Bakıxanov əsərləri
Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmiş bu əsər sonrakı dövrdə yaşayan tarixçilərimizin stolüstü kitablarından olub, əsasən islamın meydana gəlməsindən tutmuş 1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan sülh müahidənaməsinə qədərki dövrdə xalqımızın tarixini tədqiq və təhlil etmək işində mühüm mənbələrdən biridir. O bu əsəri Lado Zablotski ilə birlikdə rus dilinə tərcümə etmişdir. [8] [9] [10] [11]
Bakıxanov əsərləri
Xətai rayon Mərkəzi kitabxanası
Xətai rayon MKS
- Əsas səhifə
- Sənədlər
- Ümumi məlumat
- Doğma Azərbaycanım
- Ulu Öndər Heydər Əliyev
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi
- Haqqımızda
- Bakı 2015 Avropa Oyunları
- Ən çox oxunanlar
- Yeni kitablar
21 İyun , 2016
Həyatı
Abbasqulu ağa Bakıxanov 1794-cı il iyun ayının 21-də Bakının Əmircan (Əmirhacıyan) (köhnə adı Xilə) kəndində varlı bir ailədə anadan olmuşdur. Onun atası II Mirzə Məhəmməd xan Bakı xanları nəslindən, anası Sofiya xanım isə müsəlmanlığı qəbul etmiş gürcü qızı idi. Bakıxanov səkkiz yaşına qədər Bakıda yaşamış, uşaqlığının ilk dövrünü Abşeronun Əmircan, Maştağa, Balaxanı kəndlərində keçirmişdir. 1802-ci ildə atası xanlıq taxtı uğrunda vuruşmalarda öz əmisi oğluHüseynqulu xana məğlub olduğuna görə məcburiyyət qarşısında qalaraq Qubaya, vaxtı ilə dayısı Fətəli xanın ona bağışladığı Əmsar kəndinə köçməli olmuşdur. Abbasqulu ağa 1819-cu ilədək Qubada, Əmsar kəndində yaşamış, yarımçıq qalan təhsilini davam etdirmişdir. Burada o ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, bu dillərdə yazılmış xeyli ədəbiyyat oxumuşdur. Şərq dilləri ilə yanaşı ədəbiyyat, ilahiyyat və fəlsəfəni mükəmməl öyrənməyə səy göstərmişdir.
1819-cu ildə Bakıxanov o zamankı Qafqazın baş hakimi general A.Yermolovun dəvəti ilə Tiflisə gəlib Qafqaz Baş Hərbi İdarəsində şərq dilləri üzrə tərcüməçi vəzifəsinə qəbul olunmuş və 26 il bu vəzifədə çalışmışdır. Tiflis mühiti, Avropa və rus şair və ziyalıları ilə görüş onun dünyagörüşündə dərin iz buraxmışdır. Həmçinin, burada o A.S.Qriboyedovla tanış olmuşdur; həttə sonuncu öz əsərlərinin ilkin variantını A.Bakıxanova oxumuşdur. Həmin dövrdə Tfilsdə yaşamış alman şairi Fridrix Bodenştedt özünün “Şərqdə min bir gün” adlı əsərində A.Bakıxanov yaradıcılığına yüksək qiymət verir.
A.Bakıxanov A.S.Qriboyedov, F.Bodenştedt, Fazil xan Şeyda, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə və başqaları ilə dostluq etmişdir. O, 1827-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olmuş, 1833-1834-cü illərdə Varşavada və Peterburqdayaşamış, rus şairi A.S.Puşkinin ailəsi ilə tanış olmuşdur. 1835-ci ildə Qubaya qayıdaraq elmi və ədəbi yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı “Gülüstan” adlı ədəbi məclis yaratmışdır.
Bir jurnalist kimi o, “Tiflisskiye vedomosti”, “Zakavkazskiy vestnik”, “Kavkaz” qəzetlərinin fəaliyyətində iştirak etmişdir.
Ömrünün sonlarında o, Yaxın Şərqi səyahətə çıxmışdır. 1847-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Məkkədən Mədinəyə gedərkən Vadiyi-Fatimə adlanan yerdə vəba xəstəliyinə tutulub vəfat etmiş və həmin yerdə dəfn olunmuşdur.
• General-leytenant Cəfərqulu ağa Bakıxanovun və general Abdulla ağa Bakıxanovun qardaşıdır.
• General-mayor Həsən ağa Bakıxanovun, polkovnik Əhməd ağa Bakıxanovun əmisidir.
• Tarzən Əhməd Bakıxanovun babasıdır.
• Bəstəkar Tofiq Bakıxanovun, kamançaçı Tələt Bakıxanovun ulu babasıdır.Bədii yaradıcılığı
Abbasqulu ağa Bakıxanov çoxcəhətli bədii və elmi yaradıcılığa malikdir. Bədii əsərləri arasında “Riyazül-Qüds”, “Mişkatül-ənvar”adlı poeması, “Qüdsi” təxəllüsü ilə yazdığı qəsidə, qitə, qəzəl, rübai, məsnəviləri, avtobiorafik şeirləri, mənzum hekayələri, təmsilləri öz əksini tapmışdır.
Poemaları
A.Bakıxanovun Varşavada olarkən yazdığı “Meraci-xəyal” (“Xəyalın uçuşu”),”Məclisi-firəng” (“Firəng məclisi”) poemaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fars dilində yazılmış bu poemalar avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Onlar öz məzmununa, bədii strukturuna, dil və üslub xüsusiyyətlərinə görə klassik Şərq ədəbiyyatında geniş yayılmış “Şikayətnamə”ləri, “Ərzi-hal”ları xatırladır. Qüdsi bu poemalarında Varşavadakı həyat tərzini, məşğuliyyətini, mənəvi-əxlaqi düşüncə, axtarış və iztirablarını və nəhayət, Şərq və Qərb dünyası barədə görüşlərini təqdim etmişdir.
Yaradıcılığının ilk illərində onun dünyagörüşü üçün dini sxolastika və mistika səciyyəvi idisə, bu əsərlərinə dini mistikadan çox uzaqlaşır.
A.Bakıxanov “Firəng məclisi” poemasında həyat təcrübəsi çox məhdud olan bir gənc zadəganın günlərini əyan məclislərində, eyş-işrətlə keçirən, sərbəst, mənasız həyat sürən ərli gözəl bir xanıma aşiq olması, onun uğursuz məhəbbət macəraları, keçirdiyi hiss və həyəcanları, mənəvi iztirabları romantik üslubda əks olunub. Poemalarından aydın görünür ki, o, Avropa zadəgan təbəqələrində hökm sürən sevgi, ailə münasibətlərini, əxlaq normalarını bəyənməmişdir. Lakin o, Avropa zadəgan təbəqələrinin məişətini və adət-ənənələrini təsvir edərkən tünd satirik boyalara müraciət etməmişdir. O, belə hesab edirdi ki, hər bir xalqın özünəməxsus həyat tərzi, adət-ənənələri, əxlaq normaları vardır və onlar həmin xalq üçün xoşdur, əzizdir.“Xəyalın uçuşu” poemasında isə şair Rusiyanı səyahət edərək Lehistana (Polşaya) getməsindən və bir neçə ay Varşavada yaşayaraq şəhərin ağıllı, savadlı, mötəbər dövlət nümayəndələri və alimləri ilə tanış olmasından, yüksək zadəgan məclislərində iştirak etməsindən bəhs edir. Polşanın baş hakimi vəzifəsində çalışanPaskeviçi yüksək ləyaqətə malik olan dövlət xadimi kimi tərifləyir, polyak zadəgan xanımlarının gözəlliyinə məftun olduğunu bildirir.
Şair Varşavada maraqlı, mədəni bir mühitə düşməsinə baxmayaraq buradakı həyatından, taleyindən razı deyildir. O, burada mənəvi rahatlıq tapa bilməyib, ağır mənəvi iztirablar keçirir. A.Bakıxanov Varşavada keçirdiyi bu daxili mənəvi təlatümü, ruhi sıxıntıları əsərdə maraqlı bir şəkildə əks etdirmişdir.
Poemada öz doğma diyarının, kəndinin parlaq, əlvan, romantik boyalarla təsvir və tərifini verən şair bu əsərini vətənpərvər misralarla bitirir:
Təmsilləri
“Tülkü və qoyun”, “Qurd və ilbiz”, “Yersiz iftixar” kimi təmsillərin müəllifidir. A.Krılovun “Eşşək və bülbül” təmsilini tərcümə etmişdir.Onun “Tatar nəğməsi” adlı şeiri polyak şairi Lado Zablotski tərəfindən polyak dilinə çevrilmişdir.
Elmi əsərləri
Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan elmi tarixində mühüm rolu olan böyük alimdir.”Qanuni-Qüdsi”, “Əsrarül-mələküt”, “Təhzibül-əxlaq”, “Eynül-mizan”, “Gülüstani-İrəm” kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanmışdır. Abbasqulu ağa Bakıxanovun dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və sair elmlərə aid əsərləri onun ensiklopedik biliyə malik bir alim olduğunu göstərməkdədir.
“Qanuni-Qüdsi” əsəri
Onun birinci elmi əsəri fars dilinin qrammatikasına aid yazdığı “Qanuni-Qüdsi” əsəridir. Əsər [1828]-ci ildə yazılmışdır. Fars dilinin qanunlarını öyrədən bu əsər müəllifin kiçik, lakin dərin məzmunlu girişindən, “Hərflər”(fonetika), “Kəlmələr” (sintaksis) və “Cümlə” (morfologiya) adları altında ayrı-ayrı üç fəsildən ibarətdir. Girişdə müəllif dilin yığcam elmi tərifini verdikdən sonra, bu əsəri nə münasibətlə, nə kimi şəraitdə və hansı prinsiplər əsasında yazdığı haqqında qısa və aydın elmi izahat verir. Həmin girişdən yenə aydın görünür ki, müasir dilçilik elminin tələbləri nöqteyi-nəzərindən çıxış edən alim bu əsərini yazarkən fars dilinin qanunlarını kitablardan deyil, canlı danışıq dilindən öyrənmişdir.
1826-1828-ci il Rusiya – İran müharibələri zamanı o tez-tez İrana gedərək bu dil üzərində müşahidə aparmış və zəngin material toplamışdır. “Qanuni-Qüdsi”də fars dilinin qanunları haqqında çıxardığı hökm və nəticələrini həmin materialdan istifadə edərək, bu dilin təbiətinə uyğun şəkildə vermişdir.
“Qanuni-Qüdsi” əsərini özü rus dilinə (“Краткая грамматика персидского языка”) tərcümə etmişdir.“Kəşfül-Qəraib” əsəri
Coğrafiya elminə aid onun iki əsəri var. Bunlardan biri “Kəşfül-qəraib”, digəri “Ümumi coğrafiya”dır. Hər iki əsər fars dilində yazılmışdır.
İki fəsildən ibarət olan “Kəşfül qəraib” Amerikanın Xristofor Kolumb (1451-1506) tərəfindən kəşf olunmsından və Yer kürəsinin qərb hissəsini təşkil edən bu qitənin vəziyyətindən bəhs edir.
Amerikanın kəşfinə dair olan bu əsəri Abbasqulu ağa Bakıxanov “Məriz” təxəllüslü şair-alim Mirzə Məhərrəm ilə birlikdə fars dilində yazmışdır: Əsər təkcə Amerikanın kəşfi hadisəsi ilə bitmir. Burada Xristofor Kolumbun (1451-1506) başına gələn əhvalatlar, o zamankı Amerika ərazisində yaşayan qəbilələrin ənənə və mərasimlərindən, əxlaq normalarından, coğrafi və iqlim şəraitindən geniş bəhs edilir. Əsər sadə xalq dilində qələmə alındığından maraqla oxunur və tarixi oçerk təsiri bağışlayır.
