Baharlının azərbaycan etnogenezi

Antropoloji olaraq, azərbaycanlıların böyük bir hissəsi avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Buraya həmçinin kumıklar, saxurlar, tatlar, bəzi kürdlər və türkmənlər aid edilir. Kaspi tipini aralıq dənizi və ya hind-iran irqlərinin başqa bir növü olaraq da hesab edirlər.

Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən/Giriş

Azərbaycanın hər iki hissəsinin aparıcı etnosu olan türk mənşəli Azərbaycan xalqının, Dağıstan dilli (ləzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, xınalıqlılar, qrızlılar və buduqlular) və İran dilli (talışlar, kürdler və tatlar) azsaylı xalqların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmamışdır.

Mövzuya keçməzdən əvvəl onun predmeti haqqında aydınlıq yaradılmalıdır. Etnik proses etnosların (qəbilələrin,tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik birliklərin yaranması prosesidir. Etnik prosesləri, yaxud etnogenez prosesini öyrənən elm sahəsi etnoqrafiya elmində etnik tarix adlanır. Etnik tarixin tedqiqi etnogenetik tədqiqatdır. Etnogenetik proses, yaxud etnogenez etnosun etnik özünəməxsusluğunun, etnik sifətinin formalaşmasi prosesində baş veren tarixi proseslərin məcmuudur. Oxuculara təqdim olunan bu əsər azərbaycanlıların etnogenezi probleminin araşdırılması sahəsində yeni addimdir. Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar‖ anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı‖ adlanır, çünki Azərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan‖ adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan ) adlanmış iki hissənin ―Azərbaycan‖ adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona görə ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan‖ adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi Sasanilər dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi.Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Salyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan‖ (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud Azarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi Azərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali Azərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmıç vahid ölkə, azərbaycanlılar isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur. Hazırda ―azərbaycanlı‖ dedikdə həm bütün tarixi dövrlərdə Azərbaycan ərazisində-cənubda Manna, Midiya və Atropatkan, şimalda Alban dövlət qurumlarını yaratmış türkdilli azərbaycanlılar və həm də bu etnosla yanaşı Azərbaycanın hər iki hissəsinin aparıcı etnosu olan türk mənşəli Azərbaycan xalqının, Dağıstan dilli (ləzgilər, avarlar, saxurlar, udinlər, xınalıqlılar, qrızlılar və buduqlular) və İran dilli (talışlar, kürdler və tatlar) azsaylı xalqların etnognezi problemi indiyədək Azərbaycanın tarixi etnoqrafiyasında xüsusi tədqiqat predmeti olmamışdır. Mövzuya keçməzdən əvvəl onun predmeti haqqında aydınlıq yaradılmalıdır. Etnik proses etnosların (qəbilələrin,tayfaların, xalqların) dəyişilməsi, yeni etnik birliklərin yaranması prosesidir. Etnik prosesləri, yaxud etnogenez prosesini öyrənənelm sahəsi etnoqrafiya elmində etnik tarix adlanır. Etnik tarixin tedqiqi etnogenetik tədqiqatdır. Etnogenetik proses, yaxud etnogenez etnosun etnik özünəməxsusluğunun, etnik sifətinin formalaşmasi prosesində baş veren tarixi proseslərin məcmuudur. Oxuculara təqdim olunan bu əsər azərbaycanlıların etnogenezi probleminin araşdırılması sahəsində yeni addimdir. Bununla əlaqədar olaraq ―azərbaycanlılar‖ anlayışı haqqında bir neçə söz demək zərurəti yaranır. Azərbaycanın hər iki hissəsindəki türklər və Şimali Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlar ―azərbaycanlı‖ adlanır, çünki Azərbaycanda məskundurlar. Bu ―Azərbaycan‖ adının coğrafi anlayış olmasından irəli gəlir. Cənubda qədimdən Manna, Maday (Midiya) və Atarpatkan (VII əsrdən Azərbaycan, daha dəqiqi Adarbaycan), şimalda Alban (Appan ) adlanmış iki hissənin ―Azərbaycan‖ adlanması tarixdə vətəndaşlıq hüququna malikdir. Ona göre ki, əvvələn, hələ er. əv. I minillikdə ölkənin hər iki hissəsində çoxluğu təşkil edən və ona görə aparıcı rola malik olan türkmənşəli etnoslar yaşayırdı. İkincisi, Atropatena və Albaniya (Appan) VI əsrdə İran Sasanilər dövlətinin (Dərbənd qala divarında VI əsrə aid farsca yazıda ―Aturpatkan‖ adının qeyd olunması göstərir ki, o vaxt Dərbəndə qədərki ərazi Sasanilər dövlətinin tərkibində Atropateniya- Azərbaycana məxsus idi), VII əsrin ortalarından Ərəb xilafətinin tərkibində bir inzibati vahidə daxil idi.Üçüncüsü, indi Şimali Azərbaycanın Kürün Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədər olan hissəsindən cənubda yerləşən ərazisi (Sabirabad, Saatlı, Salyan. Neftçala, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik, Yardımlı və Astara rayonları) tarixən Maday (Midiya), VII əsrdən sonra ərəbcə ―Azərbaycan‖ (daha dəqiqi Adarbaycan, yaxud Azarbaycan) formasını almış Aturpatkan dövlətinə mənsub idi. Başqa sözlə, tarixən Cənubi Azərbaycana məxsus ərazinin bir hissəsi indi Şimali Azərbaycanin tərkibindədir. Deməli, Azərbaycan müəyyən tarixi səbəblər üzündən iki hissəyə parçalanmıç vahid ölkə, azərbaycanlılar isə iki yerə bölünmüş vahid türkmənşəli etnosdur. Hazırda ―azərbaycanlı‖ dedikdə həm bütün tarixi dövrlərdə Azərbaycan ərazisində-cənubda Manna, Midiya və Atropatkan, şimalda Alban dövlət qurumlarını yaratmış türkdilli azərbaycanlılar və həm də bu etnosla yanaşı yaşamış, onun tarixi müqəddəratının iştirakçıları olmuş Qafqazdilli və İrandilli etnik qruplar nəzərdə tutulur. Bunların hamısı bütünlükdə Azərbaycan xalqıdır. Azərbaycanın maddi və mənəvi mədəniyyətinin təşəkkülündə, mənəvi simasının formalaşmasında bu kiçik xalqların da rolu şübhəsizdir. Lakin ―Azərbaycanlı‖ dedikdə bu anlayışın iki cəhətini ayırd etmek lazımdır: türkmənşəli əhali üçün ―azərbaycanlı‖ konkret özünüadlandırma (məhz ―türk dili‖anlamında ―Azərbaycan dili‖ifadəsi hələ X əsr müəllifləri Əbu Peyhan Biruni və Xətib Təbrizi tərəfindən işlənmişdir, Babək üsyanı ilə əlaqədar məlumatlarda XI əsrin görkəmli Azərbaycan filosofu Əbülhəsən Bəhmənyarın Babəki ―azərbaycanlı‖, ərəbcə ―əl Azərbaycani‖ adlandırması məlumdur), Qafqazmənşəli və İranmənşəli kiçik xalqlar üçün ―azərbaycanlı‖ ümumi, birləşdirici adlandırmadır, Çünkü, bu azsaylı xalqların ―azərbaycanlı‖ adlanması onların Azərbaycan ərazisində məskun olmaları ilə bağlıdır, özlərinin etnik adları – konkret özünüadlandırmaları isə başqadır: udin, ləzgi, avar, saxur, tat, talış, kürt və s. Deməli azərbaycanlıların təşəkkülü dedikdə Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqların təşəkkülü nəzərdə tutulur: həm çoxluğu təşkil edən və özünüadlandırması‖azərbaycanlı‖ olan türklərin, həm də etnik adları olan, lakin Azərbaycan ərazisində məskun olduqlarına görə ―azərbaycanlı‖ adlanan azsaylı xalqların. Bununla əlaqədar qeyd etmek istəyirəm ki, yaxın keçmişdə respublikamızda irəli atılmış türkçülük ideyasının əleyhinəyəm. Mən qəti inandırıram ki, Azərbaycanın cənub hissəsinin ərazisində və ona bitişik bölgələrdə türk mənşəli etnoslar er. əv. III minillikdən, şimalda er. əv. I minillikdən artıq aparıcı rola malik olmuşlar. Təqdim etdiyim kitabın qarşısına qoyulmuş əsas məqsəd də bu konsepsiyanın sübut edilməsindən ibarətdir. Lakin həmin etnosların heç biri türk adlanmamışdır. Bu fikir düzdür ki, ―türk‖ etnonimi Altayda yalnız bir etnosun adı olmuşdur və sonra bu ad Altay –dil ailəsinin qollarından birinə şamil edilmişdir. Beləliklə, mən Azərbaycan ərazisində er. əvvəl türklərin yaşadığını dedikdə özünü türk adlandırmış tayfaları yox, Altay-dil ailəsinin Türk qoluna mənsub edilə bilən qədim etnosları nəzərdə tuturam. Başqa sözlə, Altay-dil ailəsinin Türk qoluna mənsub etnoslar Azərbaycan ərazisində eradan əvvəl yaşayırdı, lakin özünü türk adlandıranlar isə buraya yalnız erkən orta əsrlərdə, kompakt halda isə XI-XII əsrlərdə Səlcuq oğuzları ilə gəlmiələr. Bəzi mətbuat səhifələrində Şimali Azərbaycan ərazisində Alban etnik adını daşıyanların türkmənşəli olması barədəki fikrimə qarşı çıxırlar. Mən bu cür mülahizələri rədd edirəm. Albanların türkmənşəli olması tekzib olunmaz faktlara söykənir: alban şəxs adlarının və Albaniya toponimlərinin türkcə olması. Aşağıda bu faktlar verilmişdir. Mən tamamilə əminəm ki, Azərbaycan ərazisində er. əvvəlki minilliklərdə türkmənşəli etnosların yaşaması haqqında konsepsiyam gec-tez Azərbaycan tarixində öz yerini tutacaqdır. Kitabın həcminə görə Azərbaycan xalqinin bütünlükdə təşəkkülü probleminin həllini vermək mümkün deyil. Ona göre bu əsər əsas etibarilə Azərbaycan türklərinin mənşəyinə həsr olunmuşdur. Bunun bir neçə səbəbi var.

Əvvələn, türkmənşəli azərbaycanlıların mənşəyi probleminin həllində Azərbaycan tarixşünaslığında çox böyük ədalətsizlik-tarixi həqiqətə biganəlik mövcuddur. Bəzi rus, erməni və gürcü tarixçilərinin saxta fikirlərini olduğu kimi qəbul edərək tarixşünaslığımıza daxil etmiş yüksek adlı-sanlı tarixçilərimiz Azərbaycanda türkmənşəli etnosların qədim tarixini bilərəkdənmi, bilməyərəkdənmi amansızlıqlaheçə endirmiş və türklərin buraya orta əsrlərdə gəlmə olmasını sübut etməyə doğru yönəldilmiş konsepsiya yaratmışlar. Aşağıda tarixşünaslığımıza özünə möhkəm yer eləmiş bu qondarma konsepsiyanın mahiyyətini açacayıq. Sanki bu cür tarixçilərimizdə türk sözünə, türk varlıglna, türk mədəniyyətinə qarşı nifrət hissi var, səbəbini bilən yoxdu. Rus, erməni, gürcü və fars tarixçilərinin, ümumiyyətlə, türklərin, xüsusilə Azərbaycan türklərinin tarixini saxtalaşdırmaqda niyyətlərini başa düşmək olur: bu tarixçilərin mənsub olduğu xalqlar ara-sıra mərhələlər istisna olmaqla tarix boyu türklərin hakimiyyəti altında olmuşlar. Bu tarixi həqiqət onlarda türklərə, o sıradan azərbaycanlılara qarşı kin doğurur və onlar türk xalqlarının, o sıradan azərbaycanlı türklərinqədim tarixini hər vasitə ilə saxtalaşdırmaqlabir növ ―əvəz‖ çıxırlar. Türklərin Azərbaycan ərazisinə orta əsrlərdə gəlmə olması haqqında Azərbaycan tarixşünaslığında əksini tapmış konsepsiya, azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi qovulmasının və Azərbaycana qarşı ərazi iddiasının tarixi baxımdan əsaslandırılmasına xidmət edən erməni tarixşünaslığına bütün parametrlərdə uyğundur.

