Beynəlxalq Valyuta Fondu

Maliyyə sabitliyinin qorunması beynəlxalq ictimaiyyət, o cümlədən Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) üçün prioritet məsələdir. BVF üzvlərinin iqtisadi sistemlərinə və maliyyə sektoruna nəzarətin həyata keçirilməsində geniş təcrübəyə malik olması dövlətlərin PL/TMM üzrə beynəlxalq standartlara uyğunluğunun qiymətləndirilməsində fayda verir

3.2. Beynəlxalq Valyuta Fondu

Beynəlxalq Valyuta Fondu – BVF (International Monetary Fund) ilk anda beynəlxalq problemlər üzrə ölkələrarası məsləhət və əməkdaşlığı, dünya maliyyə sistemini istiqamətləndirən, valyta məzənnəsinin təsbit və nəzarət edən bir mərkəzi xatırlaması zənn edilirdi. Beləliklə, BVF bütün ölkələrin beynəlxalq ticarətinin və istehsal resurslarının inkişaf etdirilməsinə köməklik göstərəcəkdir.
Ölkələrin qarşılıqlı valyuta münasibətində tənzimlənməsi, beynəlxalq maliyyə köməkliyi göstərməklə ödəmə balanslarının korrektə olunması, onların defisitlik miqyasını və müddətinə ixtisar etmək ideyası 30-cu illərin axırları 40-cı illərin əvvəlləri Ingiltərə və Amerika alimləri tərəfindən müzakirə edilmişdir. Lakin 1942-ci ildə Ingiltərə Parlamentinə baxmaq beynəlxalq klirinq ittifaqının yaradılması haqqında C.Keyns planı təqdim olundu. Keyns planında ittifaqın iştirakçıları beynəlxalq hesablaşmaların tənzimlənməsi üçün məsuliyyət daşımaları təqdim olunurdu. Keynsin fikrincə, klirinq ittifaqı milli üstünlük emissiya institutları olmalı və xüsusi hesablaşma üçün pul vahidi buraxmalıdır. Kollektiv valyuta emissiyasının ölçüsü beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin real tələbləri ilə müəyyən edilməlidir və onun kütləsi iqtisadi cəhətdən nə dərəcədə məqsədəuyğun olmasından asılı olaraq onun artırılıb azaldılması yolu ilə maliyyə təşkilatlarının rəhbərləri tərəfindən düşünülmüş tənzimlənməlidir.
Qarşılıqlı kredit köməkliyi avtomatik borc formasının müəyyən müddətə verilən əlavə beynəlxalq ödəmə vəsaitlərinin köməkliyi ilə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu.
ABŞ-da C.Keyns problemi ilə paralel doktor Uayt da işləmiş və 1942-ci ildə problemi həll etmək üçün öz planını ABŞ hökumətinə təqdim etmişdir. Uayt beynəlxalq tənzimləyici fond və investisiya bankı yaradılmasını təklif edirdi. Hər iki elmi ideya bir il müddətində ABŞ və Ingiltərə dairələrində müzakirə olundu. Sonra həmin ideyalarla digər dövlətlərin hökumətləri tanış oldu və onlar geniş müzakirə üçün mətbuatda çap edildi. Uayt və Keyns proqramları fərqlənirdilər. Lakin həmin proqramlarda çoxlu ümumi fikirlər var idi. Hər iki plan beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin çoxtərəflilik əsasında genişləndirilməsi məsələsini qarşıya qoyurdu. Lakin bu vaxt məsələyə çatmaq üçün metod və vasitələr prinsipcə müxtəlif idi.Uayt və Keynsin proqramları BMT çərçivəsi daxilində müzakirə olundu. BMT-nin komissiyası 22 iyul 1944-cü ildə Beynəlxalq Investisiya bankı və Tənzimləyici fondun yaradılmasını qəbul etdi və bu məsələyə baxılmaq üçün Bretton-
