Behruz Melikov Resmi Internet Sehifesi

Turkan xanim bunlar elektron muhazirelerdi Beğen Beğen

Azrbaycanın iqtisadi v sosial coğrafiyası pdf 8ci sinif

Issuu Features

• Issuu Features – Fullscreen Sharing
• Issuu Features – Visual Stories
• Issuu Features – Articles
• Issuu Features – Embed
• Issuu Features – Statistics
• Issuu Features – SEO
• Issuu Features – InDesign Integration
• Issuu Features – Cloud Storage Integration
• Issuu Features – GIFs
• Issuu Features – AMP Ready
• Issuu Features – Add Links
• Issuu Features – Teams
• Issuu Features – Video
• Issuu Features – Web-ready Fonts

• Solutions – Designers
• Solutions – Content Marketers
• Solutions – Social Media Managers
• Solutions – Publishers
• Solutions – PR / Corporate Communication
• Solutions – Students & Teachers
• Solutions – Salespeople
• Solutions – Use Cases

Industries

• Industries – Publishing
• Industries – Real Estate
• Industries – Sports
• Industries – Travel

Products & Resources

• Products & Resources – Plans
• Products & Resources – Partnerships
• Products & Resources – Developers
• Products & Resources – Digital Sales
• Products & Resources – Elite Program
• Products & Resources – Publisher Directory
• Products & Resources – Redeem Code
• Products & Resources – Support

Explore Issuu Content

• • Explore – Arts & Entertainment
  • Explore – Business
  • Explore – Education
  • Explore – Family & Parenting
  • Explore – Food & Drink
  • Explore – Health & Fitness
  • Explore – Hobbies
  • Explore – Home & Garden
  • Explore – Pets
  • Explore – Religion & Spirituality
  • Explore – Science
  • Explore – Society
  • Explore – Sports
  • Explore – Style & Fashion
  • Explore – Technology & Computing
  • Explore – Travel
  • Explore – Vehicles

  Azerbaycanin Iqtisadi Cografiyasi

  3 comments on “ Azerbaycanin Iqtisadi Cografiyasi ”

  Salam. Bu kitabin muellifinide yaza bilersiniz? Beğen Liked by 1 kişi

  Turkan xanim bunlar elektron muhazirelerdi Beğen Beğen

  tehrannan siza salamlar- man bu kitabi yukliye bilmadim yardim edin Beğen Beğen

  Bir Cevap Yazın Cevabı iptal et

  This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

  FULL tarifleri Exchange Teklifi

  Kategoriler

  • Derslikler (87)
  • Nar Dünyası (7)
  • Ordan-Burdan (9)
  • Proqramlar (3)
  • Video Derslikler (2)
  • Xeriteler (1)

  Son Yazılar

  • Narda “Çevir” təklifi
  • Full 19 tarifi
  • Full 14 tarifi
  • Full 9 tarifi
  • Cografiyanin tedrisi metodikasi

  Popüler Yazılar

  • Narda “Çevir” təklifi
  • Narda serfeli İnternet paketleri
  • Full 9 tarifi
  • Full 19 tarifi
  • Full 14 tarifi

  Online Söhbet Xidmeti

  Blog İstatistikleri

  • 1.169.374 ziyaretçi

  yaxın və orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası

  H Ə B İ B Ə SOLTANOVA, CAB İ R M Ə MM Ə DOV YAXIN V Ə ORTA ŞƏ RQ ÖLK Ə L Ə R İ N İ N İ QT İ SAD İ V Ə SOS İ AL CO Ğ RAF İ YASI ( D ə rslik ) Az ə rbaycan Respublikas ı T ə hsil Nazirliyinin 29.03.2008-ci il tarixli 353 sayl ı ə mri il ə d ə rslik kimi t ə sdiq edilmi ş dir. «Bak ı Universiteti» n əş riyyat ı 2008 R ə ycil ə r: BDU-nun iqtisadi co ğ rafiya kafedras ı n ı n professoru, c.e.d. İ smay ı lov Ç.N . AMEA-n ı n Co ğ rafiya İ nstitutunun iqtisadi v ə sosial co ğ rafiya ş öb ə sinin müdiri, c.e.n. Pa ş ayev N . Soltanova H.B., M ə mm ə dov C.A. «Yax ı n v ə Orta Şə rq ölk ə l ə rinin iqtisadi v ə sosial co ğ rafiyas ı » (d ə rslik). Bak ı : «Bak ı Universiteti» n əş riyyat ı , 2008, 304 s ə h. Ana dilimizd ə ilk d ə f ə çap olunan bu d ə rslikd ə t ə l ə b ə l ə ri v ə t ə nimiz ə h ə m co ğ rafi, h ə m d ə tarixi keçmi ş bax ı m ı ndan çox yax ı n olan ölk ə l ə r il ə yax ı ndan tan ı ş etm ə k m ə qs ə di güdür. Üç hiss ə d ə n ibar ə t olan kitab ı n birinci hiss ə si Yax ı n v ə Orta Şə rq regionu bar ə d ə t ə bii, iqtisadi, tarixi m ə lumatlara h ə sr olunmu ş dur. İ kinci hiss ə Yax ı n Şə rq (16 dövl ə t), üçüncü hiss ə is ə Orta Şə rq dövl ə tl ə rinin (2 dövl ə t) icmal ı na h ə sr olunmu ş dur. Kitab ı n sonunda ə lav ə l ə r hiss ə sind ə region dövl ə tl ə rinin b ə zi sosial, iqtisadi v ə siyasi göst ə ricil ə rini özünd ə ə ks etdir ə n c ə dv ə ll ə r verilmi ş dir. Uzun ill ə r bu regionun t ə drisi v ə t ə dqiqi il ə m əşğ ul olan mü ə llifl ə r mü ə yy ə n dövrl ə rd ə regionun b ə zi ölk ə l ə rind ə i ş l ə mi ş , elmi m ə zuniyy ə tl ə rd ə olmu ş v ə elmi m ə ruz ə l ə rl ə ç ı x ı ş etmi ş l ə r. Kitab ı n bu q ə bild ə n olan dig ə r d ə rslikl ə rd ə n f ə rqi ondad ı r ki, co ğ rafiyada q ə bul olunmu ş ə n ə n ə vi ard ı c ı ll ı ğ a riay ə t olunmaqla regionun v ə onun ayr ı -ayr ı ölk ə l ə rinin iqtisadi co ğ rafi s ə ciyy ə si il ə yana ş ı siyasi co ğ rafi s ə ciyy ə si d ə verilir. Ba ş qa sözl ə , oxucu dövl ə t bar ə d ə iqtisadi-co ğ rafi m ə lumat ə ld ə etm ə kl ə yana ş ı , h ə min dövl ə tin q ı sa tarixi, müasir idar ə olunma sistemi, yürütdüyü xarici siyas ə t, i ş tirak etdiyi regional t əş kilatlar v ə Az ə rbaycan Respublikas ı il ə münasib ə tl ə rind ə n d ə konkret m ə lumat ə ld ə ed ə bil ə r. D ə rslikd ə n co ğ rafiya, tarix, beyn ə lxalq münasib ə tl ə r, region ş ünasl ı q v ə diplomatiya sah ə sind ə ixtisasla ş an bakalavr v ə magistr pill ə sinin t ə l ə b ə l ə ri istifad ə ed ə bil ə r. Region ş ünasl ı qla maraqlanan geni ş oxucu kütl ə si üçün d ə bu kitab faydal ı say ı l ı r. 2008 019 019 07 658 13 1805010000 − − − − − ) ( M S © «Bak ı Universiteti» n əş riyyat ı , 2008

  Post on 22-Jul-2016

  Documents

  • HBB SOLTANOVA, CABR MMMDOV YAXIN V ORTA RQ LKLRNN QTSAD V SOSAL CORAFYASI (Drslik) Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyinin 29.03.2008-ci il tarixli 353 sayl mri il drslik kimi tsdiq edilmidir. Bak Universiteti nriyyat 2008 2 Rycilr: BDU-nun iqtisadi corafiya kafedrasnn professoru, c.e.d. smaylov .N. AMEA-nn Corafiya nstitutunun iqtisadi v sosial corafiya bsinin mdiri, c.e.n. Paayev N. Soltanova H.B., Mmmdov C.A. Yaxn v Orta rq lklrinin iqtisadi v sosial corafiyas (drslik). Bak: Bak Universiteti nriyyat, 2008, 304 sh. Ana dilimizd ilk df ap olunan bu drslikd tlblri vtnimiz hm corafi, hm d tarixi kemi baxmndan ox yaxn olan lklr il yaxndan tan etmk mqsdi gdr. hissdn ibart olan kitabn birinci hisssi Yaxn v Orta rq regionu bard tbii, iqtisadi, tarixi mlumatlara hsr olunmudur. kinci hiss Yaxn rq (16 dvlt), nc hiss is Orta rq dvltlrinin (2 dvlt) icmalna hsr olunmudur. Kitabn sonunda lavlr hisssind region dvltlrinin bzi sosial, iqtisadi v siyasi gstricilrini znd ks etdirn cdvllr verilmidir. Uzun illr bu regionun tdrisi v tdqiqi il mul olan mlliflr myyn dvrlrd regionun bzi lklrind ilmi, elmi mzuniyytlrd olmu v elmi mruzlrl x etmilr. Kitabn bu qbildn olan digr drsliklrdn frqi ondadr ki, corafiyada qbul olunmu nnvi ardclla riayt olunmaqla regionun v onun ayr-ayr lklrinin iqtisadi corafi sciyysi il yana siyasi corafi sciyysi d verilir. Baqa szl, oxucu dvlt bard iqtisadi-corafi mlumat ld etmkl yana, hmin dvltin qsa tarixi, masir idarolunma sistemi, yrtdy xarici siyast, itirak etdiyi regional tkilatlar v Azrbaycan Respublikas il mnasibtlrindn d konkret mlumat ld ed bilr. Drslikdn corafiya, tarix, beynlxalq mnasibtlr, regionnaslq v diplomatiya sahsind ixtisaslaan bakalavr v magistr pillsinin tlblri istifad ed bilr. Regionnaslqla maraqlanan geni oxucu ktlsi n d bu kitab faydal saylr. 200801901907658131805010000 )(M S Bak Universiteti nriyyat, 2008
  • 3 Mlliflrdn Yaadmz kemkeli dnyann ox lverili geosiyasi v hrbi strateji mvqeyind yerln Yaxn v Orta rq regionu XX srin vvllrindn, yni byk ehtiyatlar olan neft yataqlarnn kfindn sonra beynlxalq almin siyasi v iqtisadi hyatnda mhm hmiyyt ksb etmy balamdr. qitnin yol ayrcnda qrarlam qdim tarix v sivilizasiyaya malik olan bu region hmi Qrb dvltlrinin maraq dairsind olmu v indi d olmaqdadr. Kimi bu dvltlrin lverili corafi v hrbi strateji mvqeyin gr, kimi srvtlrinin bolluuna, kimi dnyvi dinlrin (buddizm istisna olmaqla) yarand mkan olmana gr, kimi bu regiondan ken beynlxalq kommunikasiya sistemlrin gr bu regiondan pay umur. Azrbaycan xalqn bu region il balayan chtlr d az deyil. mumi v oxar tarixi kemi, mnvi, dini v adt-nn yaxnl hl qdimdn azrbaycanllar bu regionu tdqiq etmy svq etmidir. Mhur syyah v mtfkkirlrimizin region lklrin etdiyi sfrlr, grdklrini v eitdiklrini qlm almalar indi d z hmiyytini itirmmidir. Regionu tdqiq edn mtxssislrin mumi fikri beldir ki, o dnyann ox tzadl bir mkandr. Siyastnaslar onu hr an partlamaq thlksi olan bart llyin bnzdirlr (bu gnlrd bu oxarlq zn qabarq kild bruz verir). qtisadlar onu dnyann neft anbarlarna bnzdirlr, o da qeyd olunmaldr ki, region lklri tbii srvtlrin bolluuna, sosial-iqtisadi v mdni infrastrukturuna, siyasi idaretm qurluuna gr bir-birindn ox frqlnir. Burada Bhreyn, Qtr v Kipr kimi kiik dvltlrl yana Sudiyy rbistan, Misir, ran v Trkiy kimi byk raziy malik dvltlr d mvcuddur. lklr dvlt quruluuna gr bir-birindn kskin frqlnirlr. Mtlq v konstitusiyal monarxiyalar, demokratik respublikalar il yana, slam respublikalar, sultanlq v mirliklr eyni mkandadrlar. Neft xaran dvltlrl yana, srail, Turkiy v Kiprd adambana dn milli glir inkiaf etmi lklrd adambana dn milli glir yaxnlasa da, fqanstan, Ymn onlarla m-qayisd sox geriddir. Bundan baqa regiondaxili laqlr konstruktiv mkdala deyil, qarlql ittihamlara v barmaz 4 mvqelr meyillidir. Azrbaycan Respublikasnda Yaxn v Orta rq digr xarici regionlarla mqayisd yax tdqiq olunmudur. Bu sahd dililrin, dbiyyatlarn v tarixilrin rolu danlmazdr. Son illrd region lklrinin corafi chtlrinin yrnilmsin d diqqt artrlmdr. Amma indiy qdr corafi baxmdan regionun btv kild kitab iq z grmyib. Biz bu tin ii z zrimiz gtrmyi qrara aldq. Buna sbb olan amillr is o idi ki, birimiz regionun bir lksi il laqdar namizdlik dissertasiyasn yerin yetirmi, digrimiz uzun illr regionun bir lksind drs demidik. Bundan lav hr ikimiz region lklrinin corafiyasna dair ilk tdris proqramlarnn, drsliklrin v drs vsaitlrinin mlliflri olmuuq. hissdn ibart olan drslik xarici lklrd v lkmizd nr olunan n yeni mlumatlar sasnda yazlmdr. Birinci hissd region bard mumi corafi mlumat z ksini tapmdr. kinci hiss Yaxn rq, nc hiss is Orta rq lklrin hsr olunmudur. Kitabn sonunda region dvltlri bard bzi sosial-iqtisadi gstricilrini ks etdirn xsusi cdvllr verilmidir. Mlliflr Respublika Xarici lr Nazirliyinin mavirlri trfindn trtib olunmu Neydr liyev v rq adl alt cildlik kitabndan (Bak, 2003-2005), BMT-nin nsan nkiafnn Proqram (PROON), insan potensialnn inkiafna dair nr etdirdiyi xsusi statistik mlumatlardan, AB-da nr olunan The World Almanac mcmusindn, .Hsnovun Masir beynlxalq mnasibtlr v Azrbaycann xarici siyasti (Bak, 2005), elc d mlliflrin regionun ayr-ayr dvltlrin dair nr etdiklri drslik, monoqrafiya v elmi mqallrindn, internet saytlar v digr kmki mnblrdn faydalanmdr. Dvri nr olunan jurnallardan – , , -, Dirli-XXI sr, regiona v lklr dair veriln mlumatlardan istifad edilmidir. Drsliy dair qeyd v tkliflrinizi Bak Dvlt Universitetinin Xarici lklrin siyasi iqtisadi corafiyas v turizm kafedrasna gndrn hmkarlarmza qabaqcadan tkkrmz bildiririk.
  • 5 I HSS YAXIN V ORTA RQ REGONU BARD MUM MLUMAT 1.1. Regionun geosiyasi mvqeyi v tbiti Asiyann qrbind yerlmi Yaxn v Orta rq regionuna Bhreyn, Birlmi rb mirliklri, Qtr, fqanstan, rdn, raq, ran, srail, Ymn, Kipr, Kveyt, Livan, Misir, Oman, Sudiyy rbistan, Suriya, Trkiy v hl mstqil dvlt kimi tam formalamam Flstin daxildir. ran v fqanstan Orta rq, digr dvltlr is Yaxn rq aid edilir. Regional blg, hminin regionun ad rtidir v mxtlif mlliflr trfindn mxtlif kild dyidirilir*. Geosiyasi, mdni v corafi termin olan Yaxn v Orta rq ingilis dilind d bu anlay ilk df AB dniz donanmasnn admiral olmu, politoloq Alfred Mehen (1840-1914) trfindn ildilmidir. On skkiz dvltin (o cmldn, 13 rb dvltinin) daxil olduu Yaxn v Orta rq regionunun razisi 7,3 mln. kv.km, halisi 350,0 mln. nfrdir (lav 1). Yaxn v Orta rqin dnya mdniyyti, siyasti v iqtisadiyyatnda mhm rol oynamas onun geosiyasi mvqeyinin s-tnly, maye yanaca srvtlril zngin olmas il izah olunur. Regionun geosiyasi mvqeyi. Yaxn v Orta rq regionu qit Asiya, Avropa, Afrika v iki okean hvzsinin qovanda yerlir. Enlik istiqamtind 4400 km (Pamir dalarndan Aralq dnizindki mroz adasnadk), meridian boyu 3300 km (Qara dnizdki Sinop burnundan Bab-l-Mndb boaznadk) msafd * Bzi mnblr gr Yaxn v Orta rq regionu Misir v Sudan istisna edilmkl Cnub Qrbi Asiya; Kipr, Misir, Sudan istisna edilmkl n Asiya; Levant (bura Yaxn rq dvltlri v bzi hallarda Balkan yarmadasnn cnubu aid edilir) adlandrlr. Misirdn rq doru rblrin yaadqlar lklr Bhreyn, B, Qtr, rdn, raq, Ymn, Kveyt, Livan, Oman, Sudiyy rbistan, Suriya, Flstin Mriq dvltlridir. 6 uzanr. Yaxn v Orta rq regionunun Aralq, Xzr, Qara v Qrmz dnizlr x vardr. Bu is bir trfdn onun Cnubi Qafqaz blgsin, Rusiyann daxili rayonlarna tsirinin artmasna imkan yaradr, digr trfdn regionu Rusiyann geosiyasi marann hdfin evirir. Mesopotamiya il Misir arasnda quru tranzit keid lverili corafi mvqey malik olan sahdir. Bu sah Anadolu yaylas v Frat aynn orta axnndan Sinayadk uzanan dalararas drlr v da tklrini hat edir. qit arasndak regionun vasitilik rolu Brktli Aypara adlanan bu sahd daha qabarq nzr arpr. Dnyann qdim vasitilik ticart mdniyyti (Finikiya) mhz burada meydana glmidir. Finikiyallarn ticart-vasitilik v slmilik faliyytindki mhartini sonralar Flstind mskunlam yhudilr, levantllar xs etmilr. Corafi mvqeyin lverililiyi sbbindn ba vern mhariblr bu blgnin sakinlrini dnyann digr regionlarna drbdr etmi, iki sas qvv yhudi v rb diasporu yaranmdr. Region tbitinin xsusiyytlri. Tbii landaftn mxtlifli-yin gr Yaxn v Orta rq regionu bir ne hissdn ibartdir. Tbii rayon ml gtirn areallar Nil vadisi, Dcl v Frat aylararas* allvial dznliyidir. Bu iki massiv qdim suvarma kiniliyinin mvcud olduu sivilizasiya mrkzlridir. Hr iki massiv nisbtn tin keiln tbii manelrl hatlnir. Mesopotamiya imaldan v rqdn Anadolu v ran yaylalarnn xntlar il hat olunmudur. Nil vadisini Mrib** blgsindn mskunlamam Liviya shras ayrr. Nil vadisi v Mesopotamiya arasnda birbaa laqlrin yaranmasna maneilik trdn sthi qzmar gndn qarsalanm rbistan shralar yerlir. Nil vadisi v Mesopotamiya yalnz imalda qdimdn becriln v nisbtn halisi sx olan nalabnzr zolaqla birlir. Bu zolaq Brktli Aypara adlanr. Brktli Aypara, Anadolu yaylas v Frat aynn orta axnndan Sinay yarmadasnadk uzanan dalararas drlr v da yamaclarn hat edir. * aylararas dznlik Mesopotamiya ad il d mlumdur. Mesopotamiya yunan szdr. Mezos – orta, mrkz potamos – ay demkdir. ** Mrib (rbc gnbatan) qrb mnasn bildirir. Mrib lklrin Mrake, lczair, Tunis, Mavritaniya, Qrbi Shra v bzn Liviya aid edilir.
  • 7 Yaxn v Orta rq regionu tbitinin mhm xssiyyti shra (Rub-l-Xali, Byk Nfud, Kiik Nfud, Dt-e Kvir, Dt-e Lut, Dt-e Namid, Dt-e Mr v b.) landaftnn stnlydr. Landaftn yeksnqliyi halinin mskunlamas v tsrrfatn formalamasna tsir etmidir. hr hyat hl qdimdn sahil boyu blglrd, xsusil qrbd cmlnmidir. Cnubda is rtubtl nisbtn yax tmin olunan Ymnd hali sxdr. Kri v yarmkri heyvandarlq, suvarma kiniliyi region lklri halisinin tarixn nnvi muliyyt sahlri olmudur. Faydal qazntlar. Yaxn v Orta rq neft v tbii qazla zngindir. Regionda akar olunmu neft ehtiyat 100 mlrd. tondur. Dnya neft ehtiyatnn (156,7 mlrd. ton) 64 faizi, neft istehsalatnn (3,1 mlrd. ton) 29,6 faizi Yaxn v Orta rq regionunun payna dr. Regionda 500 mln. ton neft xarlmdr. Region daxilind ran krfzi neft-qaz hvzsi, xsusil seilir (cdvl 1). Cdvl 1 ran krfzi hvzsinin nhng v nadir neft yataqlar* (2005-ci il) Yataqlar lk lkin ehtiyat mlrd. ton Yataqlar lk lkin ehtiyat mlrd. ton Havar S.rbistan 11,9 Bibi Hakim ran 1,1 AaCari ran 10,0 Zubayr ran 1,0 Byk Brhan Kveyt 9,3 Dmmam S.rbistan 0,8 Sfaniy S.rbistan 3,5 Berri S.rbistan 0,8 Krkk raq 3,0 Husaniy S.rbistan 0,8 Rumeyla raq 2,8 Abu Hdriy S.rbistan 0,8 Raudatayn Kveyt 2,0 Vfra Kveyt 0,7 Abkayk S.rbistan 1,6 Murban B 0,6 Qosaran ran 1,5 Duhan Qtr 0,6 Marun ran 1,4 Mscide Soleyman ran 0,5 Fereydun ran, 1,3 Bu Hza B 0,5 * Neft geologiyas sahsindki mtxssislr ehtiyat 500-1000 mln. ton olan yataqlar nhng, 1 mlrd. tondan artq olanlar nadir yataqlar adlandrr. 8 Mrcan S.rbistan hvaz ran 1,2 Katif S.rbistan 1,2 XX srin 70-ci illrindk region dvltlrind neft istehsalna Qrb dvltlrinin iri irktlri nzart edirdi. 1973-c ild neft xaran dvltlr OPEK* rivsi daxilind faliyyt gstrrk beynlxalq irktlr mbarizd z maraqlarn qorumaq mqsdil neftin qiymtini bir ne df qaldrr. Satlan neft qiymt qoyulmas, neft satndan glirin yk-sldilmsi sahsind neft ixrac edn lklrin marann birg m-dafisin qulluq edn OPEK lklri arasnda narazlqlar da olur. tn srin 80-ci illrind zv dvltlrdn raq, Kveyt, B arasnda ba vern narazlq grginlrk 1990-c ild Shrada frtna mliyyatnadk byyr. raq OPEK zv olan qonu dvltlri neftin satnda bu tkilat trfindn tyin edilmi hddi qaldrdqlar v nefti aa qiymt satdqlar n tqsirlndirir. qtisadiyyatn neft dollar hesabna dirltmk istyn raq n bu srfli deyildi. Digr trfdn Kveyt gizli yolla raqn Rumeyla yatandan neft xarmaqda gnahlandrlr. Nticd 1990-c il avqustun 1-d raq Kveyti ial edir. lknin 7 ay mddtind ial dnya bazarnda neftin qiymtinin dyiilmsin sbb olur. raq ordusu Kveyt soxulmazdan vvl neftin 1 tonu 130-140 dolar, Kveyt ial edildikd 220, daha sonra 250-280 dollar tkil edirdi. Shrada frtna mliyyatna balanlmas il bu, 220 dollara, qlbdn sonra 130-140 dollara enmidi. Qeyd edk ki, 2007-ci ild neftin qiymti ox qeyri-stabil olmudur. Yaxn rqd neft xaran xarici irktlr zrind milli nzartin yaradlmas region xalqlarnn hyatnda mhm tarixi hadis kimi qiymtlndiril bilr. Nticd raq hkumti lkd neft xarlmas, emal v ixracn tam millildirdi, Sudiyy rbistan, Kveyt, Qtr, B, Oman, Bhreyn xarici neft irktlrinin lkdki faliyytini xeyli zifltdi. Yaxn v Orta rqd tbii qaz * OPEK 1960-c ild raq, ran, Kveyt, Sudiyy rbistan v Vene- suelann tbbs il neft ixrac edn dvltlrin maraqlarnn birg mdafisi mqsdil yaradlmdr. Sonralar tkilata lczair, Qabon, ndoneziya, Liviya, Nigeriya, Ekvador, B, Qtr daxil olmudur. qa-mtgah Vyana (Avstriya) hrinddir.
  • 9 ehtiyat (71,7 trilyon kub m.) da oxdur. Dnya qaz ehtiyatnn (175,8 trilyon kub m.) 40,8, istehsalnn 9,8 faizi bu regionun payna dr. Yaxn v Orta rqd xromit, dmir filizi, mis, quruun, manqan, sink, molibden, srm, boksit, tbii kkrd, kalium v xrk duzu, tikinti materiallar yataqlar akar edilmidir. Bu faydal srvtlrin bzilrin gr region dvltlri dnya bazarnda mhm yer tutur. Msln, Trkiy xromit ehtiyatlarna gr dnyada drdnc (Zimbabve, CAR, Filippindn sonra) yerddir. srail v rdn kalium duzu ehtiyat il zngindir. raq v Suriyada zngin fosforit yataqlar vardr. Yaxn v Orta rq regionu aqroiqlim srvtlril d zngindir. Tbit buraya bol istilik v gn i, regionun ksr dvltlri n hyati hmiyyt malik olan zngin yeralt su srvti bx etmidir. Region dvltlri tropik v subtropik quraqda yerlir. razisinin geniliyi, relyefin mxtlifliyi, hava ktllrinin sirkulyasiyas regionda istilik v rtubtin kskin frqin sbb olmudur. Trkiynin Aralq v Egey dnizlri sahillrind isti yay, yamurlu q il sciyylnn Aralq dnizi iqlimi regionun qrbi v cnubu istiqamtind quru tropik iqliml vz olunur. Yalnz rbistan yarmadasnn ucqar cnub-qrbi musson klklrinin tsirin mruz qaldndan nisbtn ox rtubt alr. Regionda v hminin ayr-ayr lklrd yant v temperatur frqi mvcuddur. Msln, rann imalna Xzr dnizi sahillrin il rzind 2000 mm yant ddy halda, lknin shra rayonlarna illrl yant dmr. Trkiynin mrkzi yaltlrind yanvarn orta temperaturu 0C, iyulunku 23C tkil edir. rbistan yarmadasnn dzn sahil yaltlrind, Aralq dnizi sahillrind mlayim q temperaturu hakimdir: Sudiyy rbistannn qrb hisssind – Ciddd yanvarn orta temperaturu 24C, iyulunku is 31C-dir. rbistan yarmadas, ran, raq v Misirin daxili yaltlrind yayda ox yksk temperatur ( 45C-dn artq ) mvcud olur. qlim raiti knd tsrrfatnn yerldirilmsin, kin yararl sahlrdn smrli istifad olunmasna, aqrar istehsaln sahvi strukturuna tsir gstrir. Bu baxmdan mlayim quraq bl-glrindn frqli olaraq Yaxn v Orta rq termik srvtlrl yax 10 tmin olunduundan eyni razidn il rzind 2-3 df mhsul gtrmk imkanlarna malikdir. Aqroiqlim amillrdn razinin rtubtl yax tmin olunmamas mhm xsusiyytlrdndir. Trkiynin sahillrin, Levant lklrin yant ilin sasn q fslind dr. Lakin qn isti kemsi bu razilrd hm taxl, hm d tropik bitkilri (kr qam, xurma v b.) becrilmsin imkan verir. Regionun masir iqlim raiti onun razisinin xeyli hisssini hat edn shra v yarmshralarda ay bksinin inkiaf n yararszdr. Lakin burada uzunluu 100 km-l olan quru ay drlri uedlr(vadi) vardr ki, bunlar gcl yalardan sonra bel suyunu hvzy atdra bilmyib, shrann qumlar arasnda itib-batr. Yaxn v Orta rq lklri yerst axnlarla zngin olmasalar da, Nil, Dcl, Frat, Araz, Sfidrud, Harun regionun mhm aylar hesab edilir. srailin imalnda ordan ay il qidalanan Qaliley dnizi (Tiberiad gl) lkd yegan irin su mnbyidir. Yerst axndan mhrum olan razilr yeralt sularla zngindir. Datyi rayonlarda yeralt sular Yaxn v Orta rq regionunda nnvi saylan kanallarla (khrizlrl) sth xarlr. Yeralt sularn drin quyular qazaraq sth xarld razilr d oxdur. Uedlr v yeralt sularn sth xd shralarda vahlr (oazis) mvcuddur. Su ehtiyatlarnn mhdud olmas, imli su qtl, suvarma v su enerji mnblrinin kasadl regionun bir sra lklrind daha kskindir. mli su problemi Kveyt, B, Sudiyy rbistannda tmizlyici qurular tikilmkl hll edils d, region dvltlrinin byk ksriyyti bu problemin hlli yollarn hl d axtarr. Regiondak siyasi mnaqilr su srvtlri zrind nzartdn d knarda qalmamdr. 1967-ci ild srail ordan aynn Qrb sahilini v 1982-ci ild Livann cnubunu zbt etdikdn sonra ordan aynn yuxar axn, Qaliley dnizi, Litani v Baniyas aylarna nzarti d l keirir. Digr trfdn srail hkumti buraya km yahudilr Qrb sahild yeni su quyular qazmaa icaz verdiyi halda, bunu flstinlilr qadaa edirdi. rblr v yhudilr arasnda hr hans bir slh mqavilsi su tchizatna nzart problemi il d zlir. Frat ayndan istifad olunmasnda da mbahisli msllr vardr. Trkiy, Suriya v raq razisindn axan Frat ayndan bu 3
  • 11 lk irriqasiya v enerji mqsdlri n istifad edir. 1984-c ild su tsrrfatnn inkiaf layihsinin hyata keirilmsi mqsdil Trkiy trfindn Frat zrind 2 bnd ina edildi. Bu, Suriya razisind axnn azalmasna sbb oldu. Suriyada bndin tikilmsi is z nvbsind raqn su tchizatnda nglliklr yaratd, bu ilk nvbd lknin knd tsrrfatna mnfi tsir gstrdi v 1975-ci ild raq v Suriya arasnda kskin mnaqiy sbb oldu. 1.2. Regionun qsa tarixi v ada siyasi problemlri Yaxn v Orta rq dnyann qdim mdniyyt ocaqlarndan biridir. Hl eramzdan vvl IX-VIII minilliklrd Flstind heyvandarlq v kinilikl mul olmaa balamlar. Mesopotamiya, ran v Misird IV-III minilliklrd suvarma sistemlri yaradlmdr. Kiik Asiya, imali Mesopotamiya v regionun digr rayonlarnda qdim metallurgiya ocaqlar akar edilmidir. Eramzdan vvl IV-I minilliklrd Yaxn v Orta rqd quldarlq dvltlri yaranr: Mesopotamiyada qdim Babil arl, Qrbi randa Elam, Kiik Asiyada Hett, Misird Nom, Aa v Yuxar Misir padahlqlar, Levantda finikiyallarn hr-dvltlri, rbistann cnub-qrbind Main, Sba, Ermnistan yaylasnda Urartu dvltlri v b. Yaxn v Orta rq dvltlri orta yzilliklrin mdni h-yatnda mhm rol oynamlar. Bel ki, rb Xilaftininin yaranmas il elm, texnika, incsnt inkiaf etmi, Avropa xalqlar rb, slam mdniyytinin tsirin mruz qalmdr. Uzun mddt sivilizasiyann daya kimi inkiaf edn Yaxn v Orta rq lklri orta yzilliklrin sonunda ziflmy balayr. Buna sbb bir trfdn kri tayfalarnn dadc hcumlar, digr trfdn Qrb dvltlrinin tcavzkar siyasti idi ki, bunun da nticsind region dvltlri mstmlk v yarmmstmlklr evrilmilr. Osmanl-Trk imperiyasnn yaranmas nticsind Aralq dnizinin rqind hrbi-siyasi sdd formalar. Avropa v Asiya arasnda yeni yolun kfi Mriq dvltlrini dnya iqtisadi magistral laqlrdn knarda qoyur. XIX yzillikd Qrbdki texniki trqqi Osmanl Trk imperiyasnn ziflmsin sbb olur v imperiya Avropann 12 qdrtli lklrindn asl vziyyt dr. Avropa dvltlri Yaxn rq sddini hm siyasi, hm d tbii-corafi chtdn kemy nail olur. Aralq dnizinin rqind yerlmi Yaxn v Orta rq xlmaz vziyytd ox qala bilmzdi. XIX yzilliyin ortalarnda Fransa diplomat mhndis Ferdinand Lesseps Misir v Trkiy hkumtlrindn Aralq dnizini Qrmz dnizl birldirck kanaln tikintisi n imtiyaz alr. On ildn artq davam edn tikinti 1869-cu ild baa atr v hmin ilin 17 noyabr tarixind gmiilik n alr. Kanaln almas il hm d dnya yhudilrinin Flstin qaytmas hrkat gclnir. 1948-ci ild srail dvltinin yaranmas regionda siyasi vziyyti grginldirdiyindn Yaxn v Orta rq dnya dvltlrinin bu regionu zbt etmsi n daimi geosiyasi yar meydanna evrilir. Mnaqilrin sxlna gr Yaxn v Orta rq dnyada yegan regiondur v tsadufi deyil ki, onu hmi partlamaa hazr olan bart llyin bnzdirlr. Mnaqilrin ucbatndan region dvltlri lverili corafi mvqelrindn, glir imkanlarndan lazmi sviyyd istifad ed bilmir. Flstin problemi yeni mrhld. Yaxn rqd Flstin Mandatl razisind rb v Yhudi dvltinin yaradlmas BMT-nin Ba Mclisinin 1947-ci il 29 noyabr tarixli qrar il qanunildirilir.1948-ci il mayn 15-d Flstin torpann bir hisssind srail dvlti yaranr. Flstin rblri BMT Ba Mclisinin bu qrarn qbul etmir. Flstin xalq azadl urunda 50 ildn artq mddtd srail tcavzn qar siyasi v silahl mbariz aparr. Nhayt, 1988-ci il noyabrn 15-d lczair hrind Flstin Milli urasnn 19-cu sessiyasnda qbul edilmi siyasi byannamd Flstin dvltinin yaradlmas elan edilir. O cmldn, Qdsn (Yeruslimin) rq hisssi daxil olmaqla 1967-ci ild ial olunmu btn flstin v rb torpaqlarn srailin trk etmsi, o mddtd srail trfindn salnm yaay msknlrinin dadlmas tlbi irli srlr. Bellikl, flstinlilriin yaratmaa aldqlar dvltin corafi srhdlri ordan aynn Qrb sahili (sahsi 5879 kv.km), Qzza blmsi (sahsi 378 kv.km), hminin paytaxt rqi Qds hat edir. Hmin vaxt bu razilrd 2,8 milyon flstinli rb (ordan aynn Qrb sahilind 1,5 mln.-dan artq, Qzza blmsind 1
  • 13 mln., rqi Qdsd 240 min nfr) v 100 min srail mhaciri yaayrd. 1991-ci ild Flstin Azadlq Tkilatnn (FAT) rhbrliyi Yaxn rq problemi zr Madridd keirilmi konfransda Qrb sahild v Qzza blmsind flstinlilrin yaamasna icaz verildiyini byan edir. 1993-c ilin sentyabrnda Vainqtonda Yaxn rq slh proseslri rivsi daxilind srail dvlti v Flstin Azadlq Tkilat arasnda ordan aynn Qrb sahili v Qzza blmsind keid dvr mddtind Flstin n mvqqti znidarni nzrd tutan byannam imzalanr. Keid dvrnn 1999-cu ild baa atdrlmas v bu mddt rzind danqlar yolu il Flstin razisin tam siyasi status verilmsi gstrilirdi. 1994-c il may Byannamsin mvafiq olaraq flstinlilrin Qzza blmsi v erixon rayonunda znidar hququ, 1995-ci ilin sentyabrnda ordan aynn Qrb sahilind flstinlilrin muxtariyyat hquqlarnn genilndirilmsi v flstin torpaqlarnda demokratik sekilr aparlmas haqda mqavil imzalanr. 1996-c il yanvarn 20-d aparlm sekilrd 88 nfrdn ibart Flstin qanunverici uras (Flstin Muxtariyyat uras) seilir. Bu orqan Flstinin nzarti altnda olan rayonlarda myyn qanunvericilik slahiyytlrin malik idi. Flstin milli muxtariyytinin bas vzifsin Y.rfat seilir. 1998-ci il noyabr aynda Uay-Planteynd (AB) srail-Flstin danqlar ba verir. srail trfdn ordan aynn Qrb sahilind 764 kv. km razidn (razinin 13 faizi) 3 ay mddtind mrhld qounlarn xarlmas vd edilir. vzind Y.rfat burada yaayan yhudilrin thlksizliyini tmin etmyi vd edir. Flstin razisin tam status verilndk danqlara mane ola bilck hallar qaydaya salmaq nzrd tutulur. srailin nzarti altnda olan rb torpaqlarnda tikinti ilrinin saxlanlmas, Flstin Milli uras trfindn is srail qar qrarlarn lv edilmsi nzrd tutulur. Tssfl qeyd etmliyik ki, mqavilnin hyata keirilmsi srail trfindn lav tlblrin irli srlmsi il bal tinliklrl zlir. 2007-ci ilin noyabr aynn sonlarna yaxn AB prezidenti C.Buun tbbs il Birlmi tatlarn Anapolis hrind srail Flstin mnaqisinin zlmsin dair Beynlxaq slh konfrans 14 arlr. 40-dan artq dvltin itirak etdiyi bu konfransda srail il Flstin arasnda 60 illik mnaqinin aradan qaldrlmas yollar geni mzakir olunmu v bel qrara alnmdr ki, mnaqinin zlmsin dair srail v Flstin rhbrliyi mvqelri arasnda yaxnlama meyllri var. Konfransn qrarna sasn srail dvltinin rhbrliyi il Flstin muxtariyytinin rhbrliyi arasnda bu problemin hlli n 2008-ci ilin sonlarna qdr danqlar aparlmaldr ki, problem hr iki dvltin mnafelrin uyun olaraq tam hll olunsun. Kipr problemi. Anadolu trklrinin Kipr miqrasiyas XVI yzillikd adann Osmanl imperiyas trfindn ial il balayr. Kiprin mxtlif rayonlarnda xristianlarla hat olunmu mslman kndlri salnr. Kndlrd olduu kimi hrlrd d trklr trfindn xsusi mhlllr salnr. Yunan dilinin stnly v gndlik mnasibtlrin mvcudluu raitind icmalar bir-birin qaynayb-qarmr, bunlar arasnda mdni yaxnlq ba vermir, qarq nigaha is nadir hallarda rast glmk olurdu. Mdni v sosial chtdn icmalarn qapal yaamas iqtisadiyyata mnfi tsir edirdi. Osmanl hakimiyytinin Kiprin provaslav halisin etinasz yanamas v mslman hakimlrin zorakl kiprli yunanlarn narazlnn mnbyi olur. 1821-ci ild kiprli yunanlarn trk qaydalarna qar silahl mbarizsi Nikosiya v digr hrlrd xristianlarn ktlvi qrn il yatrlr. Ba kei Kiprianos v digr din xadimlri edam edilir. 1878-ci ild Kipr ingilislrin daxil olmas il etnik-siyasi vziyyt dyiir. Kiprli trklr hakim mvqelrini itirir, sayca onlardan ox (halinin tqribn 80 faizi) v iqtisadi chtdn gcl olan yunan icmas il mqayisd azlq tkil edn xalqa evrilir. cmalar arasndak ziddiyyt onlarn birlrk Byk Britaniyaya qar mbarizy qalxmasna mane olurdu. Hr iki icmann birlmsin mane olan sbblrdn biri d yunanlarn yaadqlar razilrin, o cmldn, Kiprin Yunanstana birldirilmsi (enozis) ar oldu. Bu is kiprli trklrin narahatlna v onlarn Byk Britaniya hkumtin yaxnlamasna sbb olur. Kiprin statusunun gec-tez dyimsini baa dn ingilislr adada hrbi mvqelrini itirmmk mqsdil enozis plann qbul etmir. Bu mqsdl Trkiy Byk Britaniya il mttfiq olaraq 1955-ci ild rsmn bildirir ki, Anadolu sahillrindn 60 km aralqda
  • 15 yerlmi Kiprin Yunanstana birldirilmsi Trkiy dvltinin thlksizliyi baxmndan yol verilmzdir. gr iki dnya mharibsi arasndak dvrd kiprli trk liderlri enozis arna cavab olaraq adada ingilis hakimiyytinin saxlanlmas v ya onun Trkiyy qaytarlmasn tlb edirdilrs, kinci Dnya mharibsindn sonra onlar adann bldrlrk (taksim) Trkiy v Yunanstana birldirilmsini irli srrlr. Bu ideya Trkiy hkumti trfindn d mdafi olunurdu. Yunanstan hkumti v kiprli yunanlar taksim plann rdd etdilr. Ona gr d trklr ingilislr trfindn onlarn (trklrin) marann qorunmas rtil adaya mstqillik verilmsi ideyasn xo qarlayrlar. 1959-cu ild Byk Britaniya, Trkiy v Yunanstan arasndak Kiprin glck statusu haqda sazi imzalanr. Srix-London mqavilsin sasn adada vahid mstqil Kipr dvltinin yaradlmas qrara alnr. Byk Britaniya, Trkiy v Yunanstan Kiprin mstqilliyi, razi btvly v thlksizliyin zmant verir. Yunanstan v Trkiy adada ordu saxlamaq, Byk Britaniya is Dekeliya v Akrotiri hrbi bazalarnn yerldiyi 150 kv. km razini suverenliyi altnda saxlamaq hququ qazanr. fsuslar olsun ki, 1959-cu ild imzalanm mqavil adann vahidliyini tmin ed bilmir v onu etnik mnaqi ocana evirir. 1974-c il iyunun 15-d Kiprin mrtce qvvlri Afina hrbi xuntasna arxalanaraq adann Yunanstana birldirilmsi chdil dvlt evrilii hyata keirir. evrilidn sonra adada vziyyt grginlir. Kiprd yaayan trklrin hquqlarn qorumaq v onlar mdafi etmk mqsdil Trkiy dvlti adaya ordu xarr v onun 37 faizini zbt edir. Yunanstan v Trkiy arasnda ziddiyyt yaranr. NATO rivsi daxilind Yunanstan Trkiy arasnda Cenevr danqlar ba tutmur. Trkiy adada hrbi faliyytini genilndirir. 1974-c il avqustun 16-da trk ordusu znmdafi qvvlri il birg tn srin 60-c illrind nzrd tutulan blg xttin atr. Mnaqi zaman adann imalndan cnubuna 200 yunan, cnubundan imala 40 min trk kmy mcbur olur. 1975-ci ilin fevralnda kiprli trklr nzartlri altnda olan razid birtrfli qaydada Kipr Federativ Trk Respublikasnn (KFTR) yaradlmasn elan edir. Qanunverici mclis v hkumtin yaradlmas elan olunur, konstitusiya qbul edilir. imalda yaayan 16 yunanlar xarici vtnda saylr. Mlklri msadir edilir. Yunan mnli adlar (hr, k, knd) dyidirilir, o cmldn, Nikosiyann trklr mxsus yaay mhlllri Levkoa adlandrlr. Beynlxalq cbhd mvqeyini mhkmlndirmk v iqtisadiyyatn inkiaf mqsdil KFTR-nn trk liderlri slam hmryliyindn istifad edir. KFTR slam Konfrans Tkilatnda mahidi statusu alr. tn srin 80-ci illrinin vllrind Sudiyy rbistannn mliki Mhmmd l-Feysl s Sudun tbbs il KFTR-da slam Bank v iqtisadiyyat Beynlxalq nstitutu, Feysl adna Kipr slam Bank alr. KFTR il Pakistan, ran, rdn v digr lklr arasnda mnasibtlr yaranr. 1983-c ilin iyununda KFTR qanunverici orqan muxtariyyt hquqlar bard qrar qbul edir. 1983-c il noyabrn 15-d imali Kbrs Trk Cmhuriyyti dvltinin (imali Kipr Trk Respublikas) elan olunur. NATO dvltlri trfindn dstklnmk mqsdil imalda AB hrbi bazasnn yerldirilmsin imkan yaradlr. 1986-c ild Lefkoada 500 mln. dollar vsait srf edilmkl AB trfi tyyar limann ina etdirir. qtisadiyyatna Trkiy, AB, Byk Britaniya, AFR, Danimarka, Sudiyy rbistan v digr lklr srmay qoyur. Bu srmay mnzil tikintisi, yollar kilmsin (Levko-Girna), liman inas (Girnada), mscidlrin brpasna v d. sahlr srf edilir*. imali Kbrs Trk Cmhuriyytinin (KTC) prezidenti R.Denkdan mxtlif lklrl iqtisadi v hrbi mkdal Kipr probleminin hllini mrkkbldirir.1986-c ild Trkiy il KTC arasnda iqtisadi mkdalq, 1990-c ild pasport nzartinin lv edilmsi v gmrk laqlrinin genilndirilmsi, siyasi v iqtisadi sahd mkdalq bard deklarasiya imzalanmdr. 1997-ci ilin iyununda Trkiy v KTC arasnda iqtisadi, maliyy, mdafi, xarici siyast v thlksizlik sahlrind inteqrasiya tdbirlri haqda mqavilnin imzalanmas is Kipr probleminin hllini daha da * Trkiy dvltinin maliyy yatrmna baxmayaraq, trk icmas tinliklrl rastlar, snaye istehsal v kapital qoyuluunun hcmi azalr, bdcd ksr mvcuddur. mumdaxili mhsulun 70 faizi xidmt sahsi, 7,5 faizi knd tsrrfat, 13,5 faizi snaye, 5 faizi turizmin payna dr. mk qabiliyytli halinin 10 12 faizi isizdir.
  • 17 drinldirir. Azrbaycan Respublikas v KTC arasnda mnasibtlr yaradlmdr. Bakdan Levkoaya tyyar xtti alm, respublikamzn i adamlar Kiprin trklrin mskunlad razilrd, kiprli trklr is Azrbaycanda z srmaylri il biznes qurmaa balamlar. Azrbaycanda turizmin v subtropik meyviliyin inkiafna kiprli trklrin yardm bykdr. 2007-ci ilin noyabr aynda Bakda keirilmi Trk dvltlri v cmiyytlrinin nvbti qurultaynda kiprli trklrin rhbri x edrk rsmi Baknn onlara gstrdiyi yardm msbt qiymtlndirmidir. Beynlxalq ictimaiyyt Kipr probleminin hllin chd gs-trmidir. BMT Thlksizlik urasnn qtnamlrind adann bldrlmsin imkan vermmk, xarici dvltlrin adada hrbi itirakna yol vermmk, respublikann daxili ilrin qarmamaq gstrilir. BMT Ba Katibliyinin vasitiliyi il trk v yunan icmalar arasnda danqlar aparlr. Kipr probleminin nizama salnmasnn sas mramn siyasi chtdn brabrhquqlu iki icmann daxil olduu vahid suveren dvltin yaradlmas tkil edir. 1.3. Regionun halisi v demoqrafik problemlr Yaxn v Orta rq regionunda 400,0 mln. hali yaayr. Demoqrafik gstricilr regionun bir sra lklrind (fqanstan, bzi mirliklr, Ymn) siyahyaalma aparlmadndan BMT-nin txmini mlumatlarna saslanr. Yaxn v orta rq regionu halisinin 60 faizindn oxu Trkiy, ran v Misird yaayr. Antropoloji chtdn region halisi avropoid irqinin cnub qrupuna aid edilir. Antropoloji v etnik mnsubiyyt bir-birin uyun glmir. Bel ki, trklr, oturaq hyat keirn rblr, krdlr, yhudilrin byk qismi, n Asiya, fqanstann ksr xalqlar Hind-Pamir, ran xalqlar birinci qrupdan ikinciy keid mahid edilir. Aralq dnizi blgsinin antropoloji xsusiyytlri qrbi trklr v kri rblrd daha parlaq ks olunur. Yaxn v Orta rq regionunda monqoloid (hzarlr, trklr v rblrin bir qrupu), znci (Cnubi rbistanda rblrin bir qismi) v avstraloid (ran v 18 fqanstandak brahuilr) elementlrinin qar var. Yaxn v Orta rq xalqlarnn byk ksriyyti sami, iran, trk dil qruplarna aid edilir. Sami dil qrupuna 13 rb dvlti (Bhreyn, B, Qtr, raq, rdn, Ymn, Kveyt, Livan, Misir, Oman, Sudiyy rbistan, Suriya, Flstin) halisinin byk qismi, hminin srail, Trkiy, randa yaayan rblr aiddir. Geni xalq ktlsinin iltdiyi danq rb dili il dbi mumrb dili arasnda mhm frq var. Yaxn v Orta rqd rb dialektinin 3 Suriya (Suriya-Flstin), raq v rbistan nv mvcuddur. Sami dil qrupuna rann qrbind, raq v Suriyann imal rayonlarnda yaayan assuriyallar (aysorlar) aid edilir. Bu qrupa, hminin srailin dvlt dili saylan masirldirilmi qdim yhudi dili ivrit aid edilir. Lakin lknin yhudi halisinin ksriyyti bu dildn az istifad edir v idi dilind danr. ran qrupu dillrind farslar, putular, taciklr, krdlr, bluclar, lurlar, bxtiyarilr, hzarlr, digr xalqlar v tayfalar danr. Farslar v putular sasn ran v fqanstanda, taciklr fqanstann imal-qrbind, rann Xorasan yaltind, krdlr Trkiy, ran, raq, Suriyada, bluclar ran, fqanstanda, lurlar v bxtiyarilr randa, hzarlr fqanstanda yaayrlar. Fars v tacik (fqanstanda bu farsi-kabuli v ya dri dili adlandrlr) dillri bir-birin yaxndr. Trk dillrind trk, azrbaycanl , zbk, trkmn v digr xalqlar v etnik qruplar danr. Trklr Trkiy, Kipr, azrbaycanllar ran, raq, zbklr fqanstanda, trkmnlr ran, fqanstanda yaayr. Trk dillri bir-birin ox yaxndr. Yaxn v Orta rq regionunda dbi nnlr malik trk v Azrbaycan dillri stnlk tkil edir. Digr dil qruplarndan olan xalqlar Kiprd yaayan yunanlar, regionun bir sra lklrin splnmi ermnilrdir. Regionda grclr, lazlar, Hindistan, Pakistan v rqi Afrikadan olanlar da yaayr. Yaxn v Orta rq regionu halisinin byk ksriyyti (90 %-i) slam dinin etiqad edir. slam region lklrinin (srail v Kipr istisna olmaqla) dvlt dini olmaqla yana, sosial-iqtisadi, siyasi v
  • 19 mdni hyatn mxtlif sahlrin tsir ed bilmidir. Yaxn v Orta rq mslmanlarnn ksr hisssi snni mshbin* aiddir. ran mslmanlarnn 90, raqn 62, ymnlilrin 50 faizi ilrdir. ran krfzi mirliklrind d ilr yaayr. Dnya m-slmanlarnn mqdds saydqlar Mkk v Mdin Sudiyy rbistannda, Krbla v n-Ncf raqda, Mhd v Qum hrlri randadr. Yaxn v Orta rq regionu halisinin 4 faizi xristianlardr. Xristianlarn byk ksriyyti Misird yaayr. Misir xristianlar Qibti kilssin aid edilir. raq, Livan, Suriya, Kiprd yaayan xris-tianlar iki: ortodoksal (ermni, yunan, suriya) v katolik (yunan, maronit v suriya) qruplarna blnr. udaizm region dvltlrindn yalnz sraild hakim dindir. dnyvi dinin mrkzi saylan Yeruslim (Qds) srailddir. Yaxn v Orta rq regionu xalqlarnn mdniyytind oxar xsusiyytlr oxdur. Bu tbii-corafi v sosial-iqtisadi raitin uyunluu, qarlql mdni tsirl izah olu. Region razisind tarixn mdni-tsrrfat faliyyti suvarmadan istifad etmkl kinilik v arid zonada kri v yarmkri heyvandarlq stnlk tkil etmidir. Tsrrfatn bu nv sami, fars, trkdilli xalqlar arasnda yaylmdr. Bu xalqlar arasndak qarlql laqlr regionda mdni xsusiyytlrin orijinalln myyn edir. Yaxn v Orta rq xalqlarnn mnvi mdniyytinin s-ciyyvi chti orta yzilliklrd rblr v onlar trfindn ial olunan xalqlarn qarlql mnasibti nticsind formalam rb mdniyytinin bu v ya digr xsusiyytlrinin saxlanlmasdr. Region xalqlarnn ksriyytinin dilind rb v fars terminlri v szlri oxdur. Trk v kurmanc dilind danan krdlrdn baqa * Bu mshbin trfdarlar zlrini hl s snn (snn adamlar) adlandrr v bel hesab edirlr ki, Mhmmd (S) peymbrin nnlrin mhz onlar ml edir, ilr is hmin nnlri thrif edirlr. Teologiyada rbc yol, nmun mnasn bildirn snniliyi iylikdn ayran balca frq budur ki, snnilr Mhmmdin vfatndan sonra Allahla insanlar arasnda vasitiliyin mmknlyn qbul etmir, linin xsusi tbiti v onun xliflrinin (rbc varis, mavin) imam olmaa, icmaya rhbrlik etmy xsusi hquqi haqqnda ideyan inkar edirlr. 20 islam xalqlar rb lifbasndan istifad edir. Bu xalqlarn thsil sistemi, dbiyyat, incsnti slamn tsirin mruz qalmdr. Yaxn rqd VII-XII yzilliklrd mslman hquq normalar v dini qanunlarnn mcmusu kimi yaylm rit* bu gn d regionun mslman xalqlarnn ail-mit hyatnda drin kk salmdr. XX srin sonlarndan etibarn slamn sosial xlaq v mitd tsiri bir qdr yumalr. Bunun msbt tzahrlrindn n mhm gender brabrliyind ks olunur. Bel ki, qadnlar thsil almaq, hr mrkzlrind sosial tlbatlarn realladrmaq v s. imkanlara nail olurlar. slam fundamentalizmi mhitind rb dvltlri xalqlarnn siyasi hyatnda v mnvi ideologiyasnda Xilaft mnviyyat hl d yaayr. Region halisinin 2 faizini tkil edn yhudilr mhm mdni qrupu tkil edir. sraild yaayan yhudilrin tqribn yarsnn burada doulmasna baxmayaraq, onlarn valideynlri, baba v nnlri XX srd dnyann 100-dn artq lksindn glnlrdir. hatsind olduqlar mhitin mxtlifliyi sbbindn onlarn dillri d 2 qrupa (nnvi v masir) blnr. Yaxn v Orta rq xalqlarnn masir mdniyytind d mumi chtlr oxdur. Bu yerli nnvi v masir qrb elementlrinin yana olduu hrlrd parlaq nzr arpr. Qdim saraylar v mbdlr, azan sslri ucalan minarlrl yana oxmrtbli binalar, mehmanxanalar tzad tkil edir. Qoqu qv-vsi hrkt edn yollar asfalt dnmi magistrallarla vz olunmu v bu yollarda masir, n yeni markal avtomobillr tyr. Regionun sosial-iqtisadi chtdn inkiaf etmi lklrind dbiyyat, incsnt v memarlq sahlrind masirlikl milli nnlrin qardrlmas meyli parlaq nzr arpr. Yaxn v Orta rq regionunun halisi yksk tbii artm il seilir. Bununla yana, hyat sviyysi aa olduu raitd region lklrind hr 1000 nfr lnlrin miqdar inkiaf etmi lklrl * rit rbc raa istiqamtlndirmk demkdir. rit gr azyallar arasnda nigah, oxarvadllq, boanarkn yalnz kiinin h-quqlarnn qorunmas, nigahn satn alnmas v s. qanunildirilmidir.
  • 21 mqayisd ykskdir (sraild 8, Misird 71, Ymnd 75 nfr). Tbii artm srti ild 2,4 faizdir. Artmn yksk olmas region halisinin saynn son 20 ild iki dfdn ox artmasna sbb olmudur. Yaxn v Orta rq regionunun halisinin orta mr mddti bir ne lkd (Trkiy, ran krfzi mirliklri, Kipr,srail, Misir, rdn) 70-74 yadr. fqanstanda, Ymnd bu gstrici ox aadr (45-50 ya). Tbii artmn yksk v orta mr mddtinin aa olmas halinin ya strukturuna tsir etmidir. Regionun bzi lklrind (raq, ran, Suriya, Misir) halinin 40 faizindn oxu 15 yaadk olanlardr (lav 5). Region lklri zr halinin 4,5 faizi (Kiprd 10 faizi) 65 yadan yuxar olanlardr. halinin sayna immiqrasiyalar da tsir gstrir. Kveyt, Sudiyy rbistan, B, Qtr, sraild immiqrantlarn say daha oxdur. srail immiqrantlar Avrasiya, Amerika lklrindn glmilr. ran krfzi sahilindki mirliklrd (Kveyt, Qtr, B, Bhreyn v Sudiyy rbistannda) immiqrantlarn say neft hay-ky il laqdar artmdr. Kveyt halisinin tqribn yarsn rb lklri, ran v digr mslman lklrindn olan immiqrantlar tkil edir. Flstin rblrinin 4 milyonu qonu (Livan, Suriya, Misir, rdn) v digr rb lklrind yaayr. Regiondan emiqrasiya da mvcuddur. XIX yzilliyin sonlarnda Livandan, Flstindn Amerika, Afrika v qonu rb lklrin knlr ox olmudur. Yaxn v Orta rq halisinin lklr v ayr-ayr razilr zr paylanmasnda regional frqlr vardr. halinin orta sxlnn yksk olmasna gr Bhreyn, Livan, srail, Kveyt seilir. Sudiyy rbisatn, Oman, fqanstanda hali seyrkdir. Regionun xeyli hisssini tutan yarmshra v shralarda daimi yaay msknlri yoxdur. ksin, Aralq dnizi, Qara, Mrmr, Xzr, Qrmz dnizin sahillri, Nil, Dcl v Frat, Araz, Kabul aylar vadilri, hminin vahlrd hali sxdr. Bel yerlrd halinin sxl 1 kv. km-d 500-1000 nfr atr. srail halisinin 2/3 hisssi lk razisinin 10 %-d, raq halisinin yardan oxu razisinin 15 %-d, Misir halisinin 98 %-i lk razisinin cmi 5 %-d yaayr. Trkiy v randa halinin yerlmsind kskin regional frqlr vardr. Yaxn v Orta rqin halisinin xeyli hisssi kndlrd yaayr 22 (tn srin 70-ci illrd bu gstrici 60 faiz idi). Urbanizasiya prosesi srtl gedir. srail halisinin 80, B, Qtr, Kveyt halisinin 85-90, Trkiy halisinin 70 faizi hrlrd yaayr. fqanstan, Ymn, Omanda hr halisinin miqdar 40 faizdn yksk deyil. hr halisi, tbii artm, daxili v xarici miqrasiya nticsind artr. halinin sayna gr Yaxn v Orta rqd orta v kiik hrlr stnlk tkil ets d, milyonu (Qahir 13, Tehran 12, stanbul 12, Ankara 4, Badad 3,5 milyon nfr v b.) olanlar da var. Yaxn v Orta rq lklrind mk ehtiyatlarnn miqdar mumi halinin say il mqayisd azdr. 15 yaadk olanlarn say halinin 45 faizini tkil edir, rit adtlrin gr qadnlar ictimai istehsala clb olunmur, ixtisasl kadrlar (texnik, mhndis, hkim) atmr, mk qabiliyytli hali arasnda savadsz olanlar vardr. Region lklrinin ksriyytind thsilin ibtidai v orta pilllri mvcuddur. Universitet thsili azaddr, ali thsil tlbat olanlar n maddi yardm da ayrlr. btidai thsil regionun btn lklrind mcburi olsa da, bzi sbblr ucbatndan (daxili mnaqilr, bzi yaltlrin hr mrkzlrindn uzaql v s.) buna ham yiyln bilmir. Digr trfdn is mktb yal qzlar ibtidai v orta thsil alsalar da, onlarn ox az hisssi thsillrini universitetlrd davam etdir bilir. Sudiyy rbistan, Qtr, B kimi daha ox mhafizkar lklrd is thsilin btn pilllrind (ibtidai, orta, ali) qzlar v olanlar n tdris ayrlqda aparlr. XX srin 60-70-ci illrindn etibarn halinin savadszlnn aradan qaldrlmas tdbirlrin baxmayaraq, regionun bir sra lklrind 15 v ondan yuxar yada olan hali arasnda savadllarn say Qrbi Avropa lklri il mqayisd aadr (Ymn 38, Misir 51, raq 58, Sudiyy rbistan 63, Suriya 71, ran 72 %). Neft snayesinin inkiaf v bununla laqdar masirlm regionun bir ox rayonlarnda nnvi hyat trzin d tsir etmidir. Msln, krilrin say azalm v hazrda region halisinin cmi 1%-ni tkil edir. Suriya, ran, Sudiyy rbistannn geni shralarnda bir qrup hali kri hyat trzi srr, bzi krd v fars tayfalar is yay v q otlaqlar arasnda miqrasiya edir. stehsala yararl halinin ox hisssi ilmy az meyllidir. Yerli hali arasnda yksk milli glirin
  • 23 bldrlmsi onlar he bir zhmt kmdn hyat trzi srmy svq etmidir. Gnclrin digr hisssi is Qrb dvltlrind thsil almaq n lkni trk edirlr. Ona gr d Yaxn v Orta rq lklrinin bzilrind ilynlrin byk ksriyyti immiqrantlardr (cdvl 2). Neft dollarlar hesabna ld edilmi kapitaln bolluu raitind bu lklr nisbtn yksk mk haqq vermkl immiq-rant iilr clb ed bilmilr. mmiqrant iilr tkc neft mdnlrind deyil, hminin, istehsaln digr sahlrind d alrlar. ran krfzi mirliklrind nhng tikinti ilri immiqrant iilr trfindn aparlmdr. halinin muliyyt strukturundak dyiikliklr sbut edir ki, neft xaran dvltlrd, hminin, Trkiy, srail, rdun, B, Kiprd xidmt sahlrind alanlarn say srtl artmdr (lav 7). Cdvl 2 Yaxn v Orta rq lklrind immiqrant iilrin say lklr mmiqrant iilrin say min nfrl mumi mul olanlarn miqdarna gr %-il Sudiyy rbistan 4560 72 Kveyt 1020 81 B 930 90 Oman 210 42 Qtr 190 82 Bhreyn 130 58 1.4. Region tsrrfatnn mumi icmal nkiaf etmkd olan lklrd olduu kimi Yaxn v Orta rq regionunda XIX srin ortalarnda iqtisadi inkiaf xarici bazar n istehlak mallar v avadanlqlar istehsalna ynldilmidi. XIX v XX srin vvllrind bunlar sasn knd tsrrfat mhsullar idi: Misird pambq, Livanda ipk, Trkiy, raq, Suriya v onlarn qonularnda mxtlif nv buda v s. Sonralar regionda mhm ixracat mhsulunu neft v hm d ucuz ii qvvsi vz etdi. Artq 24 XX yzilliyin ortalarnda Yaxn v Orta rq dnyann hm siyasi, hm d iqtisadi xritsind mhm mrkzlrdn birin evrilir. XX srin ikinci yarsndan balayaraq dnyada gedn siyasi proseslr v regionun ksr lklrinin qeyri-sabit vziyyti nisbtn inkiaf etmi region dvltlrini (Trkiy, srail, ran, raq, Sudiyy rbistan, Misir) hrbi snaye sahlrinin v silah-sursat istehsaln inkiaf etdirmy mcbur etmidir. Masir iqtisadiyyatn mhm energetika xammal olan neft ehtiyatlarna gr Yaxn v Orta rq regionu dnyada birinci yerddir. Dnya neft ehtiyatnn tqribn 65, tbii qaz ehtiyatnn 26 faizi Qtr, Sudiyy rbistan, raq, ran, Kveyt, Qtr v B-nin payna dr. Dnyada istehsal olunan neftin 26, tbii qazn is 5 faizi bu lklrin payna dr. Regionun neft xaran iri dvltlrind (Sudiyy rbistan, ran, raq, Kveyt, B) neft ixracatndan gln glir milli iq-tisadiyyata srf edilmkl yana, ox sayl hali arasnda bl-drlr. Neft glirinin milli mnimsnilmsi bir istiqamt ynldilmi istehlak mhsullar idxalna srf olunmudur. Bu sahd digr addm tikinti hay-ky olmudur: gydlnlr, inzibati v infrastruktur tikintilr, shrada iri beynlxalq tyyar meydanlar, avtomobil magistrallar, enerji tchizat sistemlri, su tchizat qurular, hkumt v parlament binalar, byk otellr, monarxlar n iqamtgahlar ina edilmi v diplomatik mhlllr salnmdr. tn srin 80-ci illrind inkiaf etmi Qrb dvltlri 1973-c ild olduu kimi neftin qiymtinin kskin artmas hallar tkrar olunmasn dey kompleks tdbirlr hazrlayrlar. Regionun siyasi durumundan asl olaraq neftin qiymti dnya bazarnda bzn dmy, bzn qalxmaa balayr. Enerji xammalna vz axtarlmas v enerji toplama texnologiyasna diqqt edilmsi neft ixrac edn dvltlri narahat ed bilmzdi. Yaxn v Orta rqd neft ehtiyatnn ox olmas sbut edils d (lav 3), onun tknn srvt olmas da mlumdur. Neft xobxtliyinin daimi olmamas ilk nvbd ehtiyat az olan Bhreynd zn gstrir. Onun ardnca neft ixrac edn digr mirliklr neftdn sonrak inkiaf srin hazrlq mqsdil mvcud kapitaldan v srvtin tknmsindk qalan vaxtdan smrli istifad etmk bard dnmy balayrlar. Bellikl, Yaxn v Orta rq regionunda neft ixrac edn dvltlrin glck iqtisadi siyastinin sasn 3 istiqamt myyn
  • 25 edir: birinci, tsrrfatn diversifikasiyas*, yni monokultur neft ixtisaslamasndan uzaqlamaq chdi; ikincisi, xarici lklrd uzun mddt v mtbr kapital yerldirmkl iri maliyy-investisiya mlyyatlar hyata keirmk; nc, mhm muliyyt sahlrind masir dvr uyunlaan xsusi intellektual mdni mhit yaratmaq chdi il kadrlarn millildirilmsi siyasti. Milli iqtisadiyyatn diversifikasiyas hm istehsal, hm d qeyri-istehsal sahlrind aparlr. qtisadiyyatn diversifikasiyasnda ilk istiqamt bir sra lklrd olduu kimi ixracat strukturunun dyidirilmsidir. lklrd xam neft v tbii qaz ixracndan neft-kimya mhsullar ixracatna keilmsin balanlmdr. Msln, Kveytin neftemal mssislri xarlan neftin 90 faizini emal edir. Hminin neft mhsullar ixracatndan gln glir xam neft ixracatndan gln glirdn stndr. Yanacaq ixracatnn enerji tutumlu mhsullarn ixrac il vz olunmas meyli d mahid edilir. ri neftemal v neft-kimya komplekslri Sudiyy rbis-tannda l-Cubeyl v Yanbu, Kveytd -ueyl, B-d (bu Dabi mirliyind) Rubays, Qtrd Umm-Sid, raqda r-Rumeyla, randa Abadan, Bndr-Xomeyni v digr hrlrd inkiaf etmidir. Yerli yanacaq v idxal olunan filiz sasnda metal istehsal artr. dxal olunan xammalla ilyn enerji tutumlu metallurgiya mssislri yaradlmdr. Bhreyn v B-d alminium istehsal mssislri, Bhreynd dmir lvhlr istehsal mssissi, Qtrd tam dvriyyli metallurgiya kombinat, Omandak misritm zavodu bunlara misaldr. Mhsuldar qvvlrin diversifikasiyasnda ikinci mhm v eyni zamanda mqabil istiqamt idxal olunan xammal v hisslrdn sasn istehlak mhsullar istehsal edn emal snayesinin kiik v orta mssislrinin inkiafna tkan vermkl baldr. Emal snayesinin inkiaf etdirilmsi mqsdil bu lklr xarici sahibkarlar clb olunur. * Diversifikasiya struktur dyiikliklrl mrkkbliyin artma prosesi. 26 Neft ixrac edn varl dvltlr transmilli korporasiya kanallar il xammal, avadanlq, tkmillm v xsusil texnologiya hazrlamaqda maraqldrlar. Transmilli korporasiyaya daxil olman sulu kapitaln 50 faizdn ox itirak il qarq mssislr, hminin ayr-ayr shmdar faliyyt formalar yaratmaqdr. XX srin 50-ci illrindk region iqtisadiyyatnda knd tsrrfat stn mvqe tutduu halda, srin sonunda bir sra dvltlr rzaq mhsullar idxaln dayandrr. Hazrda Suriya, Ymn, ran, Misir v Trkiy iqtisadiyyatnda knd tsrrfat z hmiyytini hl d saxlayr v mummilli mhsulun 15-25 faizini tkil edir. Bu gstricilr aqrar mhsullara olan yerli tlbatn hl tam dnilmsi demk deyildir (xsusil regionun yoxsul lklrind). rzaq mhsullarna tlbatn artmas halinin yksk tbii artm, kndlrdn hr miqrasiya, snayelm strategiyas v digr sbblrl izah olunur. Digr trfdn Yaxn v Orta rqd qiymtli knd tsrrfat xammal istehsal olunan region dvltlrinin ksriyyti dnya bazarnda knd tsrrfat mallar il itirak edir. Msln, Trkiy yun, zm, qoz, fndq, drman bitkilri, biyan ixrac edir. fqanstan qaragl v qarakl drilri, Ymn qhv (Mokko nv) ixrac edir. Dnya xurma istehsalnn byk bir hisssi raqn payna dr. ran v raqda brk arpa nv becrilir (piv hazrlanmasnda v makaron istehsalnda ildilir). ran dnya bazarna quru meyv (kimi, badam, pst v b.) xarr. Aqrar blmnin inkiaf sahsind oxsayl layihlr xsusi qeyd edilmlidir. halisinin byk ksriyytinin hl qdimdn heyvandarlqla mul olan, iqlim raiti kinilik n yararsz olan quraq lklrd dnya bazarndan asll zifltmk mqsdil bitkiiliyin inkiaf n iri irktlr yaradlr. Yaxn v Orta rq lklrind kinilik sni suvarmaya saslanr. Suni suvarma Misir, Trkiy, ran, Sudiyy rbistan, Suriya, srail kimi iri dvltlrd masir qurulardan istifad edilirs, rbistan yarmadas mirliklrind enerji tutumlu irin su qurular v nasos stansiyalar mhm rol oynayr. Bu is sbut edir ki, ES-lr v imli su komplekslrind neft v qaz yandrlmas imkanlar olmasa shrada kinilik bard sz amaq lazm glmzdi. Sudiyy rbistan buda (taxlla zn tmin edir, bzn ixrac da edir), Kveytd trvz, gl, meyv (Qrbi Avropaya shlb iyi ixrac edilir), B-d, Omanda, rdnd iylk yetidirilir. Onu da qeyd
  • 27 etmk lazmdr ki, bu lklrd aqrotexnologiya idxal olunur, suvarma qurular sistemi xarici mtxssislrin rhbrliyi il immiqrant fhllr trfindn yaradlmdr, kinilik n zruri saylan materiallar v avadanlq is Qrbi Avropa lklri v Yaponiyadan gtirilir. Demli, mhsuldar qvvlrin strukturunun diversifikasiyas istiqamtlrinin ksriyyti son nticd neft saslanr. Neftdn sonrak iqtisadiyyat da neftin siri olaraq qalr. Bellikl, Yaxn v Orta rq lklrinin milli tsrrfatnn inkiaf n lverili corafi mvqe, tbii rait v faydal srvtlr mvcuddur. lknin tbii srvtlrindn istifad olunmas v snayeldirilmsind Trkiy, srail, ran, rdn, Misir, Suriya byk nailiyyt ld etmilr. Kveytin v hminin B-nin neft xaran digr mirliklrinin milli banklar neft dollarlarn xarici banklarda yerldirmk n investisiya mliyyat zr ixtisaslamdr. Onu da qeyd edk ki, tarixn tacirlik nnlri olan Dubay mirliyinin banklar sasn ticart banklardr v idxal-ixrac mliyyatna xidmt zr ixtisaslamdr. Yaxn v Orta rq lklrinin ksriyytind turizm sektoru iqtisadiyyatn dinamik inkiaf edn sahsin evrilmidir. Regionun bir ox dvltlrind (Trkiy, Sudiyy rbistan, MR, B, Suriya, Livan v s.) hkumtin dstyi, turizm infrastrukturunun daim inkiaf etdirilmsi, nisbtn ucuz hava nqliyyat, turizm sektoruna qoyulan xsi v dvlt investisiyalar, srhd keid mntqlrinin almas saysind inkiaf edn mkdalq beynlxalq, regional v lkdaxili turizmin inkiafna sbb olmudur. Regionun neft dollar olan dvltlri turizm sektorunu inkiaf etdirmkd daha ox maraqldrlar. Tknn srvt olan neftdn ld ediln glir hesabna bu lklrd Avropa standartlarna cavab vern dbdbli otellr ina edilmi, qonaqprvrlik snayesinin yenidn qurulmasnda yeni nailiyytlr ld edilmidir. Yaxn rq regionuna 1990-c ild 9,6 mln. turist glmidirs, 2000-ci ild bu gstrici 24,2 mln., 2006-c ild is 40,7 mln. nfr atmdr*. 2006-c ild Trkiyy 18,9 mln., Kipr 2,4 mln., rana is * Qeyd edk ki, mumdnya Turizm Tkilatnda Dnya regionlar zr 28 1,6 mln., turist glmidir. Yaxn rq lklri irisind gln turistlrin sayna gr Sudiyy rbistan (9,0 mln. nfr), Misir (8,2 mln. nfr) qabaqcl yerddir. Regiona gln turistlrin say 2005-ci ill mqayisd 2006-c ild 10 faizdn ox artmdr, bu gstriciy gr Yaxn v Orta rq 3 ildir ki, Afrika regionundan irliddir. (2006-c ild Afrika regionuna glnlrin say 36,7 mln. nfr olmudur). Yaxn rq regionuna 2010-cu ild 527,3 mln., 2020-ci ild 717 mln. turistin glmsi proqnozladrlr. Region lklrinin bzilrinin iqtisadi chtdn dirlmsind onlarn sabiq Sovet ttifaq v Qrb lklri il iqtisadi mkdalnn rolu az olmamdr. ttifaqn trkibind ikn Azrbaycan mtxssislri Suriyada, Misird, raqda, fqanstanda, Cnubi Ymnd neft-qaz yataqlarnn kf edilmsind, mdnlrin salnmasnda, neft kmrlri kiliind, neft v qaz emal mssislrinin tikintisind itirak etmilr. Azrbaycan Respublikas Yaxn v Orta rq lklri n milli mtxssis kadrlar hazrlan-masnda byk fallq gstrmidir. 1.5. Regionun nqliyyat v xarici-iqtisadi laqlri Yaxn v Orta rq regionunun lverili corafi v geosiyasi mvqeyi beynlxalq hmiyytli nqliyyatn btn nvlrinin inkiafna sbb olmudur. Dnya beynlxalq iqtisadi laqlrind Atlantik v Hind okean hvzlrini birldirn Svey kanalnn hmiyyti bykdr. Svey kanalnn inas fikri hl orta yzilliklrd rblr trfindn irli srlmdr. Sonralar bu fikir Fransada XIV Ldovik v Napoleonun hakimiyyti dvrnd yenidn ba qaldrr. Yalnz XIX yzilliyinin ortalarnda (1859-cu ild) kanaln tikintisin balanr. 1869-cu il noyabrn 17-d kanaln tntnli surtd al olur. Kanal imal-cnub istiqamtind Port-Siddn Sveydk 93 km msafd uzanr. Eni 190-365 metr, drinliyi 20 metrdir. Gmilr kanaldan 11-12 saata keir. Kanaldan Yaxn rq haqda gstricilr verilir. Yaxn v Orta rq regionuna daxil olan Trkiy, Kipr, ran is digr subregionlara daxil olan lklr srasndadr.
  • 29 gn rzind 50 gmi ke bilir. Dnizlr arasndak sviyy frqi az (23 sm) olduundan kanal lzszdr. Kanalla imala v ks istiqamt gedn gmilr Byk Ac gld ayrlr. XX yzilliyin vvllrind kanaldan 4 min gmi (danan yklrin miqdar 20-30 mln. ton) keibs, 60-c illrin ortalarnda 20 min gmi 250 mln. ton yk damdr. Bu onu sbut edir ki, Svey kanal Avropa v Asiya lklrini laqlndirn balca dniz yoludur*. Kanaldan danan yk sasn nefdir. Ona gr d cnubdan danan yklrin miqdar ks istiqamt danan yklrdn 4 df artqdr. 1956-57-ci illrd Fransa v Byk Britaniyaya mxsus S-vey kanal irkti millildirildikdn sonra bu lklrin tcavz v 1967-75-ci illrd rb-srail mharibsi nticsind kanaln balanmas saysind kanalla danmalardan gln glir 2 df azalr. 1975-ci il iyunun 5-d kanal yenidn aldqdan sonra gmi v yk dvriyysi srtl artr, tn srin 90-c illrind kanaldan 20 min gmi 350 mln. ton yk damdr. 1990-91-ci ildki raq-Kveyt v 2003-c ildki AB-raq mnaqisi kanaldan danan yklrin azalmasna tsir gstrdi. BMT trfindn raq v Kveyt neftinin danmasna embarqo qoyulmas dnya bazarna 300 mln. ton neftin danmasna mane oldu. Bu neftin ox hisssi Svey kanalndan danrd. Kanaln yenidn rekonstruksiyas (enlildirilmsi v drinliyinin 20 metr atdrlmas) hazrda daha iri gmilrin hrktin imkan yaratmdr. Buna baxmayaraq, Yaxn rq neftini dayan super-tankerlrin oxu Afrika trafndan keir. XXI yzilliyin vvllri n dnya dniz nqliyyat il danan yklrin 14 faizi (440 mln. ton) Svey kanalnn payna dr. Qara, Mrmr, Qrmz dniz v ran krfzin xacaqda nvbti, (keiki) olan Bosfor (stanbul), Dardanel (anaqqala), Bab-l-Mndb v Hrmz boazlarnn da iqtisadi v strateji hmiyyti bykdr. Beynlxalq dniz yollarna stanbul (Trkiy), sgndriyy (Misir), Beyrut (Livan) kimi portlar xidmt edir. Yaxn * London Bombey arasnda dniz yolu Afrika sahilindn kemkl 10721 dniz milidirs, kanaldan kemkl 6260 dniz mili Liverpul Lokaqama arasnda is 14436 dniz mili tkil edir. 30 v Orta rqd neft xarlan lklrd neft ixrac zr ixtisaslam portlar vardr. Msln, Sudiyy rbistannda Ras-Tnnur, Kveytd Mina-l-hmdi, randa Hrq, raqda Fao, Um-Qsr v b. Neft ixrac ox olan dvltlrd bu portlarn yk dvriyysi dnyann n iri portu olan Rotterdamdan (Niderland) ox olur. Yaxn v Orta rq regionunda nefti Aralq dnizinin rq sahillrin nql edn kmrlr d kilmidir. Yaxn v Orta rqd dini turizm v neft dollar il sx bal olan xarici turizm srtl inkiaf edir. Dini turizm sahsind mqdds ziyartgahlarn yerldiyi Sudiyy rbistan, ran, raq xsusil seilir. Xarici turizm sahsind Bhreyn, rdn, srail, B daha irli getmilr. Neft ehtiyatnn az olmas hkumti onun xarlmasn dondurmaq v ox kapital tlb etmyn inkiaf yollar axtarmaa svq edir. Neft dollar fontan zonasnda lverili corafi mvqeyi olduundan Bhreyn razisind bir ox bank v irktlr yerldirmidir. Buna lknin hm ada v hminin saat quranda mvqeyi London v Sinqapur birjalar arasnda yolun txminn yarsnda yerlmsi d tsir edir. Bhreynin Yaxn v Orta rqd mhm maliyy mrkzin evrilmsinin digr sbbi d vvllr region dvltlri il dnya lklri arasnda maliyy vasitiliyi funksiyasn hyata keirn Livann srail trfindn tcavz mruz qalmas olmudur. Sudiyy rbistan bir sra maliyy mliyyatlarn Bhreyn vasitsil hyata keirir. Bu mliyyatlar Sudiyy rbistan z-nn mhafizkar qanunvericiliyi ucbatndan Sudiyy rbistan z razisind hyata keir bilmir. Ona gr d Sudiyy rbistan il Bhreyn arasnda xsusi mnasibtlr formalamdr. Bunu ran krfzind bnd tikilmsi v onun zrind osse yolunun kilmsi il adann rbistan yarmadasnn bir hisssin evrilmsi bir daha sbut ed bilr. Neft ixrac edn daha varl mirliklr Qrb iqtisadiyyatna kapital qoymaa mvffq olmular. Kapital faizl qoymaqla onlar mqsdynl yatrma kemi (transmilli korporasiya v iri beynlxalq maliyy tkilatlar strukturunda), qiymtli shmlr ld etmilr. Bunlar is yuxar tbqlrin idaretm v mhm msllrin hllind xsi itirakna imkan verir. Sudiyy r-bistannn xarici kapital qoyuluunun hcmi yzlrl mlrd. dollarla hesab olunur. Bunun xeyli hisssi AB-a ynldilir.
  • 31 Kveyt Qrb lklrind faliyyt gstrn onlarla irktin mtrk sahibkardr. Bunlara Briti Petroleum, Ceneral Motors, BM, Ceneral Elektrik, Kodak, Lurci, Xexct, Total, Xitai, Mitsubisi v Soni misal ola bilr. Kveyt z razisindki neftemal zavodlarndan baqa Danimarka, Niderland, taliyada bir ne emal zavodunun sahibidir. Danimarka, sve, Byk Britaniya, taliya v Norved onlarla yanacaq doldurma stansiyas ona mxsusdur. znn 25 tankeri olan donanmas xarlan neftin xeyli hisssini satmaq n bk yaratmdr. Kveytin xarici kapital qoyuluunun hcmi 100 mlrd. dollardan artqdr. Xarici kapital qoyuluundan gln glir valyuta glirinin mhm mnbyin evrilmidir. Gstrilnlr bir daha sbut edir ki, Yaxn v Orta rq siyasi, iqtisadi v sosial tzadlar olan regiondur. qtisadi geriliyi aradan qaldrmaq, srvtlrin tam millildirilmsi, dvlt mstqilliyinin qorunmasnda region xalqalarnn mumi mara vardr. 32 II H S S YAXIN RQ DVLTLR BHREYN* DVLT 1. Corafi mvqeyi v tbiti Corafi mvqe. Sahsi v halisinin sayna gr Yaxn v Orta rq lklri arasnda n kiik, lakin iqtisadi inkiaf baxmndan mhur olan Bhreyn dvlti ran krfzinin txminn mrkzind, eyni adl arxipelaqda yerlir. Bhreynin corafi v hrbi strateji mvqeyi lverilidir. Dnyann mikrodvltlrindn biri hesab ediln Bhreynin sahsi 690 kv. km-dir. Bu arxipelaq 33 ada v adacqdan ibartdir. Bu adalardan ancaq bei mskunlab. n iri ada olan Bhreynin uzunluu 50, eni is 16 km-dir. Nisbtn digr iri adalar Mhrrk, Sitra, Umm-Nsn, Umm-s-Sbhan v Cidddir. Bhreyn adas Mhrrk v Sitra adalar il torpaq bndlr vasitsil birldirilmidir. 1986-c ilin noyabrnda Bhreyn adasn Sudiyy rbistan il birldirn krp salnmdr. Asiyada n uzun (25 km) 7 torpaq bnddn v onlar birldirn 5 krpdn ibart olan hmin yolun su zrind mumi uzunluu 12,5 km-dir. n byk torpaq bndin uzunluu 2,3 km-dir. ki rb dvlti arasnda dayaz krfzin stndn krp salmaq fikri ox vvllrdn meydana xmdr. lk df bu msl dvlt rhbrliyi sviyysind 1970-ci ilin ortalarnda mzakir edilmi v fikrin hyata keirilmsind Sudiyy rbistan mliklrinin xidmti byk olmudur. 1968-ci ild Mlik Feyslin dvrnd layihlrin yrnilmsi bard ilk ii qrupu yaranmdr. Feysli * rbc Daulat l-Bhreyn iki dniz mnasn bildirir. Szn mnyi dqiq mlum deyil. Lakin ox qdim zamanlarda rqi rbistan v Bhreynin ran krfzinin sular altnda qald v Bhreynin sahildn geni dniz boaz il ayrld ehtimal olunur.
  • 33 vz edn mlik Xaled proqramn hyata keirilmsi n 1976-c ild sarayda xsusi komit yaratm v be ildn sonra Bhreyn miri il tikintinin balanmas bard mqavil imzalamdr. Layih Sudiyy rbistan Danimarka mtrk irkti trfindn hazrlanm v tikintisi Hollandiya irkti trfindn hyata keiriln bu nhng v nadir mhndis qurusunun baa atmas is Sudiyy rbistan mliki Fhdin ad il baldr. Ona gr d Sudiyy rbistann Bhreyn il birldirn bu magistral bzn Mlik Fhd yoluda adlandrrlar. Yolun tn ortasnda sni ada salnmdr. Burada hr iki dvltin gmrkxanalar v srhd xidmtilrinin mntqlri, digr inzibati binalar, mscidlr, restoranlar yerlir. Srtli liftlr arzusunda olan hr ksi, 65 metr hndrly olan sni yaradlm tpy qaldrr. Oradan hm Sudiyy rbistannn, hm d Bhreynin yaraql sahillrini seyr etmk olar. Krp hr iki dvlt trfindn istifad edilir. Hndrly dniz sviyysindn 5 metrdn 15 metr qdr olan krpdn hr ay orta hesabla 10 minlrl avtomobil keir. Avtomobillrin hr iki istiqamt hrkti n iki yol ayrlmdr. Yngl avtomobillr n keid haqq 6, avtobuslar n 15 AB dollardr. Yk avtomobillrinin sahiblri is danan 1 ton yk 1 dollar gmrk haqq vermlidir. Yeri glmikn deyk ki, danan yklrin hcmi 45 tondan artq olmamaldr. Bellikl, rb dvltlri arasnda yegan ada dvlti olan Bhreyn sni yolla materik birldirilmi v yarmadaya evrilmidir. Bhreyn il Qtr mirliyi arasnda (bu iki dvlti eni 33,5 km olan krfz ayrr) uzun mddtdir ki, razi v srhd mnaqilri davam edir. Havar v onun yaxnlndak bir qrup adalar, hm d mhlli sularn blnmsi mslsi bu dvltlrin mnaqisin sbb olmudur. Msl ondadr ki, Byk Britaniya hkumti bu regiona nzart etdiyi vaxtlarda Bhreyn nisbtn Qtr daha yaxn yerlmi Havar adasn rsmi London il daha yax mnasibtlri olan Bhreyn vermk bard qrar xarr. 1994-c ilin noyabrnda Havar adasn qaytarmaq mqsdil Qtr hkumti Beynlxalq Mhkmy mracit edir. Lakin bu msl indiy qdr hll olunmadndan dvltlr arasnda grginlik yaradr. Sth quruluu v faydal qazntlar. Bhreyn arxipelaqda 34 yegan adadr ki, geoloji quruluu qonu rbistan yarmadasnn sahil hisssin oxardr. Arxipelaqn digr adalar is mrcan mnlidir. Bu adalar dayaz laqunlar v sualt qayalarla hat olunmudur. Adalar arasnda hrkt edn srtli qayqlarn skans byk ustala malik olmaldr ki, vaxtnda v xtasz bu manelri df ed bilsin. Bhreyn adasnn sahil xtti girintili-xntl olduundan bir nv dilri snm miara bnzyir. Maili qum imrliklri tez-tez qayalar v qarma-qarq kild st-st ylm dalarla vz olunur. Onun mrkzi hisssi hndrly 35 metr atan hng dal tplikdir. Adann n hndr yeri is onun imalndadr (135 m.). Digr adalarn dniz sviyysindn orta hndrly 15-30 metrdir. Bhreyn adasnn lverili sahillrind bir ne dniz liman salnmdr. Onlardan biri lknin paytaxt Manama yaxnlnda, digrlri is Mhrrk adas il ensiz torpaq rty il birln r-Rmman (Slmn) v Sitra adalarnda yerlir. Bu limanlara n masir okean gmilri daxil ola bilr. Xatrladaq ki, hl qdim dvrlrd d cnbi yelknli gmilr mhz bu yerlrd lvbr salardlar. Rvayt gr Min bir gec nallarnn qhrman mhur dnizi Sindbad da Bhreyn adasnda yaamdr. taliyal tacir v syyah Marko Polo, mhur rb tdqiqats v corafiyanas bn Bttut Bhreyn arxipelaqnda olmular. Bhreynin tbii srvtlri irisind nisbtn gz glimlisi tbii qaz v neftdir. Ehtiyat 210 mlrd. kub m. olan tbii qaz yataqlar hm quruda, hm d krfzin dibind akar edilmidir. Tbii qaz il mqayisd neft ehtiyat tknmk zrdir (ehtiyat cmi 14 mln. tondur). Digr faydal qazntlarn (gips, hngda, gil v s.) ehtiyat az olduundan snaye hmiyytin malik deyillr. Mirvari ehtiyat arxipelaqn imalnda v rqind 1012 metr drinlikd yerlir. qlimi v hidroqrafiyas. rbistan yarmadasnn digr lklri kimi Bhreyn d imal yarmkrsinin subtropik shra bl-gsind yerlir. Buna gr d Bhreyn tbiti quraq v isti iqlim malik olub flora v fauna alminin yoxsulluu, daimi axar aylarnn olmamas il sciyylnir. Bhreynd iki iqlim mvsm: may ayndan oktyabra kimi isti v quraq ken yay (iyul avqust aylarnn orta temperaturu 370S), nisbtn yamurlu ken payz (yanvar may) mvsmlrin dyimsi o qdr d hiss olunmur. ran krfzind yerln baqa
  • 35 mirliklrdn frqli olaraq Bhreynd yay aylarnda gec v gndz temperaturu arasnda frq 40-dn artq olmur. Yayda havann rtubtliliyi yksk olduundan adam taqtdn salan zc istilr olur. Yalar sasn dekabr may aylarnda, ran krfzi zrindn nisbtn soyuq hava ktllrinin kediyi vaxtlara tsadf edir. Yant qsa mddtd leysan klind dr. Orta hesabla adalara ild 100 -110 mm yant dr. l rzind sn imal-qrb klklri (rblr bunu emal klyi adlandrrlar) hrdn o qdr gcl olur ki, ran krfzind kiik gmilrin hrktin tinlik trdir. Bu klklr rbistan shralar zrindn qumlar gy sovuraraq ran krfzi trf qovur. Qonu razilrin, o cmldn adalarn zrini narn toz duman bryr. Toz dumannn arxasnda, htta Gn d tutqun grnr. Tozlu isti hava adama iddtli hrart gtirir. Bhreyn arxipelaqnda yerst su mnbyi olmasa da adalar, xsusil Bhreyn, Mhrrk, Sitra, UmmNsn qrunt sular il zngindir. Kemid burada yaayan hali quyu qazmaq v kuanats adlandrlan yeralt kanallar vasitsil qrunt sularn istdiklri yer gtirib xara bilirdilr. Bhreyn adasnda tarixi abid kimi qorunan kuanatslar (yeralt kanal) eramzn IV yzilliyin aid edilir. Son vaxtlar neft-qaz, metallurgiya v digr snaye sahlrinin inkiaf il laqdar lkd su qtl ba verir. Qrunt sularnn ehtiyat is azalr. Torpaq v bitki rty. Bhreynd tropik shra landaft mvcuddur. Adalarda zif humuslu torpaqlar yaylmdr. Rtubtin atmamas v olduqca isti iqlim burada zngin bitki rtynn inkiafna imkan vermir. Bhreynin balca bitki rty quraq iqlim v oranlam torpaa dzml alaq boylu kollar v cod otlarla tmsil olunur. Nisbtn geni yaylm bitkilr dvtikan v yovandr. Adalarda qular, gmiricilr v srnnlr stnlk tkil edir. Sahil sularnda mxtlif balq nvlri, dniz tsbaas, xrng molyuskas oxdur. Bhreynd l reyn adlanan milli tbit qoruu yaradlmdr. 2. lknin qsa tarixi, idarolunma sistemi Bhreyn qdim tarix malik olan lkdir. Adalar haqqnda ilk 36 mlumat eramzdan vvl III minilliy aiddir. Bu razi mxtlif dvrlrd Dilmun, Sasanilr, rb xilafti v rmtilr dvltlri trfindn ial olunaraq onlarn trkibin daxil edilmidir. lk ekspedisiyalarda arxioloqlarn diqqtini Bhreyn razisind srdablr clb etmidir. Bu srdablrin tdqiqin 1879-cu ild balanlmdr. Arxioloqlarn muzeylr verdiklri tapntlar Bhreynin qdim tarixini amaa, bir vaxtlar iklnn hrlrin mnzrsini tsvir etmy imkan verir. Blk buna gr d qdim umerlr onu bdi cnnt bnzdrk Dilmun adlandrmlar. umerlrin bizim gnlr qdr qalm yazlarnda, Dilmun, iri ticart v mdniyyt mrkzi kimi xatrlanr. Arxipelaqn lverili corafi mvqeyi, ran krfzinin hr yerind ticart aalq etmk istynlri hmi zn clb etmidir. Tarixi tdqiqatlar gstrir ki, umerlr, finikiyallar v aurlar daim bu adalarda grnmlr. Finikiyallar ticart mntqsi kimi adalardan daha ox istifad etmilr. Buraya Aralq dnizi regionundan bitki ya, taxl, rab, silah v para gtirirdilr. ks istiqamtd is Yaxn rq lklrinin qiymtli dviyyat, dri, xz, xala, in ryi v kr qam yola salnard. Bir vaxtlar Bhreyn hm d qzl ticarti zr tranzit mntq rolunu oynayrd. Sonradan qzl v qiymtli da-qa alveri baqa mirliklrin lin kemi, Bhreyn is tbii mirvari istehsals kimi dnyada mhur olmudur. slam dininin 638-ci ild qbul edilmsin baxmayaraq Bhreynd ilk mscid 740-c ild tikilmidir. Bu mscid tarixi abid kimi indiy qdr qorunub saxlanlr. znn oxsrlik tarixind Bhreyn, ya vahid dvlt olmu, ya da kiik hr dvltlr paralanmdr. Bhreyn tarixinin n maraql shiflrin burada rmtilr dvltinin yaranmas dvrn aid etmk olar. smaililr mshbin etiqad edn rmtilr zlrini slam dinini yayan v dalt urunda x edn mbariz kimi qlm verrk dykn ordular yaratmlar. rmtilr mharib etmkl yana, hm d knd tsrrfat v ticartl d mul olurdular. Bu dvrd Bhreyn iklnirdi. Lakin sonralar rmtilr dvlti tnzzl uram v artq XI srd bir dvlt kimi yoxa xmdr. 1515-ci ild ran krfzind peyda olmu portuqallar Bhreyn zrind z bayraqlarn qaldrmlar. Portuqallar bu regionda ox qalmamlar. Daha tcrbli mstmlki dvlt olan ngiltr
  • 37 mhm strateji mvqey malik olan ran krfzin daxil olmaq v qdim rbistan torpaqlarn l keirmk n mxtlif bhanlr axtarrd. Regionda getdikc artmaqda olan quldurluq v qul alveri bu bhanlr sbb oldu. Quldurlua v qul alverin qar ar irli srn ngiltr mstmlkilri ran krfzi sahillrindki razilr urunda mbarizy baladlar. Ucuz hdiyylrl yerli eyxlrin knln alaraq v Bhreynin thlksizliyinin qaysn kmk bard vdlr verrk, ngiltr ran krfzind gmilrinin srbst hrkt etmk hququnu qazand. Bhreyn il ngiltr arasnda ilk mqavil 1820-ci ild ba-lanmdr. Bu mqavil Bhreyni ngiltrdn tam asl vziyyt salmdr. Sonradan rsmi London il Bhreyn arasnda ingiltrnin xeyrin bir-birinin ardnca bir ne mqavil imzalanr. 1900-c ild ingilis mstmlkilri lkdki btn hakimiyyti z llrin keirirlr. O vaxtdan etibarn btn soru, mlumat kitablarnda Bhreyn rsmi olaraq Byk Britaniyann protektorat kimi qeyd alnmdr. Bel vziyyt 1934-c il qdr davam etmidir. O vaxtlar lkni Byk Britaniyann ran krfzi regionundak rezidenti idar edirdi. 1971-ci ilin axrnadk Byk Britaniyann ran krfzindki rezidentinin* nmayndliyi Manamada yerlmidir. Bellikl, rb rqind znn mstmlkilik siyastini hyata keirmk n Bhreyn, Byk Britaniyann strateji forpostuna** evrilmidir. Arxipelaqda, xsusil Mhrrk adasnda Byk Britaniyann hrbi hava, Manama yaxnlnda is hrbi dniz bazalar yerlirdi. Bhreynd hrbi bazalarn saxlanlmas hr il ngiltr bdcsin 10 mln. funt sterlinq baa glirdi. Lakin ran krfzi mirliklrind hasil ediln neft is ingilis inhisarlarna ild 200 mln. funt sterlink tmiz glir gtirirdi. O vaxtlar ingilislrin bu regiondan xb getmsi alasmaz bir i kimi grnrd. Bununla bel 1960-c illrin axrlar n London rsmilri baa dr ki, Bhreyn mstqillik verilmsindn he cr qamaq mmkn olmayacaq. Bunu zaman z tlb edirdi. * Rezident diplomatik rtb. ** Forpost n mvqe, n istehkam. 38 1971-ci ilin 14 avqustunda Bhreyn zn mstqil dvlt elan etdi. Amma glcyi nzr alan pekar ingilis siyastilri ran krfzind ba vern siyasi iqlimin dyimsindn faydalanmaa nail ola bilmilr. Onlar Bhreyn il Dostluq bard mqavil imzalamlar. Bu mqavild dvltlraras mslhtlrin keirilmsi, mumi mnft, regionda sabit vziyytin saxlanlmas v s. msllr nzrd tutulmudur. Siyastilr yeni mqavilni ngiltrnin Bhreynd z kemi mvqeyini saxlamaq tbbs kimi qiymtlndirmilr. Hqiqtn d uzaqgrn London diplomatiyas regionda apard siyastd bu df d yanlmad. Bhreyn indi d Byk Britaniya (hm d AB) il sx siyasi v iqtisadi laqlr malikdir. Dvlt quruluu. Bhreyn konstitusiyal monarxiyadr. 2001-ci ild keirilmi referendumda dvltin yeni konstitusiyas qbul olunmudur. Bu konstitusiyaya gr 1975-ci ild buraxlm parlamentin (Milli Mclis) faliyyti yenidn brpa olunmudur. 1782-ci ildn Bhreyn l-Xlif slalsi trfindn idar olunur. Qanunverici hakimiyyt mir v bir palatal Milli Mclis mxsusdur. craedici hakimiyyt mirin qardann rhbrlik etdiyi Nazirlr rasna mxsusdur. lkd Bhreynin Xalq Cbhsi adlanan bir siyasi partiya faliyyt gstrir. Digr siyasi partiya v hmkarlar tkilatnn fa-liyyti qadaan edilmidir. rb mirliklrinin hamsnda olduu kimi, Bhreynd d hakimiyyt bir slalnin linddir. Hmin slaly mxsus olan aillr ox dbdbli hyat trzi keirirlr. Bhreyn znmxsus xarici siyast yeritmy tbbs gs-trir. O, beynlxalq mnasibtlrd gc iltmmk bard mqavilnin balanmas, btn dvltlrl dinc yana yaamaq v he bir dvltin daxili ilrin qarmamaq ideyasn mdafi edir. Bhreyn dvlti BMT, rb Dvltlri Cmiyyti, slam Konfrans Tkilatnn, baqa beynlxalq v regional tkilatlarn faliyytind itirak edir. Bhreynin xarici siyast mnafeyi sasn region dvltlri rivsind uzlar. O, z siyastini ran krfzinin baqa rb dvltlri, ilk nvbd Sudiyy rbistan il uzladrr. Buna gr d Bhreyn 1981-ci ild ran krfzi rb dvltlrinin mkdalq ras adlanan regional tkilatn yaradlmasnn fal trfdar olmudur. Bhreynl yana bu tkilata Qtr, B, Kveyt, Oman v
  • 39 Sudiyy rbistan da daxil olmudur. urann sas mqsdi siyasi, iqtisadi v digr sahlrd birg faliyyti tnzimlmkdir. mkdalq uras rivsind mxtlif sahlr d (snaye, maliyy, sorta, ticart, nqliyyat, rabit v s.) inteqrasiya zr birg komissiyalar yaradlmdr. Bhreyn n regionla iqtisadi mkdalq, lknin glck snayeldirilmsin v inkiafna tsir ed biln sas vasitdir. Bhreynin kiik daxili bazar, onun istehsal etdiyi metallurgiya v neft mhsullarn istehlak etmk qabiliyytin qadir deyildir. mkdalq uras rivsind inteqrasiya is bu mhsullarn satn asanladra bilr. ura trfindn qbul ediln hdilikdn biri d neft snayesi il baldr. Bu hdiliy sasn, urann zv olan hr hans lkd bu v ya digr sbblr zndn neft hasilat dayandrlarsa, digr zvlr ona kmklik gstrmlidirlr. Bu da tamamil Bhreynin xeyrindir. Bhreynin hakim dairlri ura rivsind vahid infrastrukturun, mumi bazarn, hrbi qvvlrin uzladrlmasnn zruri olduunu bildirirlr. Hm d mdniyyt v thsil sahsind sx mkdaln yaradlmas nzrd tutulur. mkdalq urasnn digr zvlri kimi Bhreyn d ial edilmi btn rb torpaqlarndan srail qounlarnn tam xarlmasn, paytaxt l-Qds (Yeruslim) olmaqla mstqil Flstin rb dvltinin yaradlmas v Flstin xalqnn yegan qanunu nmayndsi Flstin Azadlq Tkilatnn hququnun saxlanlmasn tlb edir. mkdalq urasnn faliyyti Bhreynin xarici siyastin hmiyytli drcd tsir edir v Bhreyn bir qayda olaraq onun qrarlarna tabe olur. Son vaxtlar Bhreyn AB mnasibtlri gclnir. 1949-cu ildn etibarn Bhreyn AB-n ran krfzi blgsind yerldirdiyi hrbi qvvlrin labdlyn qbul edir. Birlmi tatlarn 5-ci hrbi dniz donanmasnn bir qisminin sas baza kimi Bhreynd yerldirilmsin icaz verilmidir. raq Kveyt mharibsindn sonra 1990-c ilin avqustunda Bhreyn hkumti amerkanllarn adalarda hrbi hava qvvllrinin bazalarn yaratmaa icaz verdi. Manama il Vainqton arasnda birg mdafi bard ba-lanm sazi sasn hr ikisi birg hrbi tlimlr keirilmkl yana regionda hrbi-siyasi vziyytin grgin hallarnda is AB-na icaz verilir ki, buraya lav silah v qoun hisslri gtirsin. Bhreyn dvlti il Azrbaycan Respublikas arasnda dip- 40 lomatik mnasibtlr 1996-c ilin 6 noyabrnda yaradlmdr. Dvltin milli bayram onun mstqillik gndr (16 dekabr 1971). 3. halisi v hrlri. Paytaxtn qsa sciyysi Bhreyind halinin siyahya alnmas ilk df 1941-ci ild keirilmidir. Hmin vaxtla mqayisd, lk halisinin say bir ne df artaraq 680 min nfr atmdr (2005). srimizin ortalarna qdr lkd tbii artm aa idi. Sonrak illrd neft v digr snaye sahlrinin inkiaf il laqdar olaraq baqa lklrdn gln mhacirlrin hesabna halinin miqdar xeyli artmdr. Lakin digr rb lklri il mqayisd bu gstrici Bhreyind hl aadr. halinin tqribn 30 faizini ya 15- qdr olanlar, 68 faizini ya 15 65 arasnda olanlar, 3,2 faizini ya 65-i kenlr tkil edir. Milli trkibin gr halinin 75 faizini rblr (yerlilr v mhacirlr), qalann Pakistan, ran (10 faiz) v ngiltrdn (8 faiz) glnlr tkil edir. slam dini dvlt dinidir. halinin 90 faizi mslmandr. Snni v ilrin say brabrdir. halinin qalan hisssi digr dinlr sitayi edir. i mslmanlar arasnda Xomeyniilr d vardr. Onlar ran slam nqilabn mdafi edir. Bhreyind d slam hkumtinin yaradlmasn tlb ednlr var. Bzilri is Bhreynin rana birldirilmsi ar il x edirlr. Btn bunlar Bhreynin daxili siyasi hyatna hmiyytli drcd tsir edir. Dvlt dili rb dilidir. 1971-ci ildk rsmi dvlt dili saylan ingilis dili d geni yaylmdr. Bhreynd halinin orta sxl hr kv. km-d 996 nfrdir. Bu gstriciy gr rb lklri arasnda birinci yeri tutur. halinin 3/4 hisssindn oxu Bhreyn adasnn imalnda v Mhrrk adasnn cnubunda cmlmidir. Bhreyn orta mr mddti kiilr n 71, qadnlar n is 75 ildir. Hr min nfr doulanlarn say 20,6, lnlrin say is 3,9 nfrdir. halinin 87 faizi savadldr. lkd iki universitet faliyyt gstrir. Bhreynd hr, knd v kiik balq qsblrin blnn yaay mntqlri vardr. hr halisinin xsusi kisi 90 faizi kemidir. Nisbtn byk hrlri Manama, Mhrrk, ssa v Slmndir. Manama lknin n byk hri v dniz limandr. hrd tqribn 200 min hali yaayr (2005). hrin cnubunda neft-emal v neft-kimya zavodlar salnmdr. Manama lkd kustar
  • 41 sntkarln mhm mrkzidir. hrd byk gmi trsanlri var. hrin dniz sahilind balq ovlanr, mirvari v sdf ld edilir. Manama avtomobil yolu il (krp vasitsil) Mhrrk hri il laq saxlayr. hrd universitet, pedaqoji, pe v orta thsil mktblri faliyyt gstrir. mirin igamtgah, lknin n byk inzibati v ticart idarlri, xarici irkt v sfirliklrin yaraql binalar, masir memarlq slubu il tikilmi mehmanxanalar, mscidlr, parklar, xurma aaclar hr xsusi yaraq verir. hrd beynlxalq sviyyli telekommunikasiya sistemi faliyyt gstrir. Manamada portuqaliyallarn tikdiyi qalalarn qalqlar (XVI sr), qdim mscidlr indiydk saxlanlr. hrd Bhreyn sntkarlarnn qzl, sdf v mirvaridn mhartl ilyib hazrladqlar qiymtli zint yalar satlan rq bazar, xsusil clb edicidir. Manama hrinin qrb hisssind krfzin 2000 kv. km. dayazlq hisssi sni srtd doldurulmu v burada Yapon irktlrinin itirak il paytaxtn yeni ticart mrkzi supermarket tikilmidir. 1978-ci ildn faliyyt gstrn ran krfzi mirliklrinin (Bhreyn, raq, Qtr, Kveyt, B v Sudiyy rbistan) iri informasiya agentliyinin mnzil qrargah Manamada yerlir. 4. qtisadiyyat Qdim dvrlrdn Bhreyn ticart mrkzi kimi tannr. hali vahlrd xurma, hminin digr meyv trvz yetidirir, heyvandarlq v mirvari ovu il mul olurdu. Sntkarlar is birdorlu gmilrin inas il mul olurdu. 1932-ci ild lkd neft akar olunduqdan v onun xarlmasna balanldqdan sonra nnvi tsrrfat sahlri arxa plana kedi. Mstqillik ld etdikdn sonra lknin siyasi v sosial-iqtisadi hyatnda sasl v keyfiyytli dyiikliklr ba vermidir. Mstmlkilr zlrindn sonra lkd qbil-tayfa v feodal mnasibtlrinin qalqlar il yklnmi khn ictimai struktur qoyub getmilr. Btn bunlara baxmayaraq Bhreynd kapitalist ictimai mnasibtlri ran krfzinin digr rb lklrindn vvl yaranmdr. Qtr, B, Kveyt il yana, Bhreyn d yerli 42 ixtisasl kadrlarn az olmas il laqdar mhacir ii qvvsindn istifad etmy mcburdur. lkd ilyn halinin yardan oxu (56 faiz) mhacirlrdir. Bhreynin mumdaxili mhsulunun (DM) dyri 2004-c ild 10,0 mlrd. AB dollar hcmind olmudur. Adambana dn illik glir is 18 min dollara yaxndr. DM-nin illik artm tqribn 3 faiz brabrdir. DM-un 64 faizi xidmt, 34 faizi snaye, 1 faizi is knd tsrrfatnn payna dr. lknin mk ehtiyatlar tqribn 300 min nfrdir. Bunlarn tqribn 80 faizi xidmt, snaye v ticart sahlrind, 20 faizi idarilik sistemind, 1 faizi is knd tsrrfatnda alr. Snayenin aparc sahlri. ran krfzinin baqa lklri kimi Bhreyn d sosial-iqtisadi inkiaf v htta mirliyin siyasi hyat neft v tbii qaz hasilat il baldr. Dvlt bdcsin gln glirin tqribn yars neft v qaz snayesi hesabnadr. lkd snaye hmiyytli neft xarlmasna 1932-ci ildn balanlmdr. Artq 1934-c ilin dekabrnda Bhreyn nefti il yklnmi ilk tanker ran krfzindn xmdr. lk mrhllrd neftdn lky gln glir ox czi idi (hasil ediln 1 ton neft cmi 1,05 dollar verilirdi). 1979-cu il qdr neft yataqlarn Amerika irkti Bhreyn petroleum kompani (BARKO) istismar edirdi. Sudiyy rbis-tannn Arabiyen Amerikan oyl Kompanii (ARAMKO) irkti d Bhreyn adasndak mhlli sulardan neft xarrd. 1979-cu ildn balayaraq neft v qaz snayesin Bhreyn Milli neft irkti (BANOKO) tam nzart edir. Bhreynd neftin ehtiyat az olduundan onun hasilat ildn-il aa dr. 2005-ci ild cmi 2 mln. ton neft xarlmdr. Lakin neft emal edn mssislrin is-tehsal gc ild 14-15 mln. tondur. Bu zavodlarda Sudiyy rbistanndan sualt kmrl gtiriln neft emal edilir. Bhreynin neft emal mssissi Yaxn rqin bu qbildn olan n iri mssislrindn biridir. Hasilat snayesind tbii qaz istehsalnn hmiyyti getdikc artr. lkd ild 4,0 mlrd. kub m3 qaz xarlr. Tbii qazdan butan v propan kimi qiymtli mhsullar istehsal edn mssis (illik istehsal gc 280 min ton) tikilmidir. Alminium istehsal Bhreynin snaye sahlri arasnda hmiyytin gr ikinci yeri tutur. Bu sahnin inkiaf n yerli yanacaqla (tbii qaz) ilyn istilik elektrik stansiyalarnda alnan ucuz elektrik enerjisi geni imkanlar ar. Manama da yerln
  • 43 alminium zavodu Avstraliyadan idxal olunan boksit sasnda ilyir. tn srin 90-c illrinin birinci yarsndan ilkin alminium istehsal zr ALVA irktin mxsus yegan zavodun genilndirilmsi hyata keirilir. Zavodun istehsal gc 210 min tondan (1992) 460 min tona qdr (2003) artrlmdr. Layihnin hyata keirilmsi 1,4 mlrd. dollara baa glmidir. ALVA dvlt irkti zavodun istehsal gcnn artrlmas n lazm olan vsaitin bir hisssini Almaniyadan (12 il mddtin 290 mln. dollar borc) v Bhreynin btn iqtisadi inkiaf planlarnn plana keirilmsind ona hmiyytli maliyy kmkliyi gstrn Sudiyy rbistanndan almdr. ran krfzi regionunda ba vermi mhariblr il laqdar bzi layihlrin vaxtnda yerin yetirilmsi mmkn olmamdr. Bhreynd snayenin nisbtn inkiaf etmi digr sahsi gmiqayrma v gmi tmiridir. OPEK zv olan rb dvltlrinin itirak il Bhreynd gmiqayrma trsansi v gmi tmiri mssissi tikilmidir. lkd faliyyt gstrn neft-kimya kompleksi Sudiyy rbistan v Kveyt kapitalnn kmyi il yaradlmdr. Bhreynd qazma avadanl, boru, maye oksigen istehsal edn mssislr, dniz suyunu tmizlyn qurular v bir ne istilik elektrik stansiyalar vardr. Bhreynd kustar sntkarln tarixi qdimdir. lkd yaayan hali oxdan bridir ki, dnizdn mirvari xarmaq vrdiin yiylnmidir. Bhreynin qara mirvarisi, yaxud yerlilrin balq gz adlandrdqlar mirvari bard fsanlr vardr. Bu qiymtli mirvarinin qdrini biln ingilis mstmlkilri uzun illr lknin bu srvti zrind aalq etmilr. Neft v tbii qaz ehtiyatlarnn kfin qdr mirvari ovu v onun ixracat lk halisinin sas glir mnbyi olmudur. Tsrrfatn bu sahsi tn srin 30-cu illrind n yksk inkiaf sviyysin atmdr. Sonradan yaponlarn dnya bazarna sni mirvari xarmas Bhreynd mirvari vtglrinin azalmasna v bu sahnin tnzzln sbb olmudur. Lakin buna baxmayaraq bhreynlilr bu qdim pelrini unutmamlar. Dnizdn yen d mirvari, sngr xarlr, balq ovlanr. Neft snayesinin inkiaf, hm d son illrd regionda ba vermi mhariblrin ar ekoloji nticlri il laqdar ran krfzinin irklnmsi balqlq tsrrfatna byk ziyan vurmudur. Bhreyn hkumti lknin lverili corafi mvqeyindn v formalaan siyasi-iqtisadi imkanlarndan (inkiaf etmi nqliyyat 44 infrastrukturu, rabit v b.) istifad etmkl Yaxn v Orta rq regionunda balca igzar v maliyy mrkzin evrilmk bard myyn tdbirlr hyata keirir. lkd beynlxalq yarmarka n iri srgi kompleksi mvffqiyytl ilyir. 2005-ci ild Bhreyn 2,5 mln. nfr xarici turist v igzar adamlar glmidir. Onlarn tlbatlarn dmk n mehmanxana, restoran v baqa xidmt sahlri genilndirilir. Knd tsrrfatnn aprc sahlri. Bu sah zif inkiaf etdiyindn halinin rzaq mhsullarna olan tlbatn dmir. O, mummilli mhsulun cmi 1 faizini verir. kinilik yalnz sni suvarma raitind mvcuddur. lk razisinin cmi 4 faizi knd tsrrfat n yararldr. Bu sahnin is 2/3 hisssi xurma plantasiyalarna ayrlmdr. Knd tsrrfatna yararl olan digr tor-paq sahlrind sitrus meyvlri, bostan-trvz, az miqdar is dnli bitkilr (buda, arpa, qardal) becrilir. Balarda rik, armud, gaval, manqo, zm yetidirilir. lknin paytaxtnn yerldiyi sah yallna gr, xsusil seilir. Yollar v klr boyunca, parklarda v hytyan sahlrd xurma, qoz, pst aaclar kilmidir. lkd hr il 40-45 min ton xurma ylr. Otlaq sahlri mhdud olduundan heyvandarlq da zif inkiaf etmidir. lkd qaramal, qoyun v kei saxlanlr. ld orta hesabla 4-5 min ton t istehsal edilir. Bhreynd knd tsrrfat v halinin rzaq tminat prob-lemlri zr mul olan xsusi komissiya ilyir. Komissiya knd tsrrfat istehsalnn mxtlif, o cmldn suvarma msllrini yrnir. Komissiyann fikrinc gr neft dollarlar bir trfdn halinin hyat sviyysini artrmsa, digr trfdn is vvllr knd tsrrfat mqsdil istifad ediln torpaq sahlrind hrlrin v iri mssislrin salnmas v genilndirilmsi, kin sahlrinin suvarlmas n istifad ediln suyun getdikc daha ox snaye v mit xidmt sahlrin verilmsi, knd tsrrfat mhsullarnn azalmasna sbb olmudur. tn srin 90-c illrinin vvllrind halinin rzaq mhsullarna olan tlbatnn 90 faizi idxal hesabna dnilirdir. lk halisinin rzaq mhsullar il tmin edilmsi imkanlar zr aparlan tdqiqatlarn nticlrindn ld olur ki, 2005-ci ild rzaq mhsullar istehsal 50 faiz artm, fara trvz olan tlbat 26 faiz, sd v sd mhsullarna 30 faiz, yumurta v bala olan tlbat 100
  • 45 faiz dnilmidir. Nqliyyat, xarici ticarti v maliyy sistemi. Bhreynd nqliyyatn balca sahsi gmiilikdir. Manamada beynlxalq miqyasda dniz gmiiliyi il mul olan ondan artq xarici irktin blri vardr. Beynlxalq standartlara cavab vern liman Salman hrinddir. Digrlri is Manama v Sitra hrlrinddir. Sitra limanndan sasn neft v qaz mhsullar ixrac edilir. Btn limanlarda yenidnqurma ilri aparlr. Bel ki, gmilrin rzaq v su thcizat n anbarlar tikilir, tranzit gmilr n krplr genilndirilir, yklm-boaltma mexanizmlri tkmilldirilir. Btn bunlarn ran krfzi lklrinin iqtisadiyyatnn srtli inkiaf saysind Bhreyn limanlarnn yk dvriyysi ildn-il artr. Bhreynd dmir yolu yoxdur. Avtomobil yollarnn uzunluu 3200 km- brabrdir. Bunun 2430 km-i brk rtkl yollardr. lkd 3 tyyar meydan faliyyt gstrir. Beynlxalq drcli tyyar meydan Mhrrk adasnda yerlir. Bhreyn hm xarici, hm d daxili rabit vasitlri (ran kr-fzind n gcl radiostansiya, yerin sni peykindn istifad etmkl teleks v telefon laqlri stansiyas) il yax tchiz olunmudur. Xarici ticart. Bhreyni adtn ran krfzinin ticart evi adlandrrlar. Ticart mrkzi kimi o, ox-ox vvllrdn hrt qazanmdr. Mhdud tbii ehtiyatlara malik olan, lakin lverili corafi mvqed yerln kiik lk n ticart iqtisadiyyatn hmi mhm trkib hisssi olmudur. srlr boyunca bu kiik arxipelaq ticart mntqsi kimi, burada yaayan hali is tacir, dnizi v mirvari ovusu kimi tannmdr. Mirvari ovu tnzzl urasa da ticart vvlki kimi lk iqtisadiyyatnda byk rolunu saxlamaqda davam edir. qtisadlarn fikrinc masir dvrd Bhreynin regional ticart mrkzi kimi iklnmsinin balca amili ran krfzind ar snayenin inkiaf il d laqdardr. Mhz el bu amil Bhreynin geri ixrac (reeksport) mhsullar mrkzi kimi rolunu gclndirir. Geri ixrac mliyyatndan lk xeyli miqdarda glir ld edir. Geri ixracatda para, paltar, ev yalar, rzaq mhsullar, oduncaq, dzgah, metal avadanlqlar, sement v s. mhsullar stnlk tkil edir. Digr lklrdn alnan bu mhsullar Kveyt, Qtr, Sudiyy rbistan v rana satlr. Bhreyn idxal etdiyi mhsullarnn 40 faizini ixrac edir. 46 Bhreyn neft, neft mhsullar, alminium, plastik ktl v s. ixrac edir. Balca olaraq snaye v knd tsrrfat avadanlqlar, nqliyyat vasitlri, rzaq mhsullar, snaye mallar v tikinti materiallar idxal edilir. Ticart etdiyi lklr Yaponiya, AB, Byk Britaniya, Almaniya, Hindistan, Sudiyy rbistan, Avstraliya ttifaq v baqalardr. Maliyy sistemi. 1975-ci ildn sonra Bhreyn beynlxalq bank mrkzin evrildi v 2000-ci ildk lkd 80-dn artq xarici bank filial ald. rb lklrinin ticart banklarnn ksriyytinin Bhreynd blri faliyyt gstrir. lknin milli glirinin tqribn 20 faizi mxtlif maliyy mliyyatlarndan ld ediln glirin payna dr. ran krfzind son illrd ba vermi bhranlarla laqdar digr rb mirliklri kimi Bhreyn d myyn mnada zrr kmidir. lknin maliyy bank sistemin v snayesin xsusil byk ziyan dymidir. Bu zrrin bir hisssinin neftdn gln glirin hesabna dnilmsin baxmayaraq maliyy vsaitinin atmamas il laqdar Bhreyn lknin iqtisadi inkiaf zr nzrd tutulan bzi layihlrin hyata keirilmsini mvqqti dayandrmaa mcbur olmudur. lknin pul vahidi Bhreyn dinardr. Tsbit edilmi kursa gr 0,38 dinar 1 AB dollarna brabrdir (2005). 1975-ci ildn eti-barn Bhreynd offor bank mliyyatlarnn keirilmsin icaz verilmidir. Hazrda lkd onlarca offor bank faliyyt gstrir. BRLM RB MRLKLR* 1. Corafi mvqeyi v tbiti Corafi mvqeyi. Birlmi rb mirliklri (B) rbis- tan yarmadasnn rq hisssind, ran v Oman krfzlri sahillrind yerlir. lk qrbdn v cnubdan Sudiyy rbistan Mlikliyi v Oman Sultanl il hmsrhddir. Lakin bu srhd Rub-l-Xali shras boyunca kediyindn dqiq myynldirilmyib. mirliklrin quru srhdlrinin uzunluu 867, dniz srhdlrinin uzunluu is 1318 km-dir. Sahil xttindn materikin daxilin doru lknin razisi 100-150 km msafd uzanr. * rbc ad l-marat l-Arabiyy l-Mutthiddir.
  • 47 Birlmi rb mirliklrinin trkibin 7 mirlik: Abu-Dabi, Dubay, rca, cman, Rs-l-Heym, Umm-l-Qayveyn v Fceyr daxildir. ran krfzindki onlarca byk v kiik ada B-nin razisin daxildir. lknin mumi razisi 83,6 min kv. km-dir*. razic n byk mirlik Abu-Dabi (federasiya razisinin 87 faizi), n kiik is cmandr (razinin 0,3 faizi). mirliklrin qonu dvltlrl razi mbahislri mvcuddur. 1974-c ilin avqustunda razi v srhd msllri zr B v Sudiyy rbistan arasnda balanan mqavily sasn Abu-Dabi mirliyinin imal-qrbind yerln razinin bir hisssi Sudiyy rbistanna verilmidir. Eni 50 km-dn 80 km- qdr olan bu dhliz Sudiyy rbistann daxili hisssini ran krfzi il birldirir. Bu dhliz hesabna Sudiyy rbistann Qtr yarma-dasnn rqindn ran krfzin x ld ed bilmidir. Lakin dhliz-in daxil olduu mhlli v elf sular vvllr olduu kimi yen d B-nin tam tabeliyinddir. 1999-cu ild Oman Sultanl il srhdlrin dqiqldirilmsi bard danqlara balanlmdr. ran krfzind yerln Abu Musa Byk Tombe Bozorq adalarnn B-n v ya rana mxsus ol-mas bard mbahislr davam etmkddir, baxmayaraq ki, rsmi Tehran 2000-ci ild lveli strateji mvqed yerln bu adalarn ona mxsus olmas bard byanat vermidir. B-nin corafi v geosiyasi mvqeyinin lverililiyi onun Yaxn rq regionu neftinin dand sas yollarn yaxnlnda, ran v Oman krfzlri sahilind yerlmsi il myyn edilir. Xsusil ran krfzini Hind okean il birldirn ensiz Hrmz boazna xn iqtisadi v strateji hmiyyti bykdr. lknin n iri li-manlar Abu-Dabi, Rid, Cbl-li, rca, Rs-l-Heym, Fceyr, ran v Oman krfzlri sahillrind yerlir. Sth quruluu v faydal qazntlar. mirliklrin razisi ran krfzinin cnub sahili boyunca Qtr yarmadasndan Msndam yarmadasnadk 700 km msafd uzanr. Sahillrinin kskin paralanmas nticsind bir sra qumlu dillr ml glmidir. Tbii-corafi xsusiyytlrin gr lkd 4 tbii blg ayrlr: ran krfzi * Bzi mnblrd lknin razisi 83,6 min kv. km, digrlrind is 78 min kv. km gstrilir. 48 sahili; Materik yaylas; Oman krfzi sahili; Dalq razi. ran krfzi sahili tbii blgsi ensiz, hamar dznlikdir. Dznliyin dniz sviyysindn orta hndrly 30-50 metrdir. ran krfzi sahili blgsinin qrbindki oranlqlar qumlu-nqll sahlrl nvblir. Blgnin rq hisssi qrbin nisbtn dr-tplidir. Materik yaylas tbii blgsi ran krfzi sahili tbii blgsindn cnubda yerlir. Yaylann dniz sviyysindn orta hndrly 100-150 metrdir. mirliklrin razisinin 2/3 hisssini hat edn materik yaylasnn imaln d-Dfra tbii stti tutur. Yayladak oranlqlar dal v qumlu shralarla vz olunur. Shralarda hrkt edn qumlar mirliklrin ksriyyti n tbii bla saylr. rq v cnuba doru qum tplri daha geni sahd yaylmdr. Nisbtn mhsuldar torpaqlar il frqlnn l-Batin dznliyinin cnubunda Sudiyy rbistan, Oman v Ymn dvltlrinin razisin qdr uzanan qum tplri qrbd Rub-l-Xali shras il qovuur. Yaylada vahlr oxdur. Abu-Dabi mirliyind yerln l-Ayn v Liva lknin n byk vahlridir. Tqribn 100 km msafd uzanan l-Ayn vahsini ran krfzindn qumlu tirlr ayrr. vvllr bu sahni kemk n dvlrdn istifad edilirdi v bu yol yorucu saylrd. ndi is vahy srtli avtomobil magistral kilmidir. Vah yaxnlnda yerln yaay msknlri dalardak bulaq sularndan istifad edirlr. Vahnin indiki sakinlrinin c-dadlar orijinal yeralt kanalllar sistemi tikmilr. Dala hrlm kanallar su mnblrindn vahy qdr 30 km uzanr. Su z tbii axar il glir. Vahnin znd kanaln drinliyi 10-15 metr atr. vvllr yeralt nlr ylan suyu adi quyularda olduu kimi xarrdlar. ndi suyu nasoslar vasitsil sth qaldrrlar. Vahnin z d yeralt sularla zngindir. Abu-Dabi mirliyinin paytaxtndan tqribn 150 km cnub v cnub-rqd yerln Liva vahsi slind zncirvar halda dzlm 30 kiik vahlrdn ibartdir. Bu vahlr shrann qum tpliklri arasnda qvs klind tqribn 60-80 km msafd uzanr. Vahlrdki yeralt sular sth ox yaxn yerlmidir. Torpaqlarn yksk drcd oranlad bu vahlrd rqi rbistann n iri aac saylan xurma palmalar yax byyr. Hndr gvdsi v llkli tiri olan palma shralarda az-az grnn yal vahlr
  • 49 xsusi mnzr verir. Demk olmaz ki, B-nin tbii mnzrsi yekrngdir, cansxcdr. ndi shraya hcumlar edilir, burada yeni-yeni snaye mssislri, knd tsrrfat fermalar, yaay qsblri salnr. Shralarda uzanan neft buruqlarn, betondan tikilmi boz rngli mssislri, tez-tez tnd yal rng brnm vahlr vz edir. Bu vahlr shraya srilmi yal xalaya bnzyir v trafa gzllik verir. Oman krfzi sahili tbii blgsi (bu bzn -emaliy vadisi d adlanr) imalda v cnubda mirliklr il Oman arasndak srhd boyunca yerlir. rqd zif paralanm sahil xtti, qrbd is Oman da sistemindn ayrlan qollarla hmsrhd

  Related posts:

  1. Azrbaycan dili drslik 10 cu sinif
  2. Azrbaycan dili metodik vsait 4-ci sinif
  3. Azrbaycan dili test toplusunun cavablari 3-cü sinif
  4. Azrbaycan dilindn testlr 5 ci siniflr üçün