Hüquq məsləhətxanası

Məcburi İtkin düşmələr üzrə Konvensiya (2006)

İnsan hüquqlarının Hüquqi Müdafiəsi

Biz artıq bilirik ki, insan hüquqları hər bir insanın malik olduğu ayrılmaz hüquqlardır, bəs biz onlardan necə faydalana bilərik? Bu hüquqların dövlətlər tərəfindən rəsmi şəkildə tanındığına dair sübutları harada tapa bilərik? Həmçinin, bu hüquqlar necə tətbiq edilir?

Dövlətdaxili İnsan Hüquqları

Insan hüquqlarının qorunması əsasən milli səviyyədəki mexanizmlərə əsaslanır.

Aydındır ki, insan hüquqlarının qorunması və başa düşülməsi əsasən milli səviyyədəki inkişaf və mexanizmlərdən asılıdır. Milli səviyyədə mövcud olan qanun-lar, siyasətlər, prosedur və mexanizmlər hər bir ölkədə insan hüquqlarının təmin olunması üçün əsasdır. Buna görə də, insan hüquqlarının milli konstitusional və hüquq sistemlərinin tərkib hissəsi olması, ədalət mütəxəssislərinə insan hüquqları standartlarının tətbiqi ilə bağlı təlim keçilməsi, insan hüquqlarının pozuntularının pislənməsi və onlara qarşı sanksiyaların qəbul edilməsi vacibdir. Regional və beynəlxalq səviyyələrlə müqayisədə milli standartlar daha çox birbaşa təsirə malik-dir və milli prosedurlar daha əlçatandır. Eleanor Ruzvelt öz müşahidələri əsasında bildirirdi:

Heç nəyə baxmayaraq, universal insan hüquqları haradan başlayır? Evə yaxın olan kiçik yerlərdən – onlar o dərəcədə evə yaxın və balacadırlar ki, dünya xəritəsində onları görmək mümkün deyil. Bununla belə, onlar fərdin dünyasıdır: onun yaşadığı qonşuluq; onun oxuduğu məktəb və ya kollec; onun işlədiyi zavod, fabrik və ya ofis. Belə yerlər hər bir kişi, qadın və uşağın bərabər ədalət, bərabər imkan, ayrı-seçkiliyə məruz qalmadan bərabər ləyaqət axtardığı yerlərdir. Əgər bu hüquqlar həmin yerlərdə məna kəsb etməsə, başqa yerlərdə də çox az əhəmiyyət daşıyacaqdır. 2

Buna görə də, hüquqlara hörmət etmək, onları təmin etmək və həyata keçirməklə bağlı dövlətin öhdəliyi əsasdır, dövlət məqsədli və ya davamlı şəkildə insan hüquqlarını pozduğu halda təşkil edilən regional və ya beynəlxalq tribunallar isə köməkçidir. Biz hamımız milli səviyyədə baş verən hüquq pozuntuları ilə bağlı regional və beynəlxalq mexanizmlərə müraciət etməyin əhəmiyyətinin artdığından xəbərdarıq. Regional və beynəlxalq məsələlər və ya yardım dövlət daxilində hüquqların təmin olunmasına təkan verə bilər, lakin bu, yalnız daxili vasitələr istifadə edildikdən və tükəndikdən sonra baş verir. Bu səbəbdən, biz bölmənin qalan hissəsini sözügedən məsələyə həsr edirik. Dövlətdaxili sistemlər insan hüquqlarının müdafiəsini adekvat şəkildə təmin edə bilmədikdə hansı çarələr mövcuddur?

Sual: Sizin fikrinizcə, nəyə görə insan hüquqları ilə bağlı vəziyyətin çox pis olduğu dövlətlər belə beynəlxalq insan hüquqları müqavilələrini imzalamağa hazırdırlar?

İnsan hüquqları müqavilələr vasitəsilə tanınır

Hər bir ruh öz hərəkətlərinin əsiridir. Quran

Dövlətlər insan hüquqları mövzusunda müəyyən müqavilələrin hazırlanması üçün beynəlxalq səviyyədə bir araya gəlmişlər. Bu müqavilələr fərdlərlə bağlı dövlətlər üzərinə müəyyən öhdəliklər qoymaqla onların davranışı üçün obyektiv standartlar yaradırlar. Onların iki növü var: hüquqi cəhətdən öhdəlik yaradan və yaratmayan. Hüquqi öhdəlik yaradan sənəd, Müqavilə, Konvensiya və ya Pakt adlandırılır, dövlətlərin insan hüquqlarını milli səviyyədə tətbiq etmək üzrə könüllü öhdəlik götürməsini təmsil edir. Dövlətlər fərdi şəkildə ratifikasiya və ya qoşulma yolu ilə (sadəcə sənədi imzalamaq onu həyata keçirmək arzusunu əks etdirsə də, hüquqi öhdəlik yaratmır) bu standartlara əməl etmək öhdəliyi götürürlər. Dövlətlər müm-kün qədər çox müqaviləni imzalaya bilmək üçün 1979-cu il Müqavilələr Hüququ üzrə Vyana Konvensiyasına uyğun olaraq şərtlər irəli sürməklə və ya bəyanatlar verməklə sənədin müəyyən müddəalarına əməl etməkdən azad oluna bilərlər. Hər şeyə baxmayaraq, heç bir insan hüququna əməl etməyən dövlətlə müqayisədə bəzi insan hüquqları müddəalarına əməl etməyi vəd edən dövlət daha yaxşıdır! Bununla belə, bu mexanizmdən əsas insan hüquqlarını pozan dövlət tərəfindən müəyyən sahələrdə beynəlxalq nəzarətdən “xilas olmaq” üçün bəhanə kimi sui-istifadə oluna bilər. İnsan hüquqları milli səviyyədə hüquqi öhdəlik yaradan qanunların qəbuluna təkan vermişdir. Beynəlxalq insan hüququ normaları dövlətləri bu standartları milli konstitusiyalar və digər qanunvericilikdə işıqlandırmağa ruhlandırmışdır. Onlar, həmçinin, insan hüquqları pozuntuları ilə bağlı milli səviyyədə təzminatların təmin edilməsinə şərait yarada bilərlər.

Əksinə, hüquqi öhdəlik yaratmayan vasitə, əsasən, sadəcə dövlətlər tərəfindən heç bir öhdəlik olmadan, müəyyən hüquqların təmin olunması məqsədilə bütün cəhdlərin ediləcəyinə dair verilən bəyannamə və ya siyasi müqavilədir. Bu, təcrübədə, adətən, güclü siyasi öhdəliklər olsa da, onların yerinə yetirilməsi üçün heç bir rəsmi (və ya hüquqi) mexanizmlərin mövcud olmadığı deməkdir.

Sual: Hüquqi mexanizmlə dəstəklənmədikdə insan hüquqları standartlarına əməl etməklə bağlı sözdə “vəd” verməyin dəyəri nədir? Bu, heç nə edilməməsindən daha yaxşıdır?

Qanun ürəyi dəyişmir, lakin qəlbsizliyi məhdudlaşdırır. Martin Lüter Kinq

BMT Baş Assambleyasının görüşləri və ya spesifik mövzu üzrə keçirilmiş BMT konfransları əsasən BMT bəyannaməsi və ya hüquqi öhdəlik yaratmayan sənədin (həmçinin “yumşaq qanun” adlandırılır) qəbul edilməsi ilə yekunlaşır. BMT üzvü olan və ya konfransda iştirak edən bütün dövlətlər verilmiş bəyannamə ilə razılaşmış hesab olunurlar. İnsan hüquqlarının milli səviyyədə tanınması da dövlət və insanlar arasında razılaşmanın nəticəsi olmalıdır. İnsan hüquqları milli səviyyədə tanındıqda onlar dövlətin öz əhalisinə münasibətdə siyasi öhdəliyinə çevrilirlər.

Əsas beynəlxalq sənədlər

İnsan hüquqlarının əhəmiyyəti onların qorunmasını təmin edən vasitələrdə daha geniş şəkildə əks olunur. Bu, yalnız insan hüquqları aktivistlərinin deyil, həmçinin, ümumilikdə bütün insanların qələbəsi hesab olunmalıdır. Bu uğur nəticəsində çoxsaylı və hərtərəfli insan hüquqları mətnləri (vasitələr) və icra prosedurları inkişaf etdirilmişdir.

İnsan hüquqları vasitələri adətən əsas üç kateqoriya üzrə ayrılır: coğrafi bölgü (regional və ya universal), hüquqların təmin olunduğu kateqoriya və, uyğun gəldikdə, qorunmanın verildiyi şəxslər və ya qrupların spesifik kateqoriyası.

Təkcə BMT səviyyəsində yüzdən artıq insan hüquqları sənədləri vardır, onlara müxtəlif regional səviyyədə qəbul olunmuş sənədləri də əlavə etsək, bu say daha da artır. Biz bu vasitələrin hamısını burada nəzərdən keçirə bilmərik, buna görə də, hazırki bölmədə Kompasdakı insan hüquqları təhsili üçün ən uyğun olan sənədlərə baxılacaqdır:

• geniş şəkildə qəbul olunmuş və digər insan hüquqları vasitələrinin inkişaf etdirilməsi üçün əsas yaratmış sənədlər, xüsusən Beynəlxalq Hüquqlar Billi. (Daha spesifik vasitələr, məsələn, Qaçqınlar Konvensiyası, Soyqırım Konvensiyası və Beynəlxalq Humanitar Hüquqla bağlı vasitələr üçün buraya baxın.)
• bu təlimat vəsaitində araşdırılmış spesifik məsələlər və ya tərəflərlə bağlı sənədlər
• əsas Avropa sənədləri.

BMT Vasitələri

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi bütün insan hüquqları vasitələri arasında ən vacibidir.