Vudsk konfransına üzv olan dövlətlərin iştirakçılarına təqdim olundu. Konfrans beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının ancaq adı dəyişilməklə yaradılmasını təsdiq etdi. Razılaşmanın imzalanması nəticəsində Beynəlxalq yenidənqurma və inkişaf bankı və Beynəlxalq valyuta fondu yaradıldı. 1946-cı ilin mart ayında Savanna (ABŞ) şəhərində bu təşkilatların ilk təsis sessiyası keçirildi. Razılaşmanın bəndində (BVF-nun Nizamnaməsi) dünya ticarətinin, valyutanı, kreditin, maliyyə münasibətlərinin təşkili qaydaları və Bretton-Vuds adı almış 3-cü dünya valyuta sistemi tərtib edildi.
Sovet Ittifaqı 1944-1946-cı illərdə BVF və BYIB-nın yaradılması haqqında danışıqlarda iştirak etdi. Sovet ekspertləri həmçinin Bank və Fondun yaradılmasının layihə planının müzakirəsində iştirak etdi. Konfransda ilk dəfə müxtəlif sosial-iqtisadi sistemlərin əməkdaşlığının iştirakının mümkün olması haqqında məsələ həll edildi və SSRI ilk dəfə konfrans sədrinin birinci müavini rolunu yerinə yetirdi.Sədr müxtəlif komitə və işçi komissiyalarının üzvlərindən ibarət idi. SSRI-nin Bretton-Vudsk konfransında səsləndiyi kimi əsas tələbi də təmin edildi. ABŞ-rı müəyyən dərəcədə artırılan layihə üzrə 1200 mln. dollar olan 763 Sovet kvotasına tərəfdar çıxdı.
ABŞ və Böyük Britaniyadan sonra çox böyük kvotaya malik olmayan üçüncü ölkə SSRI BVF-nun ali icraedici orqanında özünün daimi nümayəndəsini və icraedici direktorunu təyin etmək hüququ aldı. BVF-da SSRI-nin malik olduğu səslərin sayı ümumi səslərin 12,5 %-ni təşkil edirdi. Bu ABŞ-dan və Ingiltərədən sonra (28,9 %) üçüncü yer 13 % təşkil etmişdir.
BVF-du haqqında razılaşmada bu dövrdə SSRI-nin mövcud sosial-iqtisadi vəziyyətini, təsərrüfatçılıq mexanizmini nəzərə alaraq sovet nümayəndə heyətini məcbur etməyə çalışırdılar ki, bu məsələlər razılaşmaya əlavə edilsin. Lakin BVF-du haqqında razılaşmanı sovet hökuməti qeydiyyatdan keçirmədiyindən Sovet Ittifaqı dünya maliyyə sisteminin və bu təşkilatın yaranmasında ən aktiv iştirakçı hesab olunsa da müəyyən olmayan səbəblərdən həmin sistemə cəlb edilmədi.
SSRI və onun müttəfiqləri hesab edilən əsas ölkə qrupları dünya valyuta-maliyyə sistemi iştirakçılarının sayına daxil edilmədilər. Ancaq bir neçə sosialist ölkələri (Polşa, Çexoslovakiya, Kuba və Yuqoslaviya) razılaşmanın şərtlərini qeydiyyatdan keçirtdilər. Lakin onlar 1950, 1954 və 1964-cü illərdə birinci olaraq Fondun tərkibindən çıxdılar. BVF-nun tərkibində ancaq Yuqoslaviya qaldı. Çin Bretton-Vuds institutlarının üzvü hesab edilsə də onun yerini Tayvan tutmuşdu. Sosialist ölkələrinin dünya təsərrüfatından və onun institutlarından təcrid olunması siyasi və ideoloji motivlərlə əlaqələndirilir və iki şərtlə izah edilirdi:

