İQTİSADİ HÜQUQ

Beynəlxalq hüquq baxımından dövlətin öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri milli səviyyədə necə həyata keçirməsi və beynəlxalq hüququn milli hüquqla qarşılıqlı münasibəti problemini daxili qanunvericilikdə necə həll etməsi vacib deyildir. Vacib cəhət ondan ibarətdir ki, dövlətlər beynəlxalq hüquq normalarına əməl etsinlər. Bu, eyni zamanda beynəlxalq hüququn imperativ tələbidir. Həmin tələbin yerinə yetirilməsinin forma və vasitələrinin seçilməsi hər bir dövlətin öz qanunvericiliyində və praktikasında müəyyən olunur (3, s. 65).

Dövlətlər tərəfindən beynəlxalq öhdəliklərin yerinə yetirilməsi ilə bağlı beynəlxalq birliyin mövqeyi universal müqavilə olan “Beynəlxalq müqavilələr hüququ haqqında” 1969-cu il Vyana Konvensiyasının “Daxili hüquq və müqavilələrə riayət olunması” adlanan 27-ci maddəsində ifadə olunmuşdur: hər hansı müqavilənin iştirakçı dövləti müqaviləni yerinə yetirməmək üçün özünə bəraət qazandırmaq məqsədilə daxili hüquqa istinad edə bilməz (8). Bu normanı daxili hüquqda müvafiqmüddəanın olmamasına istinad edilməsinin yolverilməzliyi mənasında da təfsir etmək olar.

Milli qanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılmasını müqavilənin yerinə yetirilməsinin zəruri şərti və müqavilə göstərişlərinin həyata keçirilməsi mexanizminin mühüm elementi kimi xarakterizə etmək olar.

Beynəlxalq səviyyədə unifikasiya, qloballaşma, bütün dünyada iqtisadi münasibətlərin sürətli inkişafı insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində təcrübə mübadiləsinin zəruriliyini şərtləndirir. Bu proseslər hüququn inkişafına da öz təsirini göstərir. Unifikasiya prosesi çərçivəsində beynəlxalq hüquqi aktların milli hüquq sisteminə təsirinin müxtəlif üsulları uzlaşdırılır. Beynəlxalq müqavilə normalarının milli hüquq sisteminə daxil edilməsi hüquq sisteminin daha da təkmilləşdirilməsinin səmərəli mexanizmlərindən biri kimi çıxış edir.

Beynəlxalq hüququn əsas mənbəyi və milli hüququn təkmilləşdirilməsi vasitəsi kimi beynəlxalq müqavilələrmilli qanunvericiliyin inkişafına müsbət təsir göstərməklə yanaşı dövlətlər arasında etimadı möhkəmləndirir, onların qanunvericilikləri arasında fərqləri, ziddiyyətli məqamları və uyğunsuzluqları xeyli dərəcədə azaldır, qloballaşan dünyada vahid və uzlaşmış, harmoniya prinsipinə əsaslanan hüquqi məkanın formalaşmasına, dövlət hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətində qanunçuluğun təmin olunmasına və hüquqtətbiqetmə təcrübəsinin səmərəliliyinin artmasına əlverişli zəmin yaradır.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq hüquqla milli hüququn qarşılıqlı əlaqəsinə dair iki əsas nəzəriyyə vardır. Monizm nəzəriyyəsi və dualizm nəzəriyyəsi. Monizm nəzəriyyəsinə görə beynəlxalq və milli hüquq oxşar sistemlərdir və hər ikisi tənzimetmə xüsusiyyətinə malikdir. Dualizm nəzəriyyəsinə görə isə onlar fərqli sistemlərdir və milli hüquq beynəlxalq hüquq normalarının həyata keçirilməsini təmin edir. Məsələn, A.L.Movçan qeyd edir ki, beynəlxalq və milli hüquq normaları obyektiv mövcud olan vahid normalar məcmusu kimi çıxış etmir, çünki özünün sosial və hüquqi təbiətinə görə onlar fərqli və ayrıca hüquq sistemləridir (18, s. 17-18). Müasir dövrdə monizm nəzəriyyəsi daha geniş yayılmışdır. Çünki beynəlxalq hüquq normalarının əhəmiyyəti, tənzimləyici və milli hüquqa münasibətdə təkmilləşdirici rolu artmışdır və onlar standart və ya prinsip xatrakteri kəsb edirlər və hamılıqla qəbul edilirlər (xüsusən də, insan hüquqları sahəsində).

Beynəlxalq və dövlətdaxili (milli) hüququn qarşılıqlı təsiri daxili və xarici siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi kimi obyektiv faktorla şərtlənir. Belə qarşılıqlı təsirin möhkəmləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi üçün dövlətin norma yaradıcılığı proseslərində eyni zamanda həm dövlətdaxili normaların, həm də beynəlxalq hüquq normalarının yaradıcısı kimi çıxış etməsi faktoru mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna müvafiq olaraq dövlətin öz maraqlarını ifadə edən milli qanunlar və dövlətlərin birgə, uzlaşmış və razılaşdırılmış maraqlarını ifadə edən dövlətlərarası müqavilələr yaranır. Dövlətdaxili və beynəlxalq hüquq sistemləri bir-birinə münasibətdə müstəqil hüquq sistemləri olduqlarından, dövlətdaxili münasibətlərdə beynəlxalq hüquq normalarının tətbiqinə qədər fəal qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərdiklərindən bir sistemin normalarının digərinə keçməsi ideyası yaranmışdır. Belə ideyalar isə öz növbəsində beynəlxalq hüquq normalarının dövlətdaxili (milli) hüquq normalarına, beynəlxalq müqavilələrin milli qanunvericiliyə transformasiyası konsepsiyasını formalaşmışdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq müqavilə yalnız faktiki olaraq həyata keçirildikdə real əhəmiyyət kəsb edir. Əks halda onun mövcudluğu mənasızdır.Bu baxımdan beynəlxalq müqavilə normalarının həyata keçirilməsi üsulları ilə bağlı məsələnin aktuallığı artır. Belə həyata keçirilmə dövlətdaxili hüquq vasitəsilə mümkün olur.

Müasir hüquq elmində beynəlxalq müqavilələrin həyata keçirilməsi çox zaman “implementasiya” termini ilə əlaqələndirilir. İmplementasiya ingiliscə “implementation” sözündən olub mənası “həyata keçirmə, yerinə yetirmə, reallaşdırma” deməkdir. Implementasiya konsepsiyası geniş yayılmış hüquqi nəzəriyyələrdən biri olmaqla beynəlxalq hüquq normalarının hüquqi qüvvəsinin tanınmasına və həmin normaların dövlət daxilində həyata keçirilməsinin təşkilati təminatına yönəlmiş kompleks tədbirləri özündə ifadə edir (9, s. 62; 16, s. 12; 4, s. 49). Beynəlxalqmüqavilələrin implementasiyası səlahiyətli orqanlarının şəxsində dövlətin beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsiplərindən irəli gələn beynəlxalq hüquqi öhdəliklərinin həyata keçirilməsinə yönələn normayaradıcılığı və təşkilati-icra fəaliyyətidir.