İkincisi, doğrudur, er. əv. VII əsrdən başlayaraq eramızın XII-XIII əsrlərinə qədər Y. B. Yusifova görə, Azərbaycan tərəfə türk etnoslarının üç böyük axını olmuşdur (186). Lakin onlardan əvvəl burada yerli, avtoxton türkmənşəli etnoslar-Manna, Maday, Kas, Alban, Kaspi və b. yaşayırdı və Aazərbaycan ərazisində Manna, Maday Atropatena və Alban dövlətləri də bu etnosların qurumlarıdır. Ona görə Azərbaycan xalqının təşəkkülü problemini araşdırdıqda əvvəlcə türkmənşəli azərbaycanlıların mənşəyi problemi həll edilməlidir, çünki bununla Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların etnogenezinin həlli üçün də meydan açılır. Üçüncüsü, Azərbaycanın azsaylı xalqlarının mənşəyi haqqında qabaqkı əsərlərimizdə (83; 85) danışmış və bu barədə araşdırmalarımızın nəticələrini vermişik. Xüsusilə, Qafqaz-dil ailəsinin ləzgi dilləri qrupuna aid olan dillərdə danışan udinlərin, avarların, saxurların və ləzgilərin hələ Alban dövləti vaxtında şimal-qərbdə və şimal-şərqdə yaşadıqlarını yazmışıq. Bu xalqların bir hissəsi Dağıstan ərazisində yaşadığına görə, Dağıstan tarixçilərinin də onların mənşəyinə dair tədqiqatları vardır. Lakin Azərbaycan xalqının etnogenezi probleminin saxta həlli ucbatından Dağıstandilli (yaxud ləzgidilli) xalqların mənşəyi barədə yazmış tədqiqatçılar tarixi faktların məcrasından kənara çıxaraq bu məsələdə yanlış nəticələrə gəlmişlər ki, bu da öz növbəsində indi bəzi ləzgi xadimlərinin Azərbaycana qarşı tarixi obyektivliyə uyğun olmayan ərazi iddialarına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki,rus və erməni tarixçilərinin əsərlərindəki saxta baxışlar əsasən Azərbaycan türklərinə qarşı çevrilmişdir.Bu əsərlərdə Azərbaycandaki Dağıstandilli və İrandilli azsaylı xalqları və hətta Dağıstan xalqlarını türk azərbaycanlılara qarşı qoymaq meyli vardır. Çünki ermənilər azərbaycanlılara qarşı torpaq iddiasını əsaslandırmaq üçün əvvəlcə türk azərbaycanlıların bir etnos kimi tarixi özünəməxsusluğunu inkar etmeye çalışırlar. Bunun üçün Azərbaycan dilinin Azərbaycandakı azsaylı xalqların və Dağıstan xalqlarının dillərinə çoxminillik təsirini danmaq vacib idi. Məsələn, 1969-cu ildə S. Q. Barxudaryan adlı bir erməni XI-XII əsrlərdə ―Dərbənd Erməni-Alban çarlığı‖ adlı dövlətin mövcud olması haqqında Yerevanda məqalə yazmışdı (Бархударян С.Г.Дербентское армянско-албанско царство.»Историко-филологический журнал»,3, 169) Əslində tarixdə belə dövlət olmamışdır. Məqsəd azərbaycanlıların başı üstündən ermənilərlə Cənubi Dağistan xalqları arasında körpü salmaqdan ibarət idi. Az sonra 1977-ci ildə O.İ. Vinoqradova və Q. A. Klimov adlı rus dilçiləri Dağıstan dillərində erməni sözlərinin olması haqqında Moskvada məqalə yazdılar (бах О.И.Виноградова Г.А.Климов.Об арменизмах в Дагестанских языках.» Этимология»-1977‖, M., 1979). Onlar yazırdılar ki, Dərbəndə ―Alban-Erməni‖ yox, ―Erməni çarlığı‖ olmuşdur. Bunu ―sübut‖ etmək üçün onlar Azərbaycan dilindən həm erməni dilinə, həm də udinlərin, ləzgilərin, saxurların, qrızların və b. dillərinə keçmiş sözlərin ermənimənşəli olduğunu göstərmişlər.Yəni, guya bu sözlər əslən ermənicədir və Dağıstan xalqlarına da ermənilərdən keçmişdir: astar, kələz, təndir, zol, zibil, kələm, şor, xaç, car (―söz‖ mənasında, məsələn ―car çəkmək‖), dev və s. Bu nədir? Bu türkdilli Azərbaycan xalqına və Azərbaycan dilinə qarşı məqsədyönlü, planlı təxribatın bir tərəfidir. Çox təccüblüdür, Q. A. Klimov kimi məşhur dilçi bilmir ki, bir dildən başqa bir dilə sözlərin keçməsində müəyyən qanunauyğunluqlar var: bu dillərdə danışan xalqlar bilavasitə qonşuluqda yaşamalı və deməli, dilləri əlaqədə olmalıdır. Heç vaxt bir etnos qonşu xalqın başı üstündən aralıda yaşayan xalqın dilindən söz qəbul edə bilməz. Dağıstan xalqları heç vaxt ermənilərlə qonşu olmamışlar və deməli, qədimdə Dağıstandilli xalqlara azərbaycanlıların başı üstündən ermənilərdən sözlər keçə bilməzdi. Erməni dili belə qüvvətli təsir gücünə malik idisə, nə üçün ermənilər azərbaycanlıların toy mərasimi ilə bağlı sözləri sözləri və ifadələri erkən orta əsrlərdən bəri işlədirlər: hademasi (elçilik vaxtı qızın ailəsinin ―hə deməsi‖), beh tal (elçilik vaxtı oğlan tərəfin qızgildə beh qoyması), nşan (qıza nişan aparılması), şal (nişanda üzük-şal aparılması). Qlxaçik (azərbaycan dilindəki qlux ―baş‖ sözündən, qız əvəzinə başlıq verilməsi), vekilper (gəlinin dini nigah kəsmək üçün ―vəkil verməsi‖, yəni vəkil təyin etməsi), qalankrel (toydan əvvəl tərəflərin qalan, yəni kalım haqda razılığa gəlməsi), makarbaşi (mağarbaşı, yıni toya başçılıq edən), tsitqağan, yəni sütqalan (qızın anasına süd kalımı, südpulu verilməsi), xalat (bəyə toyda xələt verilməsi), plov, çuxa (bəyə toyda çuxa geyməsi), zurna, tamada, puçaq (gəlin üçün oğlan evində bucaq yaxud gərdək düzəldilməsi), arakast (oglan evində 10 otağın bir bir tərəfini gəlin üçün palaz-kilimlə ―arakəsmə‖ edilməsi) və s. (Бах А.Е.Тер- Саркисянц. Брак и свадебный чикл у армян.Вторая половина ХIX – начала ХХ века. « Кавказский этнографический сборник»,том IX, 1989,с. 251,252-260, 264, 265, 266, 267, 268). Halbuki hər bir xalqın toy mərasimi onun mənəvi mədəniyyətinin tərkib hissəsi olduğuna görə, bu mərasimlə bağlı adətlərin adları da həmin xalqın dilindəki sözlərdən ibarət olur. Milli mədəniyyətimizin və dilimizin qonşu xalqlara təsiri məsələləri monoqrafik şəkildə indiyədək araşdırılmadığına görə, erməni tədqiqatçılarıhər vasitə ilə bu təsiri erməni mədəniyyətininvə dilinin təsiri ilə əvəz etmişlər. İndi olduğu kimi, qədimdə də Kürdən cənubda heç bir Qafqazdilli, yaxud İrandilli xalq yaşamamışdır. Oranın köklü əhalisi türklər olmuşlar. Məhz buna görə də erməni, rus və gürcü tarixçiləri Kürdən cənubdakı Azərbaycan ərazisinin IV əsrə qədər ermənilərə məxsus olduğunu, əhalinin isə əsasən ermənilərdən ibarət olduğunu yazırlar. Bununla da Azərbaycan türklərinin köklü olması inkar edilir. Ermənilərdən Yeremyan, Mnasakanyan Akopyan və b. bu barədə çox yazmışlar. Ruslardan A. P. Hovoseltsev onların sıralarındadır (бах: 2). Gürcü tarixcisi Q. A. Melikişvili də onlara dayaq olur. Onun fikrini rusca olduğu kimi veririk: ―Все вышесказанное дате основание утверждать, что вплоть до конца IV в., за исключением небольшего отрезка времени в 30 – 60 гг. этого столетия, армяно- албанская граница проходила по реке Куре, а области Сакасена, Арцах, Ути, Гардман и другие входили в состав Армянского царства».(Q.A.Melikişvili.К истории древней Грузии. Тбилиси, 1959,с.18). Aydındır. Guya IV-əsrin sonunadək Kürdən cənubdakı torpağımız bizimki deyildi, deməli,onun fikrincə orada türk əcdadlarımız da yaşamırdı. Əsərdə diqqətin türkdilli azərbaycanlıların mənşəyinə doğru yönəldilməsinin səbəbi budur. Bununla əlaqədar olaraq bir məsələni oxucunun nəzərinə çatdırmaq lazımdır. Azərbaycan ərazisində miladdan əvvəlki minilliklərdən başlayaraq əhalinin aparıcı hissəsini Altaymənşəli, yaxud türkmənşəli etnoslar teşkil etmişlər, lakin bu etnosların heç birinin atnik adı, yaxud özünüadlandırması konkret ―türk‖ etnonimi deyildi. Azərbaycan ərazisinə özünüadlandırması ―türk‖ olan tayfalar erkən orta əsrlərdə gəlmişlər. XI əsr Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin ―Türküstandan qalxıb gələn bu türklər‖ ifadəsi də məhz səlcuq oğuzlarına aiddir, çünki oğuzların etnik adı türk idi. XIV əsr tarixçisi Əbdürrəşid Bakuvi yazır: ―Astroloqlar təsdiq edirdilər ki, o (Təbriz şəhəri- Q. Q.) türklər (yəni oğuzlar-Q. Q.) tərəfindən tutulmayacaqdır‖(18, 67). Halbuki Təbriz necə deyərlər, Nuh əyyamından türkmənşəli əhalinin məskəni olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, İran alimləri də məhz Cənubi Azərbaycan şəhərlərində əhalinin binadan türk olmadığını sübut etmek üçün belə məlumatlardan məharətlə istifadə edirlər. Ona görə bu əsərdə biz Azərbaycan ərazisində yaşamış qədim etnoslar üçün Altay dil ailəsinin Türk qoluna mənsub olması mənasında ―türkmənşəli‖ və ―türkdilli‖ ifadələrini işlədəcəyik. Azərbaycan xalqının mənşəyi probleminin araşdırılması prosesində qarşiya çıxan əsas çətinlik-məhz qədim və erkən orta əsrlərə aid yerli mənbələrin olmamasıdır. Bir tədqiqatçı araşdırdığı problemə dair əsər yazır və bununla həmin problemin həllini bitmiş sayırsa. bu həmin tədqiqatçının problemə dərindən bələd olmadığını göstərir.Ona görə də müəllif xalqımızın mənşəyi problemini tam və bitkin həllinə nail olduğunu söyləmək iddiasında deyil. İctimai elmlər sahəsində tədqiqat əsas etibarilə üç tərkib hissədən ibarət olur: materialın toplanması, sistemləşdirilməsi və təfsiri, şərhi. Əsər müəllifin bu sahədə araşdırmalarının ilkin yekunudur. Qaranlıq, düyünlü məsələlər çoxdur. Kitabı oxuduqda oxucunun özündə də suallar ortaya çıxacaq və onların hamısının cavabını tapmayacaq.Lakin müəllif əmindir ki, problemin bu səpkidə qoyuluşunun düzgünlüyünə oxucuda şübhə yaranmayacaq. Elədirsə, onda müəllifin irəli sürdüyü konsepsiyanın gələcək tədqiqatçılar üçün örnek olacagına arxayınlıq yaranır.

Azərbaycanlıların etnogenezi

Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, ancaq mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. Lütfən mənbələri uyğun şəkildə mətnin daxilində yerləşdirərək məqalənin təkmilləşdirilməsinə kömək edin.

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır.
Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Azərbaycanlıların etnogenezi – müasir azərbaycanlı etnosunun, Cənub-Şərqi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazilərində, çoxsaylı və müxtəlif etnik və dil elementləri bazisindəki formalaşması prosesidir. Müasir azərbaycanlı etnosunun formalaşması çoxəsrli proses olub və “Şərq Tarixi”nə (2002) əsasən, XV-ci əsrin sonlarında yekunlaşıb.

Mündəricat

• 1 Şərtləri
• 2 Tarixi şərait
• 3 Əlamətləri
• 4 Genetik tədqiqatlar
• 5 Antropoloji məlumatlar
• 6 Mənbə
• 7 İstinadlar
• 8 Həmçinin bax

XIX əsrdə Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində qazanılan uğurlardan biri burjua münasibətlərinin, milli burjuaziya və Azərbaycan millətinin yaranması oldu. [1] XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda kapitalizmin inkişafı, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin strukturunun dəyişməsi, milli burjuaziyasının və fəhlə sinfinin formalaşması – bütün bu proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv şərtləri oldu.

Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi formalaşmış Azərbaycan milləti də feodal pərakəndəliyinin ləğv edilməsi prosesində, iqtisadi birliklə dil, ərazi, mədəniyyət, şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana gəlir və inkişaf edirdi.

İqtisadi əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azərbaycan millətinin ərazi birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan xalqı şimalda Böyük Qafqaz dağlarından, cənubda Xəzər dənizindən, qərbdən Ermənistan və Gürcüstana qədər olan ərazidə məskunlaşmışdır. Yadelli işğalçılara qarşı uzunmüddətli mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı öz dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı.

Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət – Rusiya və İran arasında bölüşdürüldüyündən, Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə gedirdi.

Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə ölkədəki feodal ara müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif dövlət birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də Şimali Azərbaycanın Rusiya imperiyasının daxilində müstəqil birləşdirici təsərrüfat – inzibati və siyasi vahid kimi mövcud olmaması mane olurdu.

Akademik R.Mehdiyev 2015-ci ildə nəşr olunmuş “Tarixi idrakın elmiliyi probleminə dair” kitabında haqlı olaraq millətçiliyi milli ideyanın məhsulu, milləti isə millətçilik ideyasının məhsulu hesab edir və yazır ki, Azərbaycan idektikliyinə etnik yanaşma Azərbaycan millətinin təşəkkül tapmasına və dövlət müstəqilliyi qazanmasına qədər (XX əsrin əvvəli) mövcudluq hüququna malik idi. [2] .

Tarixi şərait

XIX əsrin ikinci yarısı Şimali Azərbaycanda həm sənətkarlıq və sənaye, həm də kənd təsərrüfatı sahələrində natural istehsalın ictimai istehsala çevrildiyi bir dövr idi. Kapitalizmin inkişafı nəticəsində Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının dünya bazarına cəlb edilməsi onun iqtisadi birliyinin təşəkkülünü şərtləndirirdi.

Bu cəhətdən Bakı çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Neft və onunla bağlı digər sənaye və ticarət sahələrinin yüksəlişi, mədəniyyətin inkişafı şəhərin görkəmini və orada yaşayan əhalinin tərkibini dəyişdirdi. Bakı çox böyük kapitalist şəhəri, Azərbaycan millətinin təşəkkülünün başlıca mərkəzi oldu.

Dəmir yollarının çəkilişi, dəniz nəqliyyatının inkişafı, rabitə yollarının yaxşılaşdırılması və s. feodal münasibətlərinin dağılmasına, kənd təsərrüfatı sahələrinin ixtisaslaşmasına, bazar üçün istehsalın genişlənməsinə yardım göstərdi ki, bu da əmtəə istehsalının və kapitalist münasibətlərinin inkişafını sürətləndirdi. [3]

Bu dövrdə iri kapital sahibləri olan azərbaycanlılar bir sıra ən mühüm təsərrüfat sahələrinin inkişafında müəyyənedici rol oynayırdılar. Xəzər dənizi nəqliyyatında, ipək və tütün sənayesində, müxtəlif liflərin emalında, çəltiktəmizləmə, kərpic, mexaniki istehsalda və s. sahələrdə milli kapitalın xüsusi çəkisi yüksək idi. Bundan başqa, Azərbaycan kapitalistləri torpaq sahələri əldə etməyə, yaşayış binaları tikintisinə xeyli vəsait sərf edirdilər.

Formalaşmaqda olan Azərbaycan millətinin aparıcı qüvvəsinin əsasını Bakıda və Şimali Azərbaycanın digər şəhərlərində olan sənaye iri sənətkar müəssisələrinin, gəmilərin sahibləri, iri ev sahibləri, tacirlər ziyalılar və b. təşkil edirdi.

