Beyn əlxalq İqtisadi munasibətlərdə kapital ixracı

1. Aa glirli lklr (low income economies)Adambana dn mum Milli Glir (GNI) – 875 $ v ya ondan az olan lklr

azərbaycan dövlət İqtisad universiteti – dünya İqtisadiyyatı

Dnya iqtisadiyyatnn strukturuMvzunun plan1. Dnya iqtisadiyyatnda mrkz v yalt anlaylar. 2. Dnya lklrinin tsnifat. 3. Dnya iqtisadiyyatnn tkrar istehsal strukturu. 4. Dnya iqtisadiyyatnn sah strukturu. 5. Dnya iqtisadiyyatnn sosial strukturu.

Dnya iqtisadiyyat bir sistem kimiDnya iqtisadiyyat mrkkb sosial-iqtisad sistemdir. Sistemdaxili elementlr aktorlarn (iqtisadi faliyytin birbaa itiraklar) iyerarxiyas (hakimiyyt – elemetlrin ykskdn aaya doru dzl); oxsviyylilik;

strukturluq.Dnya iqtisadiyyatnn sviyylri beynlxalq; transmilli sviyy.

Dnya iqtisadiyyatmexanizmi v onun trkib elementlriDnya iqtisadiyyat heterogen (qeyri-hmcinsli) xarakterlidirDnya iqtisadiyyat mexanizmi dnya tsrrfat laqlrinin reallamasn tmin edn komponentlrdn ibartdir: iqtisadi altlr sistemi; tkilati tdbirlr; Institutlar.

Dnya iqtisadiyyatnn trkib elementlrio o o o milli iqtisadiyyatlar; transmilli korporasiyalar; inteqrasiya birliklri; beynlxalq iqtisadi tkilatlar.

Dnya iqtisadiyyatndamrkz v yalt anlaylarAmerikan sosioloqu mmanuel Moris Vallerstaynn (1930) mk blgsnn dinamik dyiikliklrin saslanan Dnya-sistem konsepsiyasna gr dnya mrkzi, yalt v yarmyalt lklr olmaqla hissy ayrlr.

Mrkz – Avropa sivilizasiyas lklri dnya tsrrfatnn nvsi(iqtisadi ixtisaslamann liderliyi)

yalt – myyn istisnalar olmaqa qeyri-Avropa lklri .(siyasi v iqtisadi asllar)

Yarmyalt – sosialist dvltlri olan yarmyalt lklr verilir.(rlandiya, Portuqaliya, Balkan lklri v kemi SSR respublikalar).

XX sr bir sra lklrin (Yaponiya, in, imali Koreya, Avstraliya, Braziliya) simasnda dnya tsrrfatnda mrkz v yalt arasnda srhd yuyulmasn yaratmdr

Dnya iqtisadiyyatndamrkz v yalt anlaylarDnya iqtisadiyyatnda (dnya ticartind) hegemon roloynam lklr

XVII – Hollandiya – Niderland XIX – Byk Britaniya

XX – ABmmanuel Vallerstayna grMasir epoxial mrhld AB mtlq lider statusunu itirmkddir. Lakin buna solmaq kimi yanalmamal v hl d dnyada n gcl dvlt olaraq qalmaqdadr.Bir sra ictimaiyytilr, sosiolaqlar razlamasalar da .Vallerstaynn Dnya-sistem konsepsiyas tarix vahid qlobal proses kimi yanama maran artrm v tarixi qlobalistikann tkkln mhm tsir gstremidir.

Dnya lklrinin tipologiyasI dnya – metropoliyalar – kapitalist dnyasnn mrkzlri (Qrbi Avropa, AB, Yaponiya);

II dnya – I dnya lklrin alternativ kemi sosialist drgsi lklri;III dnya – inkiaf etmkd olan lklr – mxtlif sviyyli kapitalist yalti lklri;edir.