Beynəlxalq hüquq nəzəriyyəsində beynəlxalq hüquq normalarının dövlət daxilində həyata keçirilməsi və belə həyata keçirilmənin milli-hüquqi mexanizminin inkişaf istiqamətləri ilə bağlı məsələlər ətarflı şəkildə tədqiq edilsə də,hüquq ədəbiyyatında dövlətdaxili hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması mexanizmi, üsul və ya formaları ilə bağlı vahid fikir formalaşmamışdır.Bəzi müəlliflər göstərirlər ki, beynəlxalq müqavilələr milli hüququn özünəməxsus mənbələri kimi çıxış edir. Həmin müəlliflər beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquq normalarına çevrilməsi ideyasına əsaslanan “transformasiya” konsepsiyasını əsas götürürlər (11, s. 226).L.X.Minqazov qeyd edir ki, təcrübədə dövlətlər istinad, inkorporasiya və transformasiya formasında implementasiyanın müxtəlif üsul və vasitələrindən istifadə edirlər. Onun fikrincə, transformasiya dedikdə, xüsusi aktın qəbul edilməsi yolu ilə beynəlxalq hüquq normalarının dövlətdaxili hüquq normalarına çevrilməsinin forma və metodlarının məcmusu, beynəlxalq hüquq normalarının milli hüququn ümumi prinsiplərinə uyğun olaraq yenidən işlənməsi başa düşülür. Istinad zamanı beynəlxalq hüquq normalarının məzmunu dəyişmir və o, milli hüquqa inkorporasiya olunmadan beynəlxalq hüquqda olan həcmdə tətbiq edilir. Resepsiya zamanı qanunverici beynəlxalq hüquqdan davranış modelini mənimsəyir və dövlətdaxili hüququn subyektləri üçün ona məcburi hüquqi qüvvə verir (19, s. 187-195). Q.V.İqnatenkoya görə istinad zamanı davranış modeli vahiddir. O, beynəlxalq hüquq sistemində formulə edilir. Milli hüquq sistemində isə yalnız həmin modelin mənbəyi göstərilir (12, s. 44-52).R.A.Müllerson inkorporasiya və istinadı beynəlxalq və dövlətdaxili hüququn uyğunlaşdırılması üsulları kimi xarakterizə edir. O, göstərir ki, istinadzamanı dövlət öz milli hüququna beynəlxalq hüquqa göndəriş edən norma və ya normalar daxil edir ki, onlar ölkə daxilində fəaliyyət göstərsin, milli hüququn subyektləri arasında münasibətləri tənzim etsin. Inkorporasiya zamanı dövlət beynəlxalq hüququn göstərişlərinin icrasına şərait yaradan milli hüquq normaları qəbul edir (21, s. 58). F.Ə.Hüseynov qeyd edir ki, beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquq sistemində implementasiyasının iki əsas üsulu mövcuddur: I. İnkorparasiya (incorporation – daxil etmə) üsulu. Bu üsula görə beynəlxalq hüquq normaları, dövlət həmin normaların məcburiliyini tanıdıqdan sonra heç bir dövlətdaxili akt olmadan birbaşa milli hüquqa daxil edilir və beynəlxalq müqavilələr milli hüququn tərkib hissəsi hesab olunur. II. Transformasiya (transformation – çevirmə). Bu üsula görə beynəlxalq hüquq milli hüququn tərkib hissəsi sayılmır. Beynəlxalq müqavilənin milli məhkəmələr tərəfindən tətbiqi üçün qanunverici orqan tərəfindən ayrı bir hüquqi aktın qəbul edilməsi tələb olunur (2, s. 47-52). İ.İ.Lukaşuk qeyd edir ki, beynəlxalq hüquq normalarının milli hüquq sisteminə birbaşa təsiri benəlxalq hüquqdan inkorporasiya olunmuş, mənimsənilmiş normaların xüsusi xarakteri ilə şərtlənir (15, s. 228).

Dövlətdaxili hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması predmeti kimi konstitusiya, qanunlar, inzibati və məhkəmə aktları çıxış edə bilər (7, s. 218). Ona görə də həm normayaradıcılığı, həm də normatətbiqi fəaliyyəti sahəsində uyğunlaşdırma həyata keçirilə bilər.

S.V.Çerniçenko göstərir ki, dövlət öz daxili hüququnu milli hüquq sistemlərinə şamil olunan beynəlxalq hüquq normalarına uyğunlaşdırmaq vəzifəsi daşıyır (25, s. 32). Q.İ.Tunkin isə qeyd edir ki, dövlətdaxili hüquq normaları ilə beynəlxalq hüquq normaları arasında uyğunsuzluq (kolliziya) yarandığı hallarda dövlət öz beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirməlidir, həm də daxili qanunvericiliyə istinad dövləti bu öhdəlikləri yerinə yetirməkdən azad edə bilməz (22, s. 11).

Dövlət və onun orqanları tərəfindən yaradılan hüquq normalarının və hüquqi aktların məcmusu mənasında hüquq anlayışı ilə dövlətdaxili münasibətlər sahəsində həyata keçirilməli olan bütün hüquq normalarının və hüquqi aktların məcmusu mənasında hüquq anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. İkinci anlayış birincidən genişdir, çünki milli hüquqla yanaşı həmin dövlət tərəfindən tanınan beynəlxalq hüquq normalarını, habelə milli qanunvericilikdə və ya beynəlxalq müqavilədə nəzərdə tutulduğu halda xarici dövlətlərin ayrı-ayrı hüquq normalarını da özündə əksetdirir. Təbii ki, fərqli hüquq sistemlərinə aid olan normaların belə tətbiqi hüquqi uzlaşma tələb edir. Müasir beynəlxalq hüquq normalarının dövlətdaxili hüquq normalarının da yönəldiyi tənzimləyici funksiyaları yerinə yetirə bilmək xüsusiyyəti bu hüquq sistemlərinin uzlaşmış, birgə tətbiqinə şərait yaradır. Hüquq sistemlərininqarşılıqlı təsiri birgə tənzimetmə predmetinə aid olan münasibətlərin uzlaşmış tənzimində təzahür edir.Bu baxımdan Q.V.İqnatenko haqlı olaraq göstərir ki, beynəlxalq müqavilələrin milli qanunvericiliyə təsirinin məqsədi onun müqavilə göstərişləri ilə uyğunluğunun təmin olunmasından ibarətdir (13, s. 70).

Hüququn həyata keçirilməsi mərhələsində dövlətdaxili hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması xüsusilə aktuallıq kəsb edir. V.Q.Butkeviç qeyd edir ki, beynəlxalq müqavilənin icra edilməsi milli qanunvericilik normalarının qəbul olunması ilə məhdudlaşmamalı, müqavilədə nəzərdə tutulduğu qədər və ya hüququn həyata keçirilməsi şərtlərinin tələb etdiyi qədər davam etməlidir (6, s. 55). İ.P.Blişenko hesab edir ki, beynəlxalq müqavilə ilə milli qanun arasında ziddiyyət yarandıqda onu iki dövlətdaxili normanın kolliziyası kimi həll etmək lazımdır (5, s. 105). Lakin beynəlxalq hüquq normalarınının dövlətdaxili hüququn subyektləri tərəfindən həyata keçirilməsi üçün onları milli qanunvericiliyə implementasiya etmək lazımdır. Çünki yalnız dövlətdaxili hüquq normaları həmin subyektlər üçün məcburi xarakter daşıyır (20, s. 16; 14, s. 247-250; 23, s. 57-90).

