanir Araz cayinin sag sahilinden baslanan bu silsilenin mutleq yuksekliyi 3000 metre qeder catir Qaradag silsilesinin simal yamaci 50 kilometr mesafede 3000 metrden 200 metre qeder cenub yamaci ise 25 kilometr mesafede 3000 metrden 1000 metre qeder enir Onun simal yamacina kesilmis derelerin derinliyi 1000 metrden artiqdir Kiemki Qaraca silsilesi Qaradagin cenub cenub qerbine yaxin olmaqla 110 kilometr mesafede uzanir Onun Kiemki zirvesi 3358 metre en uca zirvesi ise 3975 metre qeder ucalir Silsilenin maksimal enliyi 30 kilometre qederdir Bu silsile cenub serqde Qaraca dagi 2875 m vasitesile Savalan silsilesile birlesir Bu silsile qerbden serqe dogru 130 kilometr uzanmaqla 4821 metre qeder Savalan dagi ucalir Cavan pleystosen vulkan lavalarindan vulkan kullerinden tuflarindan yaranmis Savalan silsilesinin yamaclari Acicay Baliqcay Qarasucay caylari vasitesile parcalanmisdir Bozqus silsilesi Acidere cayinin yuxari ve orta axinindan cenub qerbden simal serqe dogru 125 kilometr mesafede uzanir Onun mutleq yuksekliyi 3299 metre maksimal enliyi ise 20 kilometre catir Bozqus silsilesi simaldan Acicay Baliqcay cenub serqden ise Qiziluzen cayinin sol qollari vasitesile parcalanmisdir Acidere cokekliyinden cenub qerbe vulkan menseli Sehend Haramdag daginin 3710 m konusu ucalir Etrafdaki dagarasi cokeklik ve duzenliklerden 2500 metrden artiq ucalan Sehend dagi ve Savalan dagi relyefde oz vulkan konusu ile cox qabariq sekilde gorunur Zirveden radial sekilde etraf yamaclarin eteklerine dogru istiqametlenen kicik cay dereleri daga xususi gorkem verir Misudag silsilesi Urmiya golunun simal serq qurtaracaginda yerlesmekle 60 kilometr mesafede uzanir Onun maksimal yuksekliyi 3132 metr Elemdar dagi eni ise 30 kilometrdir Misudagin yamaclarinda da ariddenudasiya prosesleri gedir Cenubi Azerbaycanin qerb qurtaracaginda Iranla Turkiye serhedi boyu 110 kilometr mesafede uzanan Qotur silsilesinin serq yamaci Sarisu Qizilcay Elend Qotur caylari ile keskin parcalanmisdir Qotur silsilesinin en uca zirvelerinden Heravil 3676 m Avrin 3623 m ve Moganciq 3676 m daglaridir Asirimlara Bezergan Qaratepe ve basqalarini misal cekmek olar Qotur silsilesinden cenuba Urmiya golunden qerbe Moganciq Musalan silsilesi ayri ayri dag tirelerinden ibaret olmaqla onlarin mutleq yuksekliyi 2000 metrle 3000 metr arasinda deyisir Silsilelerin en uca zirvesi 3601 metrdir Mezozoyun cokme suxurlarindan yaranan bu silsilenin serq yamaclari Urmiya golune dogru istiqametlenen bir cox cay dereleri vasitesile parcalanmisdir Dag silsileleri arasinda Erdebil Acidere Serab ve Miane adli iri dagarasi cokeklikler uzanir Urmiya dagarasi cokekliyi Xoy seheri ile Miandabad seheri arasinda 230 km Tebriz Quscu istiqametinde ise qerbden serqe 125 km mesafede uzanir Cokeklikde pleystosenin kontinental ve gol cokuntuleri yayilmisdir Acicay Acidere cokekliyi qerbden serqe dogru Tebriz Kehriz istiqametinde 125 km mesafede uzanir Onun dibinde cay terraslarindan ibaret duzenlikler etraf hisselerde ise getirme konuslari vardir Erdebil cokekliyi Baliqlicay Qurucay ve Qarasu caylarinin qovusdugu yerde vulkanogen alluvial proluvial cokuntulerinden teskil olunmus duzenlikden ibaretdir Onun sahesi 1000 kvadrat kilometre qederdir Miane cokekliyi Qiziluzen cayinin orta axininda yerlesmekle qerbden serqe 25 30 kilometr mesafede uzanir Mugan duzunun bir hissesi Cenubi Azerbaycan erazisine daxil olmaqla qerbe dogru 200 metre qeder yukselir Cenubi Azerbaycan relyefinde tebietin yaratdigi evezsiz abidelerden biri de vulkan menseli Savalan dagidir Tebii ehtiyatlari RedakteAzerbaycan erazisinde dagliq relyef seraitinde genis yayilmis surusmeler ucqunlar seller ve vaxtasiri bas veren zelzeleler yasayis menteqelerini dagidir teserrufata ciddi ziyan vurur ve insan telefatina sebeb olur Azerbaycan erazisi mezo kaynozoyun cokme vulkanogen ve intruziv suxurlarindan yaranmisdir Azerbaycan erazisi Alp qirisiqliq zonasina aid olub tektonik cehetden olduqca fealdir Bu ozunu ilk novbede guclu zelzelelerde 9 bal buruze verir Azerbaycan erazisi yeralti faydali qazintilarla zengindir Bu torpaq en qedim zamanlardan ozunun faydali qazintilari ile ilk novbede nefti ve qazi ile sohret tapmisdir Demir maqnezium titan maqnetitli qumdasi xrom mis polimetallar kobalt mergmus molibden Islandiya spati dag bulluru kvars kukurd kolcedani kukurd barit alunit andaluzit bitum das duz ve s kimi filiz ve qeyri filiz faydali qazintilar bu torpagin servetidir Tikinti ucun yararli odadavamli abraziv ve diger tebii servetler Azerbaycan erazisinde genis yayilib Azerbaycanda olan mineral bulaqlar oz kimyevi terkibine gore on bir tipe bolunur Buraya hidrokarbonatli hidrokarbonatli xloridli hidrokarbonatli xloridli sulfatli hidrokarbonatli sulfatli xloridli sulfatli xloridli ve basqa kimyevi terkibli mineral bulaqlar daxildir Su ehtiyatlari Redakte Azerbaycan erazisinde icmeye yararli sular mehdud ehtiyatlara malik olmaqla qeyri beraber paylanmisdir Hazirda olkenin yerustu su ehtiyatlari 30 31 kubkilometr teskil edir quraq illerde ise bu ehtiyat 20 3 kubkilometre qeder azalir Yerustu su ehtiyatlarinin menbelerini caylar goller su anbarlari ve buzlaqlar teskil edir Olkemizin sirin su ehtiyatlarinin 70 72 faizi olke hududlarindan kenarda formalasir Azerbaycanin yerustu su ehtiyatlarinin 19 20 6 kubkilometri transserhed caylarin 9 5 10 kubkilometri ise yerli cay aximi hesabina formalasir Samur cayi istisna olmaqla