Dnya halisinin 75%-i yaayan III dnya lklrind dnya resurs istehlak 20% tkil

IV dnya – Afrika v Asiyann yoxsul lklri.

Dnya lklrinin tsnifatMasir dnyada beynlxalq hququn subyekti olan 200-dn ox dvlt mvcuddur. Dvltlr beynlxalq mk blgsnd oynadqlar rola gr mxtlif qruplara ayrlrlar. Bu rol is istniln vziyytd unikal ola bilr. Dvltlr tsnifat lamtlrin gr sasn 3 qrupa blnrlr: lknin llrin gr;

siyasi sistem gr; iqdisadi inkiaf sviyysin gr.

llr saslanan lk qruplamas

lknin llri balca olaraq onun razi sahsi v hali say il myyn olunur. razi sahsi Rusiya Federasiyas – 17 milyon kv. km-dn – Vatikan 0,44 kv. km- qdr dyiir . hali say in – 1,3 milyarddan – Vatikan 1000 nfr qdr dyiir.

Siyasi sistem gr lk qruplamasInzibati-razi quruluuna gr

Federativ; Konfederativ; Unitar.daretm formasna gr Respublika prezident v parlament; Monarxiya – mhdud v mtlq. Demokratik prinsipdn yanamada Demokratik; Avtoritar; Totalitar.

Dnya iqtisadiyyatnda qrup lk

ndustrial lklr (industrial countries) – imali

Amerika, Qrbi Avropa, Sakit Okean hvzsinin snayec inkiaf etmi 24 lksi

Keid iqtisadiyyat lklrikemi SSR lklri – 28 sayda

(economies/countries in transition) – rqi Avropa v

nkiaf etmkd olan lklrsayda

countries) – Asiya, Afrika, Latn Amerikas – 132

qtisadi inkiaf sviyysin grlk qruplamas

nkiaf etmi lklrnkiaf etmkd olan lklr Yksk inkiaf etmilr Zif inkiaf etmilrHe bir meyar mtlq universal deyil.

Inkiaf etmi lklrl inkiaf etmkd olan lklr arasnda problemlr srhddi btn gstricilr zr qalr.

qtisadi inkiaf sviyysingr lk qruplamas gstricilri

Mtlq gstricilrStruktur gstricilr Sosial gstricilr

Mtlq gstricilrqtisadi gstricilr mum daxili mhsul mum milli mhsul Milli glir Snaye istehsalnn hcmi

Struktur gstricilrIqtisadiyyatn mxtlif sektorlarnda mulluun nisbti Yanacaq-enerji balansnn strukturu DM-d enerji tutumuNqliyyat nvlri zr danmalar

Sosial gstricilr Orta uzunmrllk Insan inkiafnn inteqral indeksi (HDI – human development index) Savadllq faizi Korrupsiyann yaylmas v klg iqtisadiyyat Informatizasiya sviyysi

mum daxili mhsul – DM

DM iqtisadi inkiaf sviyysinixarakteriz edn balca iqtisadi indikatordur. Ay, rb, sasn d 1 il rzind lkd istehsal olunan btn son mt v xidmtlrin mcmu bazar dyrinin ifadsi.

mum Daxili Mhsul

DM = stehlak + nvestisiya+Dvlt satnalmalar + (xrac-dxal)

Dnya Banknn lk qruplar – 2005-ci il(glirlr hcmin gr)

1. Aa glirli lklr (low income economies)Adambana dn mum Milli Glir (GNI) – 875 $ v ya ondan az olan lklr

2. Aa orta glirli lklr (lower middle income economies)Adambana dn mum Milli Glir – 876-3465 $ arasnda olan lklr

3. Yksk orta glirli lklr (upper middle income economies)Adambana dn mum Milli Glir – 3466-10725 $ arasnda olan klr 4. Yksk glirli lklr (high income economies) Adambana dn mum Milli Glir – 10726 $ v ondan ox olan lklr

1. Dnya iqtisadiyyatnn tkrar istehsal strukturu.2. Dnya iqtisadiyyatnn sah strukturu. 3. Dnya iqtisadiyyatnn sosial strukturu.

Tkrar istehsalTkrar istehsal – istehsal amillrininyenidn yaran n istifadsi.

Tkrar istehsal strukturuna

istehsaln sas vsitlri v onlarn yenilmsi daxildir. Istehsala, onun inkiafna, genilnmsin, yenilmsin ynln kapitaln strukturu.

Tkrar istehsal strukturu

tkrar istehsal strukturuTarixi olaraq istehsal dvlt razisi rivsind inkiaf etmidir.Dnya miqyasnda is proses istehsaln beynlmilmsi, istehsal gclri v istehsal amillrinin dnyvilmsi fonunda irlilyi tapr. Tsrrfat hyatnn bu hadislri mxtlif formalarda tzhr edir: beynlxalq istehsaln inkiaf; kapital v texnologiyalarn hrkti; mt v xidmtlr mbadilsi.

Sah quruluu ictimai mk blgs sistemind oxar istehsal rtlili tsrrfat vahidlrinin hmcins keyfiyytd msmusu

Sah quruluunda tsnifatlandrma Birinci sah – knd tsrrfat vhasilat snayesi

kinci sah – emal snayesi vtikinti

nc sah – xidmtlr sferas

Dnya iqtisadiyyatnnsosial strukturu

Sosial strukturdnya iqtisadiyyatnn sosial strukturu lklrin sosial sisteminin elementlri arasnda dayanql rabitni v optimal glirlr blgsn ehtiva edir.

sas anlaylar Dnya iqtisadiyyatnda mrkz v yalt anlaylar; Dnya iqtisadiyyatnn strukturu; I dnya; II dnya;

III dnya; IV dnya.

t T k K r R a A r R Dnya iqtisadiyyat mexanizmi; Dnya iqtisadiyyatnn trkib elementlri; Dnya iqtisadiyyatnn sviyylri; Dnya iqtisadiyyatnn sistemdaxili elementlri; Dnya iqtisadiyyatnn tkrar istehsal strukturu; Dnya iqtisadiyyatnn sah strukturu; Dnya iqtisadiyyatnn sosial strukturu.

Mvzunun dbiyyat siyahs1.Haczad E.M. Sosiallaan iqtisadiyyat, Bak: Elm, 2006. 509 s. 2. Bayramov .. Regional iqtisadi inteqrasiya: nzriyy v praktika, Bak: 1997. 3. Krimov C. Orucov A., srafilov H. Dnya iqtisadiyyat, drslik (kinci nr), Bak: Nurlan nriyyat, 2007. 728 s. 4. Karluk R. Kreselleen Dnyada Uluslararas Kurulular. Beta Basm A. ., stanbul 2007. 5.Marrenwjk C.V. International Economics. Oxford University Press, 2007. 6.Appleyard D.R., Field A.J. International Economics. McGraw-Hill, Irwin, 2001. 7. . .. . .: , 2009. 248 . 8. . ., . . : . : , 2006. 87 . 9.- , .: -, 1998, 592 . 10.. . . (rus dilind). 11. www.un.org. – Birlmi Milltlr Tkilat (rus dilind). 12. www.worldbank.org – IBRD – Beynlxalq Yenidnqurma v nkiaf Bank. (ingilis dilind) 13.www.worldeconomy.ru – Ktlvi nformasiya Vasitlri dnya iqtisadiyyat haqqnda (rus dilind). 14. www.iie.com – AB-n Beynlxalq qtisadiyyat nstitutu (ingilis dilind).

Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti

Haczad Eln Mahmud olIqtisad elmlri doktoru, professor

Bak hri. stiqlaliyyt 6, ADU, I mrtb, Otaq . 000 Tel: (+99412) 492 – 31 – 21 (+99412) 492 – 62 – 64 Web a site: www. elshanhajizadeh.com E-mail: [email protected]

beyn əlxalq İqtisadi munasibətlərdə kapital ixracı

Ml. Eln BAIRZADBeynlxalq qtisadi munasibtlrd kapital ixracKapital ixrac kapitaln bir hisssinin lknin milli dvriyysindn xarlmas v daha yksk mnft ld edilmsi mqsdil onun mt v ya pul formasnda digr lknin istehsal prosesin v dvriyysin daxil edilmsidir.

Kapital ixracDnya tsrrfatnn inkiafnn masir mrhlsind beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin sas inkiaf amillrindn biri kimi kapital ixrac, onun beynlxalq hrkti x edir. Beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin beynlxalq ticart, elmi-texniki mhsullarla beynlxalq mbadil kimi formalar valyuta-maliyy aspektlri il maiyt olunur: ixrac-idxal mliyyatlarnn realladrlmas zaman beynlxalq hesablamalar hyata keirilir v ya beynlxalq kreditlr tlb edilir. Ii qvvsinin beynlxalq miqrasiyas zaman is mk haqq krmlri ba verir. Bellikl, kapitaln beynlxalq hrkti beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin hm inkiaf rti, hm d bu inkiafn nticsidir.Kapiatl ixracn yaranmasKapitaln ixrac imkannn yaranmas n ilk nvbd kapitaln lk daxilind kifayt qdr hmiyytli ymna malik olmaq lazm idi. Bu cr imkan kapitaln beynlxalq hrktinin tkamlnn birinci mrhlsind meydana glmidir. Bu mrhl kapitaln ilkin ym prosesinin bitmsindn v kapital istehsal mnasibtlrinin inkiafndan sonra, XVII-XVIII srlrin astanasnda balam v XIX srin sonlarna qdr davam etmidir. Bu mrhlni kapital ixracnn yaranmas mrhlsi adlandrrlar. Bu zaman kapital ancaq bir istiqamtd – metropoliyalardan mstmlklr doru hrkt edir v mhdud, tsadfi xarakter dayrd. Kapitaln beynlxalq hrktinin tkamlnn ikinci mrhlsi z balancn XIX srin sonlarndan gtrr v XX srin ortalarna qdr davam edir. Bu mrhld kapital ixrac hm snayec inkiaf etmi lklr arasnda, hm d snayec inkiaf etmi lklrl inkiaf etmkd olan lklr arasnda ba vermidir. Kapital ixrac tipik, tkrar olunan v xarakterik hadisy evrilir ki, bu da qeyd olunan mrhlni kapital ixrac mrhlsi adlandrmaa imkan verir.XX srin 50-60-c illrindn etibarn indiy qdr davam edn kapitaln beynlxalq hrktinin tkamlnn nc mrhlsi balayr. Bu mrhld ba vern proseslri kapitaln beynlxalq miqrasiyas termini daha aydn ks etdirir ki, bunun da bir ne sbbi var.Birincisi, kapital ixracn tkc snayec inkiaf etmi lklr deyil, hm d bir ox inkiaf etmkd olan lklr hyata keirirlr. kincisi, lklr eyni zamanda hm kapital ixracats, hm d idxalats kimi x edirlr. ncs, kapital ixrac z hcmin gr kapitaln ks hrktini (kredit gr faizlr, sahibkar mnfti, shmlr gr dividendlr formasnda) meydana gtirir. Yuxarda deyilnlrdn x edrk, kapitaln beynlxalq hrkti dnya tsrrfatnn mxtlif lklri arasnda kapital sahiblrin lav glir gtirn kapitaln qarlql hrkti prosesidir.

Kapital ixrac n sas sbblr aadaklardr:

Dnya tsrrfatnn mxtlif sahlrind kapitala olan tlb il onun tklifinin st-st dmsi. Yerli mt bazarlarnn mnimsnilmsi v ya yenilrinin yaradlmas imkannn mvcudluu. Bu zaman kapital mhsulunun ixracna yol amaq, ona tlbi stimulladrmaq mqsdil ixrac olunur.Kapital istiqamtlnmi lkd ucuz xammal v ii qvvsinin mvcudluu Kapital qbul edn lkd stabil siyasi rait, lverili investisiya iqlimi, azad iqtisadi zonalarda gztli investisiya rejimi v s.Kapital istiqamtlnmi lkd donor lkdkin nisbtn daha aa ekoloji standartlar. Myyn beynlxalq korporasiyalarn, mhsullara yksk tarif v qeyri-tarif mhdudiyytlr ttbiq edn III dnya lklrinin bazarlarna daxil olmas hvsiBM sistemind mhm yer tutan kapitaln beynlxalq hrkti dnya iqtisadiyyatna mhm t’sir edir:Dnya iqtisadiyyatnn inkiaf templrini sr’tlndirir. Kapital dnya miqyasnda daha glirli sahlr yatrlmaq v artrlmaq mqsdil srhddn xaric xarlr. Kapital idxal edn lklrd is o, istehsal kapitalnn atmazl problemini hll etmy yardm edir, investisiya qabiliyytini artrr, iqtisadi artm tempini sr’tlndirir.Beynlxalq mkdal v beynlxalq mk blgsn drinldirir. Kapital ixrac BB-in inkiaf n sas amillrdn biridir. Kapitaln lklraras qarlql hrkti iqtisadi laqlri v mkdal mhkmlndirir, beynlxalq ixtisaslama v kooperasiyan drinldirir.lklraras qarlql mal mbadilsinin hcminin artmasna sbb olurXarici kapital bir ox mnfi nticlr d gtirib xarr:Xarici kapital axn yerli kapitaln hrktsizliyindn istifad edrk onu glirli sahlrdn ayr salr. Myyn rtlr daxilind bu lk iqtisadiyyatnn birynl inkiafna gtirib xara bilr ki, bununla lknin iqtisadi thlksizliyi pozula bilr;tnzim olunmayan kapital axn traf mhiti thlk altnda qoya bilr;kapital idxal b’zn keyfiyytsiz mallarn yerli bazara daxil olmas il d nticlnir;borc kapitalnn idxal xarici dvlt borclarn artrr;beynlxalq korporasiyalarn transfert qiymtlrdn istifadsi nticsind importu lknin vergi v gmrk daxilolmalarn aa salr.

Kapitaln beynlxalq hrkti prosesinin inkiafna iki qrup faktorlar tsir edir. qtisadi xarakterli amillr:Siyasi xarakterli amillr: Kapital ixracn hyata keirrkn subyektlr aadaklardan x edirlr:lav glirin ld edilmsi;digr subyektlr zrind nzartin l keirilmsi;mt axnlarnn qarsna qoyulan proteksionist manelrin aradan qaldrlmas;istehsaln yeni sat bazarlarna yaxnladrlmas;yeni texnologiyalarn ld edilmsi (msln, shm nzart paketinin ld edilmsi il);xarici filiallarn yaradlmas il istehsal sirlrinin qorunmas;vergi dmlrin qnat edilmsi (xsusil mssislrin offor zonalarda v xsusi iqtisadi zonalarda yaradlmas v ya qeydiyyatdan keirilmsi zaman);traf mhitin qorunmasna kiln xrclrin aa salnmas.

Kapital idxalnn iqtisadi mqsduyunluluu aadaklardan ibartdir:

lknin kapitaln beynlxalq hrktind itirak mumilkd bir sra gstricilrd ks olunur. Mtlq gstricilr kimi kapital ixracnn hcmi, kapital idxalnn hcmi, kapitaln ixrac-idxal saldosu, lkd xarici kapitall mssislrin say, onlarda mul olanlarn say v s.-ni frqlndirirlr.

Digr gstricilr nisbi gstricilr hesab edilir. Onlar kapitaln beynlxalq hrktind qvvlr dzln v lknin kapital ixrac-idxalndan aslln daha real ks etdirirlr. Bu gstricilr srasna aadaklar aid etmk olar:Kapitaln idxal msal (Kid) xarici kapitaln (XK) lknin mumi daxili mhsuluna (DM) nisbtini ks etdirir:

Kid = XK/DM x 100%Kapitaln ixrac msal (Kix) ixrac ediln kapitaln (K) DM-y nisbtini ks etdirir:

Xarici kapitaln lkd kapital qoyuluuna olan daxili ehtiyaclara nisbtini ks etdirn msal:

Burada Ke ehtiyac msal, XK xarici kapital v T(K) lkd kapitala olan tlbdir.Digr nisbi gstricilr: xarici v ya qarq mssislrin milli istehsalda pay, kapital ixracnn (idxalnn) vvlki dvr nisbtn artm tempi, adambana dn xarici investisiya.

Valras qaydasna gr, lknin idxalnn dyri ixracn dyrinin, aktivlrin xalis xarici satnn v onlar zr faizlrin cmin brabrdirM = X+NA+NR

burada M – idxal, X – ixrac,NA – aktivlrin xalis satdr (xaricilr satlan v onlardan alnan aktivlrin dyri arasnda olan frq),NR faizlr zr xalis dmlrdir (qoyulan kapitala gr xaricdn alnan v xaricilr dniln faizlrin dyri arasnda olan frq).

Tsnifat lamtiKapitaln beynlxal hrktinin formalarMlkiyyt formasna grzl;dvlt;beynlxalq (regional) valyuta-kredit v maliyy tkilatlarnn;qarq.Mddtin grhddn artq qsamddtli (3 aya qdr);qsamddtli (1-1,5 il qdr);ortamddtli (1 ildn 5-7 il qdr);uzunmddtli (5 ildn 40-45 il qdr).Tqdim olunma formasna grmt;pul;qarq.stifad edilm mqsdin v xarakterin grsahibkar (birbaa v portfel investisiyalar);borc.

Birbaa xarici investisiyalar uzunmddtli xarici kapital qoyuluu olmaqla kapital ixracats trfindn kapital idxalats olan lknin razisind istehsaln tkilinin v ya idaredilmsini nzrd tutur. Portfel investisiyalar kapitaln xarici mssislrin qiymtli kazlarna qoyulmas yolu il ixracdr ki, bu da investorlara hmin mssislrin faliyyti zrind birbaa nzarti hyata keirmy imkan vermir.

Kapitaln borc formasnda hrkti dedikd birbaa xarici investisiyalar v portfel investisiyalar istisna olmaqla kapitaln yerd qalan hrkti baa dlr. Kapitaln beynlxalq hrktinin borc formas aadak mliyyatlar vasitsil realladrlr:dvlt v borc kreditlrinin verilmsi;digr lklrin istiqrazlarnn, qiymtli kazlarnn, veksellrinin, xarici irktlrin trattlarnn alnmas;borclar zr dmlrin hyata keirilmsi;banklararars depozitlr;rsmi yardmlar v s

Kapitaln beynlxalq hrktinin funksional blgsBirbaa investisiyalarXaricd

Qarlql iqtisadi maran yaranmasna gtirib xaran rezidentlr v qeyri-rezidentlr arasnda kapital hrktidirlk daxilind2.Portfel investisiyalarAktivlrQiymtli kazlarn alq-satqs il laqdar olan kapital hrktidirPassivlr3.Digr investisiyalarAktivlrDvltlraras kreditlr v bank depozitlri il laqdar olan kapital hrktidirPassivlr4. Ehtiyat aktivlriMonetar qzlDvlt trfindn tdiy balansnn saldosunun rtlmsi n istifad edil biln aktivlrl laqdar olan kapital hrktidirDiqqtiniz gr tkkr edirm. Triflsniz raz qalaram)))