Ən əhəmiyyətli qlobal insan hüquqları vasitəsi 1948-ci ildə BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul olunmuş Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsidir. Bu sənəd olduqca geniş şəkildə qəbul olunduğundan onun ilkin qeyri-məcburi xarakteri dəyişmişdir və hazırda onun əksər müddəalarına beynəlxalq adət hüququ əsasında hüquqi cəhətdən məcburi öhdəliklər kimi istinad edilir. Bu sənəd onlarla digər beynəlxalq və regional vasitə, yüzlərlə konstitusiya və digər qanunvericilik aktlarının ilham aldığı təməl insan hüquqları vasitəsidir. ÜİHB fərq qoyulmadan dünyanın hər yerindəki bütün kişi və qadınların malik olduğu insan hüquqları və fundamental azadlıqlarını irəli sürən preambula və 30 maddədən ibarətdir. Burada həm mülki və siyasi, həm də sosial, iqtisadi və mədəni hüquqlar əhatə olunmuşdur:

• Bərabərlik hüququ
• Ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququ
• Yaşamaq, azadlıq və şəxsi təhlükəsizlik hüququ
• Köləliyə məruz qalmamaq hüququ
• İşgəncə və alçaldıcı rəftara məruz qalmamaq hüququ
• Qanun qarşısında şəxsiyyət kimi tanınmaq hüququ
• Qanun qarşısında bərabərlik hüququ
• Səlahiyyətli məhkəmə tərəfindən mühakimə olunmaq hüququ
• Əsassız həbs və sürgünə məruz qalmamaq hüququ
• Ədalətli ictimai dinləmə hüququ
• Təqsiri sübut olunana qədər günahsız sayılmaq hüququ
• Ölkə daxilində və xaricində sərbəst hərəkət hüququ
• Təqibdən başqa ölkələrə sığınmaq hüququ
• Milliyyətə malik olmaq və onu dəyişmək hüququ
• Evlənmək və ailə qurmaq hüququ
• Şəxsi mülkiyyətə sahib olmaq hüququ
• İnam və din azadlığı
• Fikir və məlumat azadlığı
• Dinc toplaşmaq və birləşmək azadlığı
• Dövlət idarəçiliyi və azad seçkilərdə iştirak etmək hüququ
• Sosial təhlükəsizlik hüququ
• Arzuolunan iş və həmkarlar ittifaqlarına qoşulmaq hüququ
• İstirahət və asudə vaxt hüququ
• Adekvat yaşayış standartı hüququ
• Təhsil hüququ
• İcmanın mədəni həyatında iştirak etmək hüququ
• ÜİHB-in tətbiq olunduğu sosial nizam hüququ

Bəyannamə, həmçinin, azad və tam inkişaf, eləcə də digələrinin hüquqları və azadlıqlarına hörmət üçün vacib olan icma və vətəndaşlıq öhdəliklərini vurğulayır. Eyni zamanda, bəyannamədəki hüquqlar insanlar və ya dövlətlər tərəfindən insan hüquqlarını pozmaq üçün istifadə oluna bilməz.

Beynəlxalq Hüquqlar Billi

Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (ICCPR) və İqtisadi, so-sial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (ICESCR) 1976-cı ildə qəbul olunmuşdurlar və onlar bütün dünyada tətbiq olunan və hüquqi öhdəlik yaradan başlıca vasitələrdir. Hər iki Pakt ÜİHB-də qeyd olunmuş hüquqları genişləndirmək və onlara hüquqi qüvvə vermək (müqavilə çərçivəsində) məqsədilə hazırlanmışdır. ÜİHB və onun müvafiq Əlavə Protokolları ilə yanaşı onlar Beynəlxalq Hüquqlar Bil-lini formalaşdırırlar. Onların hər biri, adlarından göründüyü kimi, hüquqların fərqli kateqoriyası üzrə təminatlar verir, lakin onların hər ikisində əhatə olunan ümumi məsələlər də var, məsələn, ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi. Hər iki sənəd geniş şəkildə ratifikasiya olunmuşdur, belə ki, 2010-cu ilin noyabrına olan məlumata görə, ICCPR 166, ICESCR isə 160 dövlət tərəfindən ratifikasiya olunmuşdur.

Beynəlxalq Hüquqlar Billindən başqa, BMT tərəfindən ayrı-ayrı hüquqlar və ya qru-plarla əlaqədar yeddi müqavilə qəbul olunmuşdur. Müxtəlif hüquqlar və ya qruplarla bağlı fikirlər irəli sürülmüşdür – məsələn, uşaqlar üçün uşaq hüquqları – bütün insan hüquqları uşaqlar və gənclərə tətbiq olunsa da, uşaqlar həmin ümumi hüquqlardan bərabər əsasda faydalana bilmirlər və onların spesifik əlavə müdafiəyə ehtiyacları var.

Uşaq Hüquqları Konvensiyası (1989) uşaqların da insan hüquqlarına ma-lik olduğunu və 18 yaşdan aşağı insanların tam inkişaf etməsi, həyatda qalması və onların maraqlarına hörmətlə yanaşılması üçün xüsusi müdafiənin təmin olunmasına ehtiyac olduğunu müəyyən edir.

İrqi Ayrı-seçkiliyin Ləğvi üzrə Beynəlxalq Konvensiya (1965) irqi ayrı-seçkiliyi qadağan edir və qınayır, eləcə də tərəf dövlətlərdən ona son qoyulması üçün, dövlət qurumları və ya digərləri tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq, bütün uyğun vasitələrdən istifadə etməyi tələb edir.

Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi üzrə Konvensiya (CEDAW, 1979) qadınların “siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, mülki və hər hansı digər sahələrdəki hüquqları […] zəiflətməyə yaxud tanımamağa, qadınların onlardan istifadə etməsini yaxud onları həyata keçirməsini heçə endirməyə yönəldilmiş cinsi əlamətə görə hər hansı fərqləndirmə, istisna yaxud məhdudiyyət” (Maddə 1) vasitəsilə sistemli və müntəzəm şəkildə məruz qaldığı ayrı-seçkiliyə həsr olunmuşdur. Dövlətlər belə ayrı-seçkiliyi qınamaq və bərabərliyin təmin edilməsi üçün dərhal addım atmaq öhdəliyi götürürlər.

İşgəncə, Qəddar, Qeyri-insani və ya Alçaldıcı Rəftarın Digər Formalarına qarşı Konvensiya (1984) işgəncəyə məlumat əldə etmək məqsədilə tətbiq edilmiş cəza və ya güc tətbiqi yaxud ayrı-seçkilik nəticəsində meydana gəlmiş “qəsdən gü-clü, fiziki yaxud mənəvi ağrı və əzab yetirən hərəkətlər” (Maddə 1.1) kimi tərif verir. Bu müqavilə tərəf dövlətlərdən öz yurisdiksiyaları daxilində işgəncənin qarşısını al-maq üçün effektiv addımlar atmağı tələb edir və əsaslandırılmış işgəncə təhlükəsi olduqda insanları vətənlərinə qaytarmağı qadağan edir.

Miqrant İşçilər və onların Ailə üzvlərinin Hüquqlarının Qorunması üzrə Kon-vensiyada (1990) “vətəndaşı olmadığı ölkədə ödənişli fəaliyyətə cəlb olunan, oluna-caq və ya olunmuş” (Maddə 2.1) şəxsə və onun ailə üzvlərinə istinad edilir. Müqavilə bu insanların faydalanmalı olduğu ümumi insan hüquqlarını təsvir etməklə yanaşı, sənədləşdirilmiş yaxud müntəzəm və hüquqi vəziyyətlə bağlı olduqda belə, azadlıq, təhlükəsizlik, zorakılığa məruz qalmamaq hüququ və ya azadlıqdan məhrum olunma ilə bağlı ayrı-seçkiliyin yolverilməzliyini müəyyən edir.

Əlilliyi olan İnsanların Hüquqları üzrə Konvensiya (2006) təkcə əlilliyi olan in-sanlara verdiyi tərifə görə yox, həm də onların tam və bərabər əsasda insan hüquqları və fundamental azadlıqlarının subyektləri kimi tanınmasına görə inqilabi dəyişiklikdir. Müqavilə belə insanların hüquqlarının tətbiqini aydınlaşdırır və tərəf dövlətlərin əlil insanların hüquqlarının effektiv şəkildə təmin edilməsi üçün, məsələn, onların xidmətlər və mədəni həyata çıxışını təmin etmək üçün lazımi tədbirləri görməklə bağlı öhdəliyini müəyyən edir.

Məcburi İtkin düşmələr üzrə Konvensiya (2006) qlobal problem olan bir məsələyə həsr olunmuşdur. Müqavilə istər dövlət nümayəndələri, istərsə də dövlətin xəbərdar olduğu digər fəaliyyətlər çərçivəsində “həbs, saxlanma, oğurlama və ya azadlıqdan məhrum etmənin istənilən digər formalarını” (Maddə 2) qadağan edir və heç bir halda azadlıqdan məhrum edilmə və qurbanların taleyi və onların harada olduğuna dair məlumatların gizlədilməsini qəbul etmir. Bu sənədin məqsədi bu cür şübhəli halların aradan qaldırılması və insan hüquqlarını ciddi şəkildə pozan şəxslərin mühakimədən xilas olmasının qarşısını almaqdır.

Müqavilələr

Müqavilə

Nəzarət edir

Əlavə Protokollar

İrqi Ayrı-seçkiliyin Aradan qaldırılması üzrə Beynəlxalq Konvensiya (1965)

İrqi Ayrı-seçkiliyin Aradan qaldırılması üzrə Komitə

Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966)

İnsan Hüquqları Komitəsi

Birinci Əlavə Protokol fərdi şikayət mexanizmi yaradır, İkinci Əlavə Protokol isə ölüm hök-münün ləğvinə çalışır

İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar (1966) haqqında Beynəlxalq Pakt

İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar Komitəsi

Komitənin fərdlər və ya qruplar tərəfindən müraciətlər ala bilmə səlahiyyəti üzrə Əlavə Protokol (2008)

Uşaq Hüquqları Konvensiyası (1989)

Uşaq Hüquqları Komitəsi

Uşaqların Silahlı Münaqişəyə cəlb olunması üzrə Əlavə Protokol (2000) Uşaqların satışı, uşaq fahişəliyi və uşaq pornoqrafiyası üzrə Əlavə Protokol (2000)

Qadınlara qarşı Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləği üzrə Konvensiya (1979)

Qadınlara qarşı Ayrı-seçkiliyin Aradan qaldırılması üzrə Komitə

İşgəncə və Qəddar, Qeyri-İnsani və ya Alçaldıcı Rəftarın Digər Formaların qarşı Kon-vensiya (1984)

İşgəncə və Qəddar, Qeyri-İnsani və ya Alçaldıcı Rəftarın Digər Formalarına qarşı Komitə

İşgəncənin Qarşısının Alınması üzrə Alt komitənin nəzarəti altında müstəqil beynəlxalq və milli ekspertlərin mütəmadi səfərləri sistem-ini nəzərdə tutan Əlavə Protokol (2002)

Miqrant İşçilər və onların Ailə üzvlərinin Hüquqlarının Qorunması üzrə Konvensiya (1990)

Miqrant İşçilər və onların Ailə üzvlərinin Hüquqlarının Qorunması üzrə Komitə

Əlilliyi olan İnsanların Hüquqları üzrə Kon-vensiya (2006)

Əlilliyi olan İnsanların Hüquqları üzrə Komitə

Kommunikasiya üzrə Əlavə Protokol fərdlər və qrupların Komitəyə petisiya təqdim etməsinə imkan verir.