birbasa Xezer denizine tokulen caylarin illik su ehtiyati 2 2 2 5 kubkilometr teskil edir ki bunun da 1 1 1 kubkilometri Boyuk Qafqazin simal serq yamacindan 1 2 1 4 kubkilometri Lenkeran tebii vilayetinden axan caylarin payina dusur Kur cayinin hovzesine daxil olan sag ve sol qollarin umumi su ehtiyati ise 7 5 7 8 kubkilometr teskil edir Respublikanin esas su arteriyalari olan Kur ve Araz caylari olke erazisine daxil olana qeder muxtelif kimyevi element ve birlesmelerle uzvi maddelerle cirklenmeye meruz qalir Serhed xetlerinde bu caylarin sularinda neft mehsullari fenollar mis bismut titan manqan ve diger elementler yol verilen qatiliq heddinden artiqdir Ermenistan erazisinden Azerbaycana daxil olan Araz cayinda cirklenme derecesi diger caylardan daha coxdur Cay sulari respublika erazisinde de muxtelif menseli cirklenmelere meruz qalir Respublika erazisindeki irili xirdali 8359 caydan yalniz 171 nin uzunlugu 25 kilometrden artiqdir 327 cayin uzunlugu 25 kilometrden 7861 cayin uzunlugu ise 10 kilometrden azdir Hesablamalara gore Azerbaycanda cay sebekesinin orta sixligi 0 39 kubkilometr teskil edir Cay sebekesinin en boyuk sixligi Lenkeran 0 84 kilometr kvadratkilometr en az sixligi ise Ceyrancol ve Abseron Qobustan 0 20 kilometr kvadratkilometr bolgelerinin payina dusur Tebii seraitde respublikada cay sulari sirin sulu olmaqla umumi minerallasma derecesi 0 3 0 5 qram litr seviyyesindedir Cay sularinin kimyevi terkibinde hidrokarbonat ve kalsium ionlari ustunluk teskil edir Ceyrancol ve Abseron Qobustan caylarinin sulari ise 0 5 1 5 qram litr ve daha cox minerallasma derecesi ile sulfatli natriumlu kimyevi terkibe malikdir Su anbarlari Azerbaycanda caylarin yerustu axini hidroloji ilden ve movsumlerden asili olaraq keskin deyisir Bu deyiskenlikden asililigi azaltmaq ve il erzinde istifade oluna bilecek etibarli su menbelerine malik olmaq meqsedi ile bir sira caylarin uzerinde su anbarlari yaradilib Respublikamizda 140 a qeder su anbari var Bunlarin en boyukleri Kur cayi uzerindeki Mingecevir hecmi 16 milyard kubmetr Semkir hecmi 2 6 milyard kubmetr Araz cayi uzerindeki Araz hecmi 1 3 milyard kubmetr Terter cayi uzerindeki Serseng hecmi 0 5 milyard kubmetr su anbarlaridir Su anbarlarinin umumi sahesi 87 min hektar suyunun hecmi ise 22 kubkilometre yaxindir Goller Azerbaycan erazisinde umumi sahesi 394 kvadratkilometr olan 450 ye yaxin gol movcuddur ki bunlardan da 200 e yaxini yay aylarinda quruyur Gollerin umumi su ehtiyati 0 9 kubkilometre sirinsulu gollerin ehtiyati ise 0 03 0 05 kubkilometre yaxindir Buzlaqlar Azerbaycan erazisinde buzlaqlar esasen Boyuk Qafqaz daglarinin Bas Suayricinda ve Yan Silsilede mutleq yuksekliyi 3600 4000 metrden artiq olan erazilerde formalasib Son 70 ilde dag zirvelerindeki buzlaqlarin sahesi xeyli azalib Hazirda buzlaqlarin sahesi teqriben 6 6 kvadratkilometr su ehtiyati ise 0 08 kubkilometr teskil edir Buzlaqlar Bazarduzu zirvesinde 3 6 kvadratkilometr Bazaryurdda 1 kvadratkilometr Tufandagda 0 5 kvadratkilometr Sahdagda ise 1 1 kvadratkilometr saheni ehate edir Kicik Qafqazda yalniz Qapiciq daginda sahesi 0 15 kvadratkilometr olan buzlaq movcuddur Buzlaqlar caylarin qidalanmasinda ve illik su ehtiyatlarinin tenzimlenmesinde muhum rol oynayir Yeralti sular Respublikanin istifadeye yararli yeralti sularinin illik istismar ehtiyatlari 9 milyard kubmetre yaxindir Yeralti sularin esas ehtiyatlari Samur Deveci Seki Zaqatala Gence Qazax Mil Qarabag Cebrayil Naxcivan dageteyi duzenliklerinde toplanib Bu ehtiyatlarin 60 e yaxini Samur Deveci Seki Zaqatala ve Gence Qazax dageteyi duzenliklerinin erazisinde yerlesir Geoloji kesilisde yuksek sukeciricilik xususiyyetlerine malik caqil cinqil ve qumlu suxurlarin ustunluk teskil etmesi cay sebekesinin yaxsi inkisaf etmesi yagintilarin coxlugu bu erazilerde yeralti sularin qidalanmasi ucun elverisli serait yaradir Dageteyi bolgeler icerisinde Ceyrancol ve Acinohur duzenlikleri yeralti sularin ehtiyatlarinin cox mehdudlugu ve nisbeten yuksek minerallasma dereceleri ile seciyyelenir Samaxi Qobustan erazisi bir qeder musbet seraitle ferqlenir Boyuk ve Kicik Qafqazin Talisin dagliq hisselerinde yuksek keyfiyyetli yeralti sular esasen tektonik catlarla elaqeli olaraq bulaqlar seklinde tezahur edir Yamaclarin eteklerinde derelerde rast gelinen bulaqlarin serfi adeten 5 10 litr saniye arasinda deyisir Dag caylarinin yataqalti suxurlarinda gundelik serfi 40 60 min kubmetr olan yeralti sular da genis yayilmisdir Olke erazisinde su ehtiyatlarinin mehdudluguna ve sirin su ehtiyatlarinin hecmine gore Cenubi Qafqazin en kasib olkesi olmasina baxmayaraq Azerbaycan adambasina dusen suyun miqdarina gore dunyanin bir cox olkelerinden irelidedir Landsaft tipleri RedakteDagliq landsaftlari 1 Yuksek dagligin nival ve qismen nival buzlaq landsafti Esasen Boyuk Qafqazin Bas Qafqaz silsilesi Yan silsile qismen Kicik Qafqazin Murovdag Zengezur silsileleri Qarabag vulkanik yaylasi ve s teqriben 3000 m den yuksekde yerlesen sahelerini ehate edir Daglar struktur denudasion nival buzlaq ve erozion buzlaq menselidir Yura ve Tabasirin terrigen karbonatli vulkanogen vulkanogen cokme suxurlarindan teskil olunmusdur Sethi cox yerde cilpaq qayaliq ve cinqilliqdir Relyefi intensiv parcalanmisdir Qravitasiya denudasiya prosesleri seciyyevidir Kar teknevan dere troq moren buzlaq relyefi formalari yayilmisdir Dagliq tundra iqlimine malikdir Orta temperatur yanvarda 