“Ümumi coğrafiya” – fars dilində yazdığı bu qiymətli əsəri əlimizdə yoxdur. “Gülüstani-İrəm”də verilən məlumatdan aydın olur ki, alim bu əsərində dünyanın təbii və siyasi əhvalından, cəmiyyət quruluşundan, qitə və sərhədlərdən, maddələrin tərkib və vəziyyətindən. bəhs etmişdir.
Yarımçıq qalan “Ümumi coğrafiya” əsəri haqqında müəllif özü belə məlumat verir: “Bu əsər farsca olub, dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin məhsulatından, iqlimlərin hüdüdunu təyin etmək və Yer kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən etməkdən və hər bir ölkənin yaşayış tərzindən bəhs edir”.
Bakıxanovun yaradıcılığı ciddi tədqiq edildikdə aydın oldur ki, müəllif ərəb dilində “Əsrarül-Mələkut”u yazarkən özünün “Ümumi coğrafiya” əsərindən müəyyən qədər istifadə etmişdir.“Əsrarül-mələküt” əsəri
Əsərinin müqəddiməsində həmin əsərin “Ümumi coğrafiya” kitabının “riyazi hissəsindən” götürüldüyü qeyd olunur. Bu əsər ərəb dilində qələmə alınmışdır. Əsərdə müəllif islamın ehkamlarının əksinə olaraq heliosentrik nəzəriyyəyə tərəfdar çıxmışdır. 30-cu illərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov kainatın quruluşu və vəziyyətindən bəhs edən əsərlərlə maraqlanır, qədim yunan və ərəb alimlərinin bu sahədə yazdıqları əsərləri mütaliə edir. Yeni inqilabi kəşfləri ilə məşhur olan Nyuton, Qaliley,Kopernik, Kepler və s. məşhur alimlərin əsərləri ilə tanış olur. Maraqlıdır ki, o bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və özü ilə 1846-cı ildə Türkiyəyə aparmış və Osmanlısultanı Sultan Əbdülməcidə təqdim etmişdir. Əsər 1848-ci ildə Türkiyədə “Əfkarül-cəbarut fi əsrarül-məlakut” adı ilə İstanbulda nəşr olunmuşdur. O bu çapı görə bilməmişdir. Müəllifin qeyd etdiyinə görə əsərin farsca da variantı olmuşdur. Lakin həmin variant əlimizdə yoxdur.
Onun ərəb dilində yazılmış digər elmi əsəri “Eynəl-mizan” adlanır. Əsər məntiq elminə həsr olunub.
Abbasqulu ağa Bakıxanov pedaqoji məsələlərlə bir alim kimi məşğul olmuş, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar olan iki əsər yazmışdır ki, bunlardan biri “Təhzibül-əxlaq”, digəri isə “Kitabi-nəsihət”dir.“Təhzibül-əxlaq” əsəri
1831-ci ildə yazılmışdır və onu Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsas əxlaqi-fəlsəfi əsəri hesab etmək olar. Bu əsərdə o, cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklində şərh edərək, gənclər arasında nəcib əxlaq normalarını, onun gözəl cəhətlərini təbliğ edir. Əsər müqəddimə və xülasədən başqa 12 fəsildən ibarətdir.
Müqəddimədə kitabın yazılma səbəbləri və hikmət qanunları, xülasədə isə bilik əldə etməyin sirləri haqqında danışılır.
Fəsillərin adlarından aydın olur ki, A.Bakıxanov bu əsəri yazarkən klassik Şərq ədəbiyyatında bu səpkidə yazılmış bir çox kitabları araşdırmışdır. O, əsərdə bir əxlaq müəllimi kimi faydalı məsləhət və nəsihətləri ilə oxucunu düz yola dəvət edir, onu əməyə rəğbət, dostluğa sədaqət, böyüklərə hörmət, təvaze və ədalətə çağırır. İnsan qəlbini ləkələyən, onu cəmiyyət içərisində xar edən tənbəllik, riya, paxıllıq, nankorluq, yalançılıq kimi alçaq sifətlərdən çəkindirməyə çalışır və öz fikirlərini elmi surətdə, dərin fəlsəfi izah və sübutlarla möhkəmləndirir, bir çox məsələlərdə dünyəvi əxlaq cəbhəsində duraraq ümumbəşəri əxlaq normalarını təbliğ edir. Əsərdə yeri gəldikcə Şərqin Sənai, Əttar, Rumi, Sədi, Hafiz kimi məşhur şairlərinin şeirlərindən istifadə edir və əxlaq gözəlliyi ifadə olunmuş bu şeir parçaları ilə oxucunun qəlbinə daha çox təsir göstərməyə çalışır.
“Təhzibül-əxlaq” müəllifin pedaqogika və psixoogiyaya aid elmi və nəzəri məsələləri əhatə edən fəlsəfi əsəridir. Əsər fars dilində yazılmış müqəddimə, on iki fəsil və nəticədən ibarətdir. “Təhzibül-əxlaq” əsərinin əsas məqsədi gəncləri pis əməllərdən çəkindirmək, onlarda nəcib və gözəl əxlaqi normaları tərbiyələndirməkdir. Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi, doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara hamilik, insanlarla yaxşı rəftar, düşkün ehtiraslardan özünü saxlamaq, dünya malına tamah salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sevmək, elm və maarifin bayrağını hər şeydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s. bu əsərin irəli sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdəndir.
“Təhzibül-əxlaq” əsərində müqəddimədən sonra gələn “E`tidala riayət”, “Yaxşı işlərin fəziləti”, “Can sağlığının qazanılması”, “Şöhrətin bəyanı” fəsilləri əxlaq nəzəriyyəsi onun insanlığa, vətənə və xalqa olan məhəbbəti, maarifi və demokratik dünyagörüşü ilə bağlıdır. O bu nəzəriyyəsi ilə gənclərdə elə gözəl əxlaqi sifətlər tərbiyə etmək istəyir ki, onlar müasir cəmiyyətin faydalı və xeyirxah üzvləri olsunlar, onlardan xalqa zərə yetişməsin.
Bu əsərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov nəzəriyyə ilə təcrübənin qarşılıqlı əlaqə və münasibətini təyin etməyə çalışır. Elmlə əməlin bir-birindən asılı olduğunu izah edərkən, elmə üstünlük verir. Kainat və ilahiyyat məsələlərinin qısa fəlsəfi şərhindən ibarət olan “Xatimə”də müəllif kainatın maddi bir varlıqdan ibarət olduğunu, əşya və maddənin haldan-hala keçərək dəyişməsini, varlıqda yoxluğun olmamasını təsdiq edir. Burada Abbasqulu ağa Bakıxanovun qədim yunan materialist filosofları Demokrit və Empedoklun əsərləri ilə tanış olduğu aydın hiss olunmaqdadır. Lakin bu materialist dünyagörüşü onda müntəzəm və ardıcıl surətdə axıra qədər davam etmir, idealist dünyagörüşü ona qalib gəlir.
“Təhzibül-əxlaq”dan sonra Abbasqulu ağa Bakıxanovun ikinci pedaqoji əsəri “Nəsayeh”, “Kitabi-nəsihət” və ya “Nəsihətnamə”dir. Bu əsəri “Təhzibi-əxlaq”dan çıxarış da hesab etmək olar. “Kitabi-nəsihət”də 103 nəsihət vardır. Əsər müəllifin kiçik müqəddiməsindən sonra dini nəsihətlərlə başlanır. Dini nəsihətlərdən sonra dövlət başçısına, ata-anaya, böyüklərə itaət və ehtiramın vacibliyinə aid, daha sonra isə həyat və məişət məsələləri ilə əlaqədar olan əxlaqi nəsihətlər verilir. Əxlaqi nəsihətlərin əksəriyyəti “Təhzibül-əxlaq”dakı əxlaqi nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. “Kitabi-nəsihət”in girişində müəllifin əsərinin izlədiyi əsas məqsəddən danışarkən tərbiyə və təlimə dair yazılan kitabların uyğunsuzluğundan, çətin dildə yazılmasından şikayət edir.
Uşaqların əxlaqını yaxşılaşdıran və onlarda nəcib xasiyyətlərin yaranmasını təmin edən belə nəsihətlər bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.“Gülüstani-İrəm” əsəri
Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixinə aid olan “Gülüstani-İrəm” Abbasqulu ağa Bakıxanovun ən böyük elmi əsəridir. Əsər ilk məxəzlər əsasında, müəllifin uzun illər bu sahədə apardığı ciddi tədqiqatın nəticəsində yazılmışdır. Müəllif özü dövlət başçısına və müasirlərinə yazdığı müraciətnamələrində əsər haqqında “mənim uzun illər zəhmətimin məhsuludur” – deyə qeyd edirdi. Müəllif bu əsərini yazarkən bir neçə dəfə arxeoloji tədqiqat işləri aparmış, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, “Avesta”dan, qoca kişilərin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların verdiyi xəbərlərdən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu şərq mənbələrindən, qədim yunan, Roma, Azərbaycan, erməni və rus alimlərinin əsərlərindən istifadə etmişdir.
Bu əsəri də Abbasqulu ağa Bakıxanov müqəddimə ilə başlayır. Müəllif yığcam, lakin dolğun məzmunlu bu müqəddimədə tarixelminə qısa bir tərif verir, onu cəmiyyət və xalq üçün ən faydalı elmlərdən sayır. Tarixə müasir elmin tələbləri nöqteyi-nəzəri ilə yanaşan müəllif bəşəriyyətin keçmiş həyatını təcrübə adlandırır. Hazırkı və gələcək həyatı yaxşı qurmaq üçün, bu təcrübədən istifadə etməyi lazım bilir.
“Gülüstani-İrəm”in müqəddiməsində Azərbaycanın və Dağıstanın qısa coğrafi təsviri, qədim yunan, erməni, ərəb və rus mənbələrinə istinad edilərək bu ölkələrin xalqlarının mənşəyi, dili və dinləri haqqında maraqlı məlumat verilir. Azərbaycan vəDağıstan xalqlarını tarixini Abbasqulu ağa Bakıxanov bu xalqların öz daxili həyatlarına və tarixin ümumi inkişafına görə deyil, mühüm tarixi hadisələrə görə 5 dövrə ayırmış və buna əsasən də əsərini 5 fəslə bölmüşdür:1. İslam dövlətinin zühurundan ərəb qoşunlarının gəlməsinə qədər Şirvan və Dağıstan ölkələrində baş verən qədim hadisələr.
2. Ərəb qoşunlarının Azərbaycana gəlməsindən başlayaraq monqolların istilasına qədər.
3. Monqol istilasından Səfəvilərin zühuruna qədər. Şirvanşahlar sülaləsi və onların səltənətinə aid hadisələr.
4. Səfəvilər dövlətinin zühurundan Nadir şahın vəfatına qədər.
5. Nadir şahın vəfatından “Gülüstan” adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh müahidəsinə qədər.Əsərin birinci fəslində “Tarixi-Təbəri”, “Tarixi-güzidə”, “Nizamüt-təvarix”, “Kitabi-məsalikül-məmalik”, “Xəritətül-əcaib” kimi qədim Şərq mənbələrinə istinadən Nuhun tufanı, onun övladları, Yasəf, Ham və Sam nəsilləri, Yəcuc və Məcuc, skiflər, massagetlər, xəzərlər, Sasani hökmdarlarının Azərbaycandakı hakimiyyəti və s. haqqında yarımelmi, yarıməfsanəvi məlumat verilir. Bu fəsil müqəddiməyə və əsərin sonrakı fəsillərinə nisbətən zəif işləmişdir.