Məcburi İtkin düşmələr üzrə Konvensiya (2006)

Məcburi İtkin düşmələr üzrə Komitə

BMT və Avropa səviyyəsində xüsusi qrupların müdafiəsi

Fərdlərin fundamental hüquqlarını tanımaqla yanaşı, bəzi insan hüquqları vasitələri xüsusi qrupların hüquqlarını əhatə edir. Belə qruplar ayrı-seçkiliyə məruz qaldığından və cəmiyyətdə təcrid olunmuş və həssas mövqedə olduğundan onlar üçün xüsusi müdafiə nəzərdə tutulur. Xüsusi müdafiə yeni insan hüquqlarının təqdim olunması deyil, ÜİHB-də qeyd olunmuş insan hüquqlarının hamıya effektiv şəkildə təmin edilməsi ilə bağlıdır. Buna görə də, azlıqlardan olan insanların əksəriyyətlə müqayisədə daha çox hüquqlara malik olduğunu demək düzgün deyil; əgər azlıqlar üçün xüsusi hüquqlar varsa, məqsəd sadəcə onların mülki, siyasi, sosial, iqtisadi və ya mədəni hüquqlara bərabər əsaslarla malik olmasını təmin etməkdir. Xüsusi müdafiə alan qrupların nümunələri:

Azlıqlar

Dövlətlər onların müvafiq ərazilərindəki azlıqların milli və ya etnik, dini və linqvistik kimliyini və mövcudluğunu müdafiə edəcək və bu kimliyin təbliği üçün lazımi şərtləri təmin edəcəkdir. Azlıqların Hüquqları haqqında BMT Bəyannaməsi

Azlıqlara beynəlxalq insan hüquqları vasitələrində dəqiq tərif verilməmişdir, lakin həmin sənədlərdə onlar əhalinin əksəriyyətindən öz milli və ya etnik, dini və ya lin-qvistik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən və öz xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaq arzu-sunda olan şəxslər kimi təsvir olunurlar. Onların müdafiəsi təmin olunur:

• BMT səviyyəsində Mülki və siyasi hüquqları haqqında Beynəlxalq Paktın 27-ci maddəsi, eləcə də 1992-ci ildə qəbul olunmuş Milli və ya Etnik, Dini və Linqvistik
• Azlıqlardan olan Şəxslərin Hüquqları haqqında Bəyannamə vasitəsilə Avropa səviyyəsində hüquqi qüvvəyə malik sənədlər – Müstəqil ekspertlərdən ibarət nəzarət orqanının yaradılmasını təmin etmiş Milli Azlıqların Müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiya (FCNM): FCNM-nin Məşvərət Komitəsi. Avropa Şurasının digər bölmələri də azlıqların müdafiəsi ilə bağlı müvafiq fəaliyyəti həyata keçirirlər: Regional və ya Azlıqların Dilləri haqqında Avropa Xartiyası, İrqçilik və Dözüm-süzlük Əleyhinə Avropa Kommissiyası (ECRI) və İnsan Hüquqları Komissarı və digərləri.
• Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatında Milli Azlıqlar üzrə Ali Komis sar xüsusi mövqeyə malikdir, həmçinin, müvafiq ATƏT sənədlərində bu məsələyə toxunulur.

Uşaqlar

Hər bir insan 18 yaşına çatanadək uşaq sayılır, bir şərtlə ki, həmin uşaq barəsində tətbiq edilən qanuna görə o, yetkinlik yaşına daha əvvəl çatmış olmasın. BMT Uşaq Hüquqları Konvensiyası

Onların əsas müdafiəsi BMT səviyyəsində 1989-cu ildə qəbul olunmuş, ən geniş şəkildə ratifikasiya olunmuş (yalnız ABŞ və Somali tərəfindən ratifikasiya olunmamışdır) konvensiya olan Uşaq Hüquqları Konvensiyası (ÜHK) ilə təmin olunur. Konvensiyanın dörd əsas prinsipi bunlardır: ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi; uşaqların maraqlarını ən yaxşı səviyyədə təmin etmək öhdəliyi; yaşamaq, sağ qalmaq və inkişaf hüququ; və uşağın baxışlarına hörmət.

Afrika səviyyəsində Uşaq Hüquqları və Rifahı haqqında Afrika Xartiyası qitənin özünəməxsus faktorlarını nəzərə alaraq əsas uşaq hüquqlarını əhatə edir. 1999-cu ildə qüvvəyə minmişdir. İslam Uşaq Hüquqları Paktı 2004-cü ildə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən qəbul olunmuşdur. Qadın və Uşaq Hüquqlarının Müdafiə və Təbliği üzrə ASEAN Komissiyası 2010-cu ilin aprelində inaqurasiya olunmuşdur.

Uşaqların Cinsi İstismar və Seksual Xarakterli Hərəkətlərdən Müdafiəsinə dair Av-ropa Şurası Konvensiyası 2010-cu ilin 1 iyulunda qüvvəyə minmişdir. Bu Konvensiya ilk dəfə uşaqların cinsi istismarının müxtəlif formalarını, o cümlədən evdə və ya ailədə törədilmiş istismar hallarını cinayət əməli kimi müəyyən etdi.

Qaçqınlar

Qaçqınların hüquqları 1951-ci ilin Qaçqınların Statusu haqqında Konvensiya, eləcə də BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarı (UNHCR) tərəfindən xüsusi olaraq təmin edilir. Yeganə regional sistem Afrikada qaçqınların müdafiəsi üçün xüsusi vasitə kimi 1969-cu ildə qəbul olunmuş Qaçqınların Xüsusi Aspektlərini Tənzimləyən Konvensiyadır, lakin Avropada da Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası müəyyən müdafiəni təmin edir.

Qadınlar

Cinslər arasında dünya üzrə bərabərliyi təmin etmək məqsədilə BMT-nin Qadınlara qarşı Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi üzrə Konvensiyasında (CEDAW, 1979) qadınların hüquqları xüsusi şəkildə müdafiə olunur.

Avropa Şurasında 2009-cu ildə Bəyannamə qəbul olunmuşdur: Gender Bərabərliyini Reallığa Çevirmək. Bu Bəyannamənin qəbulu ilə 20 il əvvəl Qadın və Kişilərin bərabərliyi haqqında qəbul olunmuş digər Bəyannamə qeyd edildi. 2009-cu il Bəyannaməsinin məqsədi genderlərin bərabərliyi arasındakı boşluğu həm qa-nunda, həm də təcrübədə aradan qaldırmaqdır. Burada üzv dövlətlər qadın və kişilər arasında güc bərabərsizliyinin struktur səbəblərini aradan qaldırmağa, qadınların iqti-sadi müstəqilliyini və onlara səlahiyyət verilməsini təmin etməyə, mövcud stereotipləri ləğv etməyə, gender əsaslı zorakılığın qarşısını almaqla və onunla effektiv şəkildə mübarizə aparmaqla qadınların insan hüquqları və ləyaqətinə qarşı hörmətsizliyi aradan qaldırmağa, idarəçiliyə gender bərabərliyi prinsipini daxil etməyə çağrılırlar.

Digərləri

Əlilliyi olan insanlar kimi qruplar da onları istismara daha meyilli edən həssas vəziyyətlərinə görə xüsusi müdafiə ilə təmin olunurlar. Bu, 5-ci fəsildə daha ətraflı müzakirə olunacaq Əlilliyi olan Şəxslərin Hüquqları üzrə BMT Konvensiyasında əhatə olunmuşdur.

Digər qruplar da, məsələn, yerli xalqlar 2007-ci il Yerli Xalqların Hüquqları haqqında BMT Bəyannaməsi vasitəsilə (hələ hüquqi öhdəlik yaratmasa da) beynəlxalq səviyyədə xüsusi müdafiə əldə etmişdirlər.

Sual: Sizin cəmiyyətinizdə xüsusi müdafiəyə ehtiyac duyan başqa qrup-lar var?

Regional vasitələr

Yuxarıda gördüyümüz kimi beynəlxalq və regional vasitələr ümumilikdə eyni minimum standartları müəyyən edirlər, lakin onlar həsr olunduqları məsələlərə və ya regional səviyyədə mövcud problemlərə görə fərqlənə bilərlər. Məsələn, məcburi köçkünlər problemi BMT səviyyəsində baxılan bir məsələyə çevrilməzdən əvvəl Afrika regionunda geniş yayılmışdı; bənzər şəkildə, işgəncənin qarşısını almaq məqsədilə saxlanma yerlərinə baş çəkmək, BMT-nin İşgəncə Əleyhinə Konvensiyasının Əlavə Protokolunda müəyyən edilməmişdən əvvəl, ilkin olaraq Avropa səviyyəsində tətbiq olunmuş bir mexanizm idi. Bu nümunələr regional və beynəlxalq normalar və mexanizmlərin insan hüquqlarının təbliği və müdafiəsini necə genişləndirə biləcəyini göstərirlər.

İnsan hüquqlarının müdafiəsi üçün mövcud olan regional insan hüquqları normaları və sistemlərinin praktiki üstünlüyü onların daha yaxın coğrafi, tarixi, siyasi, mədəni və sosial bənzərliklər əsasında hazırlanmasıdır. Onlar “evə” daha yaxındır və daha çox dəstək alırlar. Həmçinin, onlar siyasətləri hazırlayanlar, siyasətçilər və qurbanlar üçün daha əlçatandırlar. Buna görə də, biz onları insan hüquqlarının təmin olunması üçün ikinci “cəbhə” kimi görə bilərik, birinci daxili, ikinci regional və üçüncü beynəlxalq olmaqla.

Dünyanın beş regionundan dördü insan hüquqlarının müdafiəsi üçün insan hüquqları sistemləri təsis etmişlər. Regional vasitələrin məqsədi insan hüquqlarının universallığını azaltmadan insan hüquqları standart və mexanizmlərini aydın şəkildə ifadə etməkdir. Regional sistemlər iqtisadi təzyiq və ya daha çox tarixi və ya si-yasi səbəblərdən inkişaf etdiyi üçün onlar, əsasən, BMT sisteminin mexanizmləri və təminatlarının möhkəmləndirilməsi ilə regional insan hüquqları öhdəliyinin əsaslandırılması ehtiyacını hiss etmişlər. Əslində, regional standartların beynəlxalq razılaşdırılmış standartlardan daha üstün olduğu bir çox nümunə mövcuddur, məsələn, yalnız qaçqınlar deyil, həmçinin, beynəlxalq məcburi köçkünlərin mühafizəsi üçün ehtiyacın tanınması ilə bağlı Afrika sisteminin təşəbbüs irəli sürməsi.

Regional insan hüquqları standartları adətən BMT standartlarını üstələyir və onları gücləndirir.

Amerikada Amerika Dövlətləri Təşkilatı mövcuddur və əsas qanuni sənəd 1969-cu ilin İnsan Hüquqları üzrə Amerika Konvensiyasıdır. Afrikada isə Afrika Birliyi (əvvəllər Afrika Birliyi Təşkilatı olaraq tanınırdı) çərçivəsində 1986-cı ildə qəbul edilmiş İnsan və Xalqların Hüquqları üzrə Afrika Xartiyasına rast gəlirik.Asiya qitəsində bu günə qədər heç bir real sistem yaradılmamışdır və yeganə regional insan hüquqları aləti 1998-ci ildə vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən irəli sürülən xalqların xartiyası – İnsan Hüquqları üzrə Asiya Bəyannaməsidir.