15 C den 8 5 C ye dek iyulda 4 9 C dir Illik yaginti 800 1200 mm dir Boyuk Qafqazda Bazarduzu Bazaryurd Tufan ve Sahdag zirvelerinde 3800 3900 m den yuksekde umumi sahesi teqriben 6 km olan buzlaqlar var Torpaq ortuyu inkisaf etmemisdir Cox seyrek qayaliq cinqilliq bitkilerine yuksek dagliq dirnaqlilarina qaya kecisi Azerbaycanda Dagistan turu bezi qus ve gemirici novlerine rast gelinir Boyuk Qafqazin Qusar Qudyal Eyricay ve s caylari buradan baslanir Turizm ve alpinizm meqsedile istifade edilir 2 Yuksek dagligin alp subalp ve cemen col landsafti Boyuk Qafqazda Bas Qafqaz silsilesi Yan silsile ve Kicik Qafqazda Sahdag Murovdag Zangezur ve s silsileler Qarabag yaylasi 2000 2200 m den 3000 m edek hundurlukleri ehate edir Yura ve Tabasirin esasen karbonatli terrigen vulkanogen tufagen cokuntulerinden teskil olunmusdur Siddetli parcalanmis relyefe malikdir Daglar denudasion struktur menselidir Burada vaxtasiri guclu seller yaranir Sel ocaqlari esasen qayaliq ve dag cemenlikleri sahesinde yerlesir Cay dereleri esasen bu landsaft sahesinde formalasmaga baslayir Iqlimi soyuqdur Orta temperatur yanvarda 120C den 70C yedek iyulda 8 17 C dir Illik yaginti Boyuk Qafqazin cenub yamacinda 1400 1600 mm qalan sahelerde 900 mm edekdir Esasen cimli dag cemen torpaqlari yayilmisdir Dagistan turu qarapaca bezoar kecisi gemiriciler qarsicani dagsicani kor kostebek Qafqaz ulari Qafqaz tetrasi kerkez qaya kertenkelesi ve s meskunlasmsdir Alp subalp cemenleri ve cemen col yarimtiplerine bolunur Alp cemenleri 2400 2500 m den yuksekde yerlesir Bitkilerin boyu cox qisa novleri azdir Alp cemenlerinden asagida 2000 2200 m den 2400 2500 m edek hundurlukde subalp cemenleri zolagi uzanir Subalp cemenleri nov etibarile zengin olan hundurboylu esasen cox hissesini yem otlari teskil eden coxillik bitkilerden ibaretdir Kicik Qafqazin subalp ve alp cemenleri Boyuk Qafqazdakindan bir qeder kserofitliyi ile ferqlenir Cemen col landsaft yarimtipi Zengezur silsilesinde ve Qarabag yaylasinda inkisaf etmisdir Alp cemenlerinden yay otlagi subalp cemenlerinden ise hem yay otlagi hem de bicenek kimi istifade edilir Ariciligin inkisafi ucun elverisli sahedir 3 Orta dagligin enliyarpaqli mese ve meseden sonraki cemen kol landsafti Bu landsaft respublikanin dagliq landsaft zonalari arasinda daha genis yer tutur Boyuk Qafqaz Kicik Qafqaz Naxcivan MR in sahesi istisna olmaqla ve Talis daglarinin yamaclannda teqriben 1200 m den 1800 m e bezi yerlerde 2000 2200 m edek hundurlukleri ehate edir Yura ve Tabasirin ehengdasi qumdasi gilli sistlerinden Ucuncu Dovrun gillicelerinden qumlarindan vulkanogen cokme suxurlarindan teskil olunmusdur Erazi siddetli parcalanmis relyefe malikdir Daglar esasen denudasion struktur menselidir Dag ucqunlari ve surusmeler genis yayilmisdir Seller esasen tranzit xarakterlidir Dik yamacli dar ve derin dereler seciyyevidir Iqlimi soyuq ve mulayim istidir Orta temperatur yanvarda 6 C den 2 C yedek iyulda 13 190C illik yaginti 600 1300 mm dir Qonur dag mese cokuntulu karbonatli dag mese tipik ve yuyulmus dag mese torpaqlari Talis daglarinda podzollasmis torpaqlar ve dag sari torpaqlar yayilmsdir Meselerin cox hissesinde xususile 1400 1600 m hundurlukde serq fistigi yuxari hisselerde ise Serq palidi bezi yerlerde tozagaci ve agcaqayin agaclari ustunluk teskil edir Daha yuxarilarda meseler seyrelerek subalp cemenleri landsaftina kecir Mese landsaftinin yuxari hissesinde rutubetseven asagi hissesinde ise quraqligadavamli agac novleri yayilmisdir Atmosfer yagintilarinin movsumler uzre beraber paylanmamasi orta dagliqda meselerin inkisafinin ve onlarin yayilma derecesinin muxtelifliyine sebeb olmusdur Mesenin intensiv qirilmasi cemen ve esasen meseden sonraki kollarla qarisiq muxtelif ot bitkileri ile evez olunmasina serait yaratmisdir Bu landsaft heyvanlarla xususile dirnaqlilar ve qus novleri ile zengindir Maral cuyur coldonuzu boz ayi muxtelif nov dele ve s yayilmisdir Bir cox agac novleri mese ve agac emali senayesi ucun xammaldir Yabani meyve yigilir 4 Orta dagligin dag kserofit landsafti Naxcivan MR de Zengezur ve Dereleyez silsilelerinde qismen Talis daglarinda Talis ve Pesteser silsilelerinin qerb ve cenub qerb hisselerinde inkisaf etmisdir Baslica olaraq Paleogenin vulkanogen vulkanogen cokme suxurlari uzerinde yaranmisdir Naxcivan MR de teqriben 1100 m den 2000 m edek Talis d rinda dagarasi cokekliklerde 1300m den 1900 m edek hundurlukleri ehate edir Naxcivan MR de soyuq iqlim Talis daglarinda yarimsehra ve quru col iqlimi hakimdir Orta temperatur yanvarda 5 C den 4 Cyedek iyulda 18 C den 25 C yedekdir illik yaginti Naxcivan MR de 400 500 mm Talis daglarinda 300 400 mm edekdir Her iki erazide yayin quraq kecmesi kserofit landsaftin emele gelmesine sebeb olmusdur Dag sabalidi ve qehveyi dag mese torpaqlari yayilmisdir Bitkisi dagkserofit friqanoid tiplidir geven tistis ve s Canavar tulku dovsan dasliq delesi muxtelif nov sican ular boz keklik ve s seciyyevidir Heyvandarliq ekincilik bagciliq ve ariciliq inkisaf etmisdir 5 Alcaq dagligin col qismen mese col landsafti Boyuk Qafqazin cenub yamaclarinda Kicik Qafqazin kenar hisselerinde Talisda Burovar silsilesinin simali qerbinde esasen Celilabad rayonu erazisinde 100 150 m den 1000 m edek hundurlukleri ehate edir Tabasir Kicik Qafqaz ve Neogenin Boyuk Qafqaz deniz karbonatli terrigen kontinental alluvial cokuntulerinden teskil olunmusdur Relyefi struktur erozion ve