dünyanın iki hərbi bloka (NATO və Varşava müqaviləsi) parçalanması və Şərqlə Qərb arasında kəskin ziddiyyətlərin baş verməsi;
-sosialist sistemində hakim olan planlı iqtisadiyyatı bazar iqtisadiyyatı ilə əvəz etmək;

M.S.Qorbaçov başda olmaqla yeni siyasi rəhbərliyin hakimiyyətə gəlməsi və 1985-1991-ci illərdə hökumətin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya etməkdə münasibəti dəyişdi. BVF-nun işində iştirak etmək məsələsi 1991-ci ilin iyul ayında SSRI rəhbərliyi ilə müzakirə olundu. Lakin SSRI-nin dağılması ona gətirib çıxartdı ki, onun keçmiş respublikaları BVF-na üzv olmaq haqqında məsələni müstəqil həll etdilər. Rusiya bu instituta 1992-ci ildən üzvdür.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun yaradıldığı vaxtdan bu təşkilatın üzvlərinin sayı 4,2 dəfə artmışdır (şəkil 3.1.). Hazırda dünyanın184 dövləti BVF-nun üzvüdür.
BVF-du BYIB ilə çox sıx əlaqədə işləyir. BYIB-nın üzvü BVF-nün üzvü hesab edilir. Hər iki təşkilatın mənzil-qərargahı Vaşinqtonda bir binada yerləşir.
BVF və BYIB formal olaraq BMT-nin ixtisaslaşmış müəssisəsi hesab edilirdi. Lakin fəaliyyətlərinin ilk günlərindən bu təşkilatlar BMT-nin istiqamətləndirmə rolunu rədd etmişlər. Razılaşmanın bəndində tam muxtariyyət qeydə alınmışdır. BMT Fondun apardığı siyasətə aid olan BVF-na heç bir təlimat vermək hüququna malik deyil. BVF-nun BYIB ilə BMT-na və digər təşkilatlara münasibət xarakteri də razılaşma bəndində müəyyən edilmişdir. BVF-nun nümayəndəsi BMT Baş Assambleyasının işində iştirak edir və təşkilatlar aşkar olmayan informasiya ilə mübadilə edirlər.
BVF-nun yaradılmasından 60 il keçir. Bu illərdə dünya iqtisadiyyatında, bu fondun üzvü olan dövlətlərin iqtisadi siyasətinin müşahidə olunmasında, beynəlxalq valyuta münasibətlərinin tənzimlənməsi formalarında, gəlirin formalaşdırılmasında, valyuta ehtiyatlarının cəlb olunması mexanizmlərində, kreditləşmə fəaliyyətində, təşkilata üzv olan ölkələrin kvota sistemində, siyasətin məqsədli qurulmasında, təşkilat strukturunda və fondun digər fəaliyyət sahələrində müəyyən dəyişikliklər olmuşdur.
BVF-nun müəyyən inkişaf mərhələlərində fəaliyyətin dəyişməsi dövri olaraq razılaşmanın bəndlərinə baxmağa xidmət edir. 1969, 1978 və 1992-ci illərdə dəyişiklik edilən üç bənd nisbətən əhəmiyyətli hesab edilir: Birinci dəyişiklik kollektiv milli üstünlük ödəmə vəsaitlərinə girişlə – xüsusi qaydaların götürülməsi – XQG –(Special Drawing Rights – SDR). SDR – bu ödəmə balanslarında saldo defisitliyini tənzimləmək üçün nəzərdə tutulan xüsusi ehtiyat valyutalarının daxil olması və milli valyutaların dəyərinin ölçülməsi ilə əlaqədar yaradılan kredit ehtiyat aktividir. Ilk dəfə xüsusi qaydaların götürülməsi 1970-ci ildə 21,4 mlrd. məbləğində buraxılmışdır. Ötən illərdə bu məbləğ demək olar ki, 10 dəfə artmışdır. 5 sentyabr 2003-cü ilə onun ümumi məbləği 212,8 mlrd. təşkil etmişdir.Ikinci dəyişiklik (1978-c il) yeni beynəlxalq valyuta sisteminin valyuta tənzimlənməsinə dəyişməsinin hüquqi tərtib edilməsi ilə əlaqədar olaraq Yamayka razılaşmasının imzalanması nəticəsində baş vermişdir.
Valyuta bərabərlik hüququnun təsdiqlənməsi əvəzinə dünya valyuta sistemi və valyuta kursunun fəaliyyət göstərməsini müşayiət etmək sözü əlavə edilmişdir. Razılaşma bəndində üçüncü dəyişiklik (1992-ci il) ölkələrin Beynəlxalq Valyuta Fonduna xarici borclarla vəziyyətin gərginləşməsi ilə əlaqədar olmuşdur ki, bu da Fonda təqdim olunan hüquqlardan istifadə edərək müvəqqəti olaraq səsvermədə iştirak etməkdən dayandıra bilər. Bu tədbir vaxtı keçmiş borcları olan və öz nizamnamə öhdəçiliklərini ödəməkdən yayınan borclu ölkələr üçün tətbiq edilmişdir. BVF-nun tarixində bu tədbir bir neçə dəfə tətbiq edilmişdir. Axırıncı dəfə 2003-cü ildə Liberiya və Zimbabve ölkələrinə tətbiq edilmişdir.
Razılaşma bəndlərində fondun əsas məqsədləri möhkəmləndirilmişdir ki, bunlar da aşağıdakılardan ibarətdir:

valyuta problemləri üzrə qarşılıqlı təsir və məsləhətlər yolu ilə beynəlxalq valyuta əməkdaşlığına yardımçı olmaq;
dünya ticarətinin balanslaşdırılması və gücləndirilməsi üçün yaxşı mühitin yaradılması;
rəqabətə çağıran valyutanın devalvasiya (yəni qiymətdən düşmüş kağız pulların tədavüldən götürülərək sabit kağız pullarla əvəz olunması) olunmasından qaçmaq, valyuta üzrə qarşılıqlı münasibətlərin möhkəmləndirilməsinə tərəfdar olmaq, valyuta kursunun sabitliyinə köməklik etmək;
dünya ticarətinin inkişafını nəzərdə tutan, valyuta mübadiləsində məhdudiyyəti aradan qaldırmaq və çoxtərəfli ödəmə sisteminin yaradılmasına köməklik göstərmək;
milli və beynəlxalq səviyyədə çiçəklənməsi üçün dağılma tədbirləri tətbiq etmədən üzv olan ölkələrə onların ödəmə balanslarında düzəlişlər edilməsi üçün müvəqqəti əsasda maliyyə vəsaiti verməli;
üzv olan ölkələrdə beynəlxalq ödəmə balansları üzrə qıtlığın miqyası və davam etməsi ixtisar edilsin;
beynəlxalq valyuta münasibətlərində ölkələrin əxlaqını və beynəlxalq valyuta sisteminin vəziyyətini müşahidə etmək;
qısa və orta müddətə kreditlər vermək;
üzv olan ölkələrin valyuta ehtiyatlarına əlavə etmək;
əməkdaşlıqda iştirak etmək və məsləhətlər təqdim etmək.