Əsərin ikinci fəsli Azərbaycan və Dağıstan ölkələrinin ərəb işğalçıları tərəfindən istila olunması, ümumiyyətlə, ərəblərin bu ölkələrdəki hakimiyyəti dövrünün tarixinə həsr olunmuşdur. Həmin fəsildə ərəb xəlifələrinin buraya göndərdiyi hakimlər, ərəblərin xəzərlərlə vuruşmaları, xarici işğalçıların istilasına qarşı Babəkin mübarizəsi, onun Bağdadda əziyyətlə öldürülməsi və s. haqqında məlumat vardır. Lakin məşhur Babək üsyanı haqqında verilən məlumat həm müxtəsər, həm də çox ruhsuz və sönükdür. Bu məlumat uzun illər ərəb işğalçılarına qarşı qarşı amasızcasına vuruşan və ərəb xəlifəsinin əmri ilə zülm və işgəncələrlə öldürülən bu cəsur xalq qəhrəmanının fəaliyyəti tarixini qətiyyən işıqlandıra bilmir. Bunun səbəbi müəllifin tarixi hadisələrə xalq azadlıq hərəkatı nöqteyi-nəzərindən yanaşa bilməməsidir.
Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”də məşhur Azərbaycan coğrafiyaşünası Zeynalabdın Şirvaninin “Riyazüs-səyahə” əsərinə əsaslanaraq, Azərbaycansözünü Babəkin adı ilə əlaqələndirir. Üçüncü fəsil hülakülərin və teymurilərin hakimiyyəti dövrünü işıqlandırır və Şirvanşahların səltənət və nəsibinə dair tarixi məlumat verir. Bu fəsildə Ağqoyunlular və Qaraqoyunluların mənşəyi və məşhur alim Xacə Nəsirəddin Tusi haqqında da məlumat vardır. Əsərin ən böyük bir hissəsini təşkil edən dördüncü fəsil Səfəvi padşahlarının və onların süqutundan sonra taxtına oturan Nair şah Əfşarın hakimiyyəti tarixinə həsr olunur.
“Fütuhati-Əmini”, “Tarixi-aləm-arayi-Abbasi”, qolikovun “Böyük Pyotrun fəaliyyəti”, Ustryalovun “I Pyotrun səltənət tarixi” və s. rus, fars və osmanlı mənbələrindən istifadə edilərək, fəsildə I Şah İsmayıl, I Şah Abbas və Nadir şahın hərbi səfərləri, Rusiya və Türkiyə qoşunlarının Dağıstan və Azərbaycan ölkələrinə hücumları,Sultan Səlim Yavuzun qoşunları ilə I Şah İsmayılın qoşunları arasında Təbrizin yaxınlığında gedən məşhur “Çaldıran” döyüşü, bəhs olunan dövrdə yerli əmir və hakimlərin fəaliyyəti haqqında zəngin məlumat toplanılmışdır.
“Gülüstani-İrəm”in beşinci və son fəsli Nadir şahın ölümündən (1747) ta 1813-cü ildə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan “Gülüstan” sülh müqaviləsinə qədər 60 ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Beşinci fəsil “Gülüstani-İrəm”in ən orijinal hissəsidir. Xanlıqlar dövrünün işıqlandırılması nöqtəyi-nəzərindən beşinci fəslin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. “Gülüstani-İrəm” “Nəticə” adı ilə gedən sonluqla bitir. Lakin bu “Nəticə” əsərdə verilən məlumatın yekunu və ya xülasəsindən ibarət deyildir. Bu əsərdə sadəcə bir əlavədir. əlavədə Azərbaycanın məşhur alimi, yazıçı və şairləri haqqında qısa məlumat verilir.
Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmiş bu əsər sonrakı dövrdə yaşayan tarixçilərimizin stolüstü kitablarından olub, əsasən islamın meydana gəlməsindən tutmuş1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan sülh müahidənaməsinə qədərki dövrdə xalqımızın tarixini tədqiq və təhlil etmək işində mühüm mənbələrdən biridir.O bu əsəri Lado Zablotski ilə birlikdə rus dilinə tərcümə etmişdir.Abbasqulu ağa Bakıxanov kitabşünas kimi
A.Bakıxanov dövrünün ən yaxşı bibliofillərindən idi. Onun zəngin kitabxanası olmuşdur. XIX əsrin 40-cı illərində bir neçə gün A.Bakıxanovun qonağı olmuş prof. İ.Berezin onun çap kitablarından və əlyazmalarından ibarət kitabxanası ilə tanış olmuş və özünün “Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət” əsərində həmin kitabların siyahısını vermişdir. 270 nüsxədən ibarət qiymətli əlyazmalarını əhatə edən bu kitabxanada Ənvəri, Cami, Savəci, Dövlətşah Səmərqəndi və başqa Şərq klassikləri ilə birlikdə Nizami, Saib Təbrizi, İsgəndər bəy Münşi kimi azərbaycanlı müəlliflərin də əsərləri olmuşdur.
iran-Rusiya müharibələri zamanı A.Bakıxanov İranda diplomatik xidmətdə olmuş, 1828-ci ildə Ərdəbildə məşhur Şeyx Səfi kitabxanasında tədqiqat aparmışdı. Bu kitabxana sonralar məşhur “Ağıldan bəla” komediyasının müəllifi A.S.Qriboyedovun “təşəbbüsü” ilə Tiflisə köçürülmüş, burada Bakıxanov onunla birlikdə həmin əlyazmalar üzərində böyük iş aparmış və onların kataloqunu tərtib etmişdi. Tədqiqatçılar A.Bakıxanovun Axalsix kitabxanasının əlyazmaları üzərində işlədiyini yazırlar. Ədibin bu qiymətli elmi işi o zaman “Tiflisskiye vedomosti”də işıqlandırılmışdı.Bakıxanov əsərləri
Böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Abbasqulu ağa Bakıxanovun (1794-1846) çoxsaylı əsərlərindən biri də uşaqlara və yeniyetmələrə müraciətlə yazdığı “Nəsihətlər”idir. “Nəsihətnamə” və “Kitabi-nəsihət” adı ilə də tanınan bu kiçik həcmli əsər hicri 1252-ci (1836-cı) ildə müəllifin məşhur “Təhzibi-əxlaq” kitabının xülasəsi kimi qələmə alınmışdır. Əsərin eyni zamanda həm fars, həm də Azərbaycan dillərində yazıldığı bildirilsə də, farsca variant daha geniş yayılmış və sonradan müxtəlif şəxslər tərəfindən dilimizə çevrilmişdir. Məsələn, mərhum Məmmədağa Sultanovun yazdığına görə, “Nəsihətlər” “1907-ci ildə qubalı Məşədi Əbülqasim adlı bir şəxsin xahişilə həmyerlisi Seyid Rza Mir Hüseyn oğlu tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. F.Köçərli və başqa alimlərimiz tərəfindən “Nəsihətnamə” adı ilə çap edilən parçalar çox ehtimal bu tərcümədən alınmışdır” (A.Bakıxanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1984, səh.8). Lakin M.Sultanov bu tərcümənin “dilinin ağır və təhriflərlə dolu olduğunu” nəzərə alıb özü əsəri farscadan tərcümə etmiş və həmin tərcümə qeyd olunan “Seçilmiş əsərlər”də, eləcə də ayrıca kitabça şəklində (Bakı, 1982) nəşr olunmuşdur. Amma hər iki nəşrdə “Nəsihətlər”in beşdə biri – əsasən dini məzmunlu nəsihətlər – ixtisar olunmuş, beləliklə, 102 (yaxud 103) nəsihətdən 83-ü verilmişdir.
AMEA Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin fondundakı əlyazmalar içərisində 2580 saylı inventar kimi A.Bakıxanov “Nəsihətlər”inin tərcüməsi saxlanmaqdadır. 17.5 x 22 sm ölçülü dəftərin 11 vərəqində şikəstə elementlərini ehtiva edən nəstəliq xətti ilə yazılmış əlyazmanın yalnız birinci vərəqi azca zədələnib. Mətn qara mürəkkəblə yazılmış, üzərində isə qırmızı mürəkkəblə redaktə işi aparılmışdır.
Naməlum redaktor mətni müasir ədəbi dilimizin normalarına uyğunlaşdırmağa çalışmış və tərcüməni xeyli sərbəstləşdirmişdir. Mütərcim isə bir çox hallarda dilimizin qrammatik normalarını pozmuş, lakin orijinala maksimum sadiq qalmış, müəllifin nəinki fikirlərini, hətta ifadələrini də dəqiq səsləndirməyə müvəffəq olmuşdur. Biz təbii ki, mətnin tərcüməçi variantını – redaktə düzəlişlərini nəzərə almadan – nəşrə hazırladıq.
Təəssüf ki, mütərcimin şəxsiyyəti barədə qəti söz söyləmək bizim üçün çətindir. Əlyazmanın sonunda fars dilində belə bir cümlə var: “Əz tərəfe-Kərbəlayi Əlövsət Babayev qələmi kərd” (“Kərbəlayı Əlövsət Babayev tərəfindən yazıldı”). Belə ifadə (özü də qüsurlu!) tərzi adı çəkilən adamın mütərcim deyil, mətni köçürən şəxs olduğunu düşünməyə əsas verir.
Tərcümənin XX əsrin əvvəllərində edildiyini kifayət qədər əminliklə söyləmək olar. Bəlkə bu, mərhum M.Sultanovun haqqında danışdığı tərcümədir? Hər halda biz onu Firudin bəy Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabının birinci cildində verilmiş parçalarla (Bakı, 1978, səh.304-306) tutuşdurduq. İki mətn arasında böyük yaxınlıq, bəzi nəsihətlərdə isə eyniyyət müşahidə olunmaqla ilə bərabər, xeyli fərqlər də aşkara çıxdı. Odur ki, biz qəti bir söz deməyə çətinlik çəkirik. Əgər bu, doğrudan da, M.Sultanovun haqqında söz açdığı tərcümədirsə, onun “təhriflərlə dolu olması” fikri ilə heç cür razılaşa bilmərik.
Hər halda biz sözü gedən tərcüməni transliterasiya edib tərcümə tariximizin bir abidəsi kimi çapa hazırladıq. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Abbasqulu ağanın nəsihətləri ilk dəfə tam şəkildə oxuculara təqdim olunur.Məsiağa Məhəmmədi
“KİTABİ-NƏSİHƏT”İ-ABBASQULU XAN BAKUYİ QÜDSI
Fars dilindən türk dilinə tərcümə olundu
[Həmd olsun nemətləri Bağışlayana və ehtiyacları Ödəyənə! Və salam olsun gözəl əxlaqi xüsusiyyətləri tamamlamaq üçün Göndərilənə və onun səmimi və etibarlı yardımçılarına!]1
Amma sonra: Belə deyir günahlarına və acizliyinə iqrar edici bəndə Abbasqulu ikiminci Mirzə Məhəmməd xanın [oğlu] Bakuyi – Allah onların hər ikisinə cənnət ilə nicat versün! Hərçənd uşaqlara təlim olmaqdan ötrü axtardım, aralıqda bir nüsxə görmədim ki, ləfzdə və mənada asan olub onların xülqlərinin [. ]2 eyləsün. Danışılmış və yazılmış nüsxələrin bəzisi ibarətdə və mənada bir növ qarışıqdır ki, çox təlim edənlər özləri onları anlamıyorlar və bir parəsində dəxi mətləblər elə uzun və pərişandur ki, oni zəbt etmək və anlamaq müşkül görünüyor. Bu səbəbdən bu sözün mənasından ki, “uşaqlıqdan elm ögrənmək daşda nəqş kimidir”, qəflət vaqe olur. Xülqlərin gögçəkligini uşaqlıqda hamı vəqtdən artuq təlim vermək lazımdır. Sonradan pis olan xasiyyətlər adət və bərqərarlıq səbəbilə təbiətdə qərar dutsa, elm və ədəb insanə müşkül əsər eylər. Pəs buna görə tarixi-islamiyyənin min iki yüz əlli ikiminci ilində bir müxtəsər kitab ki, ibarətdə və mənada asan və aşkar və “Nəsihət” ilə adlanmış olsun, təlif etdim. Minnətləri bağışlayan Allahın mərhəmətindən ümid dutaram ki, onun faidəsi uşaqlara artıqraq olsun.