arid denudasion struktur menselidir Sethi guclu ve orta derecede parcalanmisdir Iqlimi mulayim istidir Orta temperatur yanvarda 3 C den 2 C yedek iyulda 19 C den 24 C yedekdir Illik yaginti 400 600 mm dir Dag tund sabalidi dag boz qehveyi qehveyi dag mese torpaqlari yayilmisdir Bu landsaft ucun dasdayan yovsan dasdayan ve yovsan daraqotu kimi col ve yarimcol bitkileri seciyyevidir Canavar tulku dovsan colsicani keklik ve s var Qis otlagi kimi istifade edilir 6 Alcaq dagligin yarimsehra landsafti Qobustanda Ceyrancolde Bozdag Gence Bozdagi silsilesinde Acinohur colu ve onun etrafinda 50 100 m den 1000 m edek hundurlukleri ehate edir Neogenin deniz ve kontinental cokuntulerinden teskil olunmusdur Mulayim isti yanmsehra ve quru col iqlimine malikdir Orta temperaturr yanvarda 3 C den 1 C yedek iyulda 19 C den 26 C yedekdir Illik yaginti 200 400 mm dir Qehveyi aciq qehveyi boz qonur torpaqlarda yarimsehra bitkileri ustunluk teskil edir Qis otlagidir 7 Dag eteklerinin enliyarpaqli mese landsafti Boyuk Qafqazin cenub serq hissesinin simal yamacinda ve Talis daglarinin alcaq dagliq hisselerinde inkisaf etmisdir 100 300 m edek hundurlukleri ehale edir Esasen Kaynozoyun ehengdasi gil qumlu gilli cokuntulerinden caqil daslarindan teskil olunmusdur Relyefi Qusar maili duzenliyi hissesinde akkumulyativ denudasion Deveci rayonu sahesinde struktur erozion Talis zonasinda denudasion struktur menselidir Iqlimi mulayim istidir Orta temperatur yanvarda 3 C den 2 C yedek Iyulda 18 C den 26 C yedekdir Illik yaginti Boyuk Qafqaz hissesinde 600 mm e Talis zonasinda 1900 mm e qederdir Karbonatli ve tipik qehveyi dag mese Talis zonasinda podzollasmis dag sari torpaqlar genis yayilmisdir Meselerin nov terkibi cox muxtelifdir Boyuk Qafqaz hissesinde palid ve veles Talis zonasinda Hirkan tipli relikt novler demiragac sabalidyarpaq palid azat ve s ustunluk teskil edir Cuyur coldonuzu dele oxlu kirpi suleysin qirqovul keklik ve s var Mese olmayan saheler heyvandarliqda ve bitkicilikde istifade olunur 8 On dagligin kserofit ve col landsafti Bu landsaft tipi Qusar maili duzenliyinin serqinde Ceyrancol ve Acinohur on dagliginin cenub kenarinda ve s erazilerde inkisaf etmisdir 100 m den 1100 m e qeder hund leri ehate edir Neogenin deniz karbonatli terrigen kontinental alluvial cokuntulerinden teskil olunmusdur Daglar arid denudasion struktur menselidir Bedlend yarganqobu sebekesi gil karsti inkisaf etmisdir Iqlimi mulayim istidir Her iki saheda yay quraq kecir Orta temp r yanvarda 2 C den 0 C yedek iyulda 19 C den 23 C yedekdir Illik yaginti 500 600 mm dir Dag sabalidi dag boz qehveyi boz qonur ve s torpaqlar yayilmisdir Bitkileri yarimsehra tiplidir ardic saqqizagaci qara tikan kollari ve s Canavar tulku dovsan colsicani keklik turac ve s var Relyefi elverisli olan sahelerde bagciliq inkisaf etmisdir Duzenlik landsaftlari 9 Ovaliq duzenliklerin mese cemen landsafti Qanix Eyricay cokekliyinde Lenkeran ovaliginin cenub Samur Deveci ovaliginin simali qerb hissesinde Sollar duzu deniz sahillerinde 27 m den 200 m edek hundurlukleri ehate edir Antropogenin alluvial proluvial deniz kenari hisselerde ise Holosenin deniz cokuntulerinden teskil olunmusdur Iqlimi Sollar duzunde mulayimisti yarimsehra ve quru col qalan yerlerde mulayim istidir Orta temperatur yanvarda 2 C den 5 C yedek iyulda 20 C den 26 C yedekdir Illik yaginti Sollar duzunde 300 400 mm QanixEyricay cokekliyinde 600 900 mm Lenkeran ovaliginin cenub qerbinde 1400 mm e qederdir Qrunt sulari sethe yaxindir Sollar duzunde alluvial cemen mese Qanix Eyricay cokekliyinde alluvial cemen ve alluvial cemen mese torpaqlari Lenkeran ovaliginda ise podzollu ve qleylipodzollu sari torpaqlar yayilmisdir Meselerin nov terkibi muxtelifdir Qanix Eyricay cokekliyi ve Samur Deveci ovaligi meselerinde palid veles qaragac yalanqoz ve s Lenkeran ovaliginda ise sabalidyarpaq palid demiragac azat ve diger agac novleri ustunluk teskil edir Coldonuzu canavar oxlu kirpi suleysin qirqovul ve s var Tutunculuk meyvecilik terevezcilik ve s inkisaf etmisdir Lenkeran ovaliginda subtropik bitkiler cay sitrus bitkileri becerilir 10 Duzenliklerin quru col landsafti Gence Qazax duzenliyini Sirvan duzunun simal Mil ve Qarabag duzlerinin alcaq dagliga qovusdugu cenub hisselerini getirme konuslarini konuslararasi cokeklikleri terraslari ve alluvial proluvial duzenlikleri ehate edir Mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimine malikdir Orta temperatur yanvarda 2 C den 10C yedek iyulda 25 C den 27 C yedekdir Illik yaginti 400 mm e yaxindir Cemen boz qonur sorlasmis boz ve aciq sabalidi torpaqlar yayilmisdir Esas bitki qruplari yovsan dasdayan yovsan daraqotudan ibaretdir Canavar tulku muxtelif qumsicani qirqovul keklik turac ve s var Suvarma ekinciliyi inkisaf etmisdir Qis otlagidir 11 Ovaliqlarin ve dagarasi duzen1iklerin yarimsehra landsafti Azerbaycan Respublikasindaki bu landsaft zonasi en genis saheye malikdir erazinin teqriben 25 i Kur Araz ovaliginin cox hissesini Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerini Abseron yarimadasini ve Samur Deveci ovaliginin cenub serq yarisini ehate edir Hundurluk 27 m den Xezer denizi sahilinde 600 1000 m e Naxcivan MR de qederdir Antropogenin alluvial proluvial Holosenin alluvial proluvial deluvial cokuntulerinden teskil olunmusdur Mulayim isti yarimsehra ve quru col iqlimine Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerinde ise soyuq