Avropa vasitələri

Avropada Avropa Şurası çərçivəsində təməli Strazburqda yerləşən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası olan insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə yaxşı qurulmuş sistem mövcuddur.

Sual: Sizin fikrinizcə, nəyə görə müxtəlif regionlar özlərinin insan hüquqlarısistemini yaratmağı vacib hesab etmişlər?

Avropa Şurası 47 üzv dövləti ilə birlikdə Avropada insan hüquqlarının təşviqi ilə bağlı əsas rol oynamışdır. Avropa Şurasının insan hüquqları üzrə əsas aləti İnsan Hüquqlarının və Azadlıqlarının Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasıdır (həmçinin İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası kimi də tanınır). Bu, Avropa Şurasına üzv bütün dövlətlər tərəfindən qəbul edilmişdir, çünki bu Konvensiya üzvlük üçün tələbdir. Konvensiya 1950-ci ildə qəbul olunmuş və 3 il sonra qüvvəyə minmişdir. Bu konvensiya vətəndaş və siyasi hüquqları təmin edir və onun əsas gücü, yəni tətbiq mexanizmi Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsidir. Bu məhkəmə və onun qanunşünaslığı bütün dünyada bəyənilir və adətən BMT və bir çox ölkə və regional sistemlərin konstitusional məhkəmələri tərəfindən ona istinad edilir.

BMT səviyyəsində də olduğu kimi, Avropada sosial və iqtisadi hüquqlar ayrıca sənəddə qeyd olunmuşdur. Yenilənmiş Avropa Sosial Xartiyası Avropada insanların həyat standartlarını müdafiə edən hüquqları özündə birləşdirən məcburi sənəddir. Xartiya 45 üzv dövlət tərəfindən imzalanmışdır və 2010-cu ilə qədər onların 30-u tərəfindən təsdiqlənmişdir.

Bu iki əsas alətlə yanaşı, Avropa Şurasının insan hüquqları sahəsində fəaliyyətinə Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının xüsusi vəziyyətlərə və ya zərər çəkmiş qruplara yönəlmiş zəmanət və müddəalarını tamamlayan xüsusi alətlər və konvensiyalar daxildir. Ənənəvi monitorinq sistemləri İrqi ayrıseçkilik və Qeyri-tolerantlığa qarşı Avropa Komissiyası və İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil kimi digər müstəqil qurumlar tərəfindən aparılır. Ümumən, Avropa Şurasının insan hüquqları üzrə fəaliyyəti sosial, elmi və texnoloji inkişafları və onların insan hüquqları üçün daşıdığı mümkün yeni problemləri nəzərə almalıdır.

İnsan Hüquqlarının İnkişafı

İnsan hüquqları üzrə alətlər insan ləyaqətinin nəyi tələb etdiyi ilə bağlı bizim son anlayışımızı əks etdirən sənədlərdir. Belə alətlər adətən bir addım öndə olur, belə ki, onlar institusionallaşmış və bizim cəmiyyətlərimizdə hüquqlar və hüquq pozuntuları olaraq hələ də tanınmayacaq qədər kök salmış problemlərin əvəzinə, artıq öncədən təsdiq olunmuş problemləri hədəf seçir. Avropa Şurasının standartların müəyyənləşdirilməsi fəaliyyəti Nazirlər Komitəsinə aid olan səlahiyyətlər daxilində üzv dövlətlərdə yaranan problemlərlə məşğul olmaq üçün sosial tədbirlər həyata keçirmək məqsədilə yeni hüquqi standartlar təklif etməyə yönəlmişdir. Bu tədbirlərə yeni hüquqi standartların təklif olunması və ya mövcud standartların qəbul olunması da daxildir. Bu yolla, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin prosedurları effektiv olaraq qalmaqdadır, ölüm hökmünü qadağan edən qərarlar qəbul edilmişdir və 2005-ci ildə qəbul olunmuş İnsan Alverinə qarşı Mübarizə Haqqında Konvensiya kimi yeni konvensiya əsaslı alətlər işıq üzü görmüşdür. Bu mənada, insan hüquqları üzrə alətlərin çox uzaq bir dövr üçün yenilənməsinə və təkmilləşdirilməsinə davam etdiriləcəkdir. Bizim anlayışımız, presed-ent hüququ və ən önəmlisi – bizim təbliğatımız davamlı olaraq insan hüquqlarını irəli çəkməyə, təzyiq göstərməyə və genişləndirməyə davam edəcəkdir. İnsan hüquqları konvensiyaları və sazişlərinin maddələrinin bəzən bizim gözlədiyimizdən aşağı olması faktı insan hüquqlarının bəşəriyyət üçün ümid kimi nəyi təmsil etdiyini sual altına qoy-maq üçün səbəb olmamalıdır. İnsan hüquqları üzrə qanun insan hüquqlarının müdafiə edən şəxslərin gözlədiyindən daha aşağı olacaq, lakin onların ən etibarlı dəstəyi olaraq qalacaqdır.

Avropa Şurasının başlıca insan hüquqları alətləri və tətbiq mexanizmləri

İrqi ayrı-seçkilik və dözümsüzlüyə qarşı mübarizə

Bütün insan hüquqları alətləri BMT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı və ya ATƏT standartları olmasından asılı olmayaraq, ayrı-seçkiliyin olmamasına və bərabərliyə zəmanət verir. BMT səviyyəsində İrqi Ayrı-seçkiliyin bütün Formalarının Ləğv edilməsi üzrə Beynəlxalq Konvensiya 1969-cu ildə qüvvəyə minmişdir və ona ekspert qu-rum – İrqi Ayrı-seçkiliyin Ləğv Edilməsi üzrə Komitə tərəfindən nəzarət edilir. Komitə sazişin yerinə yetirilməsi ilə bağlı ölkənin hesabatlarını qəbul edir və nəzərdən keçirir, dözümsüzlükdən irəli gələrək münaqişəyə və Konvensiyanın ciddi şəkildə pozulmasına

gətirib çıxara biləcək vəziyyətlərin qarşısının alınmasına yönəlmiş erkən xəbərdarlıq proseduru və müvafiq dövlətin icazəsi olduğu halda fərdi şikayətlərin alınması ilə bağlı prosedura malikdir. Avropa İttifaqının İrq Direktivi öz növbəsində ölkə və özəl qurumlar tərəfindən məhsul və xidmətlərin təminatı və məşğulluq məsələlərinə aiddir.

İrqi Ayrı-seçkilik və Dözümsüzlüyə qarşı Avropa Komissiyası Avropa Şurasının mexanizmidir. 1993-cü ildə təsis olunmuş İrqi Ayrı-seçkilik və Dözümsüzlüyə qarşı Avropa Komissiyasının vəzifəsi irqi ayrı-seçkilik, ksenofobiya, antisemitizm və dözümsüzlüklə bütün Avropa səviyyəsində və insan hüquqlarının müdafiəsi perspektivindən mübarizə aparmaqdır. Komissiyanın fəaliyyəti insanlar və ya bir qrup insanların irq, rəng, dil, din, milliyyət və milli və ya etnik mənsubiyyət əsasında üzləşdiyi zorakılıq, ayrı-seçkilik və qərəzli fikirlər ilə mübarizə aparmaq üçün bütün lazımi tədbirləri əhatə edir.

İrqi Ayrı-seçkilik və Dözümsüzlüyə qarşı Avropa Komissiyasının üzvləri dözümsüzlüklə mübarizə sahəsində malik olduqları dərin biliklərə əsasən öz hökumətləri tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Onlar öz şəxsi bacarıqlarına əsasən namizəd göstərilmişdir və müstəqil üzv kimi fəaliyyət göstərirlər. Komissiyanın əsas fəaliyyət planına aşağıdakılar daxildir:

• spesifik, konkret təkliflər irəli sürmək və ardınca onları izləmək məqsədilə hər bir üzv ölkədəki vəziyyətin dərin təhlilinin aparılmasından ibarət ölkə üzrə yanaşma
• Ümumi mövzular üzərində iş (Komissiyanın təkliflərini təsvir etmək məqsədilə spesifik mövzularla bağlı yaxşı təcrübə nümunələrinin toplanması və yayılması və ümumi siyasət tövsiyələrinin qəbul edilməsi)
• üzv ölkələrdə maarifləndirilmənin artırılması və informasiya sessiyaları, milli və yerli QHT-lərlə əlaqələndirmə, irqi ayrı-seçkiliyə qarşı mesajın ötürülməsi və tədris materialının hazırlanması da daxil olmaqla, ictimaiyyətlə əlaqəli fəaliyyət.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 12-ci Protokolu
Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına əlavə protokol 2000-ci ildə qəbul olunmuş və 2005-ci ildə qüvvəyə minmişdir; Bu, 12-ci Protokoldur. 2011-ci ilin əvvəllərində o, 19 ölkə tərəfindən imzalanmış və 18 ölkə tərəfindən təsdiqlənmişdir. Bu protokol əsas diqqəti ayrı-seçkiliyin qarşısının alınmasına cəmləyir. Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasl öz növbəsində, ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq hüququnu təmin edir (Maddə 14), lakin o, Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi və Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt kimi digər beynəlxalq alətlərin maddələri ilə müqayisədə uyğun sayılmır. Əsas səbəb odur ki, 14-cü Maddə digərlərindən fərqli olaraq, ayrı-seçkiliyə qarşı ayrıca qadağanı özündə əks etdirmir; yəni, o yalnız Konvensiyada təsbit olunmuş “hüquq və azadlıqlardan istifadə” ilə bağlı ayrı-seçkiliyi qadağan edir. Bu protokol qüvvəyə mindikdə ayrı-seçkiliyin qadağan olunması Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının digər maddələrindən daha “azad həyata” malik oldu. Məhkəmə ilk dəfə 2009-cu ildə bu maddənin pozulması halına Sejdič və Finci Bosniya və Hersoqovinaya qarşı məhkəmə işi (GC, nos. 27996/06 və 34836/06, 22 dekabr 2009) zamanı rast gəldi.

İnsan hüquqlarının yerinə yetirilməsi

Biz bu müdafiə mexanizmlərinin işlədiyini necə təmin edə bilərik? Kim və ya nə ölkələri öz öhdəliklərini yerinə yetirməyə vadar edir?