Şimali Azərbaycan aqrar ölkə idi və onun əhalisinin böyük hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Buna görə də azərbaycanlıların burjua milləti kimi təşəkkülü heç də yalnız yeni cəmiyyətin əsas siniflərinin – Azərbaycan burjuaziyası və fəhlələrinin başlıca mənbəyi olan Bakı ilə və həmçinin burjua cəmiyyətinin təbəqələrinin formalaşdığı qəzalardakı sənaye mərkəzləri ilə deyil, həm də yeni, intişar edən kənd təsərrüfatı istehsalı ilə də bağlı idi

XIX əsrin ikinci yarısında kənd təsərrüfatı istehsalının inkişafındakı istiqamətlərin özündə burjua cəmiyyətlərinə xas olan meyillər üzə çıxır, təsərrüfatın kapitalizmə qədərki formalarının kapitalist formasına keçməsi baş verir, doğulmaqda olan kənd burjuaziyası nümayəndələrinin fəaliyyəti genişlənirdi.

Bu dövrdə Şimali Azərbaycanın iqtisadiyyatı üçün belə bir hal xarakterik idi ki, onun kənd təsərrüfatının əsas sahələri – pambıqçılıq, ipəkçilik, tütünçülük bütövlükdə, taxılçılıq, bağçılıq, heyvandarlıq (nisbətən) az dərəcədə kapitalist istehsalı dövriyyəsinə cəlb olunmuşdu. Bu sahələrin məhsullarının getdikcə qüvvətlənməkdə olan kapitalist-əmtəə xarakteri yayılmış amilə çevrilirdi.

Əmtəə-kapitalist istehsalının, ticarət əkinçiliyinin inkişafı feodal münasibətlərini zəiflədir və qəzalar arasında sıx iqtisadi əlaqələrin yaranmasına, kənd təsərrüfatında kapitalizmin inkişafına şərait yaradırdı. Bu inkişaf kəndlilərin təbəqələşməsi ilə müşayiət olunur, kəndlilərin əsrlik ətalətini dağıdır, kəndlilikdən çıxma ilə müşayiət edilir, kəndli kütlələrini hərəkətə gətirirdi. Yeni təbəqələrin əsas hissəsinin-qolçomaqlar, xırda burjua, sələmçi-möhtəkirlər, kənd dükançıları, öz təsərrüfatlarını kapitalist qaydaları əsasında quran bəylər təşkil edən kənd burjuaziyası və istehsal vasitələrindən məhrum olmuş, bununla əlaqədar qazanc dalınca getməyə və yaxud muzdla öz həmkəndliləri olan varlılara işləməyə məcbur olan muzdurlar, kənd fəhlələrinin yaranması baş verirdi ki, bu da əkinçilik kapitalizminin göstəricisi idi. Azlıq təşkil edən varlıların təsərrüfatının inkişafı, minlərlə kəndlinin müflisləşməsi və muzdurların sırasına keçməsi-Azərbaycan kəndinin kapitalist təkamülünün mahiyyəti belə idi. [4]

Beləliklə, XIX əsrin sonunda əmtəə-pul münasibətlərini intensiv inkişafı nəticəsində Azərbaycan kəndində qapalılığın köhnə dayaqları dağılır, daxili əlaqələr yaranır və möhkəmlənir, kənddə keyfiyyətcə yeni təbəqələr-kənd burjuaziyası və fəhlələri meydana gəlirdi. Kəndin bütün ölkə ilə daimi iqtisadi əlaqələrə cəlb edilməsi Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesinin ümumi xarakter kəsb etməsini göstərirdi.

Əlamətləri

Azərbaycan millətinin təşəkkülü milləti xarakterizə edən bütün əlamətlərin inkişafında və möhkəmlənməsində ifadə olunurdu. Azərbaycan dili insanların ünsiyyət vasitəsi kimi, ümummilli dil idi. Yadelli işğalçılara qarşı çoxəsrlik mübarizəyə, assimilyasiya siyasətinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz dilini qoruyub saxlaya bildi. Bu dildə onun İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif və b. dünya ədəbiyyatına şah əsərlər bəxş etmişlər.

Feodal qapalılığının aradan qalxması, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yaranması, əhalinin sosial-iqtisadi fəallığının artması, ölkənin ayrı-ayrı rayonları arasında iqtisadi və mədəni əlaqələrin güclənməsi Azərbaycan milli dilinin inkişafı üçün şərait yaradırdı. Azərbaycan dilində ilk qəzet olan “Əkinçi”nin nəşri, mətbuatın, kitab nəşrinin daha da inkişafı, Azərbaycan ədəbiyyatının M.F.Axundov kimi nəhənglərinin pyeslərində əks olunan ədəbiyyatda demokratik cərəyanın formalaşması kimi amillər ədəbi dillə xalq danışıq dilinin yaxınlaşmasına yardım etmiş və Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilk mərhələsində milli dilin inkişafına təkan vermişlər.

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi getdikcə zənginləşir və bu dil ədəbiyyatda, elmdə, məişətdə və təsərrüfat həyatında ümummilli və vahid dil olurdu. Dildə bu təkamülün əsası iqtisadi birlik, milli bazarın tələbatı əsasında insanların birliyinin möhkəmlənməsi idi. Millətin mühüm əlaməti milli mədəniyyətin, şüur və psixologiyanın spesifik, özünəməxsus ümummilliyi idi. [5] . Milli mədəniyyətin özünəməxsusluğu Azərbaycan xalqının vərdişlərində, ənənələrində, məişətində əks olunurdu. Xalqdan miras qalmış keyfiyyətlər ümummilli xarakter daşıyırdı. Azərbaycan millətinə xalqdan irsi olaraq əməksevərlik, azadlıqsevərlik, mərdlik keçmişdi. Azərbaycanlıların milli xarakterində qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, xeyirxahlıq, yoldaşlığa və dostluğa sədaqət özünü aydın göstərirdi.

Azərbaycan ədəbiyyatının M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev. N.Vəzirov, H.Zərdabi, N.Nərimanov və b. bu kimi bir çox görkəmli nümayəndəsi mədəniyyəti yeni ideya məzmunu ilə zənginləşdirir, demokratik istiqaməti inkişaf etdirirdilər. Onların ədəbi və elmi publisistik fəaliyyəti, Azərbaycan teatrının və mədəni-maarif müəssisələrinin yaranması, maarifdə, incəsənətdə, musiqidə, xalq yaradıcılığında yeni əlamətlərin meydana gəlməsi, digər xalqların mədəniyyətinə geniş maraq Azərbaycan xalqının oyanmaqda olan milli şüurunu səciyyələndirən əlamətlər idi.

Burjuaziyanın bir çox liberal baxışlı nümayəndələri də Azərbaycan xalqını maarifə və elmə çağırırdılar. Bakıda çıxan “Kaspi” qəzetinin ətrafında Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi maarifpərvər-liberal burjua xadimləri toplaşmışdılar.

Məlumdur ki, Rusiyada çar hökuməti tərəfindən “Azərbaycan” və “azərbaycanlı” terminlərinin işlədilməsi vətəndaşlıq hüququ qazanmamışdır. Azərbaycanlıları müsəlman, türk, tatar adlandırırdılar. Lakin Azərbaycan ideyası Azərbaycan ziyalıları tərəfindən yaşadılırdı.

İlk dəfə M.F.Axundovun işlətdiyi “millət” anlayışının ədəbiyyatda və mətbuatda meydana çıxması XIX əsrin ikinci yarısına aiddir. XIX yüzilliyin 80-cı illərində nəşr olunan və öz səhifələrində Azərbaycan milliyyəti ideyasını geniş təbliğ edən “Kəşkül” qəzeti isə ilk dəfə “Azərbaycan milləti” anlayışını işlətdi. [6]

1891-ci ildə “Kaspi” qəzetində Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı “Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı” məqaləsində bu türkdilli millətin azərbaycanlı olduğunu bildirmişdir. [7]

1892-ci ildə Kamal Ünsizadə xalqımızda milli şüuru oyatmaq məqsədi ilə “Azərbaycan” adlı qəzet çıxarmağa təşəbbüs göstərmiş, ancaq çar hökuməti buna icazə verməmişdi. [8]

Bütün bunlar maarifçi ziyalılarımızın azərbaycanlılıq ideyasını yaşatdığını aydın göstərir. XX əsrin əvvəllərində bu ideyanı siyasi doktrina şəklində həyata və siyasi səhnəyə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də çıxartmışdır.

Beləliklə, XIX əsrin ikinci yarısında intensiv şəkildə azərbaycanlıların millət kimi formalaşması prosesi gedirdi. Bütün başqa millətlər kimi, təşəkkül tapmaqda olan Azərbaycan milləti bütün sinifləri, sosial qruplar və zümrələr birləşdirilirdi.

Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesinin intişarını Şimali Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyəti məhdudlaşdırırdı. Qəzalarda bəziləri kapitalist inkişafı axınına cəlb etdiyi halda, digərlərində, ucqarlarda yerləşən qəzalarda kapitalizməqədərki münasibətlər hələ də qalırdı. Rusiyanı xalqlar həbsxanasına çevirən, qeyri-rus xalqlarına qarşı amansız istismar siyasəti yeridən çarizm ucqarlarda, o cümlədən Şimali Azərbaycanda feodal münasibətlərini qoruyub saxlamağa çalışır, ərazidə sənaye və mədəni mərkəzlərin yaranmasına, ümumiyyətlə təhsilin, xüsusən ana dilində yayılmasını ləngidirdi ki, bu da Şimali Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin, daxili iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrin geniş inkişafına mane olurdu.

Genetik tədqiqatlar

Mitoxondrial genlər, yəni anadan ötürülən irsilik daşıyıcıları göstərir ki, ermənilər və azərbaycanlılar, fərqli dillərdə danışan digər qafqaz və iran xalqlarına daha yaxın qohumdurlar. Qohum xalqların dil fərqliliyi olduğu üçün, bu məlumatlar azərbaycan və erməni dillərinin mənşəyini izah etməyə qadir deyil.

İran alimləri tərəfindən aparılmış Y-xromosomu araşdırmaları, ərazidə türk dilinin yayılmasına səbəb olan əsas amilin isə siyasi elitaya məxsus az sayda kişilər olduğunu göstərir, hansılar ki, populyasiyada çox az genetik iz qoymuşdurlar. Azərbaycanlılar arasında aparılmış Y-DNT haplogruplarının müəyyən edilməsi ilə bağlı tədqiqatlarda alınmış nəticələrdən biri:

Antropoloji məlumatlar

Antropoloji olaraq, azərbaycanlıların böyük bir hissəsi avropoid irqinin kaspi yarımtipinə aiddir. Buraya həmçinin kumıklar, saxurlar, tatlar, bəzi kürdlər və türkmənlər aid edilir. Kaspi tipini aralıq dənizi və ya hind-iran irqlərinin başqa bir növü olaraq da hesab edirlər.

Sovet və rus antropoloqu Valeri Alekseyevə əsasən, qədim qafqaz albanları regionun ən tünd göz və saç rənginə sahib olublar və sirr deyil ki, müasir azərbaycanlıların gözü Qafqazın ən qara rəngli gözü hesab olunur. Alim hesab edir ki, “türkdilli xalqlarla ünsiyyət, əlaqə və bununla bağlı olaraq türk nitqinə keçid azərbaycan xalqının antropoloji xüsusiyyətlərinin formalaşmasına heç bir gözə dəyəcək səviyyədə təsir göstərməyib”.

• http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani
• http://www.britannica.com/EBchecked/topic/362506/Mannai
• http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v3f3/v3f2a88b.html
• А. Балаев – «Азербайджанская нация: основные этапы становления на рубеже XIX-XX вв.» M.2012
• M.Ə.İsmayılov. Azərbaycan tarixi. В., 1992.
• İsmayılov M. Azərbaycan xalqının yaranması. В., 1995
• X.Balayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən. Bakı, 2002

İstinadlar

Bu məqalədəki istinadlar müvafiq istinad şablonları ilə göstərilməlidir.

1. ↑http://sia.az/ru/news/fashion/319073/ [ölü keçid] XIX əsrdə Azərbaycanda burjua münasibətləri və Azərbaycan millətinin yaranması.
2. ↑http://m.apa.az/az/news/420253/ [ölü keçid] Siyasi millətçilik fenomeni: tarixi və fəlsəfəsi
3. ↑ М.А.Исмаилов. Влияние экономики России на хозяйственное развитие Азербайджана в конце XIX – нач. XX вв. // Вах: Присоединение Азербайджана к России и его прогрессивные последствия в области экономики и культуры (XIX – нач. XX в.). Баку, 1955, стр. 186-187.
4. ↑ Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild. Bakı,2007.
5. ↑ X.Balayev. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təşəkkül tarixindən. Bakı, 2002
6. ↑ “Kəşkül”,№115,1890
7. ↑ “Kaspi”, l may 1891.
8. ↑ “Odlar yurdu”, 1988, № 17, sentyabr.

