Geo Strategiya». 2011. №3(03). S. 38-44. XƏZƏryani geosiyasi MƏkan: Maraqların toqquşması və transformasiya meylləri

2010-cu ilin sonunda Türkmənistan, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistan Transəfqan qaz kəmərinin (TƏPH)

Azərbaycanın geosiyasətinə yeni və fundamental baxış

Müstəqil xarici siyasət yürüdən Azərbaycan müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində etibarlı strateji tərəfdaş, güclü və nüfuzlu aktor kimi tanınmaqdadır. Cənubi Qafqaz geosiyasi məkanında lider dövlət olan Azərbaycan balanslaşdırılmış xarici siyasət strategiyası ilə həm ikitərəfli münasibətlər kontekstində, həm də çoxşaxəli əlaqələr formatında regionun geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji təhlükəsizliyində mühüm rol oynayır. Təbii ki, geosiyasətin Azərbaycan modeli barədə qiymətli fikirlər söylənilir, tədqiqat işləri aparılır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi, tarix elmləri doktoru, professor Əli Həsənovun “Azərbaycanın geosiyasəti” fundamental əsərini milli siyasətşünaslıq elmimizə dəyərli töhfə hesab etmək olar. Bu əsər dərslik yaradıcılığı baxımından da hadisə sayıla bilər.

Kitab haqqında qeydlərə keçməzdən əvvəl müəllif barədə bir neçə söz deməyə ehtiyac duyuram. Əli Həsənov media təmsilçilərinə daxili və xarici siyasətə dair mütəmadi açıqlamaları, bəzi beynəlxalq təşkilatların, dünya dövlətlərinin Azərbaycana münasibətdə əsassız, qərəzli qərar və bəyanatlarına, ədalətsiz mövqeyinə qarşı prinsipial, açıq və kəskin reaksiyası, tutarlı cavabları ilə yaxşı tanışdır. Onun geosiyasətlə bağlı bu prinsipial açıqlamaları cəmiyyət tərəfindən həmişə maraqla qarşılanır və rəğbət doğurur. Çünki Əli Həsənov Azərbaycan ətrafında cərəyan edən proseslərə diplomatik və elmi cəhətdən əsaslandırılmış qiymət verir, sözünü bir qayda olaraq açıq və cəsarətlə deyir. Elmi fəaliyyətinin tutduğu vəzifəyə adekvat olması, necə deyərlər, meydanı genişləndirir, yaradıcılıq potensialını zənginləşdirir. “Azərbaycanın geosiyasəti” kimi sanballı bir kitabın ərsəyə gəlməsində yəqin ki, bu amillər az rol oynamayıb.

Hər bir əsərin dəyəri onun aktuallığı, məzmun və mahiyyəti, cəmiyyət və oxucu üçün nə dərəcədə gərəkli, maraqlı olması ilə ölçülür. Bu meyarlarla yanaşdıqda, “Azərbaycanın geosiyasəti” kitab-dərsliyinin bir çox məziyyətləri dərhal üzə çıxır. Mən bu fundamental əsər barədə “kitab-dərslik” ifadəsini təsadüfi işlətmirəm. O, təkcə dərs vəsaiti kimi yalnız tələbələr, doktorantlar, sırf pedaqoji ictimaiyyət üçün deyil, geosiyasətlə məşğul olan mütəxəssislər, siyasətçilər, eləcə də bu sahə ilə maraqlanan hər kəs, bir sözlə, milli elita üçün mötəbər məlumat mənbəyidir.

Kitabın elmi aspektləri, bir dərslik kimi kəsb etdiyi dəyər barədə mülahizə yürütmək alimlərin, pedaqoqların işidir. Mən isə uzun illər çeşidli informasiyanın içərisində olan bir jurnalist və oxucu kimi diqqətimi çəkən bir neçə məqam haqqında fikirlərimi bölüşmək istərdim.

Yeni minillikdə dünyanın siyasi inkişafının paradiqmasında ciddi dəyişikliklər müşahidə edilir, elmi-politoloji leksikona yeni terminlər daxil olur. Bu terminlərdən biri də geosiyasətdir.

Geosiyasət böyük məharət və uzaqgörənlik, bir çox hallarda cəsarət və qətiyyət tələb edən diplomatiya sənətidir. Bunsuz xüsusən xarici siyasətdə uğur qazanmaq, ölkənin maraqlarını, dövlətin müstəqilliyini qorumaq mümkün deyil. Professor Əli Həsənov yeni əsərində mövzuya məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşıb və məqsədə müvəffəqiyyətlə nail olub. Kitab-dərslik, ilk növbədə, oxucusuna siyasi rəhbərliyin müxtəlif dövrlərdə yeritdiyi geosiyasətin müqayisəsini aparmaq, dünya dövlətlərinin müasir beynəlxalq siyasətin nüfuz iyerarxiyasında sürətlə irəliləyən Azərbaycana münasibətini, bu baxımdan müxtəlif yanaşmaları qiymətləndirmək imkanı verir. Müəllif, eyni zamanda, bəzən üstündən sükutla keçilən, mahiyyəti hələ də tam açılmayan, ictimailəşdirilməyən hadisələr barədə sənədli-sübutlu faktları ortaya qoyur. Bir çox mötəbər mənbələrə istinad edərək tarixi həqiqəti olduğu kimi çatdırmağa çalışır.

Məsələn, tariximizin ən mürəkkəb dövrlərindən birində – 1920-ci il bolşevik işğalı ərəfəsində Türkiyənin Azərbaycanla bağlı yeritdiyi siyasət, Mustafa Kamal Atatürkün sovet rəhbərliyi ilə yazışmaları, Rusiya ilə bağladığı müqavilə barədə ictimaiyyətə indiyədək nə kimi məlumatlar çatdırılıb? Professor Əli Həsənov bəlkə də nadir tədqiqatçılardandır ki, tarixin obyektivlik prinsipinə axıradək sadiq qalaraq arxiv materialları, türk tarixçilərinin əsərləri əsasında həmin dövrün real mənzərəsini canlandırır, Türkiyə-Rusiya yaxınlaşmasının səbəblərini və bunun Azərbaycan üçün yaratdığı fəsadları açıb göstərir. Bu məqsədlə Türkiyə və Rusiya fondlarında, digər xarici ölkə arxivlərində saxlanılan çoxsaylı sənədlərə, mətbuatda dərc olunmuş məqalələrə istinad edir, türk tarixçilərinin əsərlərindən və onlarca digər mənbələrdən sitatlar gətirir. Etiraf etmək lazımdır ki, bu müəlliflərin və əsərlərin adını bir çox oxucu ilk dəfədir eşidir.

Türkiyəni Rusiya ilə yaxınlaşmağa vadar edən amilləri, eyni zamanda, Bakı neftini ələ keçirməyə can atan İngiltərənin Azərbaycanla bağlı siyasətini təhlil edən müəllif belə bir obyektiv nəticəyə gəlir: “Beləliklə, müsəlman-türk dünyası üçün ciddi itki hesabına olsa da, Rusiya-Türkiyə müttəfiqliyi baş tutdu. Bu müttəfiqlik Avropa və dünya ölkələri tərəfindən yenicə tanınmağa başlayan Azərbaycanın müstəqilliyinin taleyinə və sonrakı geosiyasi vəziyyətinə həlledici təsir etdi. Azərbaycanın geosiyasi vəziyyətinin dəyişməsinə beynəlxalq amillərin, biganəliyin də ciddi təsiri oldu”.

İngilis hökumətinin Azərbaycana inamının azalması nə ilə bağlı idi? Bolşevik Rusiyası Azərbaycanın istiqlalını niyə qəbul etmirdi? Türkiyənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə etibar etməməsinin kökündə nə dayanırdı? Professor Əli Həsənov kitabında bu sualların hər birinə lakonik və aydın cavablar verir, fikrini konkret arqumentlərlə əsaslandırır.

Dörd bölmədən, on beş fəsildən ibarət “Azərbaycanın geosiyasəti” əsərində diqqət çəkən əsas məqamlardan biri onun tariximizin bütöv bir mərhələsini əhatə etməsidir. Kitabın ilk fəsillərində müəllif Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Manna, Atropatena, Albaniya kimi qədim dövlətlərin yeritdiyi siyasətə, Azərbaycanın siyasi coğrafiyasında zaman-zaman yaranan dəyişikliklərə dair yığcam şərh verir. Habelə, Atabəylər, Səfəvilər, xanlıqlar dövrünün siyasi mənzərəsindən, I Şah İsmayılın, I Şah Abbasın yeritdiyi siyasətin xarakterik cizgilərindən, Rusiya və Osmanlının regionda toqquşan maraqlarından bəhs edir.

Tariximizin taleyüklü mərhələlərindən biri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü son illər bir çox tarixçilər, politoloqlar tərəfindən araşdırılıb, bununla bağlı xeyli məqalə, əsər və kitab yazılıb. Professor Əli Həsənov da kitabında həmin dövrə təbii olaraq xüsusi yer ayırır və oxucu müəllifin hadisələrə, geosiyasətə özünəməxsus, yeni və obyektiv baxışının şahidi olur. Ümumiyyətlə, fikirləri yığcam ifadə etmək, mahiyyəti bir neçə cümlə ilə açıb göstərmək və təhlili birbaşa hədəfə yönəltmək siyasətşünas alimin yaradıcılıq manerasına xas olan xarakterik xüsusiyyətdir. Təxminən 45 kitab səhifəsindən ibarət bu hissədə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunmasının Cənubi Qafqaz regionunun geosiyasi vəziyyətinə təsiri, milli hökumətin geosiyasi fəaliyyəti və diplomatik manevrləri, xarici dövlətlərin Cənubi Qafqaz siyasəti və nəhayət, Xalq Cümhuriyyətinin iflası və bunun geosiyasi nəticələri əksini tapır və tariximizin həmin dövrü haqqında bitkin təsəvvür yaranır. Sonrakı fəsillərdə isə oxucu Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə yenidən qovuşmasınadək baş verən hadisələr, xarici dövlətlərin ölkəmizlə bağlı geosiyasəti və maraqları barədə zəruri məlumat əldə edə bilir.

Dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı dövrün siyasi ədəbiyyatda bir neçə mərhələyə bölünməsi fikrinə şərik çıxan professor Əli Həsənov hər bir mərhələni ayrı-ayrılıqda təhlil edir. Belə bir nəticəyə gəlir ki, siyasət aləminin patriarxı, zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik, Vətəninə və xalqına son dərəcə bağlı, onun təəssübünü çəkməyə, maraqlarını qorumağa qadir böyük şəxsiyyət Heydər Əliyevin hakimiyyətinə qədərki birinci mərhələ öz kəskin ziddiyyətləri ilə xarakterikdir. O dövrdə həm ölkəni, həm də xalq hərəkatını idarə edənlərin, dövlət qurumlarının aydın milli konsepsiyasının olmaması, bütün sahələrdə qeyri-peşəkar, qeyri-prinsipial siyasət yürüdülməsi dərin ictimai-siyasi, iqtisadi, mənəvi böhranla, hakimiyyət uğrunda mübarizənin vətəndaş qarşıdurması həddinə gəlib çatması ilə nəticələnmişdi. Belə bir vəziyyətdə dövlətin və xalqın maraqlarına cavab verən geosiyasətdən söhbət belə gedə bilməzdi. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin növbəti – ikinci mərhələsi xalqın yeganə ümid yeri kimi baxdığı liderin – Heydər Əliyevin hakimiyyət sükanı arxasına keçməsi ilə başlayır. Ulu Öndərin müstəqil Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1993-2003-cü illər çox dinamik və olduqca mühüm ictimai-siyasi proseslərlə zəngin bir dövrdür. Buna görə də kitab-dərslikdə həmin dövrdə baş verən hadisələrə və onların təhlilinə, xüsusən milli maraqlara və perspektivlərə hesablanmış, praqmatik və düşünülmüş geosiyasətin şərhinə daha geniş yer ayrılır. Heydər Əliyev milli inkişaf strategiyasını hazırlayıb həyata keçirməklə yanaşı, regional və beynəlxalq xarici siyasət kursunu da müəyyənləşdirib. Beləliklə, həm region ölkələri, həm də dünya dövlətləri ilə münasibətlərdə Azərbaycanın maraqlarına uyğun, ilk növbədə, müstəqilliyin qorunub saxlanmasına yönəlmiş balanslı siyasi strategiya formalaşdırıb. Bu geosiyasətin uğurları kitabın sonrakı fəsillərində konkret nümunələrin, qlobal və öz dövrünə görə fantastik layihələrin, müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan qətiyyətli və davamlı addımların timsalında əsaslandırılır.

Təbii ki, 1993-cü ilin Azərbaycanı ilə bugünkü Azərbaycan bir-birindən müqayisəolunmaz dərəcədə fərqlənir. Onda bir çoxları bizə yuxarıdan aşağı baxır və yəqin düşünürdülər ki, bu kiçik, zəif dövlət onların sözü ilə oturub-duracaq, Azərbaycandan istədiklərini qopara biləcəklər. Heydər Əliyevin müdrikliyi, uzaqgörən siyasəti 22 il əvvəlki mənzərəni büsbütün dəyişdi: Azərbaycan inkişaf etməyə, güc toplamağa, beynəlxalq aləmdə sayılıb-seçilməyə başladı. Prezident İlham Əliyev isə ölkəni yeni üfüqlərə çıxardı, geosiyasətə dövrün xarakterinə uyğun korrektələr edərək dinamik və davamlı iqtisadi inkişafa nail oldu, ölkəmizin beynəlxalq imicini möhkəmləndirdi. Bu gün Azərbaycan bir çox postsovet ölkələrindən fərqli olaraq tam müstəqil və balanslı xarici siyasət yürüdür, öz maraqlarını beynəlxalq müstəvidə qətiyyətlə müdafiə edir. Azərbaycana uğur gətirən, onun hərtərəfli inkişafını təmin edən bu geosiyasət müəllif tərəfindən detallarınadək təhlil obyektinə cəlb olunur, gözümüz önündə dövrün dolğun ictimai-siyasi mənzərəsi canlanır. Ölkəmizin geosiyasi və geoiqtisadi dəyərinin artmasını şərtləndirən əsas amillər – mühüm coğrafi və geosiyasi məkanda yerləşməsi, Cənubi Qafqazda gedən əsas proseslərin və transmilli maraqların mərkəzində dayanması, Şərqlə Qərb arasında əksər qlobal nəqliyyat-kommunikasiya layihələrində önəmli rol oynaması və digər məsələlər ayrı-ayrılıqda şərh olunur, öz aydın izahını tapır.

Həmin dövrdə Ulu Öndərin bir çox xarici səfərlərinin, dövlət başçıları ilə görüşlərinin, apardığı gərgin danışıqların, diplomatik manevrlərinin, siyasi məharətinin və qətiyyətinin şəxsən şahidi olduğum üçün kitabın bununla bağlı hissəsini xüsusi maraqla oxudum. Oxuduqlarım mənə öz mülahizələrimi və vaxtilə gəldiyim qənaətləri bir daha süzgəcdən keçirmək, onlara günümüzün prizmasından baxmaq kimi unikal imkan yaratdı.

Heydər Əliyev dərin böhran keçirən, xaos və anarxiya girdabına yuvarlanmış Azərbaycanda çox qısa müddətdə sabitlik yaratmağa necə nail oldu? Ulu Öndərin 21 il əvvəl imzalanmasına çox çətinliklər bahasına nail olduğu “Əsrin müqaviləsi” hansı strateji hədəflərə hesablanmışdı? Son dərəcə mürəkkəb şəraitdə milli maraqların müdafiəsi beynəlxalq müstəvidə necə təmin edilirdi? Kitabda Azərbaycanın Heydər Əliyev dövrü ilə bağlı bu və ya digər suallara dolğun, əsaslandırılmış elmi cavablar tapmaq mümkündür.

Azərbaycan Respublikasının müasir milli inkişaf strategiyasının əsas prinsipləri, vəzifə və tələbləri müəllif tərəfindən belə qruplaşdırılır və sıralanır: güclü dövlət və səmərəli dövlət idarəçiliyi, ictimai-siyasi sabitliyin yaradılması və qorunması, çevik iqtisadi siyasət yürüdülməsi və iqtisadi inkişafa nail olunması, vətəndaş birliyi və cəmiyyətin bölünməzliyi prinsipi, milli ruhlu, sağlam əqidəli vətəndaşların tərbiyə edilməsi və vahid ideya ətrafında birləşdirilməsi, nəhayət, balanslı xarici siyasət və tarazlı daxili siyasət. Professor Əli Həsənov müasir Azərbaycanın memarı və qurucusu Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bu konseptual əsasları, strateji prinsipləri xatırlamaqla yanaşı, onların necə reallaşdırıldığından da ətraflı bəhs edir.

“Azərbaycanın geosiyasəti” kitab-dərsliyinin diqqət çəkən digər məqamlarından biri, yeri gəldikcə, mütəxəssis və ekspertlərin fikirlərinə, qiymətləndirmələrinə istinad olunmasıdır. Bu, demək olar bütün bölmə və fəsillərdə, xüsusən “Azərbaycan Respublikasının müasir inkişaf xüsusiyyətləri: geosiyasi statusu, vəzifələri və perspektivləri” adlı fəsildə qabarıq nəzərə çarpır. Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyətinin artmasını şərtləndirən amillərin bu cür əsaslandırılmış şərh və təhlili, çıxarılan nəticə və yekunların elmiliyi əsərin dəyərini daha da artırır.

Kitab böyük bir dövrü əhatə etməklə yanaşı, mövzu baxımından da zəngin və cəlbedicidir. Götürək, “Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə geosiyasi münasibətləri” adlı fəsli. Burada Avrasiyanın regional geosiyasi vəziyyətinə təsir göstərən fərqli maraqlar sistemi – transmilli, regional və milli hədəflər ətraflı şərh olunur. Eyni zamanda, Rusiyanın Avrasiya siyasətində Azərbaycanın yeri və rolundan, ABŞ, Avropa İttifaqı, Türkiyə, İran və digər aparıcı dövlətlərin Avrasiya siyasətindən və Azərbaycanla geosiyasi münasibətlərindən ayrı-ayrılıqda bəhs edilir, bu siyasətin prioritet istiqamətləri açılıb göstərilir. İngilis geosiyasətçisi Makkinderin “Avrasiyaya nəzarət edən, dünyaya nəzarət edir” fikrini xatırladan müəllif fövqəldövlətlərin regionda nəzarətə yiyələnmək uğrunda apardıqları mübarizəni, bunun Azərbaycan üçün yaratdığı maneə və fəsadları çəkinmədən bütün reallığı ilə ortaya qoyur. Kitabdan götürülən aşağıdakı sitat buna xarakterik misal ola bilər: “SSRİ zamanında regiondakı hadisələri kənardan izləyən və hadisələrin inkişafına yalnız müxtəlif bəyanatlar verməklə təsir göstərməyə çalışan ABŞ və onun NATO-dakı müttəfiqləri hazırda regionda gedən geosiyasi proseslərə ən fəal müdaxilə edən, transmilli, geosiyasi və geoiqtisadi hədəfləri diqqət mərkəzində saxlayan beynəlxalq aktor hesab olunur”. Bu fikrin təsdiqini Amerikanın müəyyən dairələrinin Cənubi Qafqaz regionunun aparıcı dövləti olan Azərbaycana münasibətdə ziddiyyətli yanaşmasında, hətta ölkəmizin daxili işlərinə qarışmaq cəhdlərində zaman-zaman görməkdəyik.

Son vaxtlar ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində soyuqluq yaranması heç kəs üçün sirr deyil. Halbuki vaxtilə, xüsusən dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyimiz ilk illərdə Amerika Azərbaycana münasibətdə tam fərqli siyasət yürüdürdü. Bəs nə baş verdi ki, vəziyyət belə kəskin şəkildə dəyişdi və fərqli istiqamət aldı? Professor Əli Həsənov məsələnin kökünə vararaq, 1992-ci ildən etibarən ABŞ-ın Avrasiyada, o cümlədən Cənubi Qafqaz və Xəzər dənizi hövzəsi regionunda həyata keçirməyə başladığı “yeni geosiyasət” adlandırılan strateji kursdan, amerikalı analitik Qrem Fullerin “Mərkəzi Asiya: yeni geosiyasət” kitabında Ağ Evə ünvanlandığı xüsusi tövsiyələrdən, bu siyasətin əsasını təşkil edən “Madlen Olbrayt doktrinası”ndan, “Yeni minillikdə yeni təhlükəsizlik strategiyası”, “Telbott doktrinası” adlı sənədlərdən bəhs edir. Eyni zamanda, vaxtilə yüksək vəzifələr tutan Amerika siyasətçilərindən, Zbiqnev Bjezinski kimi politoloqlardan mövzunun açılmasına xidmət edən sitatlar gətirir. Bütün bunlar birmənalı şəkildə təsdiqləyir ki, Vaşinqtonun məqsədi ilk növbədə regionu, xüsusən postsovet ölkələrini Rusiyanın təsir dairəsindən çıxararaq öz tərəfinə çəkmək, onlardan öz maraqları naminə istifadə etmək olub. Elə bu məqsədlə də ABŞ “Əsrin müqaviləsi” adlanan neft kontraktlarına, Rusiyadan yan keçən Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum neft və qaz kəmərlərinə hərtərəfli dəstək verirdi. Professor Əli Həsənov ABŞ prezidentlərinin məktub və bəyanatlarına, dövlət rəsmilərinə istinadla Xəzər dənizi hövzəsi ölkələrinin, xüsusən Azərbaycanın tədricən geosiyasi və geoiqtisadi maraqlar dairəsindən çıxaraq Vaşinqton üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən geoməkana çevrildiyini açıb göstərir. Amerikanın İranla münasibətlərinin böhran həddinə çatdığı, bu ölkəyə hətta hərbi zərbə endirmək barədə söhbət getdiyi bir vaxtda Azərbaycan Prezidenti bəlkə də Vaşinqtonun gözləmədiyi bəyanatla çıxış etdi: “Azərbaycan heç zaman nə ABŞ, nə NATO-nun, nə də ki, başqa ölkələrin regiondakı hərbi geostrateji münaqişələri üçün meydan olmayacaq, İrana, yaxud digər qonşu ölkəyə hər hansı üçüncü qüvvənin hücumuna dəstək verməyəcək. Qonşularla etibarlı tərəfdaşlıq münasibətlərini daim qoruyacaq və ərazisindən digər dövlətin hərbi məqsədlər üçün istifadəsinə icazə verməyəcək”. Müəllif yaranmış soyuqluğun, Vaşinqtonun məyusluğunun səbəbini Azərbaycanın tam müstəqil və balanslı xarici siyasət yürütməsi ilə izah edir və gördüyünüz kimi, bu fikri tutarlı fakt və arqumentlərlə əsaslandırır. Belə fundamental, dərin təhlilə əsaslanmış yanaşma kitabın, demək olar, bütün bölmə və fəsilləri, toxunulan hər bir mövzu üçün xarakterikdir.

Müəllifin toxunduğu çoxsaylı mövzular arasında Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı geosiyasət də aparıcı yer tutur. Professor Əli Həsənov problemi beynəlxalq, regional maraqlar və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü kontekstində nəzərdən keçirir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi köklərindən başlayaraq bu günümüzədək cərəyan edən hadisələrin fonunda aparılan təhlil və şərhlər yetərincə dolğun olduğu, heç bir mühüm sənəd, müzakirə və görüş diqqətdən yayınmadığı üçün əlavə mənbə axtarmağa ehtiyac qalmır. Oxucuya keçmiş sovet rəhbərliyinin ermənipərəst siyasəti, münaqişənin BMT Təhlükəsizlik Şurasında müzakirəsi, ATƏT-in Minsk qrupunun yaradılması və fəaliyyəti, həmsədrlərin və münaqişə tərəflərinin mövqeyi, bəzi beynəlxalq təşkilatların və dünya dövlətlərinin nümayiş etdirdikləri ikili standartlar, eyni zamanda, Azərbaycanın bu istiqamətdə diplomatik fəaliyyətinin nəticələri barədə mahiyyət etibarilə ən zəruri məlumatlar çatdırılır. Müəllif öz şərhlərini bir qayda olaraq tanınmış politoloqların, məsələn, Rusiya İctimai-Siyasi Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Vladimir Yevseyev kimi siyasətşünas və ekspertlərin fikir, rəy və proqnozları ilə əsaslandırır. Bu və digər məqamlar kitabın bir dərslik və mötəbər məlumat mənbəyi kimi dəyərini daha da artırır.

“Azərbaycanın milli təhlükəsizlik siyasəti: əsas milli maraqları, geosiyasi kodu və təhlükəsizlik perspektivləri” adlanan növbəti fəsil bir növ bu mövzunun davamı sayıla bilər. Milli təhlükəsizliyimizin nəzəri əsaslarının müstəqil dövlətimizin banisi Heydər Əliyevin 1993-2003-cü illərdəki ayrı-ayrı çıxışlarında əksini tapdığını vurğulayan müəllif bunun ardınca diqqəti müasir dövrə yönəldir: “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkənin milli maraqları ilə bağlı dövlət siyasətini formalaşdırarkən bir çox iqtisadi, siyasi, ideoloji, coğrafi, mədəni və digər amilləri, daxili siyasi maraqları, müxtəlif siyasi qüvvələrin manevrlərini, beynəlxalq aləmin mümkün reaksiyalarını, Ulu Öndərin təhlükəsizliklə bağlı zəngin irsini nəzərə alaraq ölkə vətəndaşlarının milli iradəsini və dövlətin ali təhlükəsizlik maraqlarını rəhbər tutmuşdur”. Fikir verirsinizmi, bu amillər və prinsiplər bir neçə sətirdə necə lakonik, dəqiq əksini tapır.

Münaqişə və onun həlli ilə bağlı Azərbaycanın prinsipial mövqeyini 1993-2003-cü illərdə ulu öndər Heydər Əliyev, 2003-cü ildən etibarən isə Prezident İlham Əliyev nüfuzlu beynəlxalq və regional təşkılatların tribunalarından dəfələrlə səsləndiriblər. Professor Əli Həsənov bu bəyanatları şərh edərkən ən mühüm məqamlar üzərində dayanır, onların beynəlxalq ictimaiyyətin məlumatlandırılması baxımından əhəmiyyətinə diqqət çəkir. Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il aprelin 29-da Avropa Şurası Parlament Assambleyasının yaz sessiyasındakı böyük əks-səda doğurmuş çıxışı ilə bağlı qeydlər buna xarakterik misal ola bilər.

Kitabda təhlükəsizlik siyasətinin əsas məqsəd və vəzifələri, təhlükəsizlik mühitinin formalaşdırılması və beynəlxalq imicin qazanılması, hərbi təhlükəsizlik siyasəti və günümüz üçün aktual olan digər məsələlər də sistemli şəkildə və məntiqi ardıcıllıqla əksini tapır. Eyni zamanda, sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı son vəziyyət barədə ətraflı təhlillər verilir. Bu və digər təhlillər, şərhlər zamanı müvafiq statistik məlumatlardan, çeşidli informasiyalardan, xəritələrdən yerli-yerində istifadə olunması mövzunun daha yaxşı qavranılması, oxucuya yetərincə bilgi verilməsi baxımından təqdirəlayiqdir.

Əlbəttə, kiçik bir yazıda böyük bir dövrü əhatə edən, geosiyasətin geniş spektrinin və prioritetlərinin əks olunduğu kitab-dərsliyin bütün məziyyətlərindən söhbət açmaq mümkünsüzdür. Amma, zənnimcə, daha bir vacib məqamı qeyd etməmək olmaz. Müəllifin kitabda istifadə etdiyi türk, rus, ingilis dilində nəşr olunmuş mənbələrin və ədəbiyyatın, internet resurslarının, arxiv materiallarının bir çoxu oxucu üçün yenidir və Azərbaycanda elmi dövriyyəyə ilk dəfədir buraxılır.

Bu günümüzdə cərəyan edən geosiyasi proseslər, xüsusən tez-tez rastlaşdığımız ikili standartların ən qabarıq təzahürü olan Avropa Parlamentinin Azərbaycanla bağlı əsassız, qərəzli qətnaməsi insanları çox narahat edir, düşündürür və haqlı narazılıq doğurur. Gündəmə istər-istəməz belə bir sual çıxır: nə üçün, səbəb nədir? “Azərbaycanın geosiyasəti” kitabı bu hadisələrdən qabaq işıq üzü görsə də, onun səhifələrində bizi düşündürən bir çox suallara cavablar tapmaq mümkündür. Kitabın əsas üstün cəhətlərindən biri də məhz aktuallığı, yaşadığımız dövrün, müasir geosiyasətin nəbzini tutmasıdır.

Aslan Aslanov

AZƏRTAC-ın Baş direktoru

«Geo Strategiya». 2011.№3(03). S. 38-44. XƏZƏryani geosiyasi MƏkan: Maraqların toqquşması və transformasiya meylləri

yatırımları qoymuş və bölgə ölkələrin iqtisadi əlaqələrinin genişlənməsi üçün yeni imkanlar yarandı.

Xəzəryanı regionda yerləşən ölkələr (Azərbaycan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Rusiya və İran) öz milli

maraqlarına uyğun olaraq, hər biri ayrılıqda, Xəzər bölgəsində geosiyasi məkan palitrasının formalaşmasında

mühüm rol oynayırlar. Bölgə ölkələri arasında regionun geosiyasi gələcəyinə dair fikir ayrılıqlarının yaranması

aydındır ki, ölkələrarası münasibətlərin gedişindən birbaşa olaraq asılıdır. Son 20 il ərzində bölgədə cərəyan

edən siyasi proseslər bu fikri bir daha təsdiq edir. Xəzəryanı ölkələrin fərqli insan potensialı, siyasi, iqtisadi və

hərbi imkanları təbii ki, onların dünya aləmində yerini və əhəmiyyətini müəyyənləşdirir. Əsasən bundan irəli

gələrək, hər bir ölkə özünün gələcək inkişaf strategiyasını hazırlamalıdır. Təbii ki, burada öz ölkəsinin dünya

aləmində “yerini” bilmək (qəbul olunmuş müxtəlif iqtisadi və sosial göstəricilər əsasında) və düzgün

dəyərləndirmək vacibdir. Bunula yanaşı dünyada cərəyan edən qlobal proseslərin gedişi və onların ölkənin

gələcək inkişafına nə dərəcədə təsiredici olacağını müəyyənləşdirmək nəzərdən qaçmamalıdır. Bundan irəli

gələrək bəzi hallarda ölkələr arasında yaranan maraqların toqquşması heç də təəccüblü deyil. Lakin bundan

sonrakı mərhələdə münasibətlər ziddiyyətli xüsusiyyətə çevrilərək münaqişələrin yaranmasına səbəb ola bilər.

Düşünülmüş və beynəlxalq hüquq normalarına söykənən siyasətin yeridilməsi ölkələrarası münasibətlərdə

yaranan ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına imkan verir. Normal şəkildə bu, məhz belə olmalıdır, lakin bəzi

hallarda (əsasən geosiyasi maraqlardan irəli gələrək) yaranmış ziddiyyətlərin dərinləşməsinə və hərbi

münaqişəyə çevrilməsinə maraqlı tərəflər öz təsirini göstərirlər. Bir misal kimi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsində

Ermənistanın qonşu iri ölkələr əlində “oyuncağ”a çevrilməsini göstərmək olar.

Xəzəryanı ölkələrin geosiyasi və və geoiqtisadi maraqlarının nə dərəcədə fərqli olduğunu açıqlaması üçün

hər birinin ayrılıqda son illər bölgədə yeritdiyi siyasətə nəzər salmaq fikrimizcə məqsədə uyğundur.

Azərbaycanın apardığı uğurlu siyasət

Respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra, digər Xəzəryanı ölkələrdən fərqli olaraq, ən ağır

sosial-iqtisadi və siyasi vəziyyətə düşmüşdür. Belə ki, Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Dağlıq Qarabağ və onu

əhatə edən respublikanın yeddi inzibati rayonu (xarici ölkələrin hərbi və iqtisadi köməyinə arxalanaraq) zəbt

olunmuş və 700 mindən çox insan öz ana yurdunu tərk etməyə məcbur olmuşlar. Müharibə vəziyyətində olan

respublikamızın iqtisadiyyatı demək olar ki, tam tənəzzülə uğramış və onun belə vəziyyətdən çıxarılmasıda

beynəlxalq əməkdaşlığın təşkili və inkişaf etdirilməsi ölkənin gələcəyi üçün ən vacib məsələlərdən biri idi.

Xəzər dənizində zəngin neft və qaz ehtiyatlarının mövcudluğu və kəşf edilmiş yataqlar haqda kifayət qədər

məlumatların toplanması potensial xarici investorların diqqətinin regionda ilk öncə Azərbaycana yönəlməsini izah

edir. Buna uyğun olaraq, ölkəmizin rəhbərliyi tərəfindən aparılan siyasət xarici sərmayədarların respublikamıza

cəlb edilməsinə yönəlmişdir. Xarici investorlar üçün əlverişli biznes mühitinin yaradılması qısa müddət ərzində öz

bəhrəsini verməyə başladı. Belə ki, nəinki regionda, bütün keçmiş sovet məkanında, xarici transmilli neft

şirkətlərilə ilk ən iri beynəlxalq kontrakt məhz bizim ölkəmizdə imzalanmışdır. Söhbət 1994-cü ildə, tarixə “Əsrin

kontraktı” adı altında düşmüş, Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən neft və qaz ehtiyatlarının

mənimsənilməsinə dair müqavilədən gedir. Ölkə rəhbərliyinin müdrik siyasəti nəticəsində, münaqişə vəziyyətində

yaşayan respublikamıza iri xarici investorları cəlb etmək mümkün oldu. Dünyanın iri neft şirkətləri respublikamıza

böyük həcmdə sərmayə yatıraraq neft sənayesinin və o cümlədən bütün iqtisadiyyatın dirçəlməsində həlledici rol

oynadılar. Təbii ki, xarici neft şirkətləri də bunun hesabında öz dividentlərini əldə etdilər. Artıq kəşf edilmiş və

hərtərəfli öyrənilmiş yataqlara ayrılan vəsaitlər, əsasən onların istismarına və hasil olunan xammalın nəqlinə

yönəldi. İstehsalda istifadə olunan yeni texnologiyalar (avadanlıqlar, cihazlar, qurğular və s.) və yaradılan yeni

infrastruktur şəbəkəsi bütövlüklə respublikanın neft sənayesinin inkişafına öz təsirini göstərdi. Daha güclü bu təsir

neft sənayesinin müxtəlif xidmət sahələrinin inkişafına özünü büruzə verdi. Məlum olduğu kimi, neft sənayesinə

qoyulan hər bir dollar sərmayə xidmət sahələrində 7 dollarlıq gəlir əldə edilməsinə imkan verir.

Xarici investisiyalar nəticəsində qısa müddətdə respublikada neft hasilatı xeyli artdı. Yalnız son on il

ərzində ölkədə neft hasilatı 3,5 dəfə artaraq ildə 50 mln.tona çatdı. Neft və qaz hasilatının artması xammalın dünya

bazarına çıxardılması məsələsini aktuallaşdırdı. Keçmiş sovet dövründə istifadə edilən boru kəmərləri

(Bakı-Qroznı neft və Mozdok-Bakı qaz kəmərləri) respublikanın artmaqda olan ixrac tələbatını heç də təmin edə

bilməzdi. Nəzərdən qaçırmaq lazım deyil ki, bu kəmərlər Rusiyanın “qaynar ocağı” olan Çeçenistan istiqamətinə

yönəlmişdir. Digər tərəfdən, 90-ci illərin ortalarında, Rusiya müxtəlif bəhanələrlə (Çeçenistandakı hərbi

döyüşlərlə istinad edərək) bir müddət ərzində Azərbaycanla bağlı bütün nəqliyyat növlərinin əlaqələrini (hava

nəqliyyatı istisna olunmaqla) blokada vəziyyətinə salmışdır. Bütün bunlar şimal istiqamətdə istismar edilən

kəmərlərin gələcək istifadəsinin səmərəliliyinə şübhə ilə baxılmasına səbəb oldu. Aydındır ki, yaranmış

vəziyyətdən çıxış yolunun tapılması respublikamız üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Məhz bu kimi səbəblərə

görə, ölkəmizdə çoxşaxəli boru kəmərlərinin salınması strategiyası realizə edilməyə başlandı. Qeyd etmək

lazımdır ki, yaranmış vəziyyətə belə yanaşma, eyni zamanda, regionda fəaliyyət göstərən iri transmilli neft

şirkətlərinin maraqları ilə üst-üstə düşürdü. Respublikaya iri həcmli sərmayələr yatıraraq xarici şirkətlər hasil

olunan karbohidrogen xammalı daha qısa və təhlükəsiz marşrutla Avropa bazarına çıxartmaq arzusunda idilər. Bu

səbəbdən bir çox Avropa ölkələri tərəfindən dəstəklənən Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi layihələrin böyük

əksəriyyəti məhz Azərbaycanla bağlı idi. Bura SİLK WAY, TRASECA, İNOGATE, AGRI və başqa layihələri aid

etmək olar. Regionda nəqliyyat dəhlizlərin yaradılması ilk öncə Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Supsa,

Bakı-Tbilisi-Ərzrum boru kəmərlərinin salınması ilə bağlıdır. Boru kəmərlərin nisbətən qısa müddət ərzində inşa

edilməsi və istifadəyə verilməsi Xəzər regionunda respublikamızın geosiyasi mövqeyini daha da gücləndirdi.

Azərbaycan, eyni zamanda, Rusiya tərəfi ilə iqtisadi, siyasi və humanitar əlaqələrin əhəmiyyətini nəzərə

alaraq, iqtisadi baxımdan ölkəmiz üçün heç də əlverişli olmayan, şimal istiqamətinə yönəlmiş Bakı-Novorossiysk

boru kəməri ilə neft ixracını davam etdirir.

Respublikada neft hasilatının artması ilə yanaşı perspektivli qaz yataqların istismara verilməsi bu sahənin

əhəmiyyətinin artmasına səbəb oldu. Yalnız son on il ərzində ölkəmizdə qaz hasilatı 5 dəfədən çox artaraq ildə 27

mlrd.kub metrə çatdı. 2020-ci ilə bu göstəricinin təxminən iki dəfə artması gözlənilir (1). Qaz hasilatının artımı

Transxəzər qaz kəməri xəttinin və bütövlüklə Nabukko layihəsinin reəlizə etmək imkanlarını xeyli artırır. Məlum

olduğu kimi, bu layihənin əleyhinə ilk öncə Rusiya və İran çıxış edirlər. Buna görə hər iki tərəf Azərbaycan

qazının idxal etmək arzusunda olduqlarını bildirərək, xammalın Avropa bazarına çıxarılmasına maneçilik etməyə

çalışırlar. Dəniz dibinə salınan boru kəmərinin ətraf mühit üçün təhlükə yaradacağı fikirləri həddən dərəcə

şişirdilir. Tanınmış xarici mütəxəssislər və ekspertlərin fikrincə, Transxəzər qaz kəmərinin istismarı ətraf mühit

üçün təhlükə yaratmır. Bölgədə təbii qazın boru kəmərləri ilə nəqli (sıxılmış qazın tankerlərlə daşınılmasından

fərqli) daha təhlükəsiz hesab olunur.

Azərbaycan həyata keçirdiyi neft strategiyasına uyğun olaraq, çoxşaxəli boru şəbəkəsi sistemindən istifadə

edir. Şimal və cənub qonşu ölkələrinin təlabatını nəzərə alaraq 2010-cu ildən başlayaraq respublikamızdan

Rusiyaya ildə 1 mlrd.kub metr (sonrakı illər bu həcmin artırılması nəzərdə tutulur) və İrana – 0,5 mlrd.kub metr

təbii qaz ixrac edilir. Beləliklə, Azərbaycan şimal, cənub və qərb istiqamətlərində karbohidrogen xammalını ixrac

edərək, iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi əsasında, regionda strateji əməkdaşlığı inkişaf etdirir. Təbii ki, belə

siyasətin yeridilməsi heç də asan deyil. Bəzi qonşu ölkələrin təzyiqi və hətta etdiyi təxribatlara baxmayaraq,

dövlətimiz bu siyasətin uğurla davam etdirməyə nail olmuşdur. Məsələn, yaxın keçmişdə Rusiya və İranda,

Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərinin inşası ilə bağlı, yerli siyasətçilərin, müxtəlif səviyyəli dövlət nümayəndələri

və ekspertlərin layihənin əksinə yönəlmiş KİV-də qərəzli çıxışlarını yada salmaq kifayətdir. Qeyd etmək lazımdır

ki, Azərbaycanın iqtisadi və siyasi maraqlarının əksinə yönəlmiş bu kimi cəhdlər hələ də davam etməkdədir. İndi

isə hədəf kimi Nabukko layihəsi seçilmişdir.

Azərbaycanın yerləşdiyi coğrafi məkan geosiyasi baxımdan həddən dərəcə mürəkkəb olduğu üçün çoxşaxəli

nəqliyyat dəhlizlərinin mövcudluğu onun iqtisadi əlaqələrinin çevrik olmasına zəmin yaradır. Nəzərə almaq

lazımdır ki, respublikanın şimal bölgəsi ilə həmsərhəd olan Dağıstan ərazisində silahlı toqquşmalar 10 ildən

artıqdır ki davam edir. Rusiyanın bu bölgədə yeritdiyi siyasət hələ ki, istənilən nəticələr vermir və irəli sürülən

təkliflər (2) (“Rusiya-ruslar üçün” adlı çağırışlar) Dağıstanın yaxın gələcəkdə sakit regiona çevrilməsinə zəmin

yaratmır. Məsələn, Rusiya tərəfindən tez-tez Dağıstana tamamilə iqtisadi yardımın dayandırılmasına (hətta,

demoqrafik artımın qarşısını almaq üçün “analıq kapitalın” ləğv edilməsi təklif olunur) dair fikirlər səslənir. Zəngin

intellektual potensiala malik olan Rusiya, əgər kiçik ərazi və az sayda əhalisi olan (bu göstəricilərə görə ölkədə

xüsusi çəkisi 0,1 və 0,2 % təşkil etdiyi halda) Dağıstanı idarə edə bilmirsə, deməli ölkə rəhbərliyi buradakı

vəziyyəti hələ də düzgün qiymətləndirməyə qadir deyil, yaxud da, respublikanın ərazisini hərbi bazaların

dislokasiya zonasına çevrilməsi üçün bölgədə məqsədyönlü siyasət aparır. Bu səbəbdən, Dağıstanda mövcud

vəziyyətin dəyişilməsində stabilləşmə əlamətləri müşahidə olunmur. Aydındır ki, Dağıstanın nə vəziyyətdə qalması

Azərbaycanın şimal istiqamətinə yönəlmiş iqtisadi əlaqələri üçün təhlükələr yaradır və bunu nəzərdən qaçırmaq

Təxminən oxşar çətinlikləri respublikanın cənub həmsərhəd bölgəsinə aid etmək olar. İranla həmsərhəd

ərazilər geosiyasi baxımdan heç də əlverişli hesab olunmur. İranın mürəkkəb iqtisadi və siyasi durumu bu ölkə

ilə iqtisadi əlaqələrin perspektivlərinə skeptik baxılmasını müəyyən edir. İrana qarşı yönəlmiş beynəlxalq

sanksiyalar da həmçinin ölkə ilə iqtisadi əlaqələrin məhdud şəkildə aparılmasına öz təsirini göstərir.

Qazaxıstanın regionda tarazlaş dırılmış siyasəti

Qazaxıstanın Xəzər regionunda mövqeyi özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Ölkə ərazisində əhalinin

qeyri-bərabər məskunlaşması və burada cərəyan edən mürəkkəb etnosiyasi proseslər ölkənin gələcəyi üçün

təhlükələr yaradırdı. Eyni zamanda, şimal və cənub qonşuların (Rusiya və Çin), bəzi siyasi dairələri

tərəfindən, yaranmış vəziyyətdən öz maraqlarına uyğun istifadə etmək cəhdləri nəzərdən qaçmadı. Ölkə

rəhbərliyi tərəfindən ardıcıl və balanslaşdırılmış siyasətin aparılması nəticəsində siyasi və iqtisadi vəziyyəti

tədricən ələ almaq mümkün oldu. Bu baxımdan, ölkə paytaxtının Astana şəhərinə keçirilməsi dövlətçilik

baxımından həddən dərəcə müdrik addım kimi qiymətləndirilir.

Digər postsovet respublikalarında olduğu kimi, Qazaxıstanda sosial- iqtisadi vəziyyət çox ağır olaraq qalırdı.

Belə şəraitdə, respublikanın iqtisadi inkişafı üçün xarici investorların ölkəyə cəlb edilməsi ən başlıca məsələlərdən

biri idi. Bu baxımdan diqqət ilk öncə Xəzər regionunun iri neft və qaz ehtiyatlarının mənimsənilməsinə yönəldi.

Qazaxıstan, sanki Azərbaycanın müsbət təcrübəsini istifadə edərək, bir tərəfdən iri neft şirkətlərinə sərmayə

qoyuluşu üçün əlverişli şərait yaratdı, digər tərəfdən isə – çoxşaxəli boru kəmərlərinin inşasını dəstəklədi. Rusiya

istiqamətinə yönəlmiş iki neft kəməri ilə yanaşı (Atırau-Samara və Tengiz-Novorossiysk) Çin istiqamətində də

boru xətti inşa olundu. Nəticədə, ölkədə neft strategiyasının əsası formalaşmağa başladı.

Qazaxıstana və ilk öncə onun zəngin təbii sərvətlərinə (münbit torpaq, neft, qaz, daş kömür, polimetal,

tikinti materialları və s) bir çox ölkələrin maraqlarını nəzərə alaraq, ölkədə düşünülmüş beynəlxalq əməkdaşlıq

siyasəti həyata keçirilməyə başlandı. Bunun nəticəsi kimi, Qazaxıstan regional əhəmiyyətli bir çox birliklərin və

beynəlxalq ittifaqların (Avrasiya təşkilatı, ŞƏT, Kömrük İttifaqı, MDB, Kollektiv Təhlükəsizlik təşkilatı, Mərkəzi

Asiya ölkələrinin Əməkdaşlıq təşkilatı və s) üzvü oldu.

Qazaxıstanın Xəzər bölgəsində əsas neft və qaz ehtiyatları Atrau vilayətində cəmləşmişdir. Bu səbəbdən

Atrau vilayəti respublikanın neft paytaxtı hesab olunur. Son onillik dövründə yalnız bu vilayətə təxminən 60

milyon dollar xarici investisiya qoyulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Qazaxıstan sektorunda yerləşən ən nəhəng

neft-qaz ehtiyatları hesab olunan Qasağan və Qurmanqazı yataqları hələ ki, istifadəyə verilməmişdir. Çox güman

ki, bu yataqların istismara verilməsi ölkə iqtisadiyyatının inkişafında əlavə təkanverici rol oynayacaq.

Qazaxıstanın neft sənayesinin inkişafında yeritdiyi çoxşaxəli əlaqələr siyasətinə uyğun olaraq ölkədən qərb

və cənub istiqamətlərdə də xammal neft və neft məhsullarını ixrac edir. Daha dəqiq olaraq, Qazaxıstandan

Azərbaycana – BTC boru xəttinə və İrana, “swap” sistemi əsasında, xammal neft nəql edilir. Energetika sahəsində

Türkmənistanla əməkdaşlıq hələ ki, yalnız Xəzəryanı qaz kəmərinin salınmasına dair razılaşma sənədinin

imzalanması ilə məhdudlaşır.

Türkmənistan həlledici seçim qarşısındadır

Türkmənistan iqtisadi əlaqələrdə, bitərəf siyasi inkişaf seçiminə baxmayaraq, əsasən postsovet iqtisadi

məkanda qalmaqdadır. Bunu ölkənin iqtisadi-coğrafi mövqeyi və müvafiq infrastruktur şəbəkəsinin quruluşu ilə

izah etmək olar. Ölkənin iqtisadi durumu başlıca olaraq təbii qazın ixracından asılıdır. Hasil olunan xammalın çox

hissəsi istismar edilən dörd “Orta Asiya-Mərkəz” (Sovet dövründə inşa olunmuş) qaz kəməri vasitəsi ilə Rusiya və

Avropaya ixrac edilir. Bu kəmərlərlə ildə 52-53 mlrd.kub.m Türkmənistan qazı xaricə nəql olunurdu. Lakin,

2009-cu ildə Rusiya tərəfinin günahından, boru kəmərində baş vermiş qəza Türkmənistanı alternativ nəqliyyat

dəhlizlərin axtarışına və yeni qaz xətlərinin salınmasına vadar etdi. Qaz ixracı ilə bağlı Türkmənistan- Rusiya

münasibətlərində bu dövrdə yaranmış gərginlik bir tərəfdən Xəzəryanı qaz kəməri layihəsini zərbə altında qoydu,

digər tərəfdən – cənub, şərq və qərb istiqamətlərində qazın ixrac edilməsi imkanlarını xeyli artırdı. Türkmənistan

tərəfi yenidən Transxəzər qaz kəməri layihəsinə maraqlarının olduğunu bildirdi.