Dövlət səviyyəsində bu iş məhkəmələr tərəfindən – insan hüquqları alətləri dövlət qanunu tərəfindən təsdiqləndikdə və qanuna daxil olduqda – həmçinin, ölkədən asılı olaraq, ombudsman qurumu, insan hüquqları komitələri, insan hüquqları şuraları, parlament komitələri və digərləri tərəfindən həyata keçirilir. Əsas beynəlxalq nəzarət qurumları komissiyalar və ya komitələr və məhkəmələrdir, onların hamısında müstəqil üzvlər – ekspertlər və ya hakimlər – heç bir ölkəni təmsil etmir. Bu qurumlar tərəfindən tətbiq edilən əsas mexanizmlər aşağıdaklardır:

• Şikayətlər (fərdlər, qruplar və ya dövlətlər tərəfindən irəli sürülür)
• Məhkəmə işləri
• Hesabat prosedurları.

Bütün insan hüquqları alətləri və ya regional sistemləri insan hüquqlarını həyata keçirmək üçün eyni prosedurlardan istifadə etmədiyi üçün çox az nümunə bunu aydınlaşdırmağa kömək edə bilər.

Şikayətlər

Dövlətlərə qarşı şikayətlər komissiya və ya komitə qarşısında adətən yarım məhkəmə proseduru adlanan bir prosedur formasında qaldırılır. Nəzarət qurumu daha sonra qərar qəbul edir və dövlətlərin bu qərarla razılaşması gözlənilir, lakin bunun üçün heç bir hüquqi mühafizə proseduru mövcud deyil. Adətən dövlətlər şikayətlər sistemini qəbul etməsi ilə bağlı təsdiqlə əlaqədar könüllü protokol üçün əlavə bəyanat və ya ratifikasiya təqdim etməli olur. İnsan Hüquqları Komitəsi (və ya Mülki və Siyasi Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt Komitəsi) və İrqi Ayrı-seçkiliyin Qarşısının Alınması üzrə Komitə (BMT daxilində) və İnsan Hüquqları üzrə Amerikaarası Komissiya (Amerika Dövlətləri Təşkilatı daxilində) bu cür şikayətlərlə məşğul olan belə qurumlara nümunədir.

Sual: Biz Beynəlxalq İnsan Hüquqları Məhkəməsi təsis etdiyimiz təqdirdə hansı sanksiyalar mövcud ola bilər?

Məhkəmə işləri

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi

İnsan Hüquqları üzrə Amerikaarası Məhkəməsi

Xalqların və İnsanların Hüquqları üzrə Afrika Məhkəməsi

Xüsusi olaraq insan hüquqlarının təmin olunması üçün nəzarət qurumları olan 3 daimi regional məhkəmə mövcuddur: Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, İnsan Hüquqları üzrə Amerikaarası Məhkəmə və Xalqların və İnsanların Hüquqları üzrə Afrika Məhkəməsi. İnsan Hüquqları üzrə Amerikaarası Məhkəmə Amerika Dövlətləri Təşkilatı tərəfindən 1979-cu ildə İnsan Hüquqları üzrə Amerika Konvensiyasının şərh və tətbiq edilməsi məqsədilə təsis olunmuşdur. Afrika Məhkəməsi 2004-cü ilin yan-var ayında təsis olunmuşdur və regional məhkəmələr içərisində ən son yaradılandır. Bu məhkəmə Afrika Birliyinə üzv dövlətlərin Xalqların və İnsanların Hüquqlarına dair Afrika Xartiyası ilə əlaqəli işlərinə cavabdehdir. Tanzaniyanın Aruşa şəhərində yerləşən Məhkəmənin hakimləri 2006-cı ildə seçilmiş və 2009-cu ilin dekabr ayında ilk hökmünü irəli sürərək Yogogombaye Seneqala qarşı işini dinləmək üzrə heç bir məhkəmə hüququ olmadığını elan etmişdir.

Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi

60 dövlət tərəfindən Roma Statutu imzalandıqdan sonra beynəlxalq cinayət məhkəməsi müharibə cinayətləri, bəşəriyyətə qarşı cinayət və soyqrımla əlaqəli işlərə baxmaq üçün 2002-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi bəşəriyyətə qarşı cinayət, soyqırım və müharibə cinayətlərində günahlandırılan şəxsləri mühakimə edir, lakin yalnız o halda ki, milli məhkəmələr bu cinayətləri araşdırmaq və məhkəməyə cəlb etmək istəməsin və ya bunu bacarmasın. Bu günə qədər Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi Şimali Uqanda, Konqo Demokra-tik Respublikası, Mərkəzi Afrika Respublikası, Sudan (Darfur) və Keniyada 5 işi araşdırmağa müvəffəq olmuşdur. Onun soyqırımın təhrik edilməsi və azad və ədalətli seçki hüququ ilə əlaqəli təməl qanunu insan hüquqları anlayışını inkişaf etdirməyə kömək etmişdir.

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi

Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas məhkəmə orqanıdır. Onun iki rolu vardır: dövlətlər tərəfindən məhkəmə qarşısına təqdim edilən hüquqi mübahisələrin beynəlxalq hüquq çərçivəsində həll edilməsi və hüqu-qi suallar üzrə məsləhət xarakterli fikirlərin irəli sürülməsi. Yalnız dövlətlər digər dövlətlərə qarşı məhkəmə işi qaldıra bilər və adətən, bu məhkəmə işləri dövlətlər arasındakı müqavilələr ilə əlaqəli olur. Bu müqavilələr dövlətlər arasındakı adi münasibətlərə (məsələn, kommersiya və ya ərazi məsələləri) aid ola və ya insan hüquqları məsələləri ilə əlaqəli ola bilər. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə şəxslər tərəfindən insan hüquqları və ya digər məsələlər ilə əlaqəli iddiaların təqdim olunmasına icazə verilmir. Lakin dövlətlər və ya beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən məhkəmə qarşısında təqdim olunan iddialar ilə Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi in-san hüquqları qaydalarının və prinsiplərinin şərh olunması və inkişaf etdirilməsi ilə insan hüquqlarının təkmilləşdirilməsinə töhfə vermişdir. Məhkəmə öz müqəddəratını təyin etmək, ayrı-seçkiliyə məruz qalmamaq, hərəkət azadlığı, işgəncənin qadağan olunması və s. kimi hüquqlarla məşğul olmuşdur.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi, Avropa Ədalət Məhkəməsi və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin rolları ilə bağlı çaşqınlıq mövcuddur. Əslində, bu 3 qurum öz coğrafi məhkəmə hüququ və məşğul olduqları məhkəmə işləri cəhətdən çox fərqlidir. Avropa Ədalət Məhkəməsi Avropa İttifaqının qurumudur. Bu, əsas vəzifəsi ictimai hüququn hər üzv dövlətdə müxtəlif formada şərh olunmadığı və tətbiq olunmadığını təmin etmək olan məhkəmədir. Bu məhkəmə insan hüquqları qanunu deyil, ictimai hüquqa əsaslanır; lakin ictimai hüquq bəzən insan hüquqları məsələlərini də özündə cəmləşdirə bilər. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas məhkəmə orqanıdır və onun rolu yuxarıda izah olunmuşdur.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi

There were 1,625 judgements delivered by the Court in 2009, which means more than 4 per day (including weekends and holidays!).

Strazburqda yerləşən Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi bir çox səbəbdən məhşurdur, lakin, yəqin ki, ən önəmlisi bu məhkəmənin İnsan Hüquqları üzrə Av-ropa Konvensiyasının mətninə məna və həyat verməsidir. Onun ən önəmli müsbət cəhətlərindən biri məcburi yurisdiksiya sisteminin olmasıdır, bu deməkdir ki, dövlət İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasını imzaladıqda və ya onunla razılaşdıqda, avtomatik olaraq, özünü Avropa Məhkəməsi yurisdiksiyasına tabe edir. Ratifikasiya anından etibarən dövlət tərəfinə insan hüquqları məsələsi qarşı qaldırıla bilər.

Onun uğurunun başqa bir səbəbi Məhkəmənin hökmünün gücüdür. Dövlətlər yekun hökm ilə uzlaşmalıdır. Onların hökmə tabe olmasına Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi tərəfindən nəzarət olunur.

Avropa Məhkəməsi qarşısında qaldırılan hər bir işdə prosedur tərəflər arasında vasitəçilik yolu ilə dost razılaşmasının əldə olunması ehtimalını da ehtiva edir. Məhkəmə zamanla inkişaf etməyə müvəffəq olmuşdur. O, 1959-cu ildə ilk dəfə təsis edildikdə İnsan Hüquqları üzrə Avropa Komissiyası ilə birlikdə yarım-ştat işləyən məhkəmə idi. Məhkəmə işlərinin sayının artması ilə tam-ştat işləyən məhkəməyə ehtiyac yarandı və 1988-ci ildə o yaradıldı. İşlərin sayındakı artım Məhkəmənin uğurunun bariz sübutudur, lakin bu iş yükü, həmçinin, sistemin keyfiyyəti və effektiv-liyini də təhlükə altına alır. İnsan Məhkəmənin olduğunu bilir və öz əsas hüquqlarının pozulduğunu hiss etdikdə oraya müraciət edə bilir; lakin İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının dövlət səviyyəsində nüfuzu və effektivliyi dövlətlərin insan hüquqları pozuntusu hallarının qarşısının alınması və onlar baş verdikdə aradan qaldırılması ilə bağlı başlıca məsuliyyətini rəhbər tutan “subsidiya prinsipi” ilə təmin olunmalıdır.