Milli hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması beynəlxalq hüququn üstünlüyü prinsipinə əsaslanır. Lakin bu o demək deyildir ki, istənilən dövlətlərarası müqavilənin normaları dövlətdaxili hüququ müəyyən edə bilər. Xüsusən də bu, ikitərəfli müqavilələrə aiddir. Tarix göstərir ki, onlar özləri tez-tez beynəlxalq hüququn prinsiplərini pozurlar (24, s. 158).

Xarici dövlətlərdə milli qanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması müxtəlif cür həll edilir. Məsələn, ABŞ-da, Fransada, Hollandiyada və bəzi digər dövlətlərdə milli qanunvericilik beynəlxalq müqavilələri ölkə hüququnun tərkib hissəsi kimi elan edir. Həmin ölkələrin konstitusiyalarına uyğun olaraq beynəlxalq müqavilələr milli hüququn təsir sahəsində fəaliyyət göstərə bilər. Bəzi ölkələrin konstitusiyasında isə beynəlxalq hüququn milli hüquqa münasibətdə aliliyi elan olunur. Məsələn, AFR Konstitusiyasına görə beynəlxalq hüququn ümumi normaları qanunlar üzərində üstünlüyə malikdir (17; 10).

Beynəlxalq hüquq baxımından dövlətin öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri milli səviyyədə necə həyata keçirməsi və beynəlxalq hüququn milli hüquqla qarşılıqlı münasibəti problemini daxili qanunvericilikdə necə həll etməsi vacib deyildir. Vacib cəhət ondan ibarətdir ki, dövlətlər beynəlxalq hüquq normalarına əməl etsinlər. Bu, eyni zamanda beynəlxalq hüququn imperativ tələbidir. Həmin tələbin yerinə yetirilməsinin forma və vasitələrinin seçilməsi hər bir dövlətin öz qanunvericiliyində və praktikasında müəyyən olunur (3, s. 65).

Respublikamızda qanunvericiliyin beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsiplərinə, beynəlxalq müqavilələrin tələblərinə uyğynlaşdırılması üçün məqsədyönlü və ardıcıl tədbirlər həyata keçirilir.Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində beynəlxalq hüquq normalarının yeri, beynəlxalq hüquqla dövlətdaxili (milli) hüququn qarşılıqlı əlaqəsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəqiq şəkildə tənzimlənir. Konstitusiyanın “Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan aktlar” adlanan 148-ci maddəsinin II hissəsində göstərilir ki, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir (1, s. 55). Bu müddəa Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrin və ya beynəlxalq hüquq normalarının həyata keçirilməsində inkorporasiya yolunu seçdiyini göstərir. Beynəlxalq aktların hüquqi qüvvəsini təmzimləyən 151-ci maddədə qeyd edilir ki, Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlarla (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir (1, s. 57). Göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr respublikanın hüquq sisteminə daxil olan normativ aktların iyerarxiyasında hüquqi qüvvəsinə görə Konstitusiyadan və referendum yolu ilə qəbul edilmiş aktlardan sonra üçüncü yerdə durur. Konstitusiyamızda insan hüquqları üzrə beynəlxalq standartlara münasibətdə beynəlxalq hüquqla milli hüququn nisbəti məsələsi uğurla həll edilmişdir. Belə ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12-ci maddəsinin ikinci hissəsində birbaşa göstərilir ki, Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları vəazadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir (1, s. 7).

Beləliklə, milli qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində beynəlxalq hüquq normalarının rolu və əhəmiyyəti ilə bağlı araşdırılan məsələlərin, habelə yuxarıda qeyd edilən bütün fikirlərin təhlili və ümumiləşdirilməsi əsasında aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:

1. Milli hüquq normaları ilə beynəlxalq hüquq normalarının qarşılıqlı təsiri beynəlxalq müqavilələr hazırlanarkən milli hüquq normaları və prinsiplərinin nəzərə alınmasında, habelə milli qanunvericiliyin qüvvəyə minmiş beynəlxalq müqavilələrə uyğunlaşdırılmasında özünü göstərir.

2. Beynəlxalq müqavilələrin implementasiyası beynəlxalq hüququn daxili qanunvericiliyə gətirilməsi prosesinin və üsullarının məcmusu olmaqla, səlahiyətli orqanlarının şəxsində dövlətin beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul olunmuş norma və prinsiplərindən irəli gələn beynəlxalq hüquqi öhdəliklərinin həyata keçirilməsinə yönələn normayaradıcılığı və təşkilati-icra fəaliyyətində, habelə beynəlxalq hüquq normalarının birbaşa qanunvericilikdə əks olunmasında, yaxud daxili qanunvericilikdə beynəlxalq hüquq normalarına uyğun normaların müəyyən edilməsində təzahür edir. İmplementasiyanın əsas üç üsulu fərqləndirilir: inkorporasiya, istinad və resepsiya.

3. Müasir dövrdə milli qanunvericiliyin insan hüquqlarına dair beynəlxalq aktlara uyğunlaşdırılması üçün əsasən aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:

– beynəlxalq normanın dövlətdaxili normativ hüquqi akta daxil edilməsi;

– ratifikasiya olunmuş beynəlxalq aktların bilavasitə tətbiq edilməsi.

İkinci üsul daha təsirlidir. Çünki, bu zaman dövlətin müvafiq beynəlxalq aktın tələblərinə riayət etmək öhdəliyi yaranır və bu öhdəliyin icrasına nəzarət mexanizmi mövcud olur. Bu isə insan hüquqlarının və azadlıqlarının daha səmərəli və hamılıqla qəbul olunmuş beynəlxalq standartlara uyğun təmin olunması üçün əlverişli zəmin yaradır. Konvensiyanın ratifikasiyası ilk növbədə dövlətin öz üzərinə götürdüyü beynəlxalq öhdəliyi yerinə yetirmək vəzifəsi ilə bağlı olur.

4. Hüquq o zaman inkişaf edir və səmərəli həyata keçirilir ki, onun tərkib elementləri, ilk növbədə hüquq normalarının özü daxilən harmonik, ziddiyyətsiz və uzlaşmış olsun. Hüquq normalarının ziddiyyətli olması hüquqi tənzimetmənin sistemliliyini pozmaqla onun səmərəliliyini azaldır. Dövlətdaxili hüquqda bütün hüquq normaları Konstitusiyaya uyğun olmalıdır. Belə uzlaşmış sistem olmadan hüququn funksiyalarının səmərəli yerinə yetirilməsi qeyri-mümkündür. Bu, normalarının bir hissəsi dövlətdaxili hüquqda tətbiq edilən beynəlxalq hüquqa da aiddir. Müasir dövrdə dövlətdaxili münasibətlərin səmərəli və uğurlu hüquqi tənzimi milli hüquq normalarının beynəlxalq hüquq normalarına uyğunluğundan xeyli dərəcədə asılıdır. Bu insan hüquq və azadlıqlarının ali dəyər, bütün insanları birləşdirən universal meyar kimi qəbul edilməsi, beynəlxalq hüququn tənzimləyici rolunun artması, beynəlxalq hüquq normalarının dövlətlər üçün standart, insan hüquqlarına münasibətdə ədalət ölçüsü kimi çıxış etməsi, habelə dünya miqyasında demokatikləşmə və qloballaşma prosesləri və s. bu kimi amillərlə bilavasitə bağlıdır.

5. Hazırda dövlətdaxili hüquq münasibətlərinin tənzimlənməsində beynəlxalq hüquq normalarının rolu və əhəmiyyəti getdikcə artır. Milli hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması qloballaşma şəraitində dövlətin beynəlxalq birliyə daha yaxından inteqrasiya etməsi, dövlətdaxili qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi və inkişafı, habelə insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının daha dolğun və səmərəli şəkildə reallaşdırılması üçün vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan dövlətdaxili qanunvericiliyin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması üzrə ayrıca milli institutun yaradılması məqsədəmüvafiq olardı. Həmin institut həm beynəlxalq müqavilələrin bağlanması (ratifikasiya olunması), həm də həmin müqavilələrdən irəli gələn öhdəliklərin icrası ilə bağlı müxtəlif dövlət orqanlarının fəaliyyətini əlaqələndirə, dövlətin beynəlxalq öhdəliklərinin vaxtında və lazımi şəkildə icrasına dövlətdaxili nəzarəti həyata keçirə, milli hüququn beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılması üzrə təklif və tövsiyələr hazırlaya bilər.

6. Azərbaycan Respublikasının əmək və sosial təminat qanunvericiliyinin təhlili bu sahədə bir sıra müddəaların beynəlxalq müqavilələrin tələblərinə uyğunlaşdırılmasının zəruriliyini göstərir. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının insan hüquqları sahəsində bəzi beynəlxalq sənədlərə qoşulması Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 dekabr 2011-ci il tarixli, 1938 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı”nın müvafiq (xüsusən də, 1.2-ci və 1.3-cü) bəndlərinin tələblərinə uyğun olmaqla respublikamızda insan hüquqlarının təminat səviyyəsinin daha da artmasına şərait yarada bilər. Ümumiyyətlə, bu sahədə aparılan araşdırmalar aşağıdakı nəticələrə gəlməyə imkan vermişdir:

1. Beynəlxalq sənədlərin təhlili göstərir ki, BƏT-in qəbul etdiyi sənədlərdə (konvensiyalarda, bəyannamələrdə (məsələn, 10 iyun 2008-ci il tarixdə Cenevrədə keçirilmiş Sessiada BƏT-in qəbul etdiyi “Ədalətli qloballaşma məqsədləri üçün sosial ədalət haqqında BƏT Bəyannaməsi”) və s.) öz əksini tapan əsas pinsiplərinə aşağıdakılar aiddir: birləşmək azadlığı və kollektiv danışıqlar aparmaq hüququnun tanınması; məcburi əməyin bütün formalarının qadağan edilməsi; uşaq əməyinin qadağan edilməsi; əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi.

Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin 2-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi əmək münasibətlərində tərəflərin hüquq bərabərliyinin təmin edilməsi, mənafelərinin haqq-ədalətlə və qanunun aliliyinin təmin olunması ilə qorunması, maddi, mənəvi, sosial, iqtisadi və digər həyati tələbatlarını ödəmək məqsədi ilə əqli, fiziki və maliyyə imkanlarından sərbəst istifadə etməsinin təmin edilməsi, əsasən əmək müqaviləsi (kontrakt) üzrə öhdəliklərinin icrasına hüquqi təminat yaradılması prinsiplərinə əsaslanır. Görndüyü kimi, Əmək Məcəlləsində BƏT-in yuxarıda göstərilən rəhbər prinsipləri öz əksini tapmamışdır. Ona görə də AR ƏM-nin 2-ci maddəsinin BƏT-in bu sahədə müvafiq normalarına uyğunlaşdırılması baxımından həmin maddənin bəhs olunan hissəsinin aşağıdakı redaksiyada verilməsi məqsədəmüvafiq olardı:

“Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi əmək münasibətlərində aşağıdakı rəhbər prinsiplərə əsaslanır:

– hüquq bərabərliyinin təmin edilməsi;

– ədalət və qanunun aliliyi yolu ilə maraqların müdafiəsi və təmin olunması;

– birləşmək azadlığı;

– kollektiv danışıqlar aparmaq hüququ;

– məcburi əməyin bütün formalarının qadağan olunması;

– uşaq əməyinin qadağan olunması;

– əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyin qadağan olunması;

– maddi, mənəvi, sosial, iqtisadi və digər həyati tələbatların təmin edilməsi məqsədilə əqli, fiziki və maliyyə imkanlarından sərbəst istifadə olunmasının təmin edilməsi”.

2. Azərbaycan Respublikası 11 may 2010-cu il tarixdə müvafiq qanunlarla Beynəlxalq Əmək Təşkilatının «Kişi və qadın işçilər-ailə vəzifələri olan işçilər üçün bərabər imkanlar və bərabər rəftar» haqqında 1981-ci il iyunun 23-də Cenevrə şəhərində qəbul edilmiş 156 nömrəli Konvensiyasına və «Analığın mühafizəsi haqqında» 1952-ci il Konvensiyasına (yenidən baxılmış) yenidən baxılması haqqında» 2000-ci il iyunun 15-də Cenevrə şəhərində qəbul edilmiş 183 nömrəli Konvensiyasına qoşulmasına baxmayaraq Azərbaycan Respublikasının əmək qanunvericiliyinin yuxarıda qeyd olunan Konvensiyaların tələblərinə uyğunlaşdırılması hələ də həyata keçirilməmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 27 dekabr tarixli 1938 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş «Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramının» 1.2.9-cu bəndi ilə aidiyyəti dövlət orqanlarına müvafiq tapşırıqlar verilmişdir ki, Azərbaycan Respublikasının qoşulduğu yuxarıda qeyd olunan Konvensiyalarla əlaqədar əmək qanunvericiliyinin milliləşdirilməsi həyata keçirilsin. Ona görə də bu məqsədlə Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Əmək Məcəlləsinin qeyd olunan Konvensiyaların tələblərinə uyğunlaşdırmaq üçün ona aşağıdakı əlavə və dəyişikliklərin edilməsi məqsədəmüvafiq olardı:

Azərbaycan Respublikası BƏT-in «Kişi və qadın işçilər–ailə vəzifələri olan işçilər üçün bərabər imkanlar və bərabər rəftar haqqında» 156 №-li Konvensiyasına (1981-ci il) qoşulmasına baxmayaraq qüvvədə olan Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsində «Ailə vəzifələri olan işçi» terminindən istifadə olunmur və onun leqal anlayışı verilməmişdir. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsindəki bu boşluğun aradan qaldırılması baxımından Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin «Azərbaycan Respublikasının əmək qanunvericiliyində işlədilən əsas məfhumların anlayışları» adlanan 3-cü maddəsinə aşağıdakı redaksiyada müvafiq hissənin əlavə edilməsi: «Ailə vəzifələri olan işçi – himayəsində olan uşaqlarla, eləcə də həkim məsləhət komissiyasının rəyinə əsasən qulluğa və köməyə həqiqətən ehtiyacı olan digər yaxın qohumu (atası, anası, babası, nənəsi, əri (arvadı), uşaqları, bacıları, qardaşları) ilə münasibətdə ailə vəzifələri olan kişi və qadın işçi», habelə Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin X bölməsinin «Qadınların əmək hüququ və onun həyata keçirilməsində təminatlar» adlanan 37-ci fəslinin adının dəyişdirilərək «Qadınların və ailə vəzifələri olan işçilərin əməyinin tənzimlənməsinin xüsusiyyətləri» kimi adlandırılması zəruridir.

3. Əmək qanunveiciliyində əməyin mühafizəsi şərtlərinin yaxşılaşdırılması üçün işəgötürənlərin iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması mexanizmi öz əksini tapmamışdır. 1989-cu ildə 89/391/EEC avropa çərçivə Direktivinin qəbul edilməsindən sonra bir çox Avropa dövlətlərində həyata keçirilən və peşə təhlükəsizliyi və sağlamlığa dair avropa standartlarını özündə əks etdirən iş yerlərində peşə risklərinin aşkar edilməsi, qiymətləndirilməsi və idarə edilməsi metodologiyasının Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinə müvafiq əlavə və dəyişikliklər edilməklə tətbiqi, əmək şəraiti, iş yerlərində zədə təhlükəsi, habelə orada çalışan işçilərin sağlamlıq vəziyyəti arasında əlaqələrin müəyyən və təsbit olunması zəruridir. Bu, əmək qanunvericiliyinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasına, həmçinin əməyin mühafizəsi sahəsində profilaktik tədbirlərin səmərəliliyinin artırılmasına və işləyən əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə müsbət təsir göstərə bilər.

4. BƏT-in «Analığın mühafizəsi haqqında» 1952-ci il (yenidən baxılmış) yenidən baxılması haqqında 183 №-li Konvensiyasının (2000) (Azərbaycan Respublikasının 11 may 2010-cu il tarixli 1004 III Q nömrəli Qanunu ilə ratifikasiya olunmuşdur) 4-cü maddəsinin beşinci hissəsinə əsasən hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətin doğuşaqədərki hissəsi doğuş gözlənilən vaxtdan uşağın faktiki doğulduğu tarixədək ötən günlər qədər uzadılır və bu halda doğuşdan sonrakı müddət məzuniyyətin heç bir hissəsi azaldılmır. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 125-ci maddəsini BƏT-in yenidən baxılmış «Analığın mühafizəsi haqqında» 1952-ci il Konvensiyasına yenidən baxılması haqqında 183 nömrəli Konvensiyasının (2000-ci il) tələblərinə uyğunlaşdırılması baxımından Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 125-ci maddəsinə aşağıdakı redaksiyada 3-cü hissə əlavə edilə bilər: «Hamiləliyə və doğuşa görə məzuniyyətin doğuşa qədərki hissəsinin müddəti doğuş gözlənilən vaxtdan uşağın faktiki doğulduğu vaxtadək ötən günlər qədər uzadılır və bu halda doğuşdan sonrakı məzuniyyətin heç bir hissəsi azaldılmır».

5. Uşaq hüquqlarına dair beynəlxalq normaların tələbləri baxımından Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinə “Uşaq əməyinin qadağan olunması” adlı aşağıdakı məzmunda yeni maddənin əlavə edilməsi məqsədəmüvafiq olardı:

“1. Bu Məcəllədə nəzərdə tutulmuş hallar və şərtlər istisna olmaqla uşaq əməyinin tətbiqi qəti qadağandır.

2. Əməyə cəlb olunan an 18 yaşı tamam olmamış şəxslər uşaq hesab olunur.”

6. BƏT-in “İşə qəbul edilmənin minimum yaş həddi haqqında” 138 №-li Konvensiyasının (1973) 8-ci maddəsinə uyğun olaraq uşaqların bədii çıxışlarda iştirakına münasibətdə işə qəbul üçün minimal yaş həddi ilə bağlı qaydadan istisnaya yol verilə bilər. Lakin belə halda işçi və işəgötürənlərin təşkilatları ilə məsləhətləşdikdən sonra müvafiq dövlət orqanı tərəfindən verilən xüsusi icazənin olması zəruridir. Belə icazədə iş vaxtının müddəti azaldılır və işin yerinə yetirilməsi şərtləri öz əksini tapır. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin “İşə qəbul zamanı yol verilən yaş həddi” adlanan 249-cu maddəsində isə heç bir əlavə şərtlər və istisnalar nəzərdə tutulmadan bir cümlədən ibarət norma şəklində göstərilir ki,yaşı 15-dən az olan şəxslərin işə qəbul edilməsinə yol verilmir. Göründüyü kimi bu maddə 138 №-li Konvensiyanın tələblərinə uyğun gəlmir. Çünki həmin maddədə istisnalar, uşaq əməyinin əsas şərtlərini əks etdirən müvafiq dövlət orqanının icazəsi ilə bağlı müddəlar təsbit edilməmişdir. Ona görə də hesab edirik ki, Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 249-cu maddəsinin nəzərdən keçirilən Konvensiyanın 8-ci maddəsinin tələblərinə uyğunlaşdırılması, yəni həmin maddədə Konvensiyanın 8-ci maddəsində öz əksini tapan istisna ilə bağlı müvafiq normaların təsbit edilməsi fenomenal talanta, istedada malik olan vunderkind uşaqların potensialından səmərəli istifadə olunması baxımından zəruri əhəmiyyət əsb edir.

7. Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 98-ci maddəsinin BƏT-in «Kişi və qadın işçilər-ailə vəzifələri olan işçilər üçün bərabər imkanlar və bərabər rəftar haqqında» 156 nömrəli Konvensiyasının (1981-ci il) tələblərinə uyğunlaşdırılması və ailə vəzifələri olan işçilər üçün təminatların müəyyən edilməsi baxımından Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsinin 98-ci maddəsinə aşağıdakı məzmunda hissənin əlavə edilməsi məqsədəmüvafiq olardı:«Əlil uşağı olan, qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada verilmiş tibbi rəy əsasında ailənin xəstə üzvünə qulluq edən beş yaşına qədər uşağı təkbaşına böyüdən işçilər (analar və ya atalar), bu yaşda olan uşaqları övladlığa götürənlər və ya onların qəyyumları gecə vaxtı görülən işlərə ancaq onların razılığı ilə cəlb edilirlər».

8.Sosial Hüquqlar üzrə Avropa Komitəsinin rəyinə görə əmək hüquqları sahəsində ayrı-seçkiliyə məruz qalmış şəxslərə təqdim olunan müdafiə vasitələri adekvat olmalı, onların müdafiəsini və hüquqlarının pozulması hallarının gələcəkdə təkrarlanmamasını təmin etməlidir. Ayrı-seçkiliyə məruz qalmış şəxsin işdən azad edilməsi ilə bağlı məcburi işə çıxmama halında həmin müddət üçün itirilmiş əmək haqqı ilə yanaşı vurulmuş mənəvi zərər də ödənilməlidir. Lakin məhkəmələrin müəyyən etdiyi mənəvi zərərin məbləği çox zaman Sosial Hüquqlar üzrə Avropa Komitəsinin tələblərinə uyğun gəlmir. Bu baxımdan ABŞ-da tətbiq olunan “Cərimə kompensasiyası” modelinin tətbiqi məqsədəmüvafiq olardı. Həmin model məhkəmə tərəfindən əmək hüquqlarının pozulması faktı aşkar edildikdə əmək hüquq pozuntularının müxtəlif növləri üçün bəlli məbləğlərdə müəyyən edilmiş kompensasiyanın ödənilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, qanunsuz işdən azadetmə halında orta aylıq əmək haqqının 12 misli məbləğindən az olmayan əlavə cərimə kompensasiyasının alınması nəzərdə tutulur.

9. Məlum olduğu kimi BƏT-in bir çox rəhbər prinsipləri işəgötürənlərlə bağlı olmaqla onların üzərinə aşağıdakı vəzifələri qoyur: işçilərə könüllülük əsasında birləşmək, kollektiv danışıqlar aparmaq imkanının verilməsi; məcburi və uşaq əməyinin, habelə əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyin bütün formalarının qadağan olunması. Bu baxımdan AR ƏM-nin “İşəgötürənin əsas vəzifələri və məsuliyyəti” adlana 12-ci maddəsinə aşağıdakı vəzifələri əks etdirən bəndlərin artırılması həmin sahədə milli və beynəlxalq hüquq normalarının uyğunluğunun təmin olunması baxımından əhəmiyyətli olardı:

– könüllülük prinsipi əsasında birləşmək azadlığına heç bir məhdudiyyət yaratmamaq;

– kollektiv danışıqlar aparmaq hüququnun həyata keçirilməsinə mane olmamaq;

– məcburi əməyin heç bir formasına yol verməmək;

– uşaq əməyinin tətbiqinə yol verməmək;

-əmək və məşğulluq sahəsində ayrı-seçkiliyə yol verməmək.

10. Konstitusiyamızın 12-ci maddəsinə görə Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Əhalinin layiqli həyat səviyyəsinin təmin olunmasının vacib şərtlərindən və mühüm vasitələrindən biri kimi əksər vətəndaşların gəlirlərinin əsas hissəsini təşkil edən əmək haqqı çıxış edir. Bütövlükdə əmək haqqının məbləği isə minimum əmək haqqının məbləği ilə sıx surətdə bağlıdır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinin 155-ci maddəsində təsbit edilən “minimum əmək haqqı” anlayışının (“Minimum əmək haqqı— iqtisadi, sosial şərait nəzərəalınmaqla qanunvericilikləixtisassız əməyəvəxidmətəgörəaylıq əmək haqqının ən aşağısəviyyəsini müəyyən edən sosial normativdir”) Beynəlxalq Əmək Təşkilatının “Minimum əmək haqqının müəyyən edilməsi haqqında” 131 nömrəli Konvensiyasında (1970) verilən tərifə uyğunlaşdırılması zəruri əhəmiyyət kəsb edir.Belə ki, həmin Konvensiyanın 3-cü maddəsinə görə minimum əmək haqqının səviyyəsi müəyyən edilərkən ölkədəki əmək haqqının, yaşayış minimumunun, sosial müavinətlərin ümumi səviyyəsi və digər sosial qrupların müqayisəli həyat səviyyəsi nəzərə alınmaqla əməkçilərin və onların ailələrinin tələbatları, habelə iqtisadi inkişafın tələbləri, məhsuldarlıq səviyyəsi və məşğulluğun arzu olunan yüksək səviyyəyə çatdırılması və saxlanılması da daxil olmaqla iqtisadi mülahizələr nəzərə alınmalıdır.Lakin bu meyarların bir çoxu qanunvericilikdə hələ də öz əksini tapmamışdır.

11. Respublikamızda uşaq hüquqlarının daha dolğun təmin olunması üçün Uşaq hüquqları Konvensiyasına 3-cü Əlavə Protokolun ratifikasiya edilməsi zəruri əhəmiyyət kəsb edir.

12. BƏT-in sosial təminat sahəsində əsas sənədlərindən biri respublikamızın hələ ratifikasiya etmədiyi “Sosial təminatın minimum normaları haqqında” 102 saylı Konvensiyasıdır (1952).Orada sosial təminatın 9 əsas növü: tibbi yardım, xəstəliyə görə müavinət, işsizliyə görə müavinət,qocalığa görə müavinət, əmək xəsarətləri və peşə xəstəlikləri zamanı nəzərdə tutulan müavinətlər, ailə müavinətləri, hamiləlik və doğuşa görə müavinətlər, əlilliyə görə müavinətlər, ailə başçısının itirilməsinə görə müavinətlər müəyyən edilir, habelə milli sosial təminat sisteminin qurulmasının, onun maliyyələşdirilməsinin ümumi prinsipləri, əsas sosial risklər, sosialtəminatın əsasları və şərtləri təsbit edilir. Azərbaycanın bu Konvensiyaya qoşulması ölkə vətəndaşlarının rifahının və layiqli həyat səviyyəsinin xeyli yüksəlməsinə, bütövlükdə sosial təminat sahəsində hüquqlarının daha dolğun təmin olunmasına şərait yarada bilər.

13.Beynəlxalq Əmək Təşkilatının “Əlilliyə, qocalığa və ailə başçısının itirilməsinə görə müavinətlər haqqında” 128 №-li Konvensiyasının 11-ci maddəsinə əsasən qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada üzvlük haqqı ödəməklə 15 illik stajı olan şəxslərə və ya muzdla işləyənlərə, yaxud həmin ölkədə yaşamaqla 10 illik staja malik olanlara əlilliyə görə pensiya təyin olunur. Sığorta haqqının ödənilməsi ilə əlaqədar minimum stajla bağlı müəyyən olunmuş məbləğdən az olmamaqla azaldılmış məbləğdə əlilliyə görə pensiya ödənilir. Sığorta haqqını 3 illik müddətə ödəmiş, əmək qabiliyyətli yaşda olduğu dövrdə müəyyən edilmiş illik və ya orta illik sığorta stajına malik olanlar da əlilliyə görə pensiya təminatında olan şəxslər dairəsinə daxil edilirlər. Qüvvədə olan pensiya qanunvericiliyinə görə isə 52 yaşına çatmış şəxslərə əlilliyə görə əmək pensiyası təyin edilməsi üçün onlar 12 ildən artıq sığorta stajına malik olmalıdırlar. Halbuki yaşa görə əmək pensiyasının təyin edilməsi üçün şəxsin 12 il sığorta stajına malik olması yetərlidir. Eyni zamanda bu növ pensiyanın təyin edilməsi üçün şəxsin əlilliyinin səbəbi heç bir hüquqi əhəmiyyət kəsb etmir. Yəni pensiya təyinatı üçün müharibə əlilləri, hətta əmək zədəsi və peşə xəstəliyi nəticəsində əlil olan şəxslər də onların yaşından asılı olaraq sığorta stajına malik olmalıdırlar. Göründüyü kimi belə qayda BƏT-in 128 №-li Konvensiyasının normaları ilə ziddiyyət təşkil edir və qüvvədə olan qanunvericilikdə öz əksini tapan əlilliyə görə əmək pensiyasının təyin edilmə şərtləri ona hüquq qazanılmasını çətinləşdirir. Bu baxımdan sosial təminat qanunvericiliyində müddətindən asılı olmayaraq sığorta stajına malik olan şəxslərə əlillik müəyyən edildiyi hallarda əlilliyə görə əmək pensiyası təyin oluna bilməsi ilə bağlı normanın təsbit edilməsi məqsədəmüvafiq olardı.

14. Respublikamızda sosial-iqtisadi hüquqların təminat səviyyəsinin beynəlxalq tələblərə uyğun olaraq daha da artırılması baxımından «İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında» Beynəlxalq Paktın Fakültativ Protokolunun ratifikasiya edilməsi əhəmiyyətli olardı.

15. Avropa Şurasının “Qadınlara qarşı və məişət zorakılığının qarşısının alınması və onunla mübarizəyə dair” Konvensiyanın ratifikasiya edilməsi günümüzün aktuallıq kəsb edən vacib tələblərindən birini təşkil edir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Biznes xəbərləri, 2012

2. Hüseynov F.Ə. Beynəlxalq müqavilələrin milli məhkəmələr tərəfindən tətbiqi // Qanunçuluq, 2009, № 2, c. 47-52

3. Hüseynov L.H. Beynəlxalq hüquq. Dərslik. Bakı: Hüquq ədəbiyyatı, 2000

4. Абдулаев М.И. Согласование внутригосударственного права с международным (теоретические аспекты) // Правоведение,1993,№ 2, с. 45-53

5. Блищенко И.П. Действие международного договора на территорий СССР // Правоведение, 1968, № 6, с. 105-113

6. Буткевич В.Г. Советское право и международный договор. Киев: Вища школа, 1977

7. Буткевич В.Г. Соотношение внутригосударственного и международного права. Киев: Вища школа, 1981

8. Венская конвенция о праве международных договоров 1969 г. / Международное публичное право. Сборник документов. Т.1. М.: БЕК, 1996

9. Гавердовский А.С. Имплементация норм международного права. Киев: Вища школа, 1980

10. Дубровин В.Н. Конституции зарубежных стран. М.: Юрлитинформ, 2006

11. Зивс С.Л. Источники права. М.: Наука, 1981

12. Игнатенко Г.В. Взаимодействие внутригосударственного и международного права. Свердловск: УрГУ, 1981

13. Игнатенко Г.В. Советское законодательство и международные договоры: опыт, тенденции и проблемы взаимодействия // Правоведение, 1987, № 5, с. 70-76

14. Левин Д.Б. Актуальные проблемы теории международного права. М.: Наука, 1974

15. Лукашук И.И. Международное право. Общая часть. М.: БЕК, 1996

16. Лукашук И.И. Нормы международного права в правовой системе России. М.: Спарк, 1997

17. Маклаков В.В. Конституции зарубежных государств. Учебное пособие. М.: БЕК, 1999

18. Международное воздушное право. Кн. 1 / Отв. ред. А.Л.Мовчан. М.: Наука, 1980

19. Мингазов Л.С. Эффективность норм международного права. Казань: Издательство Казанского Университета, 1990

20. Миронов Н.В. Правовые формы социалистической интеграции. М.: Международная отношения, 1977

21. Мюллерсон Р.А. Соотношение международного и национального права. М.: Международная отношения, 1982

22. Тункин Г.И. Основы современного международного права. М.:Издательство «ВПШ», 1956

23. Усенко Е.Т. Теоретические проблемы соотношения международного и внутригосударственного права // Советский ежегодник международного права. М.: Наука, 1979, с. 57-90

24. Усенко Е.Т. Формы регулирования социалистического международного разделения труда. М.: Международная отношения, 1965

25. Черниченко С.В. Вопрос о соотношении международного и внутригосударственного права как правовых систем (размышления по поводу некоторых книг коллег) // Правоведение, 2009, № 1, с. 6-35

İQTİSADİ HÜQUQ

İqtisadiyyat və hüquq ayrı-ayrı sahələr olsa da, digər elm sahələri kimi onlar da bir-birləri ilə kəsişirlər. Bu kəsişmə zamanı iqtisadiyyatla hüququn bir-birinə inteqrasiya olunması gedir və bu iki elmin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranan yeni bir elm – “İqtisadi hüquq” elmi meydana çıxır. Bu elm isə həm iqtisadiyyatın, həm də hüququn vəhdətindən yarandığından hər iki elmin müəyyən istiqamətlərini özündə birləşdirir. Bu bloq İqtisadi Hüquq ilə bağlı məlumatları yayımlamaq üçün yaradılmışdır.

09 Aralık 2012

İQTİSADİYYATLA HÜQUQUN QARŞILIQLI ƏLAQƏSİ

İqtisadiyyat və hüquq ayrı-ayrı sahələr olsa da, bütün digər elm sahələri kimi onlar da bəzən bir-birləri ilə kəsişir, üst-üstə düşürlər. Çünki onların hər ikisi ictimai elmdir, cəmiyyətlə əlaqəsi olan sosial elmlərdir. Bu kəsişmə zamanı fənlərin və elmlərin bir-birinə inteqrasiya olunması gedir və bu iki elmin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranan yeni bir elm – “İqtisadi hüquq” elmi meydana çıxır. Bu elm isə həm iqtisadiyyatın, həm də hüququn vəhdətindən yarandığından hər iki elmin müəyyən istiqamətlərini özündə birləşdirir. (Bu abzasdakı və digər abzaslardakı bəzi fikirlər tamamilə özümə aiddir).

İqtisadiyyatla hüquq XIX əsrin 30-cu illərindən daha sıx əlaqdə olmuş və bir-birinə daha da inteqrasiya olmuşlar. Bu isə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi ilə yekunlaşmışdır. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi iqtisadi proseslərə nəzarət etməyə və onuntənzimlənməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsinə başlanmışdır. Bu tədbirlər isə özünü iqtisadiyyatın tənzimlənməsi məqsədilə normativ-hüquqi aktların formlaşdırılması və onların praktik reallaşmasında daha qabarıq göstərmişdir.

Dövlətin və bilavasitə hüququn iqtisadiyyata təsiri isə Birinci Dünya (1914 – 1917 – ci illər) müharibəsi və Böyek Depressiya illəri (1929 – 1933 – cü illər) daha həlledici təsir göstərmişdir. Çünki 1929 – 1933 – cü illərin böhranı bazar iqtisadiyyatının ( Mən deyərdim ki, xüsusilə də A.Smit, D.Rikardo və s. əsas konsepsiyalarını hazırladıqları klassik siyasi iqtisadın müdəəalarını) bir çox müddəalarının səmərəsizliyini əyani surətdə sübuta yetirmiş oldu. Bununla əlaqədar olaraq dövlət iqtisadiyyatı böhrandan çıxarmaq və onun normal inkişafını təmin etmək üçün hüquqi tənzimləmə metodlarına əl atmışdır. (Mən burada C.M.Keynsin adını və töhfələrini ələlxüsus qeyd etmək istərdim).

İqtisadi münasibətlərin tənzimlənməsi aspektindən hüquq normalarının tətbi q olunması XX əsrin ikinci yarısından etibarən iqtisadçıların diqqətini cəlb etmişdir. Bu, özünü rəqabətin təmin olunmasında, əmək bazarına müdaxilə edilməsində, qiymətlərin və xarici ticarətin tənzimlənməsi sahəsində daha qabarıq göstərmişdir. Odur ki, iqtisadi münasibətlərin cəmiyyətdə daşıdığı xüsusi əhəmiyyət səbəbindən iqtisadiyyat və hüquq arasında olan qarşılıqlı əlaqənin mövcud vəziyyətinin xarakteri, hüquq sisteminin keyfiyyət göstəricisi kimi səciyyələndirlir.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək istəyirəm ki, iqtisadiyyatla hüququn əlaqəsi bir neçə böyük dünya mütəffəkirinin əsərlərində qısa da olsa yer almışdır. Lakin mən, bu mövzunun bəzi əsas tərəflərinin açılmasından və izah edilməsindən yazacağam.

Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, investisiya qoymaq istəyən bir şəxsə nə tamamilə hüquqşünas lazımdır ki, yalnız hüquq normalarını və qayda-qanunlarını izah etsin. (Mən burda xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, xüsusilə də investisiya qoyan xarici vətəndaş olduqda, ona başqa bir ölkənin hüquq sitemi bir o qədər də maraqlı deyil) Nə də, tamamilə bir iqtisadşçı lazımdır ki, ona iqtisadiyyat izah edilsin. (Yenə də nəzərə çatdırmaq istəyirəm ki, xüsusilə də bazar iqtisadiyyatı kimi mürəkkəb mexanizmə və quruluşa malik bir sistemin izahına, mənim zənnimcə o qədər ehtiyyac da yoxdur). Ona sadəcə olara iqtisadi qanunları hüquq aspektindən izah etməyə və hüquq qanunlarının iqtisadiyyata aid yönlərinin izahını verə bilən bir mütəxəssis lazımdır ki, bunu da İqtisadi hüquq ilə daha yaxşı hazırlamaq olar.

Ümumilikdə hüquqi tənzimləmə mürəkkəb prosesdir və o, ictimai münasibətlərə hüquqi təsir müəyyən vasitələrin reallaşdırılır.Qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi təsir və hüquqi tənzimləmə anlayışları bir-birindən fərqli məqamları ilə xarakterizə olunur.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrə qədər formalaşmış iqtisadi və hüquqi sistemlər ikitərəfli qarşılıqlı təsir ilə bağlıdır. Başqa sözlə desək, hüquqi sistem fərdlərin davranışına, onlar vasitəsilə də bütövlükdə iqtisadi sistemə təsir göstərir. İqtisadi sistem isə həm fərdlərin davranışına, həm də müvafiq olaraq hüquqi sistemə təsir göstərir. Digər anlamda iqtisadi sistem daha çox stimullar sistemi, hüquqi sistem isə məhdudiyyətlər sistemi kimi xarakterizə olunmaqla, onların hər iksis iqtisadi və hüquq subyektlərinin davranışına təsir göstərir. Bu baxımdan inkişaf etmiş ölkələrdə müvafiq münasibətlər müxtəlif aspektlərdən araşdırılmaqdadır. Məsələn, ABŞ-da bu məsələlər “İqtisadiyyat və hüquq” (“Economy and law”) konteksində öyrənilir. Burada “iqtisadiyyat və hüquq” institutsionalizmin əsas istiqmətlərindən biri kimi xarakterizə olunmaqla, bir istiqamət kimi “İqtisadi hüquq” adlandırılır. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Avropa dövlətlərində, o cümlədən Fransada da “İqtisadi hüquq” sahəsi kimi tətbiq edilməkdədir.

Hüququn iqtisadi təhlilinə yalnız hadisənin mövcud vəziyyətini xarakterizə etməyə cəhd kimi deyil, eyni zamanda bu hadisənin necə olacağınını proqnozlaşdırılması vasitəsi kimi yanaşmaq olar. İqtisadi hüquqda bu problemə iki yanaşma mövcuddur. Bir tərəfdən R.Poznerin mövqeyi mövcuddur ki, bu mövqeyə əsasən mövcud hüquq sistemi müxtəlif səbəblərdən elə dəyişir ki, iqtisadi nöqteyi-nəzərdən daha səmərəli olur. Digər tərəfdən ictimai seçim nəzəriyyəsinin tərəfdarları qanunvericiliyi siyasi sistemin məsulu kimi nəzərdən keçirirlər ki, burada maraqlı tərəflər dövlət hesabına öz maraqlarının mühafizəsi üsullarını axtarırlar. Bütün bunları nəzərə almaqla hüququn iqtidai təhlilini şərtləndirən məqamları aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

v İqtisadçılar iqtisadi səmərəlilik problemini müzakirə edərək ədalətlilik, dəqiqilik və s. bu kimi məsələlər üzrə ənənəvi mülahizələrdən uzaqlaşırlar;

v İqtisadi təhlil bir çox qüvvədə olan hüquq normalarının əsaslandırılması üçün əsaslı dəlillərin mövcudluğunu aşkarlayır;

v İqtisadçılar mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin digər təhlilçilər tərəfindən nəzərə alınmayan məqamları nəzərə alırlar. Hansı ki, müvafiq təhlilin daha dərin və dəqiq hyata keçirilməsinə imkan verir;

v İqtisadi yanaşma hüquqi təhlildə bir o qədər rast gəlinməyən hüququn ayrı-ayrı sahələrinin vahidliyini təmin edir.

İqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsinin bir neçə metodu və özünəməxsus xüsusiyyətləri var. İqtisadiyyatın hüquqi tənzimlənməsin metodları dedikdə iqtisadi sahədə baş verən münasibətləri tənzimləmək üçün hüquqi vasitə və üsulların məcmusu nəzərdə tutulur. İqtisadi sahədə qarşıya qoyulan məqsədlərə ən optimal səviyyədə nail olmaq üçün müvafiq sahədə baş verən münasibətlərin tənzimlənməsində metodların düzgün müəyyən olunması və bu münasibətlərə tətbiq olunması böyük əhəmiyyətə malikdir.