Uşaqlara xitabdır: Mənim əzizim, sən insansan! Allah-təala insanı aləmdə hamı şeydən yaxşıraq yaradubdur. Görmüyorsan ki, heyvanlar o güc ilə və böyüklük ilə insanın əlində giriftardırlar. Bu ancaq işlərin tərzini bilmək səbəbindəndir. Bu insan taifəsinin arasında dəxi hər kəs iş bilən və yaxşı işlidir, həmişə hörmətli olur. Pəs yaxşı işligin və iş bilməyin tərzini ögrənmək gərək. O adamlarun ki, yaxşı-yamanı təhqiq və təcrübə ilə məlum edüblər, onların sözləri bizdən ötri nəsihətdür.1. Aləm bu əsas və nizam ilə olmaz ki, sahibsiz olsun. Pəs bir Allah vardur ki, hamını yaradubdur, gərəkdir oni bilmək.
2. Bir surətdə ki, ata-ana öz fərzəndlərini özlərinin ixtiyarına buraxmaz və hər birini bir işə həvalə eylər, pəs necə olur ki, Allah-təala bizə bir təklif eyləməsün.
3. Çün biz Allahı görə bilmənük, pəs bir kimsənə gərəkdür ki, Allahın təklifini və sözünü ki, mələklərin vasitəsilə ona yetişmiş olsun, o da bizə yetirsün. Biz belə adəmə “Peyğəmbər” deyirük.
4. Peyğəmbərlər çox olublar, hamısı haqdular. Çün hər bir iş bir vəqtdə münasib olur, imdi bizim peyğəmbərlərimiz Həzrət Məhəmməd Abdullah oğlunun şəriətini sair peyğəmbərlərün şəriətlərindən yaxşıraq buyurubdur və ona tabe olmağı bizə əmr eyləyibdür.
5. Allah-təalanın təklifi və fərmanı ki, peyğəmbər bizə buyurubdur, Qurandır ki, başdan-ayağa Allahın sözüdür. Heç kəs onda dəxl və təsərrüf edə bilməz, ondan ötri ki, insanın sözi Allahın sözinə oxşamaz.
6. Peyğəmbərin ev əhlindən olan imamlara tabe olmaq və məhəbbət eyləmək hər kəsə vacibdür, çünki onun əməlinin varisidürlər və Həzrət Mehdi ki, zəmanənin axırında gəlüb şəriətin hökmlərini tamam yer yüzinə cari edəcəkdür, onlardandur.
7. Çün Allah-təala bizə təklif eyləyübdür, hər kəs o təklifə əməl eyləsə, Allah-təala ona bu dünyada nemət və kəramət verür və qiyamətdə behiştə aparur və o kəs ki, əməl eyləməyə, dünyada zəlil və biabur olur və qiyamətdə cəhənnəmə gedər.
8. Qiyamət bir gündür ki, Allah-təala hamı xəlayiqi bir yerdə dirlətüb onların əməllərinin hesabını istər: yaxşı işlüləri behiştə göndərər ki, həmişə orada rəngin olan bağlarda və yürək istəyən imarətlərdə hesabsız nemətlərdən feyzmənd olurlar.
9. Yaman işlüləri cəhənnəmə aparar ki, neçə min il orada tünd odda yanarlar, əjdəhalar, əqrəblər onların bədənlərinin ətlərini para-para edərlər.
10. Allahın təkliflərindən birisi beş vəqt namazdur ki, Allahı yad etməkdən ötri qılmaq gərək.
11. Ramazan ayının hamısını sübhin tüluindən axşamacan oruc dutmaq gərək, ta acların halından xəbərdar olasan və ona rəhm eyləyəsən.
12. Vacibdür ki, mal sahibləri zəkat, xüms və sədəqələr füqəralərə versünlər ki, onlarun dirilmək mayəsi və onlarun canlarının və mallarının səlamətliginə səbəb olsun.
13. Öz ata-ananı Allahdan, peyğəmbərdən və imamlardan sonra hamı kəsdən əzizraq say və hər nə ki buyursalar, əməl elə və heç vəchlə onları incitmə. Allah-təala razı degil o kəsdən ki, atası və anası ondan narazı ola və həm böyük qardaşına, əminə və dayına itaət eylə.
14. O kimsənələr ki, mərtəbədə, ya elmdə, ya sinnində səndən böyükraqdırlar, onları hörmətli dut, ta o kimsənələr ki, səndən əksükdürlər, səni hörmətli dutsunlar.
15. Din alimlərini böyük dut; peyğəmbər və imam bizim aramızda hazır degillər və biz şəriətin hökümlərini bilməkdə [din alimlərinə] möhtacuq.
16. Padşahların və əmirlərin itaətin vacib bil; əgər onlar olmasalar, xəlayiq bir-birinin malına və namusuna qəsd edərlər və mülkiyyə işlər nizam qəbul eyləməz.
17. Hər vilayətdə ki, olasan, o vilayətin mülkiyyə olan zabitəsinə müxalif bir əməl eyləmə ki, əzab və üqubətə giriftar olmayasan.
18. Bir iş və bir söz ki, dünya və axirət faidəsi onda olmaya, eləmə və demə ki, sənə zərər yetişür.
19. Əgər bir adamı bədbəxt və biçarə görəsən, ona gülmə ki, Allah-təala qüdrətlüdür səni də onun tək eyləsün.
20. Hər kəsə yetişsən, salam ver və əgər sənə söz desə, ədəb və hörmət ilə cavab ver, ta hamı kəs səni dost dutsun.
21. Elə kimsənələr ilə yoldaşlıq elə ki, böyüklər onlara yaxşı desünlər; əclaf və hərzəgu adamlardan qıraq ol, ta sən dəxi onlar kimi olmayasan.
22. Çün bir adamı möhtac gördün, hər nə qədər mümkün olsa, ona kömək eyləməkdə müzayiqə eləmə, ta özgələr dəxi ehtiyac vəqtində sənə kömək eyləsünlər.
23. Heç kəsin yamanlığını bir kəsin yanında demə ki, əgər dostdur, sənin həqqində bədgüman olur; əgər düşməndir, o kəsə yetirür.
24. Yalan deməkdən özünü saxla, çün bir kimsənə bu xasiyyəti səndə bilsə, sənin doğru sözüvə dəxi bavər eyləməz.
25. Bir kimsənə ki, özgənin eybini gəlüb sənə desə, ondan uzaq ol ki, sənin də eybini özgələrə deyər.
26. Dostluqda bir adam ilə elə olma ki, əgər bir gün o səninlə düşmən olsa, səni aciz eyləsün; düşmənlikdə dəxi o qədər yamanlıq eyləmə ki, əgər bir gün dost olasa, ondan şərm edəsən.
27. Qəzəb vəqtində insanın halı pərişan olur, özüni o halda hamı şeydən qırağa dut. Bir işi ki, eyləmək gərək, qəzəbün sakit olandan sonra eylə.
28. Hər iş ki, sənün boynunda degil, əbəs yerə onda çalışma, neçün ki, ondan faidə tapmazsan və öz işündən dəxi dala qalarsan.
29. Bekarlıqdan qorx ki, hamı eyblərdən bədtərdür. Hiç zad aləmdə bekar degil.
30. Hamı şeyi Allah-təala öz aləminin nizamından ötri səbəbli yaradubdur ki, birisi o birisiz qaim olmaz. Sən də onlardan birisən. Əgər bekar otursan, daş və palçıq səndən yaxşıraq olurlar ki, imarət işinə gəlürlər.
31. Elm və kamal hasil etməgi hamı zaddan əzizraq say, ondan ötri ki, hamı zad onların səbəbilə müyəssər olur.
32. Yaxşılıq bir kəsin həqqində eyləmə ki, özgələrə yamanlıq eyləmək səyində ola. Yaxşılıq eyləmək yamanların həqqində – yamanlıq eyləməkdür yaxşıların barəsində.
33. Məhz hər sözü eşitmək ilə bavər eyləmə. Ehtimal var ki, onu deyənin bir qərəzi olsun və ya onun həqiqətini özü anlamayubdur. Pəs o sözü özgə yerlərdən də təhqiq elə.
34. Çox olur ki, biz bir işin necəligində xatircəmlik bəhəm edirik, sonra məlum olur ki, işin surəti özgə növilə olubdur.
35. Şuxluğu və zərafəti özünə adət eyləmə, ondan ötri ki, nəzərlərdə xəfif görünərsən; rişxənd səbəbilə özgələr səndən incinürlər, ehtimal var ki, yamanlığa dəxi qəsd eyləsünlər.
36. Mübahisədə əgər bir kimsənəyə qalib oldun, elə eyləmə ki, onun nadanlığı hazırda olanlara məlum olsun, ta bu səbəbdən sənin ədavətin onun yürəgində məqam dutub intiqam almaqdan ötri fürsət vəqti gözləməsün.
37. Danışıq vəqtində göftügu fürsətini özgələrə ver, ehtimal vardur ki, hiyləkar şəxs səhv edib müddəanın həqiqətin bəyan eyləsün; əgər sən çox danışsan, xəta və nöqsan sənin tərəfindən olur.
38. Salamatlıq haldadır, nə mərtəbədə və malda. Çox olur ki, fəqir bir parça çörəgi dincliklə yesün və sahibşövkət adam işlərin məğşuşluğu səbəbindən təşvişdə və qüssədə olsun.
39. Çün bir müsibətə giriftar oldun, səbr və təvəkkül eylə. Tələf olmuşu heyf yemək dala qaytarmaz, ehtimal vardur ki, iztiraba düşmək səbəbindən gələcək tədbirdən dəxi qafil olasan.
40. Öz müsibətüvi xalqin yanında izhar eləmə ki, əgər düşməndirlər, onların tən etməginə səbəb və qüvvətlərinin artuq olmağına bais olacaqdur və əgər biganədürlər, onların nəzərlərində həqir olmuş olursan və əgər dostdurlar, onların qəmgin olmağına və sənin müsibətinin tazəliginə bais olur.
41. Pis olan xislətlərin çoxu təmənnanın əksinə nəticə verür. Xəsis adam məaşın tənglik qorxusundan məşəqqətdə keçirür. Mütəkəbbir adam xəlqin nəzərində zəlil və biabur olur. Xudnəma, yəni özüni xəlqə göstərən ki, ar-namusdan qorxar, aləti-məzhəkə olur. Qəzəb sahibi özgənün günahından ötri özünə əzab eylər.
42. Paxıllıq – qabiliyətin olmamağındandır. O kimsənə ki, öz hünərinə etimadı var, çalışur ki, özgələrdən artuq ələ gətürsün, amma hünərsiz adam çün tərəqqi eyləməgə qüdrəti yoxdur, özgənin tənəzzülin axdarur ki, onilə bərabər olsun.
43. Heç bir od paxıllıqdan yandırıcıraq yoxdur. Onun sahibi hərgiz fərağət nədir bilməz, ondan ötri ki, özinin qəmi və özgənin şadlığı hər ikisi onun üçün müsibət olur.
44. Həris adam həmişə qəmdədir; nə qədər ki, varıdır, güman eyləyür azdır.
45. Düşmənin mehribanlığına və təarüfünə etimad eyləmə; ehtimal var ki, səni aldadur və ya əgər zəifdir, fürsət vəqtinə intizarı var.
46. Bir kəsin təhsin və xoş əmr etməgini öz qabiliyyətüvə həml eyləmə, bəlkə bir mətləbi var və bunları öz müddəasının yüzinə pərdə çəkür.
47. Hər mənsəbdə ki, varsan, öz qədrinin əndazəsin nə əksük dut və nə yuxarı hesab elə.
48. Xəlq üçün tez sənin əhvalından xəbərdarluq olmasun. Həmin dil səbəbilə yaxşını yamana həml edərlər. Pəs öz dilüvi saxla o zaddan ki, deməli degildir.
49. Hər bir işi əqlin zabitəsinə müvafiq əmələ gətir, belə ki, bəxtin onun əncamında kömək eyləməsə, bari iş bilmək adı səndən ötri qalar.
50. O şeyi ki, bilməyürsən, izhar eləmə və həm o şeyi ki, bilürsən, çox etimad eləmə; ondan ötri ki, bizim elmimiz çox azdur və əqlimiz xeyli müşəvvəşdir.
51. Hər kəs təarüflü və şirin dillidir, onun dostları çox olar.
52. Xoşbəxt o kimsənədür ki, onun dostları vardır. Ondan yaxşı nə zad var ki, dost sənin müsibətündə sənə şərik ola və sənin qüsurunu sənə göstərə və ehtiyac vəqtində sənə kömək eyləyə.
53. Bir kimsənə ki, dünya malının çox qeydində ola, dostluğa yaramaz, ondan ötrü ki, öz xeyri üçün özgənin zərərinə çalışacaqdur.
54. İşlərdə özündən bilici adamlara məşvərət eylə; yalquz əql eyləyə bilməz ki, hər işin səlahın bilsün.
55. Sözün qiymətin deyənin halından qiyas eyləmə; gah olur ki, nadan adam bir söz deyər ki, ağıllı adam ona heyran qalar, və ağıllı adam elə iş eylər ki, nafəhm adam oni eyləməz.
56. Yaxşılıq səbəbilə azad kişini özünə qul edərsən, əziyyət vasitəsilə qullar səndən qaçarlar.
57. Çox yeməkdən özüni saxla ki, bədənin səhhətinə və əqlin salamatlığına zərəri vardır.
58. O şeyi ki, yürəgün istəyür eləmə, o şeyi ki, əqlin xahiş edür əmələ gətür; ondan ötri ki, yaxşı-yamana əql təmyiz verür.
59. Heç bir dövlət elmdən yaxşıraq degildir, neçün ki, həmişə səninlə vardur, bir kimsənə eyləyə bilməz oni sənin əlündən alsun.
60. Çün istəyürsən bir adama nəsihət edəsən və ya onun işinin səlahın deyəsən, xəlvətdə de ki, xəlq arasında qəbul eyləməz və həm yürəgi incimiş olur.
61. Hər qism vədə eylədün ona vəfa eyləməkdə çalış, ta özgə vəqtdə dəxi əgər vədə eyliyəsən, ona bavər eyləsünlər.
62. Nə qədər mümkündür, özgəsi sənə bir şey verəndə qəbul eyləmə, çünki sən onun nəzərində zəlil olursan və o sənin nəzəründə böyük görünür.
63. Bir işi ki, bu gün qadirsən eyləməgə, sabaha qoyma. Ehtimal var ki, sabah onu eyləyə bilməyəsən.
64. Pakdamənlig, yəni təmiz xasiyyətligi özüvə adət eylə. Hər kəs ki, fəsad işlərə mürtəkib olsa, onun dini və həyası gedər və xəlq arasında tez rüsva olar.
65. Əgər bir eyb və pislik bir kimsədən görəsən, onu gizlətməyə çalış ki, Allah-təala sənin də eyblərüvi örtər.
66. Nə qədər ki, yaxşıluq ehtimalı var, xəlqləri yamanlığa həml eləmə, bəlkə o, yaxşı işdir, sən onun məsləhətin bilməyürsən.
67. İnsanın şərafəti həsəb iləndür, nəsəb ilən degül; belə ki, qabiliyyətlü övlad nəsəbin şərafətindən biehtiyacdur, amma naxələf övlad dudmanı zaye edəndür.
68. O şeyi ki, özüvə görə yaman sayursan, özgənin həqqində rəva tutma, ta onun cəzası özgədən sənə qayıtmasun.
69. Çün hər əməlin cəzasını hamı dinlərün əhli, hətta bütpərəstlər dəxi həqqü yəqin bilürlər, pəs yaxşıdan və yamandan hər nə ki, özgəyə eyləyürsən, özüvə eyləyürsən.
70. Hər sözü ki, deyürsən və ya hər işi ki, eyləyürsən, xatircəm olma ki, xəlvətdəyəm, bir kimsənə bilməz. Çox olur ki, bilsünlər, necə ki, hər yaman işlü adam bu gümanı eylər, tez rüsva olar.
71. Heç kəsin zərərinə razı olma, sövdədə pakhesab ol, əmanətə xəyanət eyləmə, ta ki, Allah-təalanın qəzəb olmuşi və xəlayiqin mərdudi olmayasan.
72. Öz qohum-əqraban ilə və onlara təəllüq olan kəslər ilə müraat eyləmək və kömək etmək səyində ol, ta onlar dəxi sənə mehriban olsunlar.
73. Öz qonşuların və həmşəhr adamların ilə yaxşılıqla sülük eylə, ta onlar dəxi sənün ilə həmin işvədə müraat eyləsünlər; sən bir nəfərsən, onlar çoxdurlar – bir nəfərin ehtiyacı çoxa aşkardır.
74. Bədməzac adamlardan və bədməzaclıqdan həzər eylə ki, hamı yaxşı xasiyyətləri zaye edər; bədməzac adam öz təbiətindən azardadır, ta ki, xəlqə nə yetişür.
75. Yaxşıluq bir kəsin həqqində ki, elədün, aşkarda və ya kinayə ilə ona minnət qoyma ki, bu səbəb ilə sənin yaxşıluğun zaye olub xoşnudluğun əvəzinə küdurət həsilə gəlür.
76. Aqil adam odur ki, öz eybini özgələrin eybindən artuq görə və öz hünərin əksük saya.
77. Bir kimsənə ki, sənə pislük eyləyə, səbr qıl və mülayimlig ilə özündən dəf eylə; elə ki, yamanluqdan qeyri çarə olmasa, onun şərrin dəf edən qədəri caiz bil, artuq eləmə.
78. Ta mümkün olduqca dostluğun tələbində ol, neçün ki, düşmənligün peşmanluqdan qeyri bir faidəsi yoxdur.
79. Heç düşməni həqir sayma; ehtimal var ki, onun dostları olsun, ya əlaqəsi o kəslər ilə olsun ki, sahibi-qüvvət olalar və ona kömək eyləmək məqamına gələlər.
80. Bir kəsin ədavətinə yürəgündə yer vermə ki, sənin dinivin və yürəgivin rahatlığın bərhəm edər.
81. Çün bir yamanlıq öz həqqündə özgələrdən eşitsən, tez o kimsənənin özünə izhar eləmə; gah olur ki, o sözün doğri və xilaf olmağı onun ətvarından və göftarının səyağından məlum olur.
82. Bir malı ki, Allah sənə veribdür, dünya və axirət mənfəətlərində sərf eyləməkdən ötridir. O kimsənə ki, bəxillig edür, guya özünü maldan məhrum dutur, neçün ki, tez tələfə gedər və ya varis aparar.
83. Malı sərf eyləməgdə xəbərdar olmaq gərək ki, israfa gedməsün və öz məqamının qeyrisində sərf etməgin səbəbilə bir məsləhət ki, nəzərdə vardur, fövt olmasun.
84. Yaman işi ki, eyləyürsən, onun faidəsi səndən ötri qalmaz, amma onun günahı və bədnamlığı sənə baqi qalar.
85. Yaxşı əməldən iki dəfə ləzzət apararsan: birisi o işi edən vəqtdə və birisi də o zaman ki, onun cəzası sənə yetişür.
86. Çün hamı zad üçün aləmdə zail olmaq ehtimalı vardur, özüvi heç zada bağlama ki, əgər bir gün zaval tapsa, sənin zindəganluğun müşkül olur.
87. Öz ömrüvi bir elə işdə tələf eyləmə ki, axırında o işi tərk eyləmək sənə lazım gələ.
88. İşlərinin tədbirində və əmələ gətürməgində təcil et, neçünki, işlərinin məsləhətini bilmək üçün vüsəti-vəqt lazımdur, onu əmələ gətürməgindən ötri fürsət qənimətdür.
89. Fəqirlikdən və bədbəxtlikdən şikayət eyləmə ki, səndən fəqir və biçarəraq aləmdə çox vardur; onlar şadluq edərdilər əgər sənin halında olsaydılar.
90. Allah-təala aləmi məsləhət və nizamə müvafiq yaradubdur. Pəs hamı xəlayiq ola bilməz ki, bərabər olsunlar. Necə ki, bir bədənin özündə o zad ki, gözdən tələb olmuşdur, qulaqdan gəlməz; o zad ki, ağız eylər, əl eyləyə bilməz – hər birisini bir surət ilə xəlq edibdür.
91. İnsanın hər birisinin necə ki, surətdə və səsdə təfavütləri vardur, habelə elmdə və xülqdə təfavütləri vardur. Çün xudavəndi-aləmi həkim bilirüg və irad eyləmək yeri yoxdur ki, neçün filankəsi belə eyləyübdür və filankəsə o qədər veribdür.
92. Çün bir iş ki, sənin mətlubunca surət bağlamaya, dürüst mülahizə eylə: aya, sən onun səbəbi olmamısan?! Çox olur ki, biz işləri əql zabitəsinə müvafiq əmələ gətirmirük, ondan sonra şikayət özgələrdən eyləyirük. Hamıdan bədtərdür, Allahı xeyrə mane güman edüb deyirük ki, Allah vermədi.
93. Ədaləti gözləmək hər halda vacibdür: necə ki, israf, habelə bəxl məzmumdur, əgərçi helm xislətlərin gögçəkraqıdur, amma qəzəb dəxi öz yerində gərək olur. Pəs aqil kişi odur ki, həmişə miyanərövlığı özünə adət eyləsün.
94. Bir günahkarı bir əzabdan xilas etməkdə ki, həqqində tənbeh olmağa layiqdir, çalışma; ondan ötrü ki, özgələr dəxi günah işlərə mürtəkib olmağa cürət bəhəm edərlər və biçarələrə əziyyət edərlər.
95. Bir günahsız adamı bir müsibətə giriftar görsən, hər təriq ilə ki, eyləyə bilərsən, onu qurtarmaqda və kömək eyləməkdə səy qıl, ta ki, Allah-təala özgələri müsibətdə sənə kömək vasitəsi eyləsün.
96. Bədbəxt o kimsənədür ki, bir kəsin həqqində yaxşıluq fürsəti vardur, eyləməyür, ba vücudiki, insan üçün ondan sonra şükr eyləmək vacibdir ki, özü kimi kimsənəyə vəliünnemət olubdur.
97. Əməlsiz və istihqaqsız Allahdan nemət ümidi dutmaq əbəsdür, ondan ötri ki, qeyri-müstəhəqqə əta eyləmək olmaz.
98. Hər iş ki, varundur, özün əncamına mübaşir ol, ya mütəvəccih; ondan ötrü ki, heç kəs sənin xeyrüvi öz xeyrindən artuq axdarmaz. Bundan qəti-nəzər, çün səliqələr müxtəlifdür, müşküldür ki, bir kimsənə bir işi hər cəhətdən sənin rəyüvə müvafiq əmələ gətürsün.
99. Külli işlərdə kömək olmasa, çarə yoxdur, ondan ötri ki, bir nəfərün mübaşir olmağı hamı işlərə mümkün degil, bəlkə bir cüzi işlərə məşğul olmağun səbəbilə böyük işlərdən dəxi qafil qalursan. Pəs lazumdur ki, hər bir işi bir adama tapşurub özün mücməl təriqilə mütəvəccih olasan.
100. İşlərdə mübaşir olmağı öz qüvvətün və qabiliyyətün qədər eylə, nəfsin xahiş edən qədər eyləmə. Gah olur ki, çox istəməkdə azdan qalırsan.
101. Yaxşıluğu hər kəsin halına münasib eylə. Gah olur ki, cüzi zad bir kəsin təbinə böyük zaddan qəbulraq düşsün.
102. Əgərçi bizim üçün işlərdə ixtiyar vardur, amma Allahın qəzası olmasa, bir iş eyləyə bilmənük. Pəs lazımdur ki, öz işimizün tədbirin dürüst edüb ona əncam vermək dövlətin xudavəndi-aləmdən sual edək.1. Bu parça orijinalda ərəbcədir və tərcümədə də olduğu kimi saxlandığından, bizim tərəfimizdən dilimizə çevrilmişdir.
2. Əlyazmada oxunmur.ləfz – söz, ifadə
xülq – xasiyyət, xarakter
ibarət – ifadə
pərişan – dağınıq, rabitəsiz
təlif etmək – yazmaq
təhqiq – araşdırma, tədqiq
fərzənd – övlad
təklif – vəzifə
təsərrüf – müdaxilə
cari etmək – yaymaq
sübhin tülui – səhərin açılması
hərzəgu – boşboğaz
müzayiqə etmək – əsirgəmək
bavər etmək – inanmaq
şərm etmək – utanmaq
imarət – tikinti
xəfif – yüngül
göftügu – danışıq
məğşuş – qarışıq
tənglik – burada: yoxsulluq
fərağət – rahatlıq
təarüf – zahiri mehribanlıq, nəzakət
təhsin – tərif
həml etmək – burada: aid etmək
müşəvvəş – dağınıq, pərişan
səlah – məsləhət, xeyir
həsəb – ləyaqət, qabiliyyət
nəsəb – nəsil, nəcabət
dudman – ocaq, nəsil
mərdud – rədd edilmiş
təəllüq – bağlılıq
müraat – yola getmək
məzac – xasiyyət
azar – əzab, əziyyət, incimə
bərhəm etmək – alt-üst etmək, qarışdırmaq
ətvar – davranış
göftar – danışıq
bəxil – xəsis
cəza – mükafat, əvəz
həkim – hikmət sahibi
mətlub – istək
surət bağlamaq – həyata keçmək
miyanəröv – orta həddi gözləyən, mötədil
mürtəkib olmaq – törətmək
bəhəm etmək – əldə etmək, qazanmaq
təriq – yol
ba vücudiki – halbuki, baxmayaraq ki
vəliünnemət – xeyirxah, hami
istihqaq – haqqı çatma
müstəhəqq – haqqı çatan
mübaşir – başlayan, girişən
mütəvəccih – diqqətli, diqqət yetirən
mücməl – ümumi
qəza – təqdir
sual etmək – istəmək, diləməkAbbasqulu Aga Bakixanov – Wikipedia
Abbasqulu ağa Mirzə Məhəmməd oğlu Bakıxanov (təxəllüsü: Qüdsi; 21 iyun 1794 , Əmircan – 31 may 1847 , Məkkə , Həbəşistan əyaləti ) — Azərbaycan şairi, yazıçı, alim, mütəfəkkir və tərcüməçi. Azərbaycanın ilk tarixçisi hesab olunur. [1] Bir çox məşhur Azərbaycan tarixi əsərlərinin müəllifi Azərbaycan tarix elminin əsasının qoyan ilk tarixçi
XIX əsr Azərbaycan maarifçilərindən biri olan Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsasını qoymuşdur. “Qüdsi” təxəllüsü ilə azərbaycan, ərəb və fars dillərində şeirlərin müəllifidir. Qubada “Gülüstan” adlı elmi-ədəbi məclisin (1835) təşkilatçılarından biri olmuşdur.
1820–1830-cu illərdə Çar Rusiyası ordusunda qulluq etdiyi zaman Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələrinin imzalanmasında tərcüməçi kimi iştirak etmişdir.
Mündəricat
- 1 Həyatı
- 2 Bədii yaradıcılığı
- 2.1 Poemaları
- 2.2 Təmsilləri
- 3.1 “Qanuni-Qüdsi” əsəri
- 3.2 “Kəşfül-Qəraib” əsəri
- 3.3 “Əsrarül-mələküt” əsəri
- 3.4 “Təhzibül-əxlaq” əsəri
- 3.5 “Gülüstani-İrəm” əsəri
Abbasqulu ağa Bakıxanov 1794-cü il 21 iyun Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdur. Onun atası II Mirzə Məhəmməd Xan Bakı xanları nəslindən, anası Sofiya xanım isə müsəlmanlığı qəbul etmiş gürcü qızı idi. Bakıxanov 8 yaşına qədər Bakıda yaşamış, uşaqlığının ilk dövrünü Abşeronun Əmircan, Maştağa, Balaxanı kəndlərində keçirmişdir.1802-ci ildə atası xanlıq taxtı uğrunda vuruşmalarda öz əmisi oğlu Hüseynqulu xana məğlub olduğuna görə məcburiyyət qarşısında qalaraq Qubaya, vaxtı ilə dayısı Fətəli xanın ona bağışladığı Amsar kəndinə köçməli olmuşdur. Abbasqulu ağa 1819-cu ilədək Qubada, Əmsar kəndində yaşamış, yarımçıq qalan təhsilini davam etdirmişdir. Burada o ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, bu dillərdə yazılmış xeyli ədəbiyyat oxumuşdur. Şərq dilləri ilə yanaşı ədəbiyyat, ilahiyyat və fəlsəfəni mükəmməl öyrənməyə səy göstərmişdir. [2]
General İ. F. Paskeviçin İran şahzadəsi Abbas Mirzə ilə görüşü. Deh-Harreqan, 1827-ci il. A. Bakıxanov bu görüşdə tərcüməçi kimi iştirak etmişdir.
1819-cu ildə Bakıxanov o zamankı Qafqazın baş hakimi general A. Yermolovun dəvəti ilə Tiflisə gəlib Qafqaz Baş Hərbi İdarəsində şərq dilləri üzrə tərcüməçi vəzifəsinə qəbul olunmuş və 26 il bu vəzifədə çalışmışdır. [2] Tiflis mühiti, Avropa və rus şair və ziyalıları ilə görüş onun dünyagörüşündə dərin iz buraxmışdır. Həmçinin, burada o A. S. Qriboyedovla tanış olmuşdur; hətta sonuncu öz əsərlərinin ilkin variantını A. Bakıxanova oxumuşdur. Həmin dövrdə Tifilsdə yaşamış alman şairi Fridrix Bodenştedt özünün “Şərqdə min bir gün” adlı əsərində A. Bakıxanov yaradıcılığına yüksək qiymət verir.
A. Bakıxanov A. S. Qriboyedov, F. Bodenştedt, Fazil xan Şeyda, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Fətəli Axundzadə və başqaları ilə dostluq etmişdir. O, 1827-ci ildə Cənubi Azərbaycanda olmuş [2] , 1833–1834-cü illərdə Varşavada və Peterburqda yaşamış, rus şairi A. S. Puşkinin ailəsi ilə tanış olmuşdur. [3] 1835-ci ildə Qubaya qayıdaraq elmi və ədəbi yaradıcılığını davam etdirməklə yanaşı “Gülüstan” adlı ədəbi məclis yaratmışdır.
Bir jurnalist kimi o, “Tiflisskiye vedomosti”, “Zakavkazskiy vestnik”, “Kavkaz” qəzetlərinin fəaliyyətində iştirak etmişdi. 1847-ci ildə Abbasqulu ağa Bakıxanov Məkkədən Mədinəyə gedərkən Vadiyi-Fatma adlanan yerdə vəba xəstəliyinə tutulub vəfat etmiş və həmin yerdə dəfn olunmuşdur.
- General-leytenant Cəfərqulu ağa Bakıxanovun və general Abdulla ağa Bakıxanovun qardaşıdır.
- General-mayor Həsən ağa Bakıxanovun, polkovnik Əhməd ağa Bakıxanovun əmisidir. [4]
- Tarzən Əhməd Bakıxanovun babasıdır.
- Bəstəkar Tofiq Bakıxanovun, kamançaçı Tələt Bakıxanovun ulu babasıdır.
Bədii yaradıcılığı
Abbasqulu ağa Bakıxanov çoxcəhətli bədii və elmi yaradıcılığa malikdir. Bədii əsərləri arasında “Riyazül-Qüds”, “Mişkatül-ənvar”adlı poeması, “Qüdsi” təxəllüsü ilə yazdığı qəsidə, qitə, qəzəl, rübai, məsnəviləri, avtobiorafik şeirləri, mənzum hekayələri, təmsilləri öz əksini tapmışdır.
Poemaları
A. Bakıxanovun Varşavada olarkən yazdığı “Merace-xəyal” (“Xəyalın uçuşu”),“Məclisi-firəng” (“Firəng məclisi”) poemaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fars dilində yazılmış bu poemalar avtobioqrafik səciyyə daşıyır. Onlar öz məzmununa, bədii strukturuna, dil və üslub xüsusiyyətlərinə görə klassik Şərq ədəbiyyatında geniş yayılmış “Şikayətnamə”ləri, “Ərzi-hal”ları xatırladır. Qüdsi bu poemalarında Varşavadakı həyat tərzini, məşğuliyyətini, mənəvi-əxlaqi düşüncə, axtarış və iztirablarını və nəhayət, Şərq və Qərb dünyası barədə görüşlərini təqdim etmişdir. [5] Və
Yaradıcılığının ilk illərində onun dünyagörüşü üçün dini sxolastika və mistika səciyyəvi idisə, bu əsərlərinə dini mistikadan çox uzaqlaşır.
A. Bakıxanov “Firəng məclisi” poemasında həyat təcrübəsi çox məhdud olan bir gənc zadəganın günlərini əyan məclislərində, eyş-işrətlə keçirən, sərbəst, mənasız həyat sürən ərli gözəl bir xanıma aşiq olması, onun uğursuz məhəbbət macəraları, keçirdiyi hiss və həyəcanları, mənəvi iztirabları romantik üslubda əks olunub. Poemalarından aydın görünür ki, o, Avropa zadəgan təbəqələrində hökm sürən sevgi, ailə münasibətlərini, əxlaq normalarını bəyənməmişdir, lakin o, Avropa zadəgan təbəqələrinin məişətini və adət-ənənələrini təsvir edərkən tünd satirik boyalara müraciət etməmişdir. O, belə hesab edirdi ki, hər bir xalqın özünəməxsus həyat tərzi, adət-ənənələri, əxlaq normaları vardır və onlar həmin xalq üçün xoşdur, əzizdir. [5]
Şair “Firəng məclisi” poemasını mənalı, ibrətamiz bir sonluqla bitirir:
Həqiqət axtarana lazımdır möhkəm dəlil, Haqqı rədd ya qəbulla anlamaq mümkün deyil.
Yaxşıya da, pisə də bir pərdə çəkilmişdir. Özgəyə ayıb tutmaq özü də ayıb işdir.
Təsəvvürdə, təftişdə zənn etmə düz yoldasan, Təkcə sən öz əqlinə arxalanma heç zaman.
Ağılla dərk edirik nöqsan cəhətləri biz, Nöqsanını dərk edən ağıllıdır şübhəsiz.
— “Məclisi-Firəng” (“Firəng məclisi”)
“Xəyalın uçuşu” poemasında isə şair Rusiyanı səyahət edərək Lehistana (Polşaya) getməsindən və bir neçə ay Varşavada yaşayaraq şəhərin ağıllı, savadlı, mötəbər dövlət nümayəndələri və alimləri ilə tanış olmasından, yüksək zadəgan məclislərində iştirak etməsindən bəhs edir. Polşanın baş hakimi vəzifəsində çalışan Paskeviçi yüksək ləyaqətə malik olan dövlət xadimi kimi tərifləyir, polyak zadəgan xanımlarının gözəlliyinə məftun olduğunu bildirir. [5]
Şair Varşavada maraqlı, mədəni bir mühitə düşməsinə baxmayaraq buradakı həyatından, taleyindən razı deyildir. O, burada mənəvi rahatlıq tapa bilməyib, ağır mənəvi iztirablar keçirir. A. Bakıxanov Varşavada keçirdiyi bu daxili mənəvi təlatümü, ruhi sıxıntıları əsərdə maraqlı bir şəkildə əks etdirmişdir. [6]
Poemada öz doğma diyarının, kəndinin parlaq, əlvan, romantik boyalarla təsvir və tərifini verən şair bu əsərini vətənpərvər misralarla bitirir:
Bir əhd etdim xəyalıma bu axşam, Bu səfərdən əgər mən sağ qayıtsam, O guşədə sakit qərar tutaraq, Yaşayaram qovğalardan mən uzaq. Qalan ömrü keçirərəm firavan Şükr edərəm Allahıma hər zaman. Qüdsi, xoşdur Əmsar adlı məskənin, Şəhərlərdən çox üstündür öz kəndin.
Təmsilləri
Abbasqulu ağa Bakıxanov “Tülkü və qoyun”, “Qurd və ilbiz”, “Yersiz iftixar” kimi təmsillərin müəllifidir. Onun qələm yaradıcılığından çıxan hər bir əsər zövq oxşayır. A. Krılovun “Eşşək və bülbül” təmsilini tərcümə etmişdir.
Onun “Tatar nəğməsi” adlı şeiri polyak şairi Lado Zablotski tərəfindən polyak dilinə çevrilmişdir.
Elmi əsərləri
Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycan elmi tarixində mühüm rolu olan böyük alimdir. “Qanuni-Qüdsi”, “Əsrarül-mələküt”, “Təhzibül-əxlaq”, “Eynül-mizan”, “Gülüstani-İrəm” kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanmışdır. Abbasqulu ağa Bakıxanovun dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və sair elmlərə aid əsərləri onun ensiklopedik biliyə malik bir alim olduğunu göstərməkdədir.
“Qanuni-Qüdsi” əsəri
Onun birinci elmi əsəri fars dilinin qrammatikasına aid yazdığı “Qanuni-Qüdsi” əsəridir. Əsər [1828]-ci ildə yazılmışdır. Fars dilinin qanunlarını öyrədən bu əsər müəllifin kiçik, lakin dərin məzmunlu girişindən, “Hərflər” (fonetika), “Kəlmələr” (morfologiya) və “Cümlə” (sintaksis) adları altında ayrı-ayrı üç fəsildən ibarətdir. Girişdə müəllif dilin yığcam elmi tərifini verdikdən sonra, bu əsəri nə münasibətlə, nə kimi şəraitdə və hansı prinsiplər əsasında yazdığı haqqında qısa və aydın elmi izahat verir. Həmin girişdən yenə aydın görünür ki, müasir dilçilik elminin tələbləri nöqteyi-nəzərindən çıxış edən alim bu əsərini yazarkən fars dilinin qanunlarını kitablardan deyil, canlı danışıq dilindən öyrənmişdir.
1826 — Rusiya – İran müharibələri zamanı o tez-tez İrana gedərək bu dil üzərində müşahidə aparmış və zəngin material toplamışdır. “Qanuni-Qüdsi”də fars dilinin qanunları haqqında çıxardığı hökm və nəticələrini həmin materialdan istifadə edərək, bu dilin təbiətinə uyğun şəkildə vermişdir.
“Qanuni-Qüdsi” əsərini özü rus dilinə (“Краткая грамматика персидского языка”) tərcümə etmişdir.
“Kəşfül-Qəraib” əsəri
Bakıxanovun Bakıdakı heykəli
Coğrafiya elminə aid onun iki əsəri var. Bunlardan biri “Kəşfül-qəraib”, digəri “Ümumi coğrafiya“dır. Hər iki əsər fars dilində yazılmışdır.
İki fəsildən ibarət olan “Kəşfül qəraib” Amerikanın Xristofor Kolumb (1451–1506) tərəfindən kəşf olunmsından və Yer kürəsinin qərb hissəsini təşkil edən bu qitənin vəziyyətindən bəhs edir.
Amerikanın kəşfinə dair olan bu əsəri Abbasqulu ağa Bakıxanov “Məriz” təxəllüslü şair-alim Mirzə Məhərrəm ilə birlikdə fars dilində yazmışdır: Əsər təkcə Amerikanın kəşfi hadisəsi ilə bitmir. Burada Xristofor Kolumbun (1451–1506) başına gələn əhvalatlar, o zamankı Amerika ərazisində yaşayan qəbilələrin ənənə və mərasimlərindən, əxlaq normalarından, coğrafi və iqlim şəraitindən geniş bəhs edilir. Əsər sadə xalq dilində qələmə alındığından maraqla oxunur və tarixi oçerk təsiri bağışlayır.
“Ümumi coğrafiya” — fars dilində yazdığı bu qiymətli əsəri əlimizdə yoxdur. “Gülüstani-İrəm”də verilən məlumatdan aydın olur ki, alim bu əsərində dünyanın təbii və siyasi əhvalından, cəmiyyət quruluşundan, qitə və sərhədlərdən, maddələrin tərkib və vəziyyətindən. bəhs etmişdir.
Yarımçıq qalan “Ümumi coğrafiya” əsəri haqqında müəllif özü belə məlumat verir: “Bu əsər farsca olub, dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin məhsulatından, iqlimlərin hüdüdunu təyin etmək və Yer kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən etməkdən və hər bir ölkənin yaşayış tərzindən bəhs edir”.
Bakıxanovun yaradıcılığı ciddi tədqiq edildikdə aydın oldur ki, müəllif ərəb dilində “Əsrarül-Mələkut”u yazarkən özünün “Ümumi coğrafiya” əsərindən müəyyən qədər istifadə etmişdir.
“Əsrarül-mələküt” əsəri
Əsərinin müqəddiməsində həmin əsərin “Ümumi coğrafiya” kitabının “riyazi hissəsindən” götürüldüyü qeyd olunur. Bu əsər ərəb dilində qələmə alınmışdır. Əsərdə müəllif islamın ehkamlarının əksinə olaraq heliosentrik nəzəriyyəyə tərəfdar çıxmışdır. 30-cu illərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov kainatın quruluşu və vəziyyətindən bəhs edən əsərlərlə maraqlanır, qədim yunan və ərəb alimlərinin bu sahədə yazdıqları əsərləri mütaliə edir. Yeni inqilabi kəşfləri ilə məşhur olan Nyuton, Qaliley, Kopernik, Kepler və s. məşhur alimlərin əsərləri ilə tanış olur. Maraqlıdır ki, o bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və özü ilə 1846-cı ildə Türkiyəyə aparmış və Osmanlı sultanı Sultan Əbdülməcidə təqdim etmişdir. Əsər 1848-ci ildə Türkiyədə “Əfkarül-cəbarut fi əsrarül-məlakut” adı ilə İstanbulda nəşr olunmuşdur. O bu çapı görə bilməmişdir. Müəllifin qeyd etdiyinə görə əsərin farsca da variantı olmuşdur, lakin həmin variant əlimizdə yoxdur.
Onun ərəb dilində yazılmış digər elmi əsəri “Eynəl-mizan” adlanır. Əsər məntiq elminə həsr olunub.
Abbasqulu ağa Bakıxanov pedaqoji məsələlərlə bir alim kimi məşğul olmuş, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar olan iki əsər yazmışdır ki, bunlardan biri “Təhzibül-əxlaq”, digəri isə “Kitabi-nəsihət”dir.
“Təhzibül-əxlaq” əsəri
1831-ci ildə yazılmışdır və onu Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsas əxlaqi-fəlsəfi əsəri hesab etmək olar. Bu əsərdə o, cəmiyyət haqqındakı fikirlərini bir sistem şəklində şərh edərək, gənclər arasında nəcib əxlaq normalarını, onun gözəl cəhətlərini təbliğ edir. Əsər müqəddimə və xülasədən başqa 12 fəsildən ibarətdir.
Müqəddimədə kitabın yazılma səbəbləri və hikmət qanunları, xülasədə isə bilik əldə etməyin sirləri haqqında danışılır.
Fəsillərin adlarından aydın olur ki, A. Bakıxanov bu əsəri yazarkən klassik Şərq ədəbiyyatında bu səpkidə yazılmış bir çox kitabları araşdırmışdır. O, əsərdə bir əxlaq müəllimi kimi faydalı məsləhət və nəsihətləri ilə oxucunu düz yola dəvət edir, onu əməyə rəğbət, dostluğa sədaqət, böyüklərə hörmət, təvaze və ədalətə çağırır. İnsan qəlbini ləkələyən, onu cəmiyyət içərisində xar edən tənbəllik, riya, paxıllıq, nankorluq, yalançılıq kimi alçaq sifətlərdən çəkindirməyə çalışır və öz fikirlərini elmi surətdə, dərin fəlsəfi izah və sübutlarla möhkəmləndirir, bir çox məsələlərdə dünyəvi əxlaq cəbhəsində duraraq ümumbəşəri əxlaq normalarını təbliğ edir. Əsərdə yeri gəldikcə Şərqin Sənai, Əttar, Rumi, Sədi, Hafiz kimi məşhur şairlərinin şeirlərindən istifadə edir və əxlaq gözəlliyi ifadə olunmuş bu şeir parçaları ilə oxucunun qəlbinə daha çox təsir göstərməyə çalışır.
“Təhzibül-əxlaq” müəllifin pedaqogika və psixoogiyaya aid elmi və nəzəri məsələləri əhatə edən fəlsəfi əsəridir. Əsər fars dilində yazılmış müqəddimə, on iki fəsil və nəticədən ibarətdir. “Təhzibül-əxlaq” əsərinin əsas məqsədi gəncləri pis əməllərdən çəkindirmək, onlarda nəcib və gözəl əxlaqi normaları tərbiyələndirməkdir. Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi, doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara hamilik, insanlarla yaxşı rəftar, düşkün ehtiraslardan özünü saxlamaq, dünya malına tamah salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sevmək, elm və maarifin bayrağını hər şeydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s. bu əsərin irəli sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdəndir.
“Təhzibül-əxlaq” əsərində müqəddimədən sonra gələn “E`tidala riayət”, “Yaxşı işlərin fəziləti”, “Can sağlığının qazanılması”, “Şöhrətin bəyanı” fəsilləri əxlaq nəzəriyyəsi onun insanlığa, vətənə və xalqa olan məhəbbəti, maarifi və demokratik dünyagörüşü ilə bağlıdır. O bu nəzəriyyəsi ilə gənclərdə elə gözəl əxlaqi sifətlər tərbiyə etmək istəyir ki, onlar müasir cəmiyyətin faydalı və xeyirxah üzvləri olsunlar, onlardan xalqa zərə yetişməsin.
Bu əsərdə Abbasqulu ağa Bakıxanov nəzəriyyə ilə təcrübənin qarşılıqlı əlaqə və münasibətini təyin etməyə çalışır. Elmlə əməlin bir-birindən asılı olduğunu izah edərkən, elmə üstünlük verir. Kainat və ilahiyyat məsələlərinin qısa fəlsəfi şərhindən ibarət olan “Xatimə”də müəllif kainatın maddi bir varlıqdan ibarət olduğunu, əşya və maddənin haldan-hala keçərək dəyişməsini, varlıqda yoxluğun olmamasını təsdiq edir. Burada Abbasqulu ağa Bakıxanovun qədim yunan materialist filosofları Demokrit və Empedoklun əsərləri ilə tanış olduğu aydın hiss olunmaqdadır, lakin bu materialist dünyagörüşü onda müntəzəm və ardıcıl surətdə axıra qədər davam etmir, idealist dünyagörüşü ona qalib gəlir.
“Təhzibül-əxlaq”dan sonra Abbasqulu ağa Bakıxanovun ikinci pedaqoji əsəri “Nəsayeh”, “Kitabi-nəsihət” və ya “Nəsihətnamə”dir. Bu əsəri “Təhzibi-əxlaq”dan çıxarış da hesab etmək olar. “Kitabi-nəsihət”də 103 nəsihət vardır. Əsər müəllifin kiçik müqəddiməsindən sonra dini nəsihətlərlə başlanır. Dini nəsihətlərdən sonra dövlət başçısına, ata-anaya, böyüklərə itaət və ehtiramın vacibliyinə aid, daha sonra isə həyat və məişət məsələləri ilə əlaqədar olan əxlaqi nəsihətlər verilir. Əxlaqi nəsihətlərin əksəriyyəti “Təhzibül-əxlaq”dakı əxlaqi nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. “Kitabi-nəsihət”in girişində müəllifin əsərinin izlədiyi əsas məqsəddən danışarkən tərbiyə və təlimə dair yazılan kitabların uyğunsuzluğundan, çətin dildə yazılmasından şikayət edir.
Uşaqların əxlaqını yaxşılaşdıran və onlarda nəcib xasiyyətlərin yaranmasını təmin edən belə nəsihətlər bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
“Gülüstani-İrəm” əsəri
Əsas məqalə: Gülüstani-İrəm
“Gülüstani-İrəm” əsərinin əlyazmasından bir fraqmentAzərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixinə aid olan “Gülüstani-İrəm” Abbasqulu ağa Bakıxanovun ən böyük elmi əsəridir. Əsər ilk məxəzlər əsasında, müəllifin uzun illər bu sahədə apardığı ciddi tədqiqatın nəticəsində yazılmışdır. Müəllif özü dövlət başçısına və müasirlərinə yazdığı müraciətnamələrində əsər haqqında “mənim uzun illər zəhmətimin məhsuludur” – deyə qeyd edirdi. Müəllif bu əsərini yazarkən bir neçə dəfə arxeoloji tədqiqat işləri aparmış, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, “Avesta”dan, qoca kişilərin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların verdiyi xəbərlərdən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu şərq mənbələrindən, qədim yunan, Roma, Azərbaycan, erməni və rus alimlərinin əsərlərindən istifadə etmişdir. [7]
Bu əsəri də Abbasqulu ağa Bakıxanov müqəddimə ilə başlayır. Müəllif yığcam, lakin dolğun məzmunlu bu müqəddimədə tarix elminə qısa bir tərif verir, onu cəmiyyət və xalq üçün ən faydalı elmlərdən sayır. Tarixə müasir elmin tələbləri nöqteyi-nəzəri ilə yanaşan müəllif bəşəriyyətin keçmiş həyatını təcrübə adlandırır. Hazırkı və gələcək həyatı yaxşı qurmaq üçün, bu təcrübədən istifadə etməyi lazım bilir.
“Gülüstani-İrəm”in müqəddiməsində Azərbaycanın və Dağıstanın qısa coğrafi təsviri, qədim yunan, erməni, ərəb və rus mənbələrinə istinad edilərək bu ölkələrin xalqlarının mənşəyi, dili və dinləri haqqında maraqlı məlumat verilir. Azərbaycan və Dağıstan xalqlarını tarixini Abbasqulu ağa Bakıxanov bu xalqların öz daxili həyatlarına və tarixin ümumi inkişafına görə deyil, mühüm tarixi hadisələrə görə 5 dövrə ayırmış və buna əsasən də əsərini 5 fəslə bölmüşdür:
- İslam dövlətinin zühurundan ərəb qoşunlarının gəlməsinə qədər Şirvan və Dağıstan ölkələrində baş verən qədim hadisələr.
- Ərəb qoşunlarının Azərbaycana gəlməsindən başlayaraq monqolların istilasına qədər.
- Monqol istilasından Səfəvilərin zühuruna qədər. Şirvanşahlar sülaləsi və onların səltənətinə aid hadisələr.
- Səfəvilər dövlətinin zühurundan Nadir şahın vəfatına qədər.
- Nadir şahın vəfatından “Gülüstan” adlı yerdə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan sülh müahidəsinə qədər.
Əsərin birinci fəslində “Tarixi-Təbəri”, “Tarixi-güzidə”, “Nizamüt-təvarix”, “Kitabi-məsalikül-məmalik”, “Xəritətül-əcaib” kimi qədim Şərq mənbələrinə istinadən Nuhun tufanı, onun övladları, Yasəf, Ham və Sam nəsilləri, Yəcuc və Məcuc, skiflər, massagetlər, xəzərlər, Sasani hökmdarlarının Azərbaycandakı hakimiyyəti və s. haqqında yarımelmi, yarıməfsanəvi məlumat verilir. Bu fəsil müqəddiməyə və əsərin sonrakı fəsillərinə nisbətən zəif işləmişdir.
Əsərin ikinci fəsli Azərbaycan və Dağıstan ölkələrinin ərəb işğalçıları tərəfindən istila olunması, ümumiyyətlə, ərəblərin bu ölkələrdəki hakimiyyəti dövrünün tarixinə həsr olunmuşdur. Həmin fəsildə ərəb xəlifələrinin buraya göndərdiyi hakimlər, ərəblərin xəzərlərlə vuruşmaları, xarici işğalçıların istilasına qarşı Babəkin mübarizəsi, onun Bağdadda əziyyətlə öldürülməsi və s. haqqında məlumat vardır, lakin məşhur Babək üsyanı haqqında verilən məlumat həm müxtəsər, həm də çox ruhsuz və sönükdür. Bu məlumat uzun illər ərəb işğalçılarına qarşı qarşı amasızcasına vuruşan və ərəb xəlifəsinin əmri ilə zülm və işgəncələrlə öldürülən bu cəsur xalq qəhrəmanının fəaliyyəti tarixini qətiyyən işıqlandıra bilmir. Bunun səbəbi müəllifin tarixi hadisələrə xalq azadlıq hərəkatı nöqteyi-nəzərindən yanaşa bilməməsidir.
Abbasqulu ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm”də məşhur Azərbaycan coğrafiyaşünası Zeynalabdın Şirvaninin “Riyazüs-səyahə” əsərinə əsaslanaraq, Azərbaycan sözünü Babəkin adı ilə əlaqələndirir. Üçüncü fəsil hülakülərin və teymurilərin hakimiyyəti dövrünü işıqlandırır və Şirvanşahların səltənət və nəsibinə dair tarixi məlumat verir. Bu fəsildə Ağqoyunlular və Qaraqoyunluların mənşəyi və məşhur alim Xacə Nəsirəddin Tusi haqqında da məlumat vardır. Əsərin ən böyük bir hissəsini təşkil edən dördüncü fəsil Səfəvi padşahlarının və onların süqutundan sonra İran taxtına oturan Nair şah Əfşarın hakimiyyəti tarixinə həsr olunur.
“Fütuhati-Əmini”, “Tarixi-aləm-arayi-Abbasi”, qolikovun “Böyük Pyotrun fəaliyyəti”, Ustryalovun “I Pyotrun səltənət tarixi” və s. rus, fars və osmanlı mənbələrindən istifadə edilərək, fəsildə I Şah İsmayıl, I Şah Abbas və Nadir şahın hərbi səfərləri, Rusiya və Türkiyə qoşunlarının Dağıstan və Azərbaycan ölkələrinə hücumları, Sultan Səlim Yavuzun qoşunları ilə I Şah İsmayılın qoşunları arasında Təbrizin yaxınlığında gedən məşhur “Çaldıran” döyüşü, bəhs olunan dövrdə yerli əmir və hakimlərin fəaliyyəti haqqında zəngin məlumat toplanılmışdır.
“Gülüstani-İrəm”in beşinci və son fəsli Nadir şahın ölümündən (1747) ta 1813-cü ildə Rusiya və İran dövlətləri arasında bağlanan “Gülüstan” sülh müqaviləsinə qədər 60 ildən artıq bir dövrü əhatə edir. Beşinci fəsil “Gülüstani-İrəm”in ən orijinal hissəsidir. Xanlıqlar dövrünün işıqlandırılması nöqtəyi-nəzərindən beşinci fəslin böyük elmi əhəmiyyəti vardır. “Gülüstani-İrəm” “Nəticə” adı ilə gedən sonluqla bitir, lakin bu “Nəticə” əsərdə verilən məlumatın yekunu və ya xülasəsindən ibarət deyildir. Bu əsərdə sadəcə bir əlavədir. əlavədə Azərbaycanın məşhur alimi, yazıçı və şairləri haqqında qısa məlumat verilir.
Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilmiş bu əsər sonrakı dövrdə yaşayan tarixçilərimizin stolüstü kitablarından olub, əsasən islamın meydana gəlməsindən tutmuş 1813-cü ildə Rusiya ilə İran arasında bağlanan sülh müahidənaməsinə qədərki dövrdə xalqımızın tarixini tədqiq və təhlil etmək işində mühüm mənbələrdən biridir. O bu əsəri Lado Zablotski ilə birlikdə rus dilinə tərcümə etmişdir. [8] [9] [10] [11]
Abbasqulu ağa Bakıxanov kitabşünas kimi
A. Bakıxanov dövrünün ən yaxşı bibliofillərindən idi. Onun zəngin kitabxanası olmuşdur. XIX əsrin 40-cı illərində bir neçə gün A. Bakıxanovun qonağı olmuş prof. İ. Berezin onun çap kitablarından və əlyazmalarından ibarət kitabxanası ilə tanış olmuş və özünün “Dağıstana və Zaqafqaziyaya səyahət” əsərində həmin kitabların siyahısını vermişdir. 270 nüsxədən ibarət qiymətli əlyazmalarını əhatə edən bu kitabxanada Ənvəri, Cami, Savəci, Dövlətşah Səmərqəndi və başqa Şərq klassikləri ilə birlikdə Nizami, Saib Təbrizi, İsgəndər bəy Münşi kimi azərbaycanlı müəlliflərin də əsərləri olmuşdur. [12]
iran-Rusiya müharibələri zamanı A. Bakıxanov İranda diplomatik xidmətdə olmuş, 1828-ci ildə Ərdəbildə məşhur Şeyx Səfi kitabxanasında tədqiqat aparmışdı. Bu kitabxana sonralar məşhur “Ağıldan bəla” komediyasının müəllifi A. S. Qriboyedovun “təşəbbüsü” ilə Tiflisə köçürülmüş, burada Bakıxanov onunla birlikdə həmin əlyazmalar üzərində böyük iş aparmış və onların kataloqunu tərtib etmişdi. Tədqiqatçılar A. Bakıxanovun Axalsix kitabxanasının əlyazmaları üzərində işlədiyini yazırlar (bax: Axalsıx kitabxanası əlyazmalarının siyahısı, Saltıkov-Şedrin adına Dövlət kitabxanası, Əlyazmaları şöbəsi, siyahı I, qovqul 4, vər. 3–4 [13] ). Ədibin bu qiymətli elmi işi o zaman “Tiflisskiye vedomosti”də işıqlandırılmışdı. [12]
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.