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi qarşısındakı məhkəmə araşdırmaları

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin simvolik məhkəmə işləri

• SoeringBirləşmiş Krallığa qarşı(iyun 1989-cu il): Bu, hökm oxunması üçün qətl üzrə ölüm hökmünün tətbiq olunduğu Birləşmiş Ştatlara ekstradisiyası nəzərdə tutulan bir kişinin məhkəmə işidir. Məhkəmə cinayətkarın Birləşmiş Ştatlara göndərilməsinin işgəncələr, qeyri insani və ya alçaldıcı rəftar və cəzaların qadağan olunmasına (Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası, Maddə 3) zidd olduğunu bildirdi. Bu qərarın bir nəticəsi ondan ibarət oldu ki, Avropa Şurasına üzv ölkə çərçivəsində fərdlərin müdafiəsi Avropa sərhədlərindən kənara çıxdı. Bu prinsip artıq Jabari Türkiyəyə qarşı (iyul 2000-ci il) kimi digər məhkəmə işlərində də tətbiq olunmuş və sığınacaq axtaran insanların həyatlarının təhlükə altında olduğu ölkəyə geri qaytarılmasının qarşısını almışdır.
• TyrerBirləşmiş Krallığa qarşı(mart 1978-ci il): Bu məhkəmə işində Məhkəmə azyaşlı cinayətkarlar üçün fiziki cəzanın Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına zidd olduğunu hesab etdi, çünki bu 3-cü Maddə altında təmin olunan işgəncələr, qeyri-insani və ya alçaldıcı rəftar və cəzaların qadağan olunması hüququnu pozur. Məhkəmədə deyildiyi kimi: “ona səlahiyyətli şəxslərin gücü altında olan obyekt kimi münasibət bəslənilməsini nəzərdə tutan cəza Maddə 3-ün əsas məqsədlərinə – insanın ləyaqəti və fiziki toxunulmazlığının qorunması – açıq-aşkar hücum xarak-teri daşıyırdı”. Bu məhkəmə işi Məhkəmənin cəmiyyətimizin dəyişən dəyərləri ilə ayaqlaşdığını göstərən Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının canlı təbiətinin gözəl bir nümunəsidir.
• KokkinakisYunanıstana qarşı(aprel 1993-cü il): Bu, müxtəlif insanların hüquqları arasındakı ziddiyyətlərlə əlaqəli olan çox maraqlı məhkəmə işi idi. Bu iş pro-zelitizm məsələsi və dinin tədris olunmasının digər şəxsin dini azadlığını (Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 9-cu Maddəsi ilə təmin olunur) pozub-pozmadığı üzərində qurulmuşdu. Məhkəmə insanı öz dinini dəyişməyə inandırmaq üçün tədris, vaizlik və ya ədəbsiz və yalançı vasitələrlə (zorakılıq və ya beyin yuyulması vasitəsilə material və ya sosial üstünlüklərin təklif olunması kimi) müzakirə arasında aydın fərqi müəyyənləşdirməyi vacib bildi.
• DH Çexiya Respublikasına qarşı(noyabr 2007): Bu, roma şagirdlərinin bacarıqlarından asılı olmayaraq, öyrənmə ilə bağlı qüsurları olan uşaqlar üçün xüsusi məktəblərə göndərilərək təcrid olunması faktı ilə bağlı 18 roma uşağı tərəfindən məhkəməyə çıxarılmış məsələdir. Bu, həmçinin, onların ali təhsil almaq və işlə təmin olunmaqla bağlı çox az imkanlara sahib olacaqları demək idi. Məhkəmə hökmü zamanı, ilk dəfə olaraq, ictimai həyatın xüsusi sahəsində (bu halda dövlət məktəblərində) irqi ayrı-seçkiliyin “nümunəsi” ilə əlaqədar 14-cü maddənin (ayrı-seçkiliyin qadağan olunması) pozulması halını aşkar etdi. Məhkəmə belə nəticəyə gəldi ki, məktəblərdə irqi təcridin bu siste-mik nümunəsi Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasında (maddə 14) yer alan ayrı-seçkiliyə qarşı müdafiəni pozmuşdur. Məhkəmə, həmçinin, bildirmişdir ki, neytral şərtlərlə irəli sürülmüş ümumi siyasət və ya həyata keçirilən tədbir yenə də xüsusi bir qrupa qarşı ayrı-seçkilik yarada və ya onlara qarşı dolayı yolla ayrı-seçkiliklə nəticələnə bilər. Bu, təhsildə sistematik irqi təcrid məsələsi ilə məşğul olan ilk məhkəmə işi idi.

Sual: Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi qarşısında ölkənizə qarşı qaldırılan hər hansı önəmli məhkəmə işi haqqında bilirsiniz?

Hesabatlar və icmallar

İnsan hüquqları alətlərinin əksəriyyəti ölkələrdən mütəmadi hesabat təqdim edilməsini tələb edir. Bu hesabatların və müvafiq monitorinq orqanları ilə sonrakı baxışın məqsədi müvafiq hüquqların reallaşdırılması yolunda qarşıya çıxan problemlərin səmimi şəkildə bölüşülməsidir. Hesabatlar “dövlət dialoqu” adlandırılan çərçivədə açıq şəkildə araşdırılır. Dövlət hesabatları QHT-lərin digər “kölgə hesabatları” ilə yanaşı, öz mənbələri və təhlilə əsaslanaraq, həmin ölkənin qeydini nəzərə alaraq araşdırılır. Ölkə rəsmiləri və müvafiq monitorinq orqanının müstəqil ekspert üzvləri arasında dialoqdan sonra həmin qurum bu ölkənin icmalı hazırlanan məcburi insan hüquqları alətində göstərilən standartlar ilə uyğunluğu üzrə müşahidələrini qeyd edir. Bu müşahidələr ölkənin qeydi ilə əlaqəli həm müsbət, həm də tənqidi aspektləri əks etdirir. İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt, Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt və Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiya bu kimi mütəmadi hesabatlar tələb edən alətlərə nümunə göstərilə bilər. Qeyd olunan ölkə dialoqu proseduru ilə yanaşı, monitorinq qurumları insan hüquqları ilə bağlı vəziyyəti bilavasitə müşahidə etmək üçün sahə ziyarəti təşkil etmək səlahiyyətinə malik ola bilər. Bu səfərlərin bir çoxu əksər hallarda dövlətin hər məhkəmə işi üzrə açıq icazəsini tələb edir. Lakin açıq dəvətlərin tətbiqinə icazə verilməsi üçün (məsələn, hər hansı BMT xüsusi mandatına sahib şəxslərin səfərləri üçün dəvətnamələrin açıq şəkildə verilməsini tətbiq edən ölkələr) cəhdlər göstərilir. Yalnız insan hüquqları pozuntularına cavab vermək üçün deyil, həmçinin, onların qarşısının alınması məqsədilə bir çox alətlər çərçivəsində müdaxilə yönümlü səfərlərə icazə verən daha ağır prosedurlar yaradılmışdır.

Komitə (CPT) Avro-pada azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslərə qarşı pis münasibətin qarşısını alır.

İşgəncə, Qeyri-insani və ya Alçaldıcı Rəftar və Cəzaların Qadağan olunması haqqında Avropa Konvensiyasını (1987) bunlara nümunə göstərmək olar. Bu, İşgəncə, Qeyri-insani və ya Alçaldcı Rəftar və Cəzaların Qadağan olunması üzrə Av-ropa Komitəsinin (CPT) üzvlərinin həbsxanalar və gənclərin həbs olunduğu yerlərə, polis məntəqələrinə, ordu kazarmaları və psixiatrik hospitallar kimi yerlərə səfərləri sisteminə əsaslanır. Komitə üzvləri həbsdə olan şəxslərlə necə rəftar olunduğunu müşahidə edir və ehtiyac olduğu təqdirdə, işgəncəyə və ya qeyri-insani rəftara məruz qalmamaq hüququnun qorunması üçün hər hansı dəyişiklikləri məsləhət görür. Bu mexanizm eyni BMT mexanizminin yaranmasına təkan vermişdir. Komitənin nümayəndələri Konvensiyaya tərəf çıxmış ölkələrə mütəmadi səfər edir, lakin ehti-yac olduğu təqdirdə, əlavə və ya xüsusi səfərlər təşkil edilə bilər.

Komitənin (CPT) hesabatları adətən ictimaiyyətə açıq olur: http://www.cpt.coe.int

Komitənin işinin vacib funksiyası 2000-2001-ci illərdə Türkiyə həbsxanalarında aclıq aksiyaları zamanı görüldü. Türkiyə hökuməti həbsxana sisteminə dəyişikliklər tətbiq etdikdə bir sıra məhbus islahatların bəzilərinə etiraz etmək məqsədilə aclıq aksiyalarına başladı. Onların nümayişləri kəskin xarakter almağa başladı. Komitə hökumət və aclıq aksiyası keçirənlər arasında danışıqlarda iştirak edir, aclıq aksiyalarına səbəb olan hadisələri araşdırır və qanun layihələrinin türk həbsxana sistemini necə yaxşılaşdıracağı barədə araşdırma aparırdı. Komitə 1999-cu ildən bəri, 2008-ci il istisna olmaqla, hər il Türkiyəyə səfər edir. Ən son zamanlarda Komitə Serbiya, Albaniya və Yunanıstana səfərlər təşkil etmişdir.

Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili

Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkilinin ofisi 1997-ci ildə yaradılmışdır. Bu müstəqil qurumun məqsədi həm insan hüquqları anlayışını təşviq etmək, həm də Avropa Şurasına üzv ölkələrdə bu hüquqlardan effektiv şəkildə yararlanmağı və bu hüquqların qorunmasını təmin etməkdən ibarətdir. Müvəkkil Parlament Assambleyası tərəfindən 6 illik müddətə seçilir.

Müvəkkil Avropa Şurasının insan hüquqlarının təşviqi ilə məşğul olan digər qurumlarının fəaliyyətinə əlavə dəstək hesab olunan qeyri-məhkəmə strukturudur. Müvəkkil Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və ya Avropa Şurasının digər insan hüquqları alətlərinə əsasən yaradılan müxtəlif nəzarət orqanlarının səlahiyyətlərinə hörmət edir və öz məsuliyyətlərini tam müstəqil və qərəzsiz yerinə yetirir.

İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil aşağıdakılar üzrə mandata sahibdir:

• İnsan hüquqlarının effektiv şəkildə qorunmasının təşviq edilməsi və üzv dövlətlərə Avropa Şurasının insan hüquqları standartlarının tətbiqində yardım göstərilməsi
• Avropa Şurasına üzv dövlətlərdə insan hüquqları üzrə təhsilin və maarifləndirilmənin təşviq edilməsi
• insan hüquqları ilə bağlı qanun və praktikada mövcud olan çatışmazlıqların müəyyənləşdirilməsi
• milli ombudsman institutlarının və digər insan hüquqları strukturlarının fəaliyyətinin asanlaşdırılması
• regionda insan hüquqlarının qorunması ilə bağlı məsləhət və məlumatların təqdim edilməsi

Müvəkkil öz vəzifə səlahiyyətləri çərçivəsində istənilən məsələ ilə məşğul ola bilər. Fərdi şikayətlərlə məşğul ola bilməməsinə baxmayaraq, Müvəkkil Avropa Şurası alətlərində qeyd olunduğu formada insan hüquqlarının qorunmasının ümumi aspektləri ilə bağlı müvafiq məlumata əsasən hərəkət edə bilər. Bu kimi məlumat və sorğularla məşğul olmaq üçün onlar hökumətlər, parlamentlər, milli ombudsmanlar və ya oxşar qurumlar, həmçinin, fərdi şəxslər və təşkilatlar tərəfindən daxil olmalıdır. Müvəkkilin tematik işinə sığınacaq axtaranlar, immiqrantlar və Roma insanları haqqında hesabatların, tövsiyələrin, fikirlərin və nəzər nöqtələrinin hazırlanması daxildir.