BVF daimi əsasda fəaliyyət göstərir və onun Nizamnaməsinə müvafiq olaraq yaradılmış (razılaşma bəndi) və müəyyən səlahiyyət və funksiyalar verilmiş çox mürəkkəb təşkilat xətti idarəetmə strukturuna malikdir ,idarəetmə strukturuna əsasən BVF-nun ali orqanı Rəislərin Şurasıdır.

BVF-nun üzvü olan hər bir ölkə Sovetdə işləmək üçün beş il müddətinə iki nümayəndəsini göndərir. Bir qayda olaraq nümayəndə üzv olan ölkənin maliyyə naziri səviyyəsində və ya mərkəzi bankın rəhbəri olmalıdır.
Şura rəislərinin vəzifəsi BVF-na yeni üzvləri qəbul etmək, üzv olan ölkələrin valyutalarında baş verən dəyişiklikləri təsdiq etmək, kvotalara baxmaq, Fondun təmiz gəlirini bölüşdürmək, icraçı direktoru seçməkdən ibarətdir.
BVF-nun təşkilat strukturunda 1974-cü ildən beynəlxalq valyuta sisteminin fəaliyyətdə olması məsələləri haqqında məsləhətlər vermək, vəziyyətin dəyişməsilə əlaqədar olaraq beynəlxalq valyuta sisteminin idarə edilməsi haqqında məruzələr hazırlamaq, həmçinin Fondun Nizamnaməsinə əlavələr işlənib hazırlanması və digər məsələlərin həlli ilə əlaqədar Müvəqqəti komitə mövcuddur. 1999-cu ilin sentyabrından Rəislər Şurası Icraedici Şuranın təkliflərini qəbul edərək Müvəqqəti komitəni Beynəlxalq Valyuta-Maliyyə Komitəsi adlandırdı.
Bu gün Rəislər Şurasında iki komitə işləyir: Beynəlxalq maliyyə komitəsi, Dünya Bankının və BVF-nun Inkişaf Komitəsi kimi məşhur olan Birləşmiş Nazirlər Komitəsi.
Rəislər Şurası Icraedici Şuraya hər hansı bir funksiyanı verə bilər. Icraedici Şura sərəncamverici direktora və icraedici şuranın sədri hesab edilən müavinlərinə, 24 icraedici direktorlara ayrılır. Icraedici Şura cari əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün cavabdehdir və Rəislər Şurası ilə birlikdə işlənib hazırlanmış siyasi proseslərin həyata keçirilməsinə nəzarət edir və istiqamətləndirir. Icraedici komitə BVF-nun məqsəd və vəzifələrini həyata keçirmək üçün öz baxımından istənilənkomitəni yarada bilər. O, sərəncamçıları – direktorları təyin edir. Mövcud ənənəyə görə sərəncamçı – direktor Avropa ölkələrinin sədri hesab edilir. O, gündəlik şöbə və xidmətlərə cavabdehdir və o, tabeliyində olan işçiləri təyin etməklə eyni zamanda işdən azad etmək səlahiyyətinə malikdir.
BVF-nun mövcud olduğu illərdə onun fəaliyyət miqyası nisbətən genişlənmiş, funksiyaları kifayət qədər dəyişmişdir. Fond makroiqtisadi siyasətin istiqamətləndirilməsində aktiv iştirakçılardan biri olmuşdur. Iqtisadi siyasətin ümumi məsələləri ilə məşğul olan funksional bölmələrin yenidən qurulmasına məruz qalmışdır. Belə ki, valyuta və ticarət münasibətləri şöbəsi dəyişdirilərək analitik şöbəyə çevrilmişdir.Analitik funksiyaları yerinə yetirən şöbə BVF-na üzv olan ölkələrin hazırda həyata keçirdiyi makroiqtisadi siyasət məsələlərinə diqqət yetirir. Təşkilati quruluşda regional bölmələr Afrika, Asiya və Sakit okean, Avropa (onlar ikidir), Orta Şərq və Qərb yarımkürəsi üzrə yaranmağa başladı. BVF müstəqil və şəxsi ekspertiza xidmətinə və həm də BVF-na həvalə edilmiş vəzifələri yerinə yetirmək üçün digər xidmətlərə malikdir.

Teqlər:
Beynəlxalq Maliyyə Fondu
, International Monetary Fund