Transxəzər qaz kəməri layihəsi Türkmənistandan Azərbaycan istiqamətinə dəniz dibi ilə uzanaraq Avropa

bazarına yönəlmişdir. 2010-cu il noyabr ayında Bakıda keçirilmiş Xəzəryanı ölkə başçılarının III Sammitində

Türkmənistan prezidenti Q. Berdimuhəmmədov öz çıxışında dedi: “Xəzər dənizində yaradılan boru xətləri yalnız

kəmərin keçdiyi sektorlara aid olan ölkələrin qarşılıqlı razılığı əsasında olmalıdır. Bu məsələ yalnız hüquqi

müstəvidə müzakirə oluna bilər və ona siyasi rəng vermək yersizdir”. Belə yanaşma Nabucco layihəsində iştirak

edən tərəflərin maraqlarını tam əks etdirir. Buna baxmayaraq, Rusiya və İran layihəyə siyasi don geydirməyə can

Cənub və şərq istiqamətlərdə artıq 2010-ci ilin sonunda İrana və Çinə uzanmış yeni qaz kəmərləri istismara

verildi. Nəticədə, Türkmənistan Rusiyanın ixrac kəmərlərindən istifadə etmək məcburiyyətindən azad oldu. Bu isə

öz növbəsində, Nabukko layihəsinin realizə edilmə ehtimalını artırdı. Qaz sahəsində Rusiya-Türkmənistan

münasibətlərinin gərginləşməsi, təbii ki, Türkmənistan-Qazaxıstan-Rusiya Xəzəryanı qaz kəməri layihəsinin

gündəlikdən çıxmasına səbəb oldu.

Şərq istiqamətində digər perspektivli nəqliyyat xətti Türkmənistan-Özbəkistan-Qazaxıstan-Çin marşurutu

üzrə 7000 km-ə qədər uzanan Transasiya qaz kəməridir. Hal-hazırda uzunluğu 188 km olan Malay-Baxtıryarığ qaz

kəməri Türkmənistandan Özbəkistan sərhəddinə qədər hissədə istifadəyə verilmişdir. Bu kəmərlə ildə 30

mln.kub.m qaz ixrac etmək mümkün olacaq.

Cənub istiqaməti üzrə 2010-cu ilin sonunda Türkmənistandan İrana Dövlətabad-Sənqbəst boru xətti üzrə

qaz ixrac edilməyə başlandı. Boru kəməri vasitəsilə ildə 12 mlrd. kub m. qaz nəql olunacaq. Beləliklə,

Türkmənistandan İrana ildə 18-20 mlrd kub m. həcmində təbii qazın ixracı gözlənilir.

Türkmənistanın Azərbaycana aid olan dəniz neft və qaz yataqlarına iddiası ölkələrarası münasibətlərə öz

təsirini göstərmişdir. Neft sənayesi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq üçün yaranan əlverişli imkanların istifadə

olunmaması, başlıca olaraq, Türkmənistan tərəfinin mübahisəli məsələlərin müzakirəsində qeyri-konstruktiv

mövqeyinin tutması ilə izah oluna bilər. Hələ 10 il öncə Transxəzər boru kəməri layihəsinin Türkmənistan

tərəfindən qəbul olunmaması, ona daha baha başa gələn şərq istiqamətində qaz kəmərinin inşasına gətirib çıxartdı.

Türkmənistanın geosiyasi vəziyyəti digər Xəzəryanı ölkələrdən fərqlidir. Belə ki, Türkmənistanın şərq

istiqamətində iqtisadi əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi, xüsusən yeni boru kəmərlərinin salınması imkanları daha

2010-cu ilin sonunda Türkmənistan, Əfqanıstan, Pakistan və Hindistan Transəfqan qaz kəmərinin (TƏPH)

inşa edilməsi haqda razılaşma əldə edildi. Bu razılaşmaya əsasən 2015-ci ildən başlayaraq Cənubi Asiyaya ildə 33

mlrd.kub m Türkmənistan qazı nəql edilməsi nəzərdə tutulur. Bununla belə, TƏPH layihəsinin realizə edilməsi

Nabukko qaz kəmərinin inşasına yeni maneələr yarada bilər. Lakin TƏPH qaz kəmərinin marşrutunun təhlükəli

hesab olunan Əfqanıstan və Pakistan ərazilərindən keçməsi onun yaxın gələcəkdə salınmasını şübhə altına qoyur.

Türkmənistan dünya bazarına qaz ixrac etmək imkanlarından tam istifadə edilməsi üçün bu istiqamətdə

“axtarışlarını” davam etdirir.

Misal olaraq, 2011-ci ilin aprel ayında Aşqabadda Beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin yaradılmasına dair

Türkmənistan, Özbəkistan, Onam, İran və Qatar arasında beştərəfli razılaşma sənədin imzalanmasını göstərmək

olar. Bütün yaranan yeni imkanlar, nəhayət Türkmənistanı qazın ixracı və bununla bağlı iqtisadi əməkdaşlığın

inkişafında prioritet istiqamətləri müəyyən etməsini tələb edir.

Xəzər regionunda Rusiya və İranın geosiyasi maraqlarının oxşarlığı

İran və Rusiya dünyanın aparıcı karbohidrogen ehtiyatlarına sahib olan ölkələrdir. Bu iki ölkənin

payına dünyanın 42% nefti və 20% təbii qazı düşür. Bu ölkələr qaz ehtiyatlarına görə dünyada birinci yerləri

tuturlar. Dünyada neft hasilatına görə Rusiya son iki il ərzində öz əlində birinciliyi saxlayır. Rusiya və İran

energetika sahəsində əməkdaşlığı inkişaf etdirirlər. 2008-ci ildə bu ölkələr “qaz OPEK”i yaradılması

təşəbbüsünü irəli sürdülər. Lakin bu addım digər aparıcı qaz hasil edən ölkələr tərəfindən dəstək tapmadı.

Rusiyanın “LukoyI” şirkəti İranın “Cənubi Pars” qaz yatağının mənimsənilməsində iştirak edir, “Qazprom”

konserni isə ölkənin Milli Neft Şirkəti ilə İranda neftayırma zavodunun tikilməsinə dair razılaşma əldə

etmişdir. Bütün bunlar energetika sahəsində Rusiya-İran münasibətlərinin inkişaf səviyyəsini əks etdirir.

Xəzər regionunda realizə olunan hər bir iri infrastruktur layihə, Rusiyanın iştirakı olmadığı halda, bu ölkədə

onun maraqlarının qarşısına yönəlmiş kimi təqdim olunur. Məhz bu səbəbdən KİV-ində və yerli ekspertlərin

təhlillərində boru kəmərlərinin marşrutları “Rusiyanı kənardan keçən” xətləri kimi qələmə verilir. Belə çıxır ki,

regionda layihələşdirilən bütün tranzit boru xətləri “mütləq olaraq” Rusiya ərazisindən keçməlidir. Nəzərə almaq

lazımdır ki, hər üç Xəzəryanı “neft və qaz” ölkələri (Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan) enerji daşıyıcılarını

ilk öncə Rusiyanın boru kəmərləri vasitəsi ilə Avropa bazarına ixrac edirdilər. Lakin Rusiyanın boru sistemləri

vasitəsi ilə qonşu ölkələrə iqtisadi və siyasi təziq etmə cəhdləri Xəzər regionunda neft və qaz kəmərlərinin

coğrafiyasının köklü şəkildə dəyişilməsinə səbəb oldu. Buna görə Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan

xammal neft və qazın ixracında yeni, daha əlverişli, imkanlar əldə etdilər.

Xəzər regionunda iqtisadi əməkdaşlığın inkişafını nəzərə alaraq İran öz bölgəsində iqtisadi fəallığını

artırmağa çalışır. Bu sahədə tərtib olunan Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin realizə edilməsi İran üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Layihəyə əsasən, Rusiya-Azərbaycan-İran dəmir yollarının birləşdirilməsi üçün

Qəzvin-Rəşt-Astara(İran)-Astara(Azərbaycan) xəttinin inşa edilməsi tələb olunur. 10 il sürən danışıqların davam

etdirilməsinə baxmayaraq bu sahədə işlər çox ləng gedir. İran tərəfinin iqtisadi çətinlikləri bu istiqamətdə işlərin

aparılmasına imkan yaratmır. Buna baxmayaraq, artıq 2011-ci ildə İran şimal istiqamətdə dəmiryol xəttinin inşası

üçün 118 mln. dollar vəsait ayırmışdır. İnşa işlərində texniki yardımı Rusiya tərəfi edəcəkdir. Azərbaycan tərəfi

Astara rayonunda 8.4 km-lik dəmir yolu və 101 m-lik körpünün inşasını nəzərdə tutur. İran dəmir yolunun

Azərbaycan sərhəddinə qədər uzadılması üçün 350 km olan Qəzvin-Rəşt-Astara xətti çəkməlidir. İran tərəfi Astara

şəhristanında azad iqtisadi zona yaradaraq bölgənin iqtisadi dirçəlməsi üçün səylər göstərir. Xüsusi olaraq Astara

limanının inkişafına diqqət verilir. İran, keçmiş balıq limanı sayılan Astaranı, iri yük limanına çevirmək

arzusundadır. Qeyd olunur ki, Astara limanında yük dövriyyəsi yaxın gələcəkdə, Rusiyanın Xəzərdə ən iri hesab

olunan, Həştərxan limanından 3 dəfə çox olacaq (3).

İran tərəfi eyni zamanda Mərkəzi Asiya ölkələrindən, xüsusən Türkmənistan və Qazaxıstandan, enerji

daşıyıcılarını Cənub dəhlizi ilə Avropaya yönəltməyə israrlıdır. Lakin buna qarşı ABŞ kəskin çıxış edir.

Xəzər dənizinə dair aparılan dövlətlərarası müzakirələrə nəzər saldıqda bir çox məsələlərdə Rusiya və İran

tərəflərinin geosiyasi maraqlarının oxşar olduğu gözə çarpır. Təbii ki, digər dövlətlər bunu nəzərə alaraq müvafiq

Xəzər İqtisadi Əməkdaşlıq Təş kilatının yaradılması cəhdləri

Xəzər regionunun iqtisadi və siyasi əhəmiyyətinin artması bölgədə bəzi ölkələrin maraqlarının kəsişməsinə

səbəb olaraq müxtəlif formatda əməkdaşlıq birliklərin formalaşmasına zəmin yaratdı. Bir misal kimi, regionun qərb

hissəsində GUAM təşkilatının, şərqində – Mərkəzi Asiya respublikalarının birliyinin və Şimal-Cənub nəqliyyat

dəhlizi istiqamətində Rusiya-Azərbaycan-İran ölkələri arasında iş birliyini göstərmək olar. Lakin bununla yanaşı,

Xəzəryanı ölkələri arasında, bölgədə birgə əməkdaşlıqla bağlı, fikir ayrılıqlarının mövcudluğu bu sahədə ümumi

bir strategiyanın hazırlanmasında əsas maneçilik yaradan amil hesab oluna bilər.

Xəzər regionunda ümumi əməkdaşlıq konsepsiyasının hazırlanması üçün tərəflər qarşılıqlı maraqları nəzərə

alaraq, komrpomis yanaşma əsasında, ümumi anlaşmaya gəlməlidirlər. Əks halda belə təşkilatın yaradılması

istiqamətində hər hansı bir cəhdlər cavabsız qalacaq. Bir misal kimi, Xəzəryanı ölkələr arasında Xəzər dənizinin

statusuna dair danışıqların 15 il ərzində uğursuz nəticəsini göstərmək olar. Bu müddət ərzində yalnız bir sənəd

üzrə ümumi razılaşma əldə etmək mümkün olmuşdur. Bu sənəd, Xəzər dənizinin təbii mühitinin mühafizəsinə

dair, hər bir Xəzəryanı dövləti tərəfindən qəbul olunmuş, Tehran Konvensiyasıdır (2003-cü il). Ancaq bununla

yanaşı, regionda əməkdaşlığa və qarşılıqlı kompromisə getməyə hazır olan ölkələr də diqqəti cəlb edir.

Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstan arasında, bir müddət fikir ayrılıqları olmasına baxmayaraq, Xəzərin

delimitasiyasına dair müvafiq razılaşmaların əldə edilməsi bunun bariz nümunəsi hesab oluna bilər. Xəzər

“üçlüyü”nün əməkdaşlıq sahəsində etdiyi uğurlu addımı digər Xəzəryanı ölkələr üçün nümunə ola bilər. Lakin İran

və Türkmənistanın regionda əməkdaşlıqla bağlı bəzi məsələlərdə destruktiv mövqeləri bu istiqamətdə pozitiv

dəyişikliklərə maneçilik edir. İran və Türkmənistanın regionda realizə edilən bəzi layihələrdən kənarda qalmaları

yuxarıda qeyd olun səbəblə izah oluna bilər.

İran tərəfinə beynəlxalq sanksiyaların tətbiq edilməsi onun iqtisadi əlaqələrinin inkişafına bilavasitə təsir

göstərir. Xəzər regionunda yeni iqtisadi əməkdaşlıq məkanın formalaşması, təbii ki, İranın bu sahədə apardığı

diplomatiyasının gücləndirilməsini tələb edir.

Xəzər regionunda iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatının yaradılması təklifi ilk dəfə olaraq, 2007-ci ildə, İran

rəhbərliyi tərəfindən irəli sürülməsi məhz bu istiqamətdə atılan addımlardan biridir. Bununla belə, İranın Xəzər

məsələləri ilə bağlı müzakirələrdə sərt və dəyişməz mövqeyi (Xəzər dənizinin beş bərabər hissəyə bölünməsi,

Azərbaycana və Türkmənistana aid perspektiv dəniz yataqlarına iddiaları və s.) və beynəlxalq aləmdəki vəziyyəti

onu iqtisadi əməkdaşlıq baxımından diqqətə layiq etmir. İranla iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı Xəzəryanı ölkələr

üçün (Rusiya istisna olmaqla) xüsusi maraq doğurmur. Qafqaz regionunda İranla iqtisadi əlaqələrin inkişafı yalnız

Ermənistan üçün xüsusi önəm daşıyır. İki ölkə arasında regionla bağlı siyasi maraqların üst-üstə düşməsi iqtisadi

əlaqələrin inkişafını müəyyən edir. Bu isə öz növbəsində İranın Qafqazda yeritdiyi strategiyasında siyasi

meyarların həlledici rol oynadığını təsdiqləyir (4).

2009-cu ildə Rusiya prezidenti tərəfindən Xəzər regionunda İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatının

yaradılmasına dair fikrin yenidən səsləndirilməsi ilk öncə onun geosiyasi maraqlarından irəli gəlirdi. Lakin bu

müraciət də cavabsız olaraq qalmaqdadır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bunun əsas səbəbi ölkələr arasında

mövcud olan fərqli siyasi baxışlar və fikir ayrılıqların əsas maneə kimi qalmasıdır. Bunun aradan qaldırlması

üçün Xəzəryanı ölkələr arasında qarşılıqlı maraqların önə çəkilməsi vacibdir. Əfsuslar ki, hələ bu haqda

danışmağa kifayət qədər əsas yoxdur. Bu səbəbdən Xəzər regionunda yaxın illərdə hər hansı bir İqtisadi

Əməkdaşlıq birliklərinin yaranması və yaxud fəaliyyət göstərməsi reallıqdan uzaqdır.

Maraqlı məqamlardan biri odur ki, Rusiya regionda iqtisadi əməkdaşlıq təşkilatının yaradılması təklifini

dəstəkləyərək, heç özünün Xəzəryanı subyektləri arasında iqtisadi əlaqələri normal qura bilməmişdir. Burada

nisbətən inkişaf edən Həştərxan vilayəti ilə yanaşı, demək olar ki, təcrid olunub. Dağıstan və Kalmıkiya,

sosial-iqtisadi vəziyyətinə görə, Rusiyanın ən geridə qalmış əraziləri olaraq qalır.

Xəzər regionunda yaranmış geosiyasi mənzərəni nəzərə alaraq, region ölkələri arasında qarşılıqlı

maraqların nə dərəcədə uyğun olmasını təhlil etmək üçün aşağıdakı cədvələ nəzərə salmaq olar:

Xəzəryanı ölkələrin qarşılıqlı geosiyasi maraqlarının səciyyəsi