Avropa Şurasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarı ilə qarışdırılmamalıdır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komisarı

Bir çox QHT-lər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarı vəzifəsinin yaradılması üçün lobbiçilik etmiş və bu vəzifənin yaradılması ilə bağlı qərar 1993-cü ildə Vyanada keçirilən BMT-nin İnsan Hüquqları üzrə Dünya Konfransı zamanı razılaşdırılmışdır və bu konfransda insan hüquqlarının təşviqi və qorunmasının prioritet məsələ kimi qaldırılması məqsədilə Ali Komissar vəzifəsinin yaradılması məsələsi Baş Assambleyaya təklif edilmişdir. Bu da eyni ildə baş vermişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ali Komissarı BMT Baş Katibi tərəfindən təyin olunur və Baş Assambleya tərəfindən BMT-nin insan hüquqları fəaliyyəti üzrə başlıca məsuliyyətə malik BMT rəsmisi, insan hüquqları ilə bağlı ekspert, “yüksək mənəvi statusa malik şəxs” kimi təsdiq olunur: onun roluna bütün hüquqların təşviqi, qorunması və effektiv şəkildə istifadə edilməsi, insan hüquqlarının qorunması ilə bağlı hökumətlərlə təmasda olmaq və dialoq qurmaq və bütün insan hüquqlarının təşviqi və qorunması üçün beynəlxalq əməkdaşlıq və BMT koordinasiyasının genişləndirilməsi daxildir. BMT-nin insan hüquqları üzrə əsas rəsmisi olaraq, Ali Komissarın fəaliyyətinə İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığın (OHCHR) və onun regional və ölkə ofislərinin idarə edilməsi aiddir. OHCHR BMT-nin insan hüquqları üzrə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə dəstək verir və insan hüquqlarının təşviqi və qorunması, İnsan Hüquqları Təhsili üzrə Dünya Proqramı da daxil olmaqla, ümum-dünya insan hüquqları normalarının həyata keçirilməsi üçün fəaliyyət göstərir.

IBu kifayətdir?

Bir çox insan insan hüquqlarının qorunmasının bu qədər aşağı göstəricisinin səbəbi olaraq, düzgün həyata keçirmə mexanizmlərinin olmamasını görür. Adətən dövlətlər tövsiyələrə əməl edib-etməməyə özləri qərar verirlər. Bir çox məhkəmə işində fərdi və ya qrup hüququnun təmin olunması beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən, xüsusilə QHT-lərin fəaliyyəti nəticəsində göstərilən təzyiqdən asılıdı. Bu, xoşagələn vəziyyət deyil, çünki insan hüquqları pozuntusu BMT və ya Avropa Şurası tərəfindən həllini tapanadək uzun vaxt keçə bilər. Bunu dəyişmək üçün nə isə etmək mümkündür? İlk növbədə, dövlətlərin milli səviyyədə insan hüquqlarını təmin etməsi və hər hansı hüquq pozuntusunun aradan qaldırılması üçün çıxış yoluna malik olduqlarından əmin olmaq vacibdir. Eyni za-manda, icra prosedurlarına malik mexanizmlərin tətbiq edilməsi ilə bağlı dövlətlərə təzyiq göstərilməlidir.

Hüquq məsləhətxanası

Azərbaycan vergi sistemi dünyada ən yaxşılar sırasında yer alıb. Azərbaycanda vergi dərəcələri və vergi ödəmə üsulları nisbətən sadə və aydındır. Vergi ödəyicisinin eyniləşdirmə nömrəsinə malik olan fərdi sahibkarlar və şirkətlər vergi orqanı ilə müqavilə bağlayaraq onlayn vergi giriş və şifrəsini əldə etməli və ya ASAN imza (mobil telefon nömrəsi vasitəsilə aktivləşdirilmiş elektron imza) əldə etməlidirlər.

“Azərbaycanda vergini necə ödəmək olar?” sualı texniki olaraq əsas götürərək cavablandırmaq olar. Cavab belə olardı ki, Azərbaycanda vergi ödəmək üçün onlayn qaydada vergi sənədləri təqdim etmək üçün e-taxes.gov.az sisteminə daxil olmaq və sonra müvafiq xəzinədarlıq kodlarını daxil etmək zəruridir, onlayn bank üsulları ilə vergilərin müvafiq kodunu daxil etməklə bütün vergilər bank köçürməsi yolu ilə ödənilir. Bununla yanaşı, Azərbaycanın istənilən bankında yerində də vergi ödəmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu halda vergi ödəmə qəbzləri saxlanılmalıdır. Onlayn bank sistemləri vasitəsilə onlayn olaraq vergilərin ödənilməsi isə daha çox tövsiyə olunur.

“Azərbaycanda vergini necə ödəmək olar?” işçilərə münasibətdə gəlir vergisinə də şamil edilə bilər: qeyd etmək lazımdır ki, belə hallarda işəgötürən (gəlir vergisi ilə əlaqədar) və ya müştəri (Azərbaycan mənbələrindən əldə edilən gəlirlər olduqda, məsələn, Azərbaycanda xidmətlər göstərərkən və s.) müvafiq vergiləri ödəmə mənbəyində tutaraq dövlətə ödəyir.

Azərbaycanda vergi dərəcələri, vergi və digər icbari ödənişlər, sığortalar barədə əlavə suallar üçün bizə müraciət edin. Vergi mühasibləri qrupumuz Azərbaycanda vergi və mühasibat işində sizə dəstək və xidmətlər göstərməkdən şərəf duyacaqdır.

Müqavilə növləri, Müqavilə Formaları barədə – CLC

Müqavilə Növləri

Müqavilə iki tərəfli əqddir. Müqavilə elə razılaşma formasıdır ki, ən azı iki tərəf iştirak etmiş olsun. Müqavilə növlərini mülki müqavilə və əmək müqaviləsi olmaqla iki yerə bölmək olar. Digər meyarlar üzrə də müqavilə növləri təsnifləşdirilə bilərlər, məsələn əvəzli müqavilələr və əvəzsiz müqavilələr; Real Müqavilələr (predmetin təqdim edilməsi ilə bağlanır) və konsensual müqavilələr (öhdəliyin götürülməsi ilə bağlanır). Müqavilə növlərindən asılı olaraq şifahi, yazılı və ya notariat qaydasında bağlanıla bilər.

Mülki müqavilə – kommersiya müqavilə növləri

Mülki müqavilə növləri, yəni kommersiya müqavilə növləri əsasən malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı müqavilələrdir. Mallarla bağlı alqı-satqı müqaviləsi, əşyaların saxlanca verilməsi müqaviləsini misal göstərmək olar. İşlərin görülməsi müqavilələri adətən podrat müqavilələri hesab edilir: tikinti müqavilələri, təmir müqavilələri, habelə nəticəsində hazır məhsul təqdim edilməsi olan digər müqavilələr bura aiddir. Xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı müqavilələrə müxtəlif xarakterli məsləhət xidmətlərini, texniki dəstək müqavilələrini, icarə xidmətlərini, maliyyə xidmətlərini vəs göstərmək olar.

Şirkət ilə şəxs arasında faktiki əmək münasibətləri olduğu halda onunla xidmət müqaviləsinin bağlanılması qanunsuzdur. Əmək münasibətlərinin əlamətləri isə iş rejiminə tabe olmaq, əmək haqqı almaq, məzuniyyət hüququ və Əmək Məcəlləsində işçi üçün nəzərdə tutulmuş digər hüquqlar və münasibətlərin əlamətləridir.

Müqavilə formaları

Müqavilə növündən asılı olaraq müqavilə forması seçilməlidir. Müqavilə formaları adətən qanunla müəyyən olunmur və təsdiqlənmir. Azad bazar iqtisadiyyatında müqavilə tərəflərinin könüllülüyü prinsipi əsas götürüldüyündən, müqavilə şərtlərini tərəflər özləri müəyyən etməlidir. Bu zaman konkret müqavilə növü üzrə qanunda göstərilmiş zəruri şərtlərə əməl edilməlidir. Qanundakı zəruri şərtlərə zidd olan müqavilə şərtləri etibarsız hesab ediləcəkdir.

Müqavilə formalarının tərtib edilməsi zamanı müqavilə növlərindən asılı olaraq həmin sahə üzrə qeyri-hüquqşünasların da tövsiyələri alınmalıdır. Məsələn, tikinti müqaviləsi tərtib olunarkən tikinti və mühəndislik sahəsində mütəxəssisin rəyinin alınması tikintinin gedişatı, texniki proseslər və risklər barədə daha ətraflı məlumatlandrma baxımından faydalı olar. Amm hər bir halda bu rəylər əsasında müqavilə növündən asılı olmayaraq hüquqşünas tərəfindən şərtləd müqavilə formasına daxil edilməlidir.

Müqavilə növləri, müqavilənin xüsussiyyətləri, müqavilə formaları, müqavilə şərtləri barədə daha ətraflı məlumat üçün və ya məsləhət üçün bizimlə əlaqə saxlayın: [email protected], mobil: 050 289 89 73

Ödəmə mənbəyində tutulan vergi

Azərbaycanda qeyri-rezidentin gəlirlərindən ümumi olaraq 10% ödəmə mənbəyində vergi tutulur. Əksər hallarda bununla yanaşı ƏDV də tutulmalı olur. Qeyd edilməlidir ki, ödəmə mənbəyində verginin tutulması, tutulmuş verginin geri qaytarılması qeyri-rezidentlər tərəfindən tez-tez sorğu edilən suallardır. Vurğulanmalıdır ki, ödəmə mənbəyində tutulan gəlir vergisi xidmətlərin göstərilməsinə görə Azərbaycan mənbəyindən əldə edilən gəlirlərdən tutulur.

Müvafiq ikiqat verginin aradan qaldırılması sazişinə uyğun olaraq ödəmə mənbəyində tutulmuş vergilər geri qalına bilər. Müvafiq sazişin şərtindən asılı olaraq, vergi qurumu tərəfindən öncədən təsdiq edilməklə DTA forması tərtib edilərək verginin Azərbaycanda ödəmə mənbəyində deyil xaricdə (qeydiyyat dövlətində) ödənilməsi mümkündür. İkiqat vergi sazişi oldudq, ödənilmiş belə vergi geri alına və ya qeyri-rezident öz dövlətində bu həcmdə verginin ödənilməsindən azad edilə bilər (vergi krediti).

Əcnəbilər Azərbaycanda əmlak ala bilərmi?

Əmlakın alınması ilə bağlı son suallardan biri xaricilərin Azərbaycanda əmlak ala bilib-bilməməsidir. Azərbaycan qanunlarına görə əmlak iki yerə bölünür: daşınar əmlak (şəxsi əmlak) və daşınmaz əmlak (daşınmaz əmlak – daşınmaz əmlak).

Hər hansı bir əcnəbinin yerli vətəndaş kimi Azərbaycanda fərdi əmlak almaqda bərabər hüquqları vardır. Əcnəbi, torpaq istisna olmaqla, Azərbaycanda daşınmaz əmlak (daşınmaz əmlak) ala bilər. Başqa sözlə, xarici vətəndaş və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs olsanız, ev, villa, mənzil və digər əmlak ala bilərsiniz, ancaq torpaq deyil. Buna görə, bir əcnəbi kimi torpaq istisna, yerli vətəndaşlar kimi oxşar hüquqlardan istifadə edirsiniz.