yarimsehra ve quru col iqlimine malikdir Her iki sahede yay quraq kecir Orta temperatur yanvarda 1 4 C Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerinde 4 C den 2 C yedek iyulda muvafiq olaraq 21 C den 27 C ve 23 Cden 280C yedekdir Illik yaginti 130 mm dm 300 mm e qederdir Boz cemen boz boz qonur ve s torpaqlar yayilmisdir Yovsanli kengizli yovsanli soranotulu gevenli yarimsehra bitkileri ustundur Bu landsaft tipi daxilinde cemen bataqliq Kur cayi yatagi boyundaki calalarda qrunt sularinin sethe cixdigi yerlerde axmazlarda ve s soraket okean seviyyesinden alcaqda yerlesen sahelerde landsaft yarimtipleri de ayrilir Ceyran canavar tulku boz dovsan muxtelif qumsicani qirqovul turac keklik ve s var Erazi Antropogen tesirlere meruz qalmisdir cox hissesi sumlanmisdir Pambiqciliq uzumculuk bagciliq heyvandarliq inkisaf etmisdir Azerbaycan Respublikasinda tebii landsaftlarin yuksekliye gore deyisilmesinde Boyuk ve Kicik Qafqaz Talis Lenkeran Naxcivan MR landsaft strukturu qruplari ayrilir Boyuk ve Kicik Qafqazin landsaft struklurunda alcaq dagliqdan yuksek dagliga dogru yarimsehra dag colleri dag meseleri dag cemenleri ve nival landsaft qursaqlari bir birini evez edir Bunlardan ferqli olaraq Talisda landsaft inversiyasi bas verir alcaq dagligin mese landsafti yuksekliye dogru dag kserofit landsaftina kecir Duzenliklerin mese cemen landsaft strukturunda iqlimin quraq kecmesi esas rol oynayir Naxcivan MR in Arazboyu duzenliklerinin yarimsehra ve orta dagliq hissesinde quru col yuksek dagliq hissesinde dar zonada dag cemenleri ondan yuksekde ise nival qursaq yerlesir Iqlimi RedakteAzerbaycan dunyadaki 11 iqlim qursagindan 9 u ozunde cemleyen ve bu sebebden olduqca zengin tebiete malik olan olkedir Azerbaycan Respublikasinin iqlimi Kur Araz ovaliginin merkez ve serq hisselerinde Qobustanda Abseron yarimadasinda ve Samur Deveci ovaliginda yayi quraq kecen mulayim isti yarimsehra ve qurucol bozqir ve ya step iqlimine malikdir Eyni iqlim tipi Talis silsilesinin simal yamaci boyu da musahide edilir Qisi quraq kecen mulayim iqlim yarimsehra ve quru col iqlimi Kur Araz ovaliginin Agdas Qarqarcayin asagi axini istiqametinden qerbe uzanan Qarabag duzunun bir qismini Gence Qazax duzunu Boz dagi Ceyrancolu ve Acinohur ondagligin cenub qerbdeki ucqar hissesini ehate edir Yuxarida adlari cekilen her iki iqlim daxilinde qarli gunlerin sayi 20 gune qeder oldugundan ve hemin muddetde qarin qalinligi 10 santimetrden artiq olmadigindan bu eraziler yuksek mehsuldarliga malik olan qis otlaqlaridir Bu erazide iyulun orta ayliq temperaturu 27 C den yuksek oldugundan pambiqciliq bagciliq uzumculuk taxilciliq genis yer tutur Kicik Qafqazin dageteyi ve qismen orta dagliq hissesinde elece de Acinohur ondagliginda ve Qanix Eyricay cokekliyi daxilinde qisi quraq kecen mulayim isti iqlim movcuddur Kicik Qafqazin ve elece de cenub serqi Qafqazin simal yamacinin orta dagliq erazisinde qisi quraq kecen soyuq iqlim hokm surur Boyuk Qafqazin cenub yamacinin alcaq hissesi ucun yagintisi demek olar ki beraber paylanmis mulayim isti orta dagliq erazi ucun ise qisi rutubetli kecen soyuq iqlim movcuddur Talis daglarinda ve Lenkeran ovaliginda esasen yayi quraq kecen mulayim isti iqlim vardir Azerbaycanda rutubetli subtropik bitkiler cay limon portagal feyxoa ve s bu iqlim tipinin ehate etdiyi Lenkeran ovaligi ve ona qovusan alcaq dagliq erazinin serq yamacinda genis yayilmisdir Talis daglarinin alcaq dagligi ile orta dagligin qovusdugu dar bir zolaqda yagintisi demek olar ki beraber paylanmis mulayim isti iqlim yaranmisdir Naxcivan MR in ve Cenubi Azerbaycanin dagarasi cokekliklerinde yayi quraq kecen soyuq yarimsehra ve qurucol iqlimi hakimdir Kontinental iqlime malik olan bu iqlim tipi daxilinde illik mutleq minimum temperatur 32 C illik mutleq maksimum temperatur ise 44 C olur Her iki erazinin orta ve yuksek dagliq hissesinde yayi quraq kecen soyuq iqlim tipi movcuddur Bu iqlim seraitinde ister Naxcivan MR isterse de Cenubi Azerbaycan erazisinde mese ortuyu cox mehdud yaranmis ve esasen yox derecesindedir Dag yamaclarinin meseden mehrum olmasi ariddenudasiya proseslerinin guclenmesine eroziyanin intensiv getmesine sellerin tez tez bas vermesine sebeb olur Bu iqlim tipine daxil olan erazilerde yay otlaqlari az mehsuldardir Azerbaycanin mutleq yuksekliyi 2600 2800 metrden artiq olan yuksek dagliq erazileri ucun soyuq ve tundra tipli iqlim xasdir Bele iqlimi olan erazilerde qismen daimi buzlaqlar ve yayda erimeyen qar talalari musahide edilir Azerbaycanin en iri caylari Kur ve Arazdir Umumiyyetle Azerbaycan caylari dag caylaridir Onlar esasen ilin soyuq yarisi coxsulu isti yarisi ise azsulu olur Bu da qismen quraq iqlime malik olan dagarasi cokekliklerde dag eteklerinde duzenlik ve ovaliqlarda suvarma ekinciliyi ucun ciddi manee toredir Buna gore de tarixen en intensiv ekincilik ve bagciliq cay dereleri cay yataqlari boyu ve caylarin dagliq erazilerden duzenliye qovusdugu zolaqlarda yaranmisdi Golleri RedakteAtmosfer yagintilarinin miqdarinin paylanma derecesinden ve sethe cixan yeralti sularin hecminden asili olaraq Azerbaycanda aximin paylanmasi muxtelifdir Azerbaycan Respublikasinin orta ve yuksek dagliq hisseleri axin zonasina 35 l san kv km aiddir Cenubi Azerbaycanin eyni yuksekliyi olan daglarinin erazisi ise orta axin zonasina 25 5 l san kv km daxildir Alcaq dagliq duzenlik ve daglararasi cokekliklerde ise zeif axim 5 1 l san kv km bezen ondan da az ustunluk teskil edir Atmosfer yagintilari erazi uzre beraber paylanmamisdir Eger Azerbaycan Respublikasinin Astara rayonunda illik yagintinin miqdari 1800 mm den artiqdirsa1 Qobustanin cenub serq hissesinde illik yagintilarin miqdari 150 mm dir Mulayim iqlim qursagin orta illik yagintilarinin miqdari 200 mm den az olan erazilerinde tipik sehra 200 400 mm olan erazilerinde tipik yarimsehra 400 500 mm olan erazilerinde ise rutubetli dag colleri ve alcaq dagliq arid meseleri inkisaf etmisdir Illik yagintinin 600 1400 mm e catdigi erazilerde mese ortuyu vardir Yuksek dagliq cemenliklerinde orta illik yagintilarin miqdari 600 mm den 900 mm e qederdir Elverisli relyef seraiti olan dagliq erazilerde yagan sidirgi yagis guclu sellerin yaranmasina sebeb olur Azerbaycan erazisinde ilin isti yarisinda dusen dolu esen isti quru kulekler qara yel ve ag yel quraqliq teserrufata boyuk ziyan vurur Azerbaycan Respublikasinin en iri caylari Kur Araz Samur Terter Naxcivancay ve basqalaridir Cenubi Azerbaycanda Qarasu Hacilar Serderirud Qazancay Agcay Zerrinerud Zulacay Nazlicay ve basqa caylar vardir Azerbaycanin caylari ilin soyuq aylarinda esasen yagis ve qrunt sulari ilin isti vaxtlarinda ise qrunt yagis ve qar sulari ile qidalanir Urmiya golunun sahesi 5900 kvadrat kilometr onun sutoplayici hovzesinin umumi sahesi ise 50 min kvadrat kilometrdir Golun seviyyesi 125 m mutleq yukseklikdedir Onun uzunlugu 140 km maksimal eni 40 kilometrdir Golun derinliyi simal hissede 6 m e cenubda ise 15 m e catir Payiz ve yaz fesillerinde yagislarin yagmasi ile elaqedar olaraq onun seviyyesi qalxir yayda ise eksine su sethinden intensiv buxarlanmanin getmesi sayesinde keskin enir Hovze yuksek minerallasmaya 220 0 00 malikdir Lakin golde xercengebenzer canlilar vardir Torpaqlari ve bitki alemi RedakteYuksek dagliq erazilerde dag cemen torpaqlari inkisaf etmisdir Dagliq tundra iqlimi seraitinde 5000 m den yukseklikde dag cemen torflu torpaqlar formalasir Sira daglarin suayirici sahesi boyunca yay otlaqlari kimi istifade edilen dag cemenlikleri genis saheni tutur 1 1959 cu ilde Astara rayonunun Gegiran menteqesinde yagintinin miqdari 2767 mm e catmisdi Azerbaycanin dag meseleri altinda dag mese torpaqlari yuksek qelevili torpaq tipleri inkisaf etmisdir Lenkeran daglarinin Xezer denizine dogru istiqametlenmis cenub serq yamaclarinda dag sari yuxa ve podzollu torpaqlar genis sahe tutur Cenubi Azerbaycanin torpaq ortuyu arid iqlim ve keskin parcalanmis relyef seraitinde formalasmisdir Alcaq dagliq erazilerde tipik ve aciq sari ekser hallarda skeletli torpaqlar emele gelmisdir Tipik boz torpaqlar yuksek dagarasi cokekliklerin alluvial proluvial menseli cokuntuleri uzerinde yayilmisdir Cenubi Azerbaycanda qehveyi torpaqlar genis erazini ortur Maqmatik vulkanlarin puskurmesi neticesinde yaranan effuziv ve intruziv suxurlar uzerinde emele gelmis torpaqlar mikroelementlerle zengin olduqlarindan onlarin mehsuldarligi yuksek olur Qarabag vulkanik yaylasini Savalan ve Sehend daglarinin yamaclarini buna misal cekmek olar Iqlim seraitinin kontinentalvari ve quraq kecmesile elaqedar Cenubi Azerbaycandaki dag yamaclarinda seyrek kserofit kolluqlari ve yarimkol friqonoid bitkileri genis sahe tutur Dagarasi Cokekliklerde ve maili duzenliklerde quru col ve yarimsehra bitkileri inkisaf etmisdir Qotur Musalan dag silsilesinin serq yamaclarinda enliyarpaqli meseler bozqir ve friqonoid bitkilerinden ibaret kolluqlar yayilmisdir Xezer denizinin sahili boyu Ucuncu dovrun demiragaci sabalidyarpaq palid dzelkva ve bu kimi relikt bitkilerinden ibaret subtropik meseler inkisaf etmisdir Azerbaycan erazisinde muxtelif yukseklik diapazonlarinda yaranmis murekkeb tebii serait ayri ayri tebii cografi komponentler arasinda bas veren qarsiliqli elaqe ve tesir neticesinde on bir landsaft tipi ve yarimtipi yaranmisdir Dagliq erazilerde siddetli parcalanmis yuksek dagligin subnival qismen nival buzlaq yuksek dagligin cemenlik landsafti vardir Orta dagligin enliyarpaqli mese ve meseden sonraki cemen col orta dagligin dag kserofit friqonoid landsaftlari movcuddur Dag eteklerinin enliyarpaqli mese alcaq dagligin kserofit quru col ve arid mese col ve yarimsehra landsaftlari genis saheni ehate edir Duzenlik erazilerde ovaliq ve duzenliklerin mese cemen quru col ve yarimsehra landsaftlari inkisaf etmisdir Heyvanlar alemi ve qoruqlari RedakteYuksek dagligin qayaliq hisselerinde bezoar kecileri muflonlar meskunlasib Dag mese qursaginda dasliq delesi mese delesi ayi vasaq mese pisiyi bezen bebir muflon dag qoyunu cuyur col donuzu qaban tetra qusu goyercin ular ve b vardir Yarimsehra seraitinde qirmiziquyruq sican oxlu kirpi nutriya gurze turac keklik koceri quslar ve bir cox basqa heyvanlar yasayir Azerbaycanin daimi ve muveqqeti qoruqlarinda nadir heyvan novleri ceyran bezoar kecisi muflon cuyur elik xalli maral sayqak maral kovker ve b relikt ve endemik mese bitkileri elece de landsaft kompleksleri muhafize olunur Bu qoruqlara Qizilagac Zaqatala Goygol Besitcay Sirvan Qarayazi Pirqulu Turyancay Hirkan ve basqa qoruqlar aiddir Menbe Redakte Azerbaycan tarixi Yeddi cildde I cild Baki Elm 1998 Mesul redaktor Akademik Iqrar EliyevHemcinin bax RedakteAzerbaycan tebieti Azerbaycanin iqlimi Azerbaycan cografiyasi ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycan cografiyasi amp oldid 6026259, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

    ne axtarsan burda

    en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

    Azrbaycanın cografiyası

    Azərbaycan haqqında ilk yazılı məlumat b. e. ə. I əsrdə yaşamış, yunan alimi Strabonun «Coğrafiya» kitabında verilib. O bu əsərdə Kürboyu düzənliklərin Babil və Həbəş düzlərindən daha məhsuldar olduğunu vurğulayır.
    II əsrdə yaşamış Ptolomey Albaniyadakı 29 şəhərin coğrafi koordinatlarını göstərir.
    XV coğrafiyaçısı O.Bakuvi Dünyanı 7 iqlimə bölmüş, Azərbaycanı 4 və 5-ci iqlimə aid etmişdir.
    Azərbaycanın Böyük Ipək yolu üzərində olması, Qərblə Şərqin qovşağında yerləşməsi, zəngin təbiəti ona daim maraq yaratmışdır.

    Azərbaycan subtropik və mülayim iqlim qurşaqlarının qovuşduğu ərazidə yerləşib. Azərbaycanın iqliminin mürəkkəb olmasına səbəb:
    1. Coğrafi enlik;
    2. Günəş radiasiyası;
    3. Mürəkkəb relyef;
    4. Müxtəlif mənşəli hava kütlələrinin Azərbaycana təsiri və s.
    Böyük Qafqaz şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin, Kiçik Qafqaz cənubdan gələn isti və quru küləklərin, Xəzər dənizi, şərqdən gələn quru və tozlu küləklərin Azərbaycana daxil olmasına mane olur.
    Azərbaycanla eyni coğrafi enlikdə yerləşən Pireney, Appenin, Kiçik Asiya yarımadalarında yerləşən Ispaniya, Italiya, Türkiyə dövlətlərinin iqlimi Azərbaycana oxşayır.

    Azərbaycandakı coğrafi obyektlərin hündürlüyü Baltik dənizinin səviyyəsindən ölçülür. Azərbaycanda orta hündürlük 657 m, maksimum hündürlük 4466 m (Bazardüzü), minimum hündürlük — 27 m-dir (Xəzərin sahilləri). Relyef amplitudası 4466 +(-27) = 4493 m. Ərazinin 60%-i dağlıqdır. Azəraycanın ən mühüm geomorfoloji vahidləri: Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış dağları və Kür-Araz ovalığıdır.

    Azərbaycanda torpaq örtüyünün müxtəlif olmasına əsas səbəb relyef və iqlim şəraitinin müxtəlifliyidir. Hümusun miqdarı nə qədər çox olarsa, torpağın rəngi bir o qədər münbit olar. Ən çox hümus qara torpaqdadır (10-12%). Qəhvəyi və qonur dağ-meşə torpaqlarında 5-10%, şabalıdı torpaqlarda 4-6%, boz-qonur və boz torpaqlarda 2-3%-dır. Azərbaycanın rütubətlənmə əmsalı vahiddən çox olan ərazilərində — qonur və qəhvəyi dağ-meşə, dağ-çəmən, sarı, qara və tünd şabalıdı kimi münbit torpaqlar yayılıb. Dağlıq ərazilərdə yayılan bu torpaqlarda dəmyə əkinçiliyi geniş yayılıb. Quraq ərazilərdə yayılan boz, boz-qonur, boz-çəmən, şoran, açıq şabalıdı torpaqlar daha az münbitliyə malikdir. Düzənliklərdə yayılmış bu torpaqlarda suvarma əkinçiliyi inkişaf edib. Azərbaycanda hündürlük qurşağına görə torpaqlar aşağıdakı kimi formalaşıb:( Ardı )

    Azərbaycan Şərqi Avropa tavası ilə Afrika-Ərəbistan tavalarının toqquşduğu sərhəddə yerləşir. Ərazi tamamilə Alp-Himalay geosinklinalının tərkibinə daxildir. Tava toqquşması nəticəsində Mezozoy erasında K.Qafqaz, Naxçıvan və Talış dağlarında vulkanlar püskürmüşdür. Sönmüş vulkanlar Qarabağ vulkanik yaylasında daha geniş yayılıb. Böyük Işıqlı, Qızılboğaz və Gəlinqaya bu yaylanın ən iri sönmüş vulkanlarıdır. Kaynazoyda B.Qafqaz güclü tektonik qalxmaya məruz qalmış, Kür-Araz ovalığı isə çökmüşdür.
    Azərbaycanda ən qədim süxurlar Kembriyə qədərki, yəni Proterezoy yaşlı olub, Naxçıvanda-Dərələyəz silsiləsində və Sədərək qalxmasında, Tovuz rayonunda Zəyəmçay (Əsrikçay) hövzəsində üzə çıxıb. Onların yaşı 400-450 milyon ildir.( Ardı )

    Azərbaycanda 8 hava kütləsi daxil olur. Bunlardan Kontinental Arktik, dəniz Arktik, mülayim dəniz və tropik hava kütlələri Azərbaycanda iqlimin formalaşmasına təsir edən əsas hava kütlələridir.
    1. Kontinental Arktik
    2. Dəniz Arktik
    3. Mülayim dəniz Nəticədə temperatur aşağı düşür, güclü külək əsir, yağıntı düşür.
    4. Mülayim kontinental
    5. Cənub siklonları
    6. Tropik hava kütlələri cənubdan Azərbaycana daxil olaraq qışda havanın quru və mülayim, yayda isə isti və quru keçməsinə səbəb olur.( Ardı )

    Azərbaycanda 8400-ə yaxın çay var. Uzunluğu 5 km-dən artıq çayların sayı 190-dir. 21 çayın uzunluğu isə 100 km-dən çoxdur. Yalnız 2 çayın uzunluğu 500 km-dən çoxdur. Çaylar əsasən dağlarda formalaşır. Düzənlikdə onlar Kür və Araz çaylarına qovuşur və yaxud birbaşa Xəzərə tökülür. Azərbaycanın bütün çayları qapalı axarsız hövzə olan Xəzərə aiddir. Çayların orta illik su axımı 31 km3-a yaxındır ki, bunun da 2/3-si qonşu ölkələrdə yaranır. Iqlimin quraqlığının artması Böyük və Kiçik Qafqazda çay şəbəkəsinin sıxlığının düzənliklərə doğru azalmasına səbəb olur. Ən sıx çay şəbəkəsi orta dağlıqda, ən az isə düzənliklərdə müşahidə edilir.
    Çaylar müxtəlif xüsusiliyinə görə qruplaşdırılırlar.
    I. Uzunluğuna görə: Kür-1515 km, Araz-1072 km, Qanıx-413 km, Qabırrı — 389 km, Samur-216 km, Tərtər-200 km;
    II. Mənbəyinin hündürlüyünə görə: Türyançay-3680 m, Samur-3600 m, Qusarçay-3780 m, Əyriçay-3200 m;
    III. Mənsəbinə görə�� Ardı )

    Azərbaycanda 700-ə yaxın göl vardır ki, bunun da yalnız 250-si yayda qurumur. Sahəsi 1 km 2 -dan çox olan və böyük təsərrüfat əhəmiyyəti olan göllərin sayı 25-dir. Mənşəyinə görə göllər:
    1. Tektonik göllərə — Abşeron-Qobustandakı və Kiçik Qafqazdakı Böyük və Kiçik Alagöllər, həmçinin Acınohur gölü aiddir.
    2. Buzlaq mənşəli göllər — Böyük və Kiçik Qafqazın 2800-3500 m hissələrində yaranıb. Məsələn: Qəbələdə Tufangöl.
    3. Uçqun və sürüşmədən yaranan bənd gölləri Kiçik Qafqazdakı — Göygöl, Maralgöl, Ağgöl, Qanlıgöl və Naxçıvandakı Batabat aiddir.
    4. Axmaz və ya çay-dərə gölləri Kür-Araz ovalığında Kür çayı boyunca yaranıb. Məsələn: Ağgöl, Sarısu, Mehman, Hacıqabul və s.
    5. Qalıq və ya relikt göllər Xəzərin qalıqları olub, şor suludurlar. Xəzərin sahillərində yerləşir.
    Suyunun tərkibinə və axarlılığına görə göllər: ( Ardı )

    Похожие статьи

    • Azrbaycanın ticarti

      Azrbaycanın ticarti Samur çayı Azərbaycanın şimal-şərqinin ən böyük çayı olub Dağıstanda 3600 m yüksəklikdən başlayıb, birbaşa Xəzərə tökülür. Uzunluğu…

    • Azrbaycanın bzi içkilri haqqında

      Azrbaycanın bzi içkilri haqqında Kür Gürcüstan ərazisindən keçərək ölkəmizə daxil olur. Kür-Araz ovalığı ilə axaraq Xəzər dənizinə (Qeyd edək ki, Xəzər…

    • Azrbaycanın termal suları

      Azrbaycanın termal suları Kür çayı hövzəsinin sahəsi (86 000 km2) Arazla qovuşana qədər Arazın hövzəsinin sahəsindən (101 937 km2) azdır. Lakin Kürün…

    • Azrbaycanın qsblri

      Azərbaycanın çayları – Dərslik Improtex Motors BMW, Rolls-Royce və MINI avtomobillərin Azərbaycanda rəsmi idxalçısıdır. Ümumi sahəsi 1.3 hektar təşkil…

    • Azrbaycanın qısa coğrafiyası

      Azrbaycanın qısa coğrafiyası Mirəli Seyidəli oğlu Qaşqay — Azərbaycan-sovet geoloqu, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor (1942), Azərbaycan…

    Related posts:

    1. Azrbaycan dili 10-cu sinif teslr
    2. Atatürkün hayatı
    3. Rus dili derslik
    4. Azərbaycan və mdb əlaqələri

Published in ! Без рубрики

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.