Həmçinin bax

• Azərbaycan tarixi
• Azərbaycan
• Azərbaycanlılar

September 12, 2021
Ən son məqalələr

Avacıq

Avacıq mahalı

Avak Petrosyan

Avaiki mağarası

Avalon məktəbi (film, 2010)

Avala qülləsi

Avallon

Avallon (ada)

Avan

Avan (Ermənistan)

Ən çox oxunan

Şahbulaq nekropolu

Şahbulaq qalası

Şahbulaq qalası (Naxçıvan)

Şahbulaq (Şərur)

Şahbuz

azərbaycanlıların, etnogenezi, məqalənin, sonunda, mənbə, siyahısı, ancaq, mətndaxili, mənbələr, heç, kifayət, qədər, istifadə, edilmədiyi, üçün, bəzi, məlumatların, mənbəsi, bilinmir, lütfən, mənbələri, uyğun, şəkildə, mətnin, daxilində, yerləşdirərək, məqalə. Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var ancaq metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyaya komek ede bilersiniz Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Bu meqale sonuncu defe 3 ay evvel Dr Wiki54 terefinden redakte olunub Yenile Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Azerbaycanlilarin etnogenezi muasir azerbaycanli etnosunun Cenub Serqi Qafqaz ve Simal Qerbi Iran erazilerinde coxsayli ve muxtelif etnik ve dil elementleri bazisindeki formalasmasi prosesidir Muasir azerbaycanli etnosunun formalasmasi coxesrli proses olub ve Serq Tarixi ne 2002 esasen XV ci esrin sonlarinda yekunlasib Mundericat 1 Sertleri 2 Tarixi serait 3 Elametleri 4 Genetik tedqiqatlar 5 Antropoloji melumatlar 6 Menbe 7 Istinadlar 8 Hemcinin baxSertleri RedakteXIX esrde Azerbaycan dovletciliyi tarixinde qazanilan ugurlardan biri burjua munasibetlerinin milli burjuaziya ve Azerbaycan milletinin yaranmasi oldu 1 XIX esrin ikinci yarisinda Simali Azerbaycanda kapitalizmin inkisafi iqtisadi ve medeni merkezlerin yukselisi umumi bazarin yaranmasi cemiyyetin strukturunun deyismesi milli burjuaziyasinin ve fehle sinfinin formalasmasi butun bu prosesler Azerbaycan milletinin tesekkulunun ilkin obyektiv sertleri oldu Diger milletler kimi insanlarin sabit tarixi birliyi kimi formalasmis Azerbaycan milleti de feodal perakendeliyinin legv edilmesi prosesinde iqtisadi birlikle dil erazi medeniyyet suur ve psixoloji birliyin qovusmasi esasinda meydana gelir ve inkisaf edirdi Iqtisadi elaqelerin mohkemlenmesinin vacib serti Azerbaycan milletinin erazi birliyi idi Uzun esrler boyu Azerbaycan xalqi simalda Boyuk Qafqaz daglarindan cenubda Xezer denizinden qerbden Ermenistan ve Gurcustana qeder olan erazide meskunlasmisdir Yadelli isgalcilara qarsi uzunmuddetli mubarizenin gedisinde Azerbaycan xalqi oz dovletciliyini oz erazi birliyini yaratmisdi Bununla bele Azerbaycan erazisi iki dovlet Rusiya ve Iran arasinda bolusdurulduyunden Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesi ozunemexsus seraitde gedirdi Simali Azerbaycanin Rusiya terefinden istilasi ile olkedeki feodal ara muharibelerine son qoyulsa da erazi butovluyune yalniz azerbaycanlilarin muxtelif dovlet birliklerinin terkibinde olmasi deyil hem de Simali Azerbaycanin Rusiya imperiyasinin daxilinde musteqil birlesdirici teserrufat inzibati ve siyasi vahid kimi movcud olmamasi mane olurdu Akademik R Mehdiyev 2015 ci ilde nesr olunmus Tarixi idrakin elmiliyi problemine dair kitabinda haqli olaraq milletciliyi milli ideyanin mehsulu milleti ise milletcilik ideyasinin mehsulu hesab edir ve yazir ki Azerbaycan idektikliyine etnik yanasma Azerbaycan milletinin tesekkul tapmasina ve dovlet musteqilliyi qazanmasina qeder XX esrin evveli movcudluq huququna malik idi 2 Tarixi serait RedakteXIX esrin ikinci yarisi Simali Azerbaycanda hem senetkarliq ve senaye hem de kend teserrufati sahelerinde natural istehsalin ictimai istehsala cevrildiyi bir dovr idi Kapitalizmin inkisafi neticesinde Simali Azerbaycan iqtisadiyyatinin dunya bazarina celb edilmesi onun iqtisadi birliyinin tesekkulunu sertlendirirdi Bu cehetden Baki cox boyuk ehemiyyet kesb edirdi Neft ve onunla bagli diger senaye ve ticaret sahelerinin yukselisi medeniyyetin inkisafi seherin gorkemini ve orada yasayan ehalinin terkibini deyisdirdi Baki cox boyuk kapitalist seheri Azerbaycan milletinin tesekkulunun baslica merkezi oldu Demir yollarinin cekilisi deniz neqliyyatinin inkisafi rabite yollarinin yaxsilasdirilmasi ve s feodal munasibetlerinin dagilmasina kend teserrufati sahelerinin ixtisaslasmasina bazar ucun istehsalin genislenmesine yardim gosterdi ki bu da emtee istehsalinin ve kapitalist munasibetlerinin inkisafini suretlendirdi 3 Bu dovrde iri kapital sahibleri olan azerbaycanlilar bir sira en muhum teserrufat sahelerinin inkisafinda mueyyenedici rol oynayirdilar Xezer denizi neqliyyatinda ipek ve tutun senayesinde muxtelif liflerin emalinda celtiktemizleme kerpic mexaniki istehsalda ve s sahelerde milli kapitalin xususi cekisi yuksek idi Bundan basqa Azerbaycan kapitalistleri torpaq saheleri elde etmeye yasayis binalari tikintisine xeyli vesait serf edirdiler Formalasmaqda olan Azerbaycan milletinin aparici quvvesinin esasini Bakida ve Simali Azerbaycanin diger seherlerinde olan senaye iri senetkar muessiselerinin gemilerin sahibleri iri ev sahibleri tacirler ziyalilar ve b teskil edirdi Simali Azerbaycan aqrar olke idi ve onun ehalisinin boyuk hissesi kend teserrufati ile mesgul olurdu Buna gore de azerbaycanlilarin burjua milleti kimi tesekkulu hec de yalniz yeni cemiyyetin esas siniflerinin Azerbaycan burjuaziyasi ve fehlelerinin baslica menbeyi olan Baki ile ve hemcinin burjua cemiyyetinin tebeqelerinin formalasdigi qezalardaki senaye merkezleri ile deyil hem de yeni intisar eden kend teserrufati istehsali ile de bagli idiXIX esrin ikinci yarisinda kend teserrufati istehsalinin inkisafindaki istiqametlerin ozunde burjua cemiyyetlerine xas olan meyiller uze cixir teserrufatin kapitalizme qederki formalarinin kapitalist formasina kecmesi bas verir dogulmaqda olan kend burjuaziyasi numayendelerinin fealiyyeti genislenirdi Bu dovrde Simali Azerbaycanin iqtisadiyyati ucun bele bir hal xarakterik idi ki onun kend teserrufatinin esas saheleri pambiqciliq ipekcilik tutunculuk butovlukde taxilciliq bagciliq heyvandarliq nisbeten az derecede kapitalist istehsali dovriyyesine celb olunmusdu Bu sahelerin mehsullarinin getdikce quvvetlenmekde olan kapitalist emtee xarakteri yayilmis amile cevrilirdi Emtee kapitalist istehsalinin ticaret ekinciliyinin inkisafi feodal munasibetlerini zeifledir ve qezalar arasinda six iqtisadi elaqelerin yaranmasina kend teserrufatinda kapitalizmin inkisafina serait yaradirdi Bu inkisaf kendlilerin tebeqelesmesi ile musayiet olunur kendlilerin esrlik etaletini dagidir kendlilikden cixma ile musayiet edilir kendli kutlelerini herekete getirirdi Yeni tebeqelerin esas hissesinin qolcomaqlar xirda burjua selemci mohtekirler kend dukancilari oz teserrufatlarini kapitalist qaydalari esasinda quran beyler teskil eden kend burjuaziyasi ve istehsal vasitelerinden mehrum olmus bununla elaqedar qazanc dalinca getmeye ve yaxud muzdla oz hemkendlileri olan varlilara islemeye mecbur olan muzdurlar kend fehlelerinin yaranmasi bas verirdi ki bu da ekincilik kapitalizminin gostericisi idi Azliq teskil eden varlilarin teserrufatinin inkisafi minlerle kendlinin muflislesmesi ve muzdurlarin sirasina kecmesi Azerbaycan kendinin kapitalist tekamulunun mahiyyeti bele idi 4 Belelikle XIX esrin sonunda emtee pul munasibetlerini intensiv inkisafi neticesinde Azerbaycan kendinde qapaliligin kohne dayaqlari dagilir daxili elaqeler yaranir ve mohkemlenir kendde keyfiyyetce yeni tebeqeler kend burjuaziyasi ve fehleleri meydana gelirdi Kendin butun olke ile daimi iqtisadi elaqelere celb edilmesi Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesinin umumi xarakter kesb etmesini gosterirdi Elametleri RedakteAzerbaycan milletinin tesekkulu milleti xarakterize eden butun elametlerin inkisafinda ve mohkemlenmesinde ifade olunurdu Azerbaycan dili insanlarin unsiyyet vasitesi kimi umummilli dil idi Yadelli isgalcilara qarsi coxesrlik mubarizeye assimilyasiya siyasetine baxmayaraq Azerbaycan xalqi oz dilini qoruyub saxlaya bildi Bu dilde onun Imadeddin Nesimi Sah Ismayil Xetai Mehemmed Fuzuli Molla Penah Vaqif ve b dunya edebiyyatina sah eserler bexs etmisler Feodal qapaliliginin aradan qalxmasi iqtisadi ve medeni merkezlerin yaranmasi ehalinin sosial iqtisadi fealliginin artmasi olkenin ayri ayri rayonlari arasinda iqtisadi ve medeni elaqelerin guclenmesi Azerbaycan milli dilinin inkisafi ucun serait yaradirdi Azerbaycan dilinde ilk qezet olan Ekinci nin nesri metbuatin kitab nesrinin daha da inkisafi Azerbaycan edebiyyatinin M F Axundov kimi nehenglerinin pyeslerinde eks olunan edebiyyatda demokratik cereyanin formalasmasi kimi amiller edebi dille xalq danisiq dilinin yaxinlasmasina yardim etmis ve Azerbaycan milletinin tesekkulunun ilk merhelesinde milli dilin inkisafina tekan vermisler Azerbaycan dilinin luget terkibi getdikce zenginlesir ve bu dil edebiyyatda elmde meisetde ve teserrufat heyatinda umummilli ve vahid dil olurdu Dilde bu tekamulun esasi iqtisadi birlik milli bazarin telebati esasinda insanlarin birliyinin mohkemlenmesi idi Milletin muhum elameti milli medeniyyetin suur ve psixologiyanin spesifik ozunemexsus umummilliyi idi 5 Milli medeniyyetin ozunemexsuslugu Azerbaycan xalqinin verdislerinde enenelerinde meisetinde eks olunurdu Xalqdan miras qalmis keyfiyyetler umummilli xarakter dasiyirdi Azerbaycan milletine xalqdan irsi olaraq emekseverlik azadliqseverlik merdlik kecmisdi Azerbaycanlilarin milli xarakterinde qonaqperverlik boyuklere hormet xeyirxahliq yoldasliga ve dostluga sedaqet ozunu aydin gosterirdi Azerbaycan edebiyyatinin M F Axundov C Memmedquluzade E Haqverdiyev N Vezirov H Zerdabi N Nerimanov ve b bu kimi bir cox gorkemli numayendesi medeniyyeti yeni ideya mezmunu ile zenginlesdirir demokratik istiqameti inkisaf etdirirdiler Onlarin edebi ve elmi publisistik fealiyyeti Azerbaycan teatrinin ve medeni maarif muessiselerinin yaranmasi maarifde incesenetde musiqide xalq yaradiciliginda yeni elametlerin meydana gelmesi diger xalqlarin medeniyyetine genis maraq Azerbaycan xalqinin oyanmaqda olan milli suurunu seciyyelendiren elametler idi Burjuaziyanin bir cox liberal baxisli numayendeleri de Azerbaycan xalqini maarife ve elme cagirirdilar Bakida cixan Kaspi qezetinin etrafinda Ehmed bey Agayev Eli bey Huseynzade Elimerdan bey Topcubasov kimi maarifperver liberal burjua xadimleri toplasmisdilar Melumdur ki Rusiyada car hokumeti terefinden Azerbaycan ve azerbaycanli terminlerinin isledilmesi vetendasliq huququ qazanmamisdir Azerbaycanlilari muselman turk tatar adlandirirdilar Lakin Azerbaycan ideyasi Azerbaycan ziyalilari terefinden yasadilirdi Ilk defe M F Axundovun isletdiyi millet anlayisinin edebiyyatda ve metbuatda meydana cixmasi XIX esrin ikinci yarisina aiddir XIX yuzilliyin 80 ci illerinde nesr olunan ve oz sehifelerinde Azerbaycan milliyyeti ideyasini genis teblig eden Keskul qezeti ise ilk defe Azerbaycan milleti anlayisini isletdi 6 1891 ci ilde Kaspi qezetinde Mehemmed aga Saxtaxtli Zaqafqaziya muselmanlarini nece adlandirmali meqalesinde bu turkdilli milletin azerbaycanli oldugunu bildirmisdir 7 1892 ci ilde Kamal Unsizade xalqimizda milli suuru oyatmaq meqsedi ile Azerbaycan adli qezet cixarmaga tesebbus gostermis ancaq car hokumeti buna icaze vermemisdi 8 Butun bunlar maarifci ziyalilarimizin azerbaycanliliq ideyasini yasatdigini aydin gosterir XX esrin evvellerinde bu ideyani siyasi doktrina seklinde heyata ve siyasi sehneye Mehemmed Emin Resulzade de cixartmisdir Belelikle XIX esrin ikinci yarisinda intensiv sekilde azerbaycanlilarin millet kimi formalasmasi prosesi gedirdi Butun basqa milletler kimi tesekkul tapmaqda olan Azerbaycan milleti butun sinifleri sosial qruplar ve zumreler birlesdirilirdi Azerbaycan milletinin tesekkulu prosesinin intisarini Simali Azerbaycanin mustemleke veziyyeti mehdudlasdirirdi Qezalarda bezileri kapitalist inkisafi axinina celb etdiyi halda digerlerinde ucqarlarda yerlesen qezalarda kapitalizmeqederki munasibetler hele de qalirdi Rusiyani xalqlar hebsxanasina ceviren qeyri rus xalqlarina qarsi amansiz istismar siyaseti yeriden carizm ucqarlarda o cumleden Simali Azerbaycanda feodal munasibetlerini qoruyub saxlamaga calisir erazide senaye ve medeni merkezlerin yaranmasina umumiyyetle tehsilin xususen ana dilinde yayilmasini lengidirdi ki bu da Simali Azerbaycanda mehsuldar quvvelerin daxili iqtisadi siyasi ve medeni elaqelerin genis inkisafina mane olurdu Genetik tedqiqatlar RedakteMitoxondrial genler yeni anadan oturulen irsilik dasiyicilari gosterir ki ermeniler ve azerbaycanlilar ferqli dillerde danisan diger qafqaz ve iran xalqlarina daha yaxin qohumdurlar Qohum xalqlarin dil ferqliliyi oldugu ucun bu melumatlar azerbaycan ve ermeni dillerinin menseyini izah etmeye qadir deyil Iran alimleri terefinden aparilmis Y xromosomu arasdirmalari erazide turk dilinin yayilmasina sebeb olan esas amilin ise siyasi elitaya mexsus az sayda kisiler oldugunu gosterir hansilar ki populyasiyada cox az genetik iz qoymusdurlar Azerbaycanlilar arasinda aparilmis Y DNT haplogruplarinin mueyyen edilmesi ile bagli tedqiqatlarda alinmis neticelerden biri J2 20 R1b 17 J1 14 R1a 11 G 7 E1b 7 T 4 L 3 C3 3 I2 2 R2 2 N 2 Q 2 I1 2 H 2 Antropoloji melumatlar RedakteAntropoloji olaraq azerbaycanlilarin boyuk bir hissesi avropoid irqinin kaspi yarimtipine aiddir Buraya hemcinin kumiklar saxurlar tatlar bezi kurdler ve turkmenler aid edilir Kaspi tipini araliq denizi ve ya hind iran irqlerinin basqa bir novu olaraq da hesab edirler Sovet ve rus antropoloqu Valeri Alekseyeve esasen qedim qafqaz albanlari regionun en tund goz ve sac rengine sahib olublar ve sirr deyil ki muasir azerbaycanlilarin gozu Qafqazin en qara rengli gozu hesab olunur Alim hesab edir ki turkdilli xalqlarla unsiyyet elaqe ve bununla bagli olaraq turk nitqine kecid azerbaycan xalqinin antropoloji xususiyyetlerinin formalasmasina hec bir goze deyecek seviyyede tesir gostermeyib Menbe Redaktehttp www britannica com EBchecked topic 46833 Azerbaijani http www britannica com EBchecked topic 362506 Mannai http www iranicaonline org newsite articles v3f3 v3f2a88b html A Balaev Azerbajdzhanskaya naciya osnovnye etapy stanovleniya na rubezhe XIX XX vv M 2012 M E Ismayilov Azerbaycan tarixi V 1992 Ismayilov M Azerbaycan xalqinin yaranmasi V 1995 X Balayev Azerbaycan dilinin dovlet dili kimi tesekkul tarixinden Baki 2002Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir http sia az ru news fashion 319073 olu kecid XIX esrde Azerbaycanda burjua munasibetleri ve Azerbaycan milletinin yaranmasi http m apa az az news 420253 olu kecid Siyasi milletcilik fenomeni tarixi ve felsefesi M A Ismailov Vliyanie ekonomiki Rossii na hozyajstvennoe razvitie Azerbajdzhana v konce XIX nach XX vv Vah Prisoedinenie Azerbajdzhana k Rossii i ego progressivnye posledstviya v oblasti ekonomiki i kultury XIX nach XX v Baku 1955 str 186 187 Azerbaycan tarixi Yeddi cildde IV cild Baki 2007 X Balayev Azerbaycan dilinin dovlet dili kimi tesekkul tarixinden Baki 2002 Keskul 115 1890 Kaspi l may 1891 Odlar yurdu 1988 17 sentyabr Hemcinin bax RedakteAzerbaycan tarixi Azerbaycan Azerbaycanlilar Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Azerbaycan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Azerbaycanlilarin etnogenezi amp oldid 5964838, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.

Azərbaycan coğrafiya tarixi

Azərbaycan haqqında ilk yazılı coğrafi məlumatlara qədim yunan və Roma səyyahları və alimlərinin əsərlərində rast gəlirik. Yunan filosofu Herodot Xəzər sahilini təsvir etmiş, Roma alimi, milliyyətcə yunan olan Strabonun coğrafiya kitablarında isə Albaniya, Xəzər dənizinin sahilləri və onun özü haqqında çox maraqlı məlumatlar yazılmışdır. Klavdiy Ptolemey, Dədə Qorqud dastanı və həmçinin yerli alban alimlərindən Moisey Kalankatlı (VII-VIII) ölkəmiz haqqında xeyli bilgilər vermişlər.
Moisey Kalankatlınun «Albanların tarixi» əsərində göstərilir ki, I-VII əsrlərdə Albaniyanın ərazisi şimalda Baş Qafqaz dağlarından başlayaraq cənubda Araz çayınadək, qərbdə İberiyadan şərqdə Xəzər dənizinə qədər uzanırdı. İnzibatı bölgü baxımından Albaniya vilayətlərə (havarlara) və əyalətlərə (nahanqlara) bölünmüşdür. Kürün sol sahilində Qəbələ, Şəki, Kambisiena (Mingəçevir rayonunda), sağ sahilində Arsax, Uti, Qardman, Sakasena, Paytakaran, Syunik və b. əyalətlər (nahanqlar) yerləşirdi. Xəzər sahili boyu Dərbənddən Beşbarmaq dağınadək olan əraziləri Çola, ondan qərbə Lpinə, Həcəri və b. əyalətlər tuturdu. İri Alban yepiskoplarının mərkəzləri olan Qəbələ, Şəki, Partav (Bərdə), Paytakaran (Beyləqan) haqqında ətraflı məlumatlar verilirdi. Müəllif Albaniyanın əlverişli təbii şəraiti, kənd təsərrüfatının əsas sahələri, sənətkarlığı, ticarət yolları, qonşu xalqları və s. haqqında dəyərli tarixi-coğrafi məlumatlar vermişdir.
«Dədə Qorqud» kitabı Azərbaycan xalqının tarixinin işıqlı bir dövrünü VI-VII əsrləri əhatə edir. Bu dastan təkcə tarixi əsər olmaqdan ziyadə, həm də tarixi-coğrafi-etnoqrafik anlayış və hadisələri, çoxlu yer adlarını əhatə edən geniş məzmunlu bir əsərdir. Türklərin yayıldığı əraziləri, qonşuları, əhalinin müxtəlif mərasimləri, məşğuliyyət sahələri, şəhərləri, yolları və s. haqqında dastanda dolğun məlumatlar verilir. Özü də kitabda coğrafi hadisələri əhatə edən ayrıca tarixi-coğrafi bölmə vardır.
«Dədə Qorqud» ön Asiyada, Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda yaşayan oğuz türklərinin tarixini bədii dildə qələmə alan bir dastandır. Burada təsvir olunan hadisələr Böyük türk ellərinin (L.Qumilyova görə «Türkyurd») və onların yenilməz sərkərdələrinin göstərdikləri mərdlik və qəhrəmanlıqları ilə bağlıdır. Bu gün həmin dastan bütün türk ölkələrinin tarixi-coğrafi və mədəni birliklərinin inkişaf etdirilməsində böyük rol oynayır.
İngilis alimi Luis Qorfrey «Dədə Qorqud kitabı»nın ingiliscə tərcüməsində «Kitabın» məzmununda söylənilən fikirlərə uyğun, onun fəaliyyət dairəsini əks etdirən xəritə düzəltmişdir. Alim bu xəritə ilə «Dədə Qorqudun» məzmununu və tarixi dəlillər əsasında çox gərgin bir həqiqəti də göstərmişdir: bu ərazi hələ «Dədə Qorqud»dan min il qabaqkı Türk imperiyasının torpaqlarına uyğun gəlirdi. Görünür ingilis alimi bizim tarixi heç də bizdən pis bilmirdi.
Turan imperiyası, sonra Midiya dövləti süquta uğrasa da İşgit-Oğuz-Türk övladları Mərkəzi və Ön Asiya torpaqlarında yenə də azad nəfəs alır, atlarını istədikləri səmtə çapırdılar. Oğuzlar bu torpaqları qorumaq, onu genişləndirmək və s. məqsədlərlə Qara dəniz sahillərinə, Abxaziya elinədək gedib çıxırdılar. «Dədə Qorqud» kitabında təsvir olunan, qələmə alınan hadisələrin baş verdiyi məkan – Gəncə, Şəmkir, Dərəşam, Göyçə, Qaradağ və başqaları. Göstərilən dastan Azərbaycanın ərəb işğalı ərəfəsini və işğalın ilk illərində bu işğala qarşı türklərin apardıqları mübarizələr dövrünü əhatə edirdi.
Azərbaycan haqqında daha zəngin və ardıcıl coğrafi məlumatlar orta əsrlərdə toplanmışdır. Ərəblər tərəfindən istila edildikdən sonra Azərbaycan daha çox öyrənilməyə başlanır. IX əsrdən başlayaraq bir çox ərəb səyyahları Azərbaycanı səyahət etmiş, ölkə haqqında zəngin məlumatlar toplamışlar. Onlardan Əbdülqasım İbn-Xardadbeh, İbn-Rusta, Qüttəma-İbn-Cəfər, Əl-Məsudini (IX-XII əsrlər) və b. göstərmək olar.
X əsr səyyahı İbn-Xaukal «Dövlətin yolları» kitabında verdiyi xəritələrdə Xəzər dənizi və onun Azərbaycan sahillərini dəqiq əks etdirmişdir. Kitabın xəritə və təsvirlərində Azərbaycan adları çox dəqiq, təhrifsiz verilmişdir.
Məşhur ərəb alimi İbn-Xardadbeh (820-912) də «Yollar və məmləkətlər haqqında» əsərində Azərbaycan coğrafiyasına böyük yer ayırmışdır.
Əl-İstəxari 930-933-cü illərdə yazdığı «Məmləkətlərin yolları» kitabında Azərbaycan şəhərləri, onun dəniz sahilləri, Qəbələ, Bərdə, Şamaxı və Şəki şəhərlərinə gedən yollar və s. haqqında məlumat vermişdir.
Əl-Məsudi (X əsr) Azərbaycan əhalisini, onun şəhərlərini, xüsusilə Gəncə, Şəki, və b. dəqiq təsvir etmişdir.
Ərəb islam mədəniyyətinin təsiri altında olan bir sıra qeyri ərəb ölkələrinin alim və səyyahları da Azərbaycan haqqında qiymətli məlumatlar toplamışlar. Məsələn, məşhur Xarəzm alimi, riyaziyyatçı, astronom və coğrafiyaçı Əl-Biruni (973-1051-ci illər) Şirvan, Bərdə, Dərbənd, Təbriz, Beyləqan, Bakı, Urmiya, Naxçıvan və s. onlarla obyektlər haqqında bilgi vermişdir. O, bir sıra Azərbaycan şəhərlərinin dəqiq coğrafi koordinatlarını təyin etmiş, ilk dəfə Xəzərin böyük göl olduğunu söyləmişdir.
Orta əsr azərbaycanlı alim və səyyahları da öz ölkələri barədə yığcam məlumatlar vermişlər. Şərqin məşhur alimi, dövlət xadimi Nəsrəddin Tusi (1201-1274) riyaziyyatçı astronom olsa da, ətraf mühit haqqında da qiymətli fikirlər söyləmişdir.
Coğrafiya elmində mühüm yer tutan məşhur Azərbaycan alimi Əbdürrəşad Bakuvi (XIV əsrin II yarısı – XV əsrin I yarısı) Azərbaycana və bir sıra başqa ölkələrə səyahət etmiş, gördüyü yerlər haqqında gərəkli fikirlər söyləmişdir. Ə.Bakuvinin yazdığı coğrafi əsərlərin əksəriyyəti itmişdir. Onlardan bizə ancaq «Əcib-Əl-Malik», «Əl-Kaxar» («Möhtəşəm padşahın möcüzələri və abidələri»), «Qalxiz -Al-Asar» kitabı və b. gəlib çatmışdır. Sonuncu kitab dünya coğrafiyasına aid qiymətli əsərdir. Burada o dövrdə bütün Şərq ədəbiyyatında qəbul edilən xüsusi rayonlaşdırmadan və bu tipli rayonlaşdırmanın dünyanın xüsusi iqlimlərə bölünməsilə aparılmasından geniş bəhs olunur. Hər iqlimə daxil olan ölkələr, yerlər, şəhərlər haqqında coğrafi təsvirlər verilir, coğrafi şəraitin və iqlimin insan həyatına təsiri məsələlərinə də toxunulur. Həmin kitabda Azərbaycan IV-V iqlim zonasına daxil edilmiş və onun təbiəti, şəhərləri (Bakı və ətrafı, Bərdə, Dərbənd, Şirvan, Ərdəbil və s.) təsvir olunmuşdur. L.S.Berq Xəzərə aid məruzələrinin birində Ə.Bakuvini Xəzərin əvəzedilməz tədqiqatçısı adlandırmışdır. O, nəinki Azərbaycan və Xəzər haqqında, həmçinin bir sıra digər ölkələr barədə də qiymətli məlumatlar vermişdir.
XIII-XV əsrlərdə Azərbaycanın öyrənilməsində Marko Polo və digər Venesiya tacirlərinin rolu böyük olmuşdur.Marko Polo Azərbaycanı başdan-başa «şəhərlər və qalalar» ölkəsi adlandırmış və onun təsərrüfat sahələri, ticarəti, sənətkarlığı və coğrafi yerləri haqqında geniş məlumat toplamışdır. O, dövrdə qiymətli ticarət malı hesab olunan ipəyin Azərbaycanda geniş yayıldığını, onun emalının iri mərkəzləri inkişaf etdiyini göstərirdi. Polonun səyahətnaməsində deyilirdi ki, burada şəhərlər, qalalar olduqca çoxdur; çoxlu ipək var. Burada ipək və zərxana, parçalar toxunur; belə gözəl parçalara heç yerdə rast gəlməzsən. Hər şey burada boldur. Əhali ticarət və sənətkarlıqla məşğul olur.
İtalyan-Venesiya tacirləri Azərbaycana su yolu: Qara-Azov dənizləri, Don-Volqa çayları və Xəzər dənizi ilə gəlirdilər. Xəzər dənizi, Kür çayı və onun ağzında çoxlu balıq olması haqqında məlumatlar verilirdi.
Hələ orta əsrlərdə Yaxın və Orta şərqin ən böyük sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzi olan qədim Azərbaycan şəhəri Təbriz haqqında məlumatlar xüsusilə qiymətlidir. O zamanlardan Təbrizin əlverişli coğrafi mövqeyi olduğuna görə buraya Hindistan, Bağdad, Mosul və b. yerlərdən müxtəlif mallar gətirilirdi və buradan isə Avropaya çoxlu ipək aparılırdı. Beləliklə, Təbrizin Asiya-Avropa yollarının və ticarətinin əlaqələndiricisi rolunu oynadığı aydın görünürdü. Elə tarixi İpək yolunun buradan keçməsi də deyilənləri təsdiqləyirdi.
Sonralar Azərbaycan, onun Səfəvilər və Ağqoyunlu dövlətləri haqqında yenə də Venesiya tacirlərindən Katerino Zeno, Ambrocco Kontari və ingilis səyyahı Antonio Cenkinson ətraflı məlumatlar veriblər. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən Azərbaycana gələn səyyahlar haqqında prof. Yaqub Mahmudov özünün «Səyyahlar Azərbaycana gəlir» (Bakı, 1977) adlı dəyərli kitabında geniş məlumat vermişdir.
XVIII əsrin birinci yarısından başlayaraq bir sıra Şərq ölkələrinə səyahət etmiş, onlar haqqında çox qiymətli kitablar yazmış, Azərbaycan coğrafiya alimi və səyyahı Hacı Zeynalabidin Şirvani (1780-1837) coğrafiya tarixində xüsusi yer tutur.
O, XVIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq 40 il səyahət etmiş, Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən Bakıda, digər yerlərdə Şimali Afrika və Cənubi Avropa ölkələrində olmuşdur. Fars dilində iki hissədən ibarət «Riyazüs-səyahə» («Cənnət bağı səyahətləri») və digər iri həcmli coğrafi və fəlsəfi məzmunlu ensiklopedik xarakterli əsərlərin müəllifidir. Əsərlərində Yaxın və Orta Şərq ölkələri, Hindistan, Efiopiya, Orta Asiya və Azərbaycanın coğrafiyası, tarixi, etnoqrafiyası, incəsənəti, mədəniyyəti, abidələri, ədəbiyyatı və bəzi görkəmli şəxsiyyətləri haqqında qiymətli məlumatlar vermişdir. Yer kürəsinin iqlim qurşaqları və iqlim tipləri, onların təsərrüfata, insanların həyatına, davranış və məişətinə göstərdiyi təsirdən öz dövrünə görə yüksək elmi fikirlər söyləmişdir.
Azərbaycan haqqında Rusiya tədqiqatçıları və səyyahlarının da bir sıra qiymətli məlumatları vardır.
Tver taciri A.Nikitin Cənubi Qafqazdan keçib Hindistana gedərkən Azərbaycanda olmuş, Dərbənd, Şamaxı və Xəzər dənizi haqqında zəngin məlumatlar toplamışdır. Bunun nəticəsində XVI əsrdə Rusiya Şirvana diplomatik nümayəndələr göndərmişdir. Afanasi Nikitin Azərbaycanla bağlı verdiyi məlumatlardan aydın görünürdü ki, XV-XVI əsrlərdə Azərbaycan Hindistanı və Yaxın Şərqi Rusiya ilə birləşdirən Volqa-Xəzər su yolundan ticarət məqsədilə geniş istifadə edən ölkə olmuşdur. Şamaxı tacirləri bir tərəfdən Rusiya, o biri tərəfdən Hindistan, Yaxın Şərq daxil olmaqla böyük bir ərazidə ticarətlə məşğul olurdular.
Rusiya imperatoru I Pyotr qonşu dövlətlərlə, xüsusilə Şərq ölkələri ilə daha çox maraqlanmışdır. Onun tapşırığı ilə Rusiya elmlər Akademiyası Yaxın Şərq ölkələrini, İran və Türkiyəni öyrənməyə başlamış, Xəzərsahili torpaqların tədqiqi sahəsində ilk addımlar artmışdır.
Rus səyyahı və tədqiqatçısı İ.Q.Gerberq 1928-ci ildə Xəzər sahilindən başlayaraq Şərqi Azərbaycanı, Kürün mənsəbini, Dərbənd ətrafını coğrafi baxımdan tədqiq etmişdir. Xüsusi proqramla aparılan tədqiqatlarda bu yerlərin inzibati-idarə münasibətləri və təsərrüfat həyatı öyrənilmişdir.
Rusiya coğrafiyaçısı F.İ.Saymanov 1723-35-ci illərdə Xəzər sahillərinə elmi ekspedisiya təşkil etmişdir. Ekspedisiya iştirakçıları bir neçə dəfə Azərbaycan sahillərinə çıxmış, buranın təbiətini və sərvətlərini əsaslı şəkildə öyrənməyə başlamışlar. Onlar Azərbaycanın zəngin təbii sərvətləri, o cümlədən neft yataqları olması haqqındakı məlumatları Rusiya EA-na göndərmişlər.
Bu dövrdə yaşayan görkəmli coğrafiyaçı Vaxuşti Baqratiyoni Gürcüstan coğrafiyasına həsr etdiyi əsərdə qonşu dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan haqqında da söhbət açmışdır.
XVIII əsrin axırlarında Rusiya EA-nın Qafqaz ekspedisiyası Xəzər sahillərini tədqiq etməklə Azərbaycan haqqında yeni məlumatlar toplamağa başlamışdır. 1770-ci illərdə P.Y.Lerexin ekspedisiyasına dair Rusiya EA-nın nəşr etdirdiyi yazılarda Azərbaycan haqqında müxtəsər məlumatlara rast gəlinir.
Rusiya EA-nın həqiqi üzvü S.Q.Qmelin (1745-1774) Xəzər sahillərinin təbii xüsusiyyətlərini, fauna və florasını öyrənmişdir. Onun Rusiyada EA-sı tərəfindən nəşr edilən «Təbiətin hökmünün tədqiqatı üçün Rusiyaya səyahət» əsəri Azərbaycan təbiətinə həsr olunmuşdur.
Azərbaycanın neft sərvətləri haqqında ilk məlumatlara 1739-cu ildə nəşr edilən «Vedomosti» Jurnalında rast gəlinir.
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq edilməsi ilə əlaqədar olaraq onun təbii ehtiyatları iqtisadiyyatı və tarixi daha intensiv və məqsədyönlü şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Şimali Azərbaycanın Rusiya bazarına daxil olması bu işi daha da sürətləndirmiş Azərbaycanın tədqiqi işinə bir çox tanınmış mütəxəssislər cəlb olunmuşdur.
1836-cı ildə Sankt-Peterburqda Cənubi Qafqazın statistikasına, etnoqrafiyasına və maliyyəsinə aid toplular nəşr edilmişdir. Bu topluların III cildi Şirvan, Talış, Qarabağ, Şəki, IV cildi Bakı, Quba, Dərbənd əyalətlərinə həsr edilmişdir. Əyalətlərin təsviri xüsusi proqrama müvafiq olaraq ardıcıl və aydın verilmişdir.
Artıq XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın, eləcə də bütün Qafqazın öyrənilməsi sahəsində aparılan işlər Tiflisdə mərkəzləşdirilmişdi. 1851-ci ildə burada yaradılmış Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın öyrənilməsində də çox böyük nailiyyətlər əldə etmişdir. Cəmiyyətin rəhbərliyi ilə aparılan tədqiqatların nəticələri «Qafqaz haqqında xəbərlər», «Rusiyada coğrafiya cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin xəbərləri», «Qafqaz təqvimi» və s. toplularda nəşr edilmişdir. Toplularda Azərbaycanın təbiətinə, əhalisinə, təsərrüfatına, etnoqrafiyasına və mədəniyyətinə həsr edilmiş xeyli məqalə var. Cəmiyyətin Qafqaz şöbəsində rus alimləri N.V.Xanıkov, Ş.İ.Xorzikov, Q.A.Abix, V.V.Dokuçayev, K.A.Satumvin, İ.V.Ma­yevski və b. fəaliyyət göstərmişlər.Cəmiyyətdə çalışan Azərbaycan ziyalıları yerli təbiətin, etnoqrafiyanın, əhalinin və şəhərlərin ilk tədqiqatçıları olmuş və məqalələrini həmin cəmiyyətin mətbuat orqanlarında nəşr etdirməklə, Azərbaycan coğrafiyasını zənginləşdirmişlər.Məşhur Azərbaycan filosofu və dramaturqu M.F.Axundov bu cəmiyyətin fəal üzvü idi. Azərbaycanın ilk coğrafi toponimikası onun adı ilə bağlıdır.
M.S.Şahtaxtlı (1846-1881), Ə.İ.Şahtaxtinski (1853-1913), İ.N.Qutqaşınlı (1806-1869) və b. Azərbaycan ziyalıları coğrafiya cəmiyyətinə yaxından kömək etmişlər.
Məmmədağa Şahtaxtinski 1900-cü ildən Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şöbəsinin həqiqi üzvü olmuşdur. O, Parisdə, İstanbulda, Leypsiqdə, Avropanın və Rusiyanın başqa şəhərlərində Azərbaycanı təbliğ etmiş, «Moskovski vedomosti», «Kaspi», «Tiflis» qəzetlərində, coğrafiya cəmiyyətinin məcmuələrində Azərbaycan haqqında məqalələr dərc etdirmişdir.
İsa Şahtaxtinski Peterburq Əkinçilik İnstitutunu bitirmiş, Paris və Londonda siyasi iqtisad kursları keçmiş, Sürix Politexnik İnstitutunda bir sıra görkəmli mühazirəçiləri dinləmişdir. Hələ tələbə ikən iqtisadiyyat, təbiət və cəmiyyət məsələlərinə aid əsər yazmış, meşənin əhəmiyyəti mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdir. Sonralar o, Qafqazın və Azərbaycanın coğrafiyası, əhalisi, inzibati bölgüsü və dövlət idarələri mövzusunda da əsərlər yazmışdır.
İsmayıl bəy Qutqaşınlı bir sıra əsərlərində xalqımızın adət və ənənələrini, doğma vətəninin təbii gözəlliyini real təsvir etmişdir. Onun 1851-ci ildə qələmə aldığı «Səfərnamə» əsərində xeyli qiymətli coğrafi məlumatlar var. Bu əsərdə azərbaycanlılar yaşayan mahallar, şəhər və kəndlərin təbiəti, əhalinin təsərrüfat vərdişləri coğrafi cəhətdən təsvir edilmişdir. Əsərin məzmunundan bilinir ki, müəllif geniş coğrafi dünyagörüşünə malik olmuşdur.
XIX əsr milli yazıçılarımızın əsərlərində də Azərbaycan coğrafiyasına aid bir sıra qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Onların bəziləri coğrafi əsərlər də yazmışlar.
XIX əsrdə yazıb yaratmış Abbasqulu ağa Bakıxanov (1793-1847) Azərbaycan ictimai fikir tarixində xüsusi mövqeyə malik şair, alim və dövlət xadimi olmaqla yanaşı, Azərbaycan tarixi və coğrafiyasının ən mükəmməl tədqiqatçılarından idi. O, Azərbaycanı oba-oba, el-el gəzmiş və Rusiyanın bəzi rayonlarına (Don sahillərinə, Ukrayna, Polşa və Baltikyanı ölkələrə) səyahət etmiş, bir sıra əsərlər yazmışdır. Bunların içərisində böyük coğrafi əhəmiyyətə malik «Kəşvül-Qəraib» («Qəraib dənizinin kəşfi) və b. Azərbaycanda yazılan ilk ümumi coğrafiya əsəri idi. O, «Gülüstani-İrəm» əsərində olduğu kimi «Kəşvül-Qəraib»də də ayrı-ayrı ölkələrin (burada Amerikanın kəşfinə daha çox yer verilmişdir) təbii şəraitindən, əhalisindən, təsərrüfat həyatından söhbət açmışdır. A.Bakıxanovun kosmologiyaya aid əsərində ümumi coğrafi məsələlər, Yer kürəsi və onun xüsusiyyətləri şərh edilmişdir. Onun «Gülüstani İrəm» əsərində Azərbaycan coğrafiyasına aid bir sıra elmi cəhətdən əhəmiyyətli fikirlər, müşahidələr toplanmışdır. Kitab Azərbaycan tarixinə aid olsa da, orada Azərbaycan və Dağıstanın qısa coğrafi təsvirinə də müəyyən yer verilmişdir.
XIX əsrin II yarısında Rusiyada kapitalizmin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq ictimai ərazi-əmək bölgüsü güclənmişdir. Ölkənin bir sıra rayonlarında, xüsusilə Rusiyanın cənubunda, Cənubi Qafqazda və Uralda iri miqyaslı təbii ehtiyatlar mənimsənilməyə başlanmışdır. Volqaboyu və Şimali Qafqazda kənd təsərrüfatı üçün yararlı, geniş torpaqlar istifadəyə verilir, ölkənin mərkəzində, şimali-qərbində, Donbasda, Dneprboyunda və Bakıda iri sənaye mərkəzləri yaranırdı. Azərbaycan tədriclə Rusiyanın mühüm sənaye rayonlarından birinə çevrilirdi.
Azərbaycanın mövcud potensial imkanlarından daha artıq istifadə etmək üçün onun təbii və iqtisadi xüsusiyyətlərini dərindən öyrənmək tələb olunurdu. Buna görə də Azərbaycanı öyrənmək işinə Rusiyanın K.İ.Arsenyev, N.Kulikov, P.P.Semyonov-Tyan-Şanski, D.İ.Mendeleyev, V.V. Dokuçayev və bu kimi görkəmli alimləri cəlb olunur, müxtəlif coğrafi tədqiqatlar aparılırdı.
Bu dövrdə Azərbaycan təbiətinə aid D.Alişanın, Q.Rodenin, S.Semyonovun, A.Petuxovun, İ.Muş­ketovun, A.Krasnovun, V.Dokuçayevin, N.F.Fiqurovskinin və b. əsərləri nəşr edilmişdir. L.Pisaryev, N.İ.Şav­rov, P.Petroviç, M.N.Avdeyev, U.L.Seqal və b. isə Azərbaycanın iqtisadiyyatına aid qiymətli tədqiqatlar aparmışlar. Onların bəziləri Azərbaycan kənd təsərrüfatının coğrafi problemlərini, xüsusilə Kür-Araz ovalığı və Abşeron yarımadasında kənd təsərrüfatının inkişaf problemlərini öyrənmişlər. Bu tədqiqatların nəticəsində Zaqafqaziyanın (Cənubi Qafqazın) iqtisadiyyatına aid yeddi cildlik külliyyat nəşr edilmişdir. İ.L.Seqal tərəfindən «Qafqaz xəbərləri» toplusunda Azərbaycanda pambıqçılığın və ipəkçiliyin inkişafına dair məqalələr nəşr edilmişdir.
XIX əsrin axırlarında Azərbaycanın ərazisinin öyrənilməsi işində Qori seminariyasının müəllimləri və müdavimlərinin də xidmətləri əvəzsizdir. Qori seminariyasını qurtarıb Azərbaycan qəzalarında çalışan müəllimlər Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinin fəal Üzvləri idi. Onlar P.S.Semyonov-Tyan-Şanskinin redaktorluğu ilə hazırlanmış vahid proqram əsasında çalışdıqları qəzanı və qonşu rayonları tədqiq etməyə başlamışdılar. Bu tədqiqatların nəticələri Qafqaz maarif dairəsinin nəşr etdirdiyi «Qafqazın yerləri və tayfalarının təsvirinə aid materiallar» toplusunda çap edilmişdir.
Bu məqalələrdə qəzaların, yaxud dairələrin ümumi iqtisadi, təbii şəraiti və sərvətləri, əhalisi, onun təsərrüfat həyatı, məşğuliyyəti və s. öz əksini tapmışdır. Həmin toplunun 27-ci cildində M.Q.Əfəndiyev Göyçay qəzasının Lahıc nahiyəsi haqqında məlumat vermişdir. Nahiyə çox dəqiq öyrənilmiş, ən xırda məsələlər belə nəzərdən qaçmamışdır. Bu məqalə Lahıc haqqında tarixi-coğrafi məlumatlar verilmiş, onun fiziki-coğrafi şəraiti, əhalisinin məşğuliyyəti, təsərrüfat həyatı, su təchizatı, əkinçilik və heyvandarlığın vəziyyəti işıqlandırılmışdır. Bu məlumatların əksəriyyəti o dövrün ən yeni statistik göstəricilərinə əsaslanmışdır.
1880-1902-ci illərdə bu topluda Ağdamın, Qarabağın coğrafiyasına aid B.İ.İbrahimbəylinin, Yelizavetpol quberniyası barədə Y.M.Şahnəzərovun, Naxçıvan qəzasının Nehrəm nahiyəsi haqqında K.İsmayılovun, Şəki qəzasının Qəbələ nahiyəsinə dair R.Əfəndiyevin məqalələri çap edilmişdir. Bu məqalələrin hamısı elmi ardıcıllığa, bəzən isə dərin təhlilə əsaslanırdı.
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda coğrafi fikirlərin yayılmasında Peterburq Universitetinin yetirməsi, mütəfəkkir, təbiətşünas və jurnalist H.B.Zərdabinin xüsusi rolu olmuşdur. H.B.Zərdabinin yerli «Kaspi», «Bakinskiye izvestiya» qəzetlərində tez-tez Azərbaycanın təsərrüfatına, onun iqtisadiyyatına aid maraqlı məqalələr dərc olunurdu. Bu məqalələrin bəzilərində Azərbaycanda sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinin, o cümlədən ipəkçiliyin, balıqçılığın inkişafına onların düzgün yerləşdirilməsinə dair bir sıra ağıllı məsləhət və təkliflər irəli sürülmüşdür.
1875-ci ildə H.B.Zərdabinin azərbaycan dilində nəşr etdirdiyi «Əkinçi» qəzetinin səhifələrində kənd təsərrüfatı sahələrinin yerləşdirilməsi və inkişafı problemlərinə daha geniş yer verilirdi. Onun 1912-ci ildə Azərbaycan dilində yazdığı «Torpaq, su və hava» adlı əsərində torpaqların şoranlığına və münbitliyinə görə müəyyənləşdirilməsi, onlardan səmərəli istifadə, kənd təsərrüfatında su və iqlim ehtiyatlarından düzgün istifadə qaydaları haqqında dəyərli məsləhətlər verilmişdir. Müəllif bütövlükdə təbiətşünaslıq və coğrafiyanın əhəmiyyətindən yazmış, bu elmlərin nailiyyətlərindən istifadə yollarını da göstərmişdir.
1898-ci ildə «Novoe obozrenie» məcmuəsində İ.Əlibəyovun Cənubi Qafqazda, xüsusilə Azərbaycanda nəqliyyatın və iqtisadi əlaqələrin müasir vəziyyəti, onların yaxşılaşdırılmasına dair bir sıra məqalələri dərc olunmuşdur. Həmin məcmuədə R.İsmayılov və İ.Əlibəyov Azərbaycan sənayesinin o zamanki vəziyyətinə aid çox qiymətli fikirlər söyləmişlər.
Əsrin əvvəllərində V.Dokuçayevin Azərbaycanda apardığı ekspedisiyanın elmi cəhətdən böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Bu ekspedisiyanın iştirakçıları rus alimləri N.Androsov, F.Levinson-Lesinq, S.Zaxarov və b. Azərbaycan təbiətinin müxtəlif cəhətlərini tədqiq etməyə başlamışdılar.
D.İ.Mendeleyev üç dəfə Bakıya gəlmiş, Azərbaycan neft sənayesinin yerləşdirilməsi və inkişaf perspektivlərilə məşğul olmuşdur. 1886-cı ildə «Neftyanoye delo» məcmuəsində onun Azərbaycan haqqında bir sıra məqalələri nəşr edilmişdir.
Rus geoloqu N.İ.Qubkin hələ gənc yaşlarında Azərbaycan neft təsərrüfatının inkişafına kömək edən geniş geoloji tədqiqatları ilə yanaşı, bir sıra Əhəmiyyətli coğrafi ideyalar da irəli sürmüşdür.
Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 1917-ci ilin axırlarınadək elmi axtarışlar epizodik xarakter daşıyır, çox zaman təsadüfi hal alırdı. Coğrafiya mütəxəssisləri olmadığından coğrafi tədqiqatların əksəriyyəti başqa elm xadimləri tərəfindən aparılırdı.
20-ci illərin sonlarında Azərbaycan coğrafları arasında Qafur Rəşad Mirzəzadə xüsusi seçilirdi. O öz müşahidələri əsasında Azərbaycan coğrafiyasına aid qiymətli məlumatlar toplamış, Azərbaycan dilində coğrafi ədəbiyyat fondu yaratmağa başlamışdı. Onun 1910-cu ildə çapdan çıxmış «Qafqazın coğrafiyası» kitabı azərbaycan dilində yazılan ilk dərslik idi. Bu kitabda müəllif müfəssəl və ardıcıl olaraq Azərbaycan coğrafiyasını işıqlandırmış, onun quberniyalarının təbii, iqtisadi şəraitindən söhbət açmışdır. 1916-cı ildə Azərbaycan dilində nəşr etdiyi «Ümumi coğrafiya» adlı ali məktəb dərsliyində də Qafur Rəşad Azərbaycan coğrafiyası timsalında ümumi coğrafi anlayışlara toxunmuşdur. Qafur Rəşad digər elmlərlə yanaşı coğrafiyanı öyrənməyin həyatı əhəmiyyətindən danışır və xalqını buna çağıraraq yazırdı: «coğrafiyanın öyrənməyin faydası böyükdür. Yer insanın məskəni olduğuna görə coğrafiyanı öyrənmək Yeri öyrənmək deməkdir. Bir adama evinin içini, məhəlləsini, küçələrini bilmək dəxi o dərəcədə lazımdır. Buna görə də insanlara gündəlik işlərində coğrafiyanı bilmək lazımdır» (Ümumi coğrafiya, Bakı, Azərnəşr. 1924, səh.5).
Qafur Rəşad uzun müddət əvvəl Lahıcda, sonra isə Bakı məktəblərində coğrafiyanı tədris etmişdir. Ana dilində ilk coğrafiya dərslikləri ilə yanaşı, milli coğrafiya terminologiyasının yaradılmasında məhz onun adı ilə bağlıdır.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli (1887-1943) bədii yaradıcılıqla yanaşı, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası və iqtisadiyyatı ilə dərindən maraqlanmış və bunlarla məşğul olmuşdur.
Azərbaycanı dünyaya tanıtmaq cəhdi və bu işdə coğrafiyanın, xəritənin oynadığı əvəzsiz rolu haqqında onun dəyərli fikirləri bu günümüz üçün də öz aktuallığını və əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
Azərbaycan Demokratik Respublikasını tanıtmaq istiqamətində yazdığı məqalə və kitablarında göstərirdi ki, dünyada ən böyük qüvvələrindən birisi əfkari-ümumiyyətlə (dünya ictimai fikri mənasındadır). Topdan, tüfəngdən və zirehlərdən də bu növ böyükdür, odur ki, hər kəs istər ki, bu növü əldə saxlasın.
İqtisadi, sosial və siyasi dayaqların ölkənin inkişafı və tanınmasında əhəmiyyətini nəzərə alan müəllif bunlar haqqında 1921-ci ildə İstanbulda çap etdirdiyi «Tarixi coğrafi və iqtisadi Azərbaycan» kitabında geniş məlumat vermişdir. İki hissədən ibarət olan bu kitabın birinci hissəsi Azərbaycanın sərhədlərinə həsr olunub. O, Azərbaycanı şimali-cənubi vahid sərhədlər daxilində bütöv bir tam kimi götürərək oradakı şəhərlərin tarixini, coğrafi mövqeyini və iqtisadi inkişafını araşdırır. Kitabın ikinci hissəsində söhbət Azərbaycanın iqtisadiyyatından gedir.
Azərbaycanın iqtisadi potensialına, təbii ehtiyatlarına yüksək qiymət verən Y.V.Çəmənzəminli onu «Qafqaziyada mütəşəkkil dövlətlərin iqtisadi baxımdan ən qüvvəlisi adlandırmışdır. Bakı neftinin dünya əhəmiyyəti olmasını və bundan başqa ipək, pambıq və yun məhsullarımızın da az olmadığını göstərirdi. Müəllif üstəlik Xəzər dənizinin balıq və kürüsünü, mis mədənlərimizin nurlu gələcəyə malik olduğunu xatırladırdı. Milli qüvvələrin yetişdirilməsi, bir çox fabriklərin açılması-düzgün iqtisadi siyasətin yeridilməsi millətimizin yüzdə doxsan beşinin sərvət sahibi olacağına zərrə qədər də şübhə etmirdi.
1920-ci ildə Azərbaycanda iqtisadi coğrafiyaya aid M.Vəliyevin (Baharlının) ana dilində ilk kitabı nəşr olunmuşdur. Kiyev Universitetinin yetirməsi olan alim Azərbaycanın ilk ali təhsilli iqtisadi coğrafiya mütəxəssisi idi. Vaxtilə dövlət planlaşdırma işində onun kitabından geniş istifadə edilmişdir. Coğrafi cəhətcə bitkin əsər olan həmin kitabda Azərbaycanın ümumi coğrafi səciyyəsi, təbii şəraiti və təbii ehtiyatları, ümumi iqtisadi icmalı, təsərrüfatın inkişaf imkanları və sərvətlərinin qiymətləndirilməsi, əhalisinin coğrafiyası və s. məsələlər geniş işıqlandırılmışdır.
Kitabda xalq təsərrüfat sahələrinin ərazi potensialına, bu sahələrin inkişaf perspektivlərinə xüsusilə geniş yer verilmişdir.Kitabın bəzi nöqsanları var idi. Əsər Den məktəbinin təsiri ilə yazılmışdır. Bununla belə müəllif təkcə statistik məlumatları sadalamaqla kifayətlənməmiş, müəyyən mənada təbii şəraitin və təbii ehtiyatların təhlilinə və iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsinə, fiziki-coğrafi cəhətlərə xeyli fikir vermişdir ki, bu da onu Den məktəbindən müəyyən qədər uzaqlaşdırmışdır. Bəzi məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Baharlının kitabı respublikanın coğrafiya tarixində mühüm rol oynamışdır.
1921-ci ildə Q.R.Mirzəzadənin «Azərbaycan coğrafiyası» adlı tədris vəsaiti nəşr olunmuşdur. 20-ci illərdə Q.R.Mirzəzadə və H.B.Əliyev tədris vəsaitləri ilə yanaşı, coğrafiyaya aid bir sıra elmi-kütləvi ədəbiyyat da nəşr etdirmişlər.
1920-ci illərdə Azərbaycanda milli inzibatı quruculuq işləri aparılır. Yerli əhali arasında keçirilən sorğu nəticəsində, onların razılığı ilə 1923-cü ildə Azərbaycan Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) və 1924-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikası yaradıldı.
Muxtar vilayət o zamanlar Rusiyanın təkidi ilə Azərbaycanın tarixi Qarabağ torpaqlarında yaradılmışdır. Düzən və Dağlıq Qarabağın ənənəvi köçəri otlaq heyvandarlıq təsərrüfat tipinin yayıldığı qışlaq və yaylaqların ortasında və dağ-aran yolları üzərində qondarılan bu vilayət uzun illər geniş bir regionun normal həyat ahəngini pozmuş və sonralar da (1988-ci ildə) ölkəmizdə böyük bir münaqişə mərkəzinə çevrilmişdir.
30-cu illərdə Mərkəzin inzibatı idarəçilik və amirlik siyasəti gücləndi, elmin, elmi-tədqiqat işlərinin, dərsliklərin və metodik vasitələrin yazılmasının mərkəzləşdirilməsi başqa respublikalarda olduğu kimi Azərbaycanda da milli müəlliflərin yaradıcılıq imkanlarını boğdu. Təsadüfi deyil ki, 1930-1950-ci illər arasında Azərbaycan SSR-də ana dilində sanballı bir coğrafiya kitabı və dərsliyi çap edilməmişdir. 1947-ci ildə nəşr olunmuş və Azərbaycanın coğrafiyasına həsr edilmiş yeganə iri həcmli əsər isə rus dilində yazılmışdır.
XX əsrin birinci on illiklərində Azərbaycanın əsl mənada sistemli coğrafi tədqiqatlar mərhələsi başlanır. Onun geologiyası, faydalı qazıntıları, torpaq-iqlim şəraiti, geobotanikası, sosial-məişəti və iqtisadi xüsusiyyətləri hərtərəfli öyrənilir. Azərbaycanın iqlimini İ.V.Fiqurovski, torpaqlarını S.A.Zaxarov, bitki örtüyünü A.A.Qrosheym, geoloji quruluşunu V.V.Boqaçov, heyvanlar aləmini A.N.Vereşşagin tədqiq etmişdir.
1925-ci ildə Azərbaycan SSR MİK-in xüsusi qərarı ilə kənd təssərüfatını səmərəli inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsinin nəzdində Respublika Rayonlaşdırma Komissiyası yaradılmışdır. Bu komissiya 1935-ci ilədək respublikanın iqtisadiyyatına, torpaq örtüyünə, iqliminə, bitki heyvanlar aləminin məskunlaşmasına aid sanballı tədqiqatlar aparmış, rayonlaşmaya dair materiallar nəşr etmişdir.
Rayonlaşdırma Komissiyası Azərbaycanın yeni inzibatı-ərazi bölgüsünün yaradılması istiqamətində intensiv işlər görməyə başladı. Hər şeydən əvvəl Azərbaycanda mövcud olan köhnə bölgülərin (quberniya, qəza, nahiyə) yeniləri (rayon, dairə, kənd sovetləri) ilə əvəz edilməsinə başlandı.
Qeyd etmək lazımdır ki, köhnə bölgülər Şimali Azərbaycanın 1828-ci ildə Rusiyanın tərkibinə qatıldıqdan sonra keçmiş xanlıqların yerində yaradılmışdır. Hələ 1846-cı ildə Azərbaycan ərazisinin böyük hissəsi Şamaxı və sonralar Bakı quberniyasına daxil edilmişdir. Onun tərkibində isə Şamaxı, Şuşa, Şəki, Bakı və Lənkəran sonralar isə Qaryagin, Quba, Göyçay, Cavad qəzaları yaradılmışdır. 1867-ci ildə Yelizavetpol quberniyası (Gəncə) təşkil edilir. Digər Azərbaycan ərazilərində İrəvan quberniyası onun tərkibində isə Naxçıvan, Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz qəzaları ayrılmışdır.
Ümumən 1920-ci illərdə Azərbaycanın sahəsi 114 min km2-dən çox olmuşdur. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Göyçə, Zəngəzur, İncə dərəsi və digər 28 min km2 tarixi Azərbaycan torpaqları kəsilib Ermənistana verilmişdir. Onun iradəsinin əksinə olaraq tərkibində hazırda erməni qoşunları tərəfindən zəbt olunmuş Dağlıq Qarabağ vilayəti yaradılmışdır.
1925-ci ildə Azərbaycanda aparılan yeni rayonlaşdırma işlərində onun ərazisinin təbii və təsərrüfat xüsusiyyətləri, əhalisinin yerləşməsi, körpülər, yollar, ətraf əraziləri özünə meyl etdirəcək perspektivli yaşayış mərkəzlərinin olması və s. amillər nəzərə alınırdı.
Belə bölgüləri apararkən Azərbaycan ərazisinin dağlıq xüsusiyyətlərinə də diqqət yetirilirdi. Rayonlaşdırma bölgüsü elə aparılırdı ki, çay dərəsi ilə bir-birinə bağlı olan dağ ətəyi və dağ kəndləri bir inzibatı rayonun tərkibinə daxil olsunlar. Böyük və Kiçik Qafqaz, Talış dağlıq ərazilərində yerləşən inzibati rayonların əksəriyyəti bu prinsipə uyğun olaraq ayrılıb. Məlumdur ki, dağlıq ərazilərdə dərəboyu uzanan köç yolları (sonralar şose yolları ilə əvəzlənib) həmişə dağı aranla birləşdirib və təsərrüfatların yaylaq-qışlaq əlaqələrini təmin edib.
Rayonlaşdırma üç taksonomik sistem – okruq – dairə – kənd sovetləri üzrə aparılır. Ümumi mülahizələr nəzərə alınmaqla 1930-cu ildə Azərbaycan ərazisində 63 dairə (rayon) ayrılmışdır. Sonralar bu dairələr kiçik dəyişikliklərlə Azərbaycanın bu gün mövcud olan kənd inzibatı rayonlarını təşkil etdilər.
2000-ci ilin əvvəlinə Azərbaycanda 65 kənd, 13 şəhər rayonu, 69 şəhər, 132 şəhər tipli qəsəbə, 1314 kənd ərazi vahidləri və 4242 kənd olmuşdur. 1999-cu ilin sonuna yaxın Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq onun ərazisində demokratik özünüidarə üsulu olan 2664 bələdiyyə vahidi yaradıldı. Bələdiyyə qurumu – bəlli olan sərhədlər daxilində, müəyyən səlahiyyətləri, bələdiyyə mülkiyyəti, yerli büdcəsi, yerli özünü idarəetmə orqanları olan şəhər, kənd və yaxud bir neçə kənd yaşayış məntəqəsi ərazisində həyata keçirilən idarəetmə formasıdır. Belə ərazi vahidləri mahiyyətcə vətəndaşların yaşayış yerlərinə görə ərazi təşkili və idarə olunmasının demokratik formasıdır.
Azərbaycanın iqtisadi rayonlaşdırılması işlərinə də elə 20-ci illərdən başlanmışdır.
1928-ci ildə ümumi rayonlaşdırma prinsipləri əsasında respublika ərazisinin iriləşdirilmiş okruqlara ayrılması layihəsi işlənib hazırlanmışdır. Gələcəyin iqtisadi-coğrafi rayonu kimi nəzərdə tutulan bu okruqlar aşağıdakılar idi: Bakı, Gəncə, Şirvan, Quba, Lənkəran, Nuxa-Zaqatala, Naxçıvan, Qarabağ (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti ilə birlikdə).
Sonralar bu okruqların iriləşdirilib vilayətlərə çevrilməsi nəzərdə tutulurdu. 1952-ci ildə hətta Bakı və Gəncə vilayətləri də yaradılmışdır. Lakin dövlət və partiya quruculuğunun o dövr­dəki tələbatına cavab vermədiyinə görə Azərbaycanda vilayət bölgüsü yaradılmadı və bu iki vilayət də 1953-cü ildə ləğv edildi.
Komissiya 1935-ci ilədək müntəzəm nəşr etdirdiyi toplularda Azərbaycanın təbii-iqtisadi rayonlarına həsr edilmiş qiymətli məlumatlar verirdi. Bu toplular təbii-iqtisadi rayonlar üzrə tərtib olunur və nəşr edilirdilər. Topluda müəlliflər ərazinin iqlimini, fauna və florasını, təsərrüfatının xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, təbi-iqtisadi rayonların sərhədlərini təyin etmiş, hər bir rayonun torpaq-iqlim xüsusiyyətlərini, kənd təsərrüfatının vəziyyətini nəzərə alaraq onun gələcək inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirmişdilər.
Hər rayonun xüsusiyyətləri respublika miqyasında müqayisəli verilmiş, rayonlaşma ümumi respublika tədqiqatının nəticəsində aparılmışdır. Təbii-iqtisadi rayonlaşma və onun geniş təhlili respublikada aparılan ilk qiymətli praktiki tədqiqat işinin nümunəsi idi.
Lakin təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, zəngin məlumatların çox ciddi nəticələri coğrafi cəhətdən ümumiləşdirilmədi. Bəlkə də ona görə ki, komissiyanın işində bilavasitə coğrafiya ilə məşğul olan mütəxəssislər az idi. Tədqiqatçılar əsas etibarilə təbiətşünas, torpaqşünas və iqtisadçılardan ibarət idi. Bununla belə komissiyanın topladığı və nəşr etdirdiyi materiallar ölkə coğrafiyasının qızıl fondunu təşkil edir. Komissiyanın bəzi üzvləri bu materiallardan istifadə edərək xüsusi kitablar nəşr etdirmişlər. (H.Sultanov «Azərbaycanda bəzi sənaye sahələrinin qısa oçerkləri»; M.N.Avdeyev «Kür-Araz ovalığında kənd təsərrüfatının inkişaf imkanları» və s.). M.N.Avdeyevin kitabında Kür-Araz ovalığı coğrafi zonalara bölünmüş, hər zonanın təbii şəraiti və xüsusiyyətləri göstərilmiş, burada kənd təsərrüfatının inkişafı yolları müəyyənləşdirilmişdir.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycan coğrafları sırasına əvvəllər bu komissiyada fəal iştirak edən H.B.Əliyev, M.N.Avdeyev, B.N.Mixels və b. alimlər də daxil olmuşlar.
30-cu illərin əvvəllərində respublika ərazisində Mingəçevir su qovşağının tikilməsi ilə əlaqədar geniş tədqiqat işi aparılması tələb olunurdu. Qovşaqda SES-in fəaliyyəti, Kür-Araz ovalığı torpaqlarının suvarılması və mənimsənilməsi problemləri və s. öyrənmək lazım idi. Bu işin aparılması üçün xüsusi tədqiqat qrupu təşkil olunmuş, buraya bəzi coğrafiyaçılar da daxil edilmişdir.
İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə Bakı sürətlə inkişaf edirdi. Onun artmaqda olan əhalisini ərzaq və su ilə, sənayesini isə xammalla təmin etmək üçün səmərəli yollar axtarılırdı. Bu məqsədlə Abşeronda kənd təsərrüfatı istehsalını artırmaq, şəhərətrafı təsərrüfat yaratmaq və yeni güclü ərzaq bazası təşkil etmək üçün dövlət səviyyəsində Samur-Dəvəçi kanalının çəkilməsi məsələsi qaldırıldı. Kanalın çəkilməsi, onun suyundan Bakı sənaye rayonunun şəhəryanı kənd təsərrüfatını su ilə təmin etmək probleminin həlli üçün iqtisadi-texniki əsaslandırmalar lazım idi. Bu işin aparılmasında coğrafiyaçılar da fəal iştirak etdilər.
Aparılan tədqiqatlar Bakının su təchizatının yaxşılaşması və şəhəryanı təsərrüfatın yaradılması işlərinin həyata keçirilməsinə xeyli kömək etdi. Bu tədqiqatlar əsasında coğrafiyaçı H.B.Əliyev 1935-ci ildə «Bakıətrafı təsərrüfatın inkişafının iqtisadi-coğrafi problemləri» mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi. Bu, Azərbaycanda iqtisadi-coğrafiya üzrə yazılmış ilk dissertasiya idi.
30-cu illərin ikinci yarısından başlayaraq respublikada quruculuq işlərinin həcmi xeyli genişlənir, yeni sənaye və kənd təsərrüfatı mərkəzləri yaranırdı. Respublikanın ərazisində yeni neft və qaz yataqları aşkar edilir, suvarma şəbəkələri yaradılır və min hektarlarla xam torpaqlar mənimsənilirdi. Bütün bunlar respublika ərazisində geniş fiziki və iqtisadi coğrafiya tədqiqatlar aparmağı tələb edirdi. Lakin belə böyük həcmli tədqiqat aparmaq üçün ölkənin elmi-tədqiqat mərkəzləri yox idi. Respublikada elmi mərkəzlərin yaradılmasına və bu mərkəzlərdə işləmək üçün coğrafiya ixtisası üzrə ali təhsilli mütəxəssislər hazırlanmasına ehtiyac duyulurdu.
Həyatın tələbatına cavab olaraq 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda ilk coğrafiya fakültəsi açıldı. Bu fakültəyə coğrafiya elmləri namizədi H.B.Əliyev rəhbərlik edirdi. O, fakültənin iqtisadi-coğrafiya tədrisi problemlərini, Kazan Universitetinin yetirməsi N.Xelfin isə fiziki-coğrafiya tədrisi məsələlərini həll edirdi. İnstitutun iqtisadi və fiziki coğrafiya kafedraları ilk tədqiqat mərkəzlərinə çevrilmişdi. Çox keçmədi ki, ali məktəblər üçün ana dilində ilk tədris vasitələri hazırlanmağa başlandı, ilk elmi məqalələr nəşr edildi.
Beləliklə, respublikada daha yüksək tipli tədqiqat mərkəzləri yaratmaq üçün xeyli mütəxəssis yetişdirildi. Onlardan professor: N.Kərimovu, H.Sadıxlını; dosent: O.Osmanovu, S.Şükürovu, M.Zülfüqarovu, İ.İbrahimbəylini, İ.Osmanovu və b. alimləri göstərmək olar.
1937-ci ildə SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının nəzdində coğrafiya bölməsi yarandı. Bu bölmənin təşkili ilə respublikada elmi-tədqiqat mərkəzi meydana gəldi. Bölmənin nəzdində ümumi fiziki coğrafiya, xəritəşünaslıq, iqlimşünaslıq və hidrologiya şöbələri var idi.
1939-cu ildə Azərbaycanda coğrafların ilk ictimai təşkilatı olan Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti yarandı. Onun ilk sədri İ.Fiqurovski seçilmişdi. 1990-cı ildən onun prezidenti akad. B.Ə.Budaqov seçilmişdir. Yeni yaranmış cəmiyyət bütün coğrafiyaçı qüvvələri öz ətrafına toplamış, respublikada coğrafi biliklərin yayılması və s. məsələlərilə məşğul olmuşdur. Cəmiyyət coğrafi tədqiqatların aparılması, tarixi-coğrafi gecələrin keçirilməsi, dünya, sovet və Azərbaycan coğraflarının yubileylərinin təşkili, orijinal elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri və nəşr edilmiş kitabların müzakirəsinin təşkili ilə məşğul olmuşdur.
Hazırda Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyətində 8 bölmə vardır: 1. Fiziki coğrafiya; 2. İqtisadi coğrafiya; 3. Məktəb coğrafiyası; 4. Xəzər dənizi; 5. Hidrometeorologiya; 6. Xəritəçilik; 7. Təbiəti mühafizə; 8. Tibbi coğrafiya. Cəmiyyətin Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Şəki və s. şəhərlərdə şöbələri var. Onun 1300-ə qədər üzvü əsasən elmi işçilər, müəllimlər və ali məktəblərin yuxarı kurs tələbələrindən ibarətdir.
1943-cü ildən Azərbaycan Dövlət Universitetində fəaliyyətə başlayan geologiya-coğrafiya fakültəsi nəzdində 1944-cü ildə coğrafiya şöbəsi açıldı, nəhayət bu şöbə 1991-ci ildə ilk müstəqil coğrafiya fakültəsinə çevrildi. Onun birinci dekanı dos. V.Ə.Əfəndiyev olmuşdur. 1999-cu ildən prof. M.A.Müseyibov seçilmişdir.
1948-ci ildə fakültənin ümumi coğrafiya kafedrası əsasında fiziki və iqtisadi coğrafiya kafedraları təşkil olunur. Daha sonra 1960-cı ildə SSRİ-nin İqtisadi coğrafiyası, Xarici ölkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası kafedraları müstəqil fəaliyyətə başlayırlar.
1945-ci ildə Azərbaycan EA nəzdindəki coğrafiya bölməsi Akademiyanın Coğrafiya İnstitutuna çevrildi və orada fiziki, iqtisadi coğrafiya və xəritəçilik şöbələri təşkil edildi. İnstitutun elə ilk illərindən başlayaraq elmi-tədqiqat planına respublikanın coğrafiyası, Xəzər dənizi səviyyəsinin tərəddüdü, ölkənin iqtisadi rayonlaşdırılması və sonralar isə daha iri həcmli problemlərin həlli daxil edilmişdir.
Təxminən 50 ildən artıq bir müddət ərzində fəaliyyət göstərən Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu kiçik kollektivdən iri elmi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Coğrafiya institutunun direktoru vəzifəsini Azərbaycanın görkəmli alimləri – H.B.Əliyev, Ə.A.Mədətzadə, Ə.M.Şıxlinski, Q.G.Gül, S.H.Rüstəmov, H.Ə.Əliyev yerinə yetirmişlər. Uzun illərdən bəri bu vəzifəni akademik B.Ə.Budaqov icra edir. İnstitutun digər aparıcı elmi kadrlarından B.A.Antonovu, V.Q.Zavriyevi, Ş.C.Əliyevi, N.Ş.Şirinovu, Ə.C.Əyyubovu, B.T.Nəzirovanı, Ə.V. Məmmədovu və b. göstərmək olar.

Coğrafiya tarixi,

Tapdıq Həsənov,Əbdürrəhim Hacızadə

• Teqlər:
• Azərbaycanın coğrafi mövqeyi
• , Azərbaycanın coğrafiyası
• , coğrafiya tarixi
• , coğrafiya
• , coğraf