Azərbaycanda əmlak almaq adətən aşağıdakı prosesləri əhatə edir:

1. Müvafiq bir əmlak tapmaq, fiziki yoxlama və qiymət və şərtlərlə razılaşma;

2. Notariusda alqı-satqı müqaviləsinin imzalanması (Qeyd: notarius tərəfindən təsdiq edilmiş etibarnamə ilə bunu icra etmək olar, əcnəbi şəxsən fiziki olaraq Azərbaycanda olması zəruri deyil);

3. Notariat müqaviləsi mərhələsi ilə birlikdə əmlak üzərində dövlət reyestrinə müraciət edilir.

4. Mülkiyyət hüququnun qeydiyyat sənədi əldə etmək

Azərbaycanda yeni tikilmiş binalarda və tikililərdə mülkiyyət sənədləri (mülkiyyət sənədləri) adətən mövcud olmur və bunun əvəzində alıcı (investor) ilə daxili alqı-satqı müqaviləsi bağlanılır. Bu, müqavilənin təhlili və əməliyyatlar zamanı girov / yük və ya mümkün saxtakarlıqların yoxlanılması üçün hüquqi dəstək tələb olunur. Mümkün problem ondan qaynaqlanır ki, mülkiyyət sənədi olmayan əmlakın qeydiyyata alınmır və buna görə daşınmaz əmlakın dövlət reyestrinə daxil olmur. Üçüncü şəxslərin hər hansı bir tələbləri, əmlak üzrə əməliyyatlar, yüklər də eyni səbəbdən qeydə alınmır. Buna görə bunun üçün xüsusi diqqət tələb olunur.

Şirkət (hüquqi şəxs) qeydiyyatdan keçirməklə torpaq almaq dolayı yolla mümkün ola bilər. Yenə də bu, əmlak vergiləri (şirkətlərdə daha yüksəkdir) və təhlil edilməli və müəyyən bir vəziyyətdə düzgün planlanmalı olan əmlak riskləri və əlavə risklər gətirir.

Vəziyyətdən asılı olaraq əmlak əməliyyatlarında vergi və əlaqədar xərclər var. Düzgün planlaşdırılıb optimallaşdırılsa, bu cür artıq vergi və xərcləri qanuni olaraq azaltmaq mümkündür.

Əcnəbi sərbəst şəkildə əmlakı sata bilər və ya sata bilər və əldə etdiyi vəsaiti istənilən yerli şəxs kimi köçürə bilər. Azərbaycan qanunvericiliyi əcnəbi və ya yerli şəxs arasında bu cür hüquqlara münasibətdə ayrı-seçkilik etmir.

Ətraflı məlumat və ya suallarınız üçün bizə müraciət edin.

Azərbaycan vətəndaşlığını necə almaq olar?

Vətəndaşlıq haqqında qanunda nəzərdə tutulmuş qaydada Azərbaycan vətəndaşlığını əldə etmək mümkündür. Bunun üçün 5 il fasiləsiz daimi yaşayış, qanuni gəlir mənbəyi, Azərbaycan Konstitusiyasına və qanunlarına əməl etməyi və Azərbaycan dilini bilmək tələb olunur.

Təcrübədə əcnəbi şəxs yaşayış icazəsi almaqla prosesə başlamalıdır. Müvəqqəti yaşayış icazəsi ilə Azərbaycanda 2 il qaldıqdan sonra daimi yaşayış üçün müraciət etmək mümkündür. 5 illik müddət daimi yaşayış sənədinin verildiyi gündən etibarən hesablanır. Şəxs Azərbaycan dilini öyəndikdən sonra müvafiq imtahandan keçməli və qanuni gəlir mənbəyinə sahib olmalıdır.

Müraciətlər Dövlət Miqrasiya Xidmətinə təqdim olunur, Azərbaycan vətəndaşlığını vermək səlahiyyəti isə Prezidentə aiddir.

Əlavə suallarınız üçün bizə müraciət edin.

Azərbaycana gəlmədən Azərbaycanda hüquq xidmətləri əldə edə bilərəm?

Bəli, xidmətlərin əksəriyyəti üçün komandamız bu cür xidmətləri siz Azərbaycana gəlmədən təmin edə bilər. Bunun üçün bizə müvafiq formada etibarnamə lazım olacaqdır ki, biz işin hallarını nəzərə alaraq etibarnamənin məzmununu təqdim edəcəyik.

Azərbaycanda bank hesabı açmaq asandırmı?

Bəli, şirkət qeydiyyata alındıqdan sonra 3 gün ərzində bank hesabı açmaq mümkündür. Azərbaycan banklarından bəziləri müasir elektron bank xidmətləri təmin edir ki, bu da hesaba xaricdən nəzarət etmək imkanı verir.

Əcnəbi şəxslər bank hesabı açmaq üçün Azərbaycan müvəqqəti yaşamaq icazəsinə sahib olmaları tələb edilmir. Hüquqi şəxslərin bank hesabı açılması üçün təsis sənədləri ilə birgə, əcnəbi hüquqi şəxs olduqda benefisiar mülkiyyətçi (səhmdar) da müəyyən olunmalıdır. Məqbul səbəblərdən bu olmadıqda hüquqi şəxsin məsul şəxslərinin eyniləşdirilməsi ilə bank hesabı açıla bilər.

İşçinin maaşına dair icbari sosial sığorta ödənişləri varmı?

Bəli, cari icbari sosial sığorta ödənişləri 25% təşkil edir. Bu ödəniş işəgötürən və işçi arasında aşağıdakı qaydada bölünür:

Aylıq gəlir (əmək haqqı)

Sosial sığorta ödənişlərinin dərəcəsi

Sığorta olunanın (işçinin) əmək haqqından ödənilən

Sığortaedən (işəgötürən) tərəfindən ödənilən

200 manata qədər

200 manatdan çox olduqda

6 AZN + 200 AZN-dən çox olan məbləğin 10 faizi

44 AZN + 200 AZN-dən çox olan məbləğin 15 faizi

Şirkətin işçilərindən tutulmalı olan gəlir vergisi nə qədərdir?

Aylıq əmək haqqının 8000 AZN-dən az olduğu qeyri-neft sənayesində çalışanlar işçilərin gəlir vergisi 0% təşkil edir.

Azərbaycanda ƏDV dərəcəsi nədir?

Azərbaycanda ƏDV 18%, bəzi məhsul və xidmətlər üzrə 0% məbləğindədir və azadolmalar tətbiq olunur.

Azərbaycanda mənfəət vergisi dərəcəsi nədir?

• Azərbaycanda mənfəət vergisi şirkətin xalis mənfəətinin 20% -i məbləğindədir. Aşağıdakı vergi güzəştləri və müxtəlif faiz dərəcələri tətbiq olunur:
• Vergi ödəyicisi kimi qeydiyyatından keçmədən fərdi şəxslərə xidmət göstərən sahibkarlıq subyektləri və illik dövriyyəsi 200 000 AZN-dən aşağı olan sahibkarlıq subyektləri öz dövriyyələrinin 2%-i məbləğində sadələşdirilmiş vergi ödəyəcəklər. (xərcləri çıxılmadan)
• İllik dövriyyəsi 200 000 AZN-dən aşağı olan və 10 nəfərdən az işçisi olan mikro sahibkarlıq subyektlərinə 75% vergi güzəştləri tətbiq edilir, yəni, mənfəət vergisi 5% olacaq.

Təsisçisi xarici hüquqi və ya fiziki şəxs olan şirkətdən direktorunun və ya işçisinin (işçilərinin) yerli şəxslər olması tələb olunurmu?

Belə bir tələb göstərilməmişdir.

Şirkətin təsisçisi 100% xarici hüquqi və ya fiziki şəxs ola bilərmi?

Bəli, ola bilər. Yerli payçı və ya direktor tələbi qanunvericiliklə müəyyən edilməyib.

Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətə dair ödənilmiş minimal nizamnamə kapitalı tələbi varmı?

Belə minimum məbləğ göstərilməmişdir.

Azərbaycanda şirkət necə qeydiyyatdan keçirilir?

Azərbaycanda şirkətin (Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət) qeydiyyatdan keçirilməsi qaydaları sadələşdirilmişdir və ərizə forması, şirkətin təsis sənədləri (nizamnamə və təsis qərarı) kimi minimal sənədlər tələb edilir. Qeydiyyat orqanı Vergilər Nazirliyidir.

Ətraflı məlumat üçün buradan baxın.

Ailə üzvlərinin müvəqqəti yaşama icazəsi əldə etməsinə icazə verilirmi?

Bəli, arvad/ər və uşaqları birbaşa olaraq ailə üzvlərinə bağlı olan müvəqqəti yaşama icazəsi üçün uyğun gəlir. Əsas ərizəçinin valideynləri onun himayəsində olduqda, valideynlər də ailə üzvlərinə bağlı olan müvəqqəti yaşama icazəsi üçün uyğun gəlirlər.

Müvəqqəti yaşamaq icazəsinin müddəti nə qədərdir?

Praktikada müvəqqəti yaşama icazəsi 3-12 ay müddətinə verilir.

Əcnəbi şəxs Azərbaycanda yaşama icazəsini necə əldə edə bilər?

• Əcnəbi və vətəndaşlığı olmayan şəxslərə Azərbaycan Respublikasında müvəqqəti yaşamaq üçün icazə aşağıdakı hallarda verilir:
• Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı ilə yaxın qohumluq münasibətlərində olduqda. Valideynlər və uşaqlar, nənə və nəvələr, qardaşlar və qardaşlar qanunla yaxın qohumlar hesab olunurlar;

• ölkə iqtisadiyyatına azı 500.000 manat məbləğində investisiya qoyduqda;
• Azərbaycan Respublikasının ərazisində azı 100.000 manat dəyərində daşınmaz əmlakı və ya Azərbaycan Respublikasının banklarında həmin məbləğdə pul vəsaiti olduqda. Belə hallarda Azərbaycanda daşınmaz əmlakın qiyməti müstəqil qiymətləndirici agentliklər tərəfindən qiymətləndirilir və daşınmaz əmlakın real müqavilə qiyməti dövlət orqanları tərəfindən nəzərə alınmır.
• iqtisadiyyat, sənaye, hərbi, elm, mədəniyyət, idman və digər sahələr üzrə yüksək səviyyəli mütəxəssis olduqda;
• İcra orqanının müəyyən etdiyi məqsədlər üçün fiziki və ya hüquqi şəxslər tərəfindən dəvət edilmiş xüsusi kateqoriyaya aid mütəxəssis olduqda;
• Azərbaycan Respublikasının ərazisində müvəqqəti və ya daimi yaşayan əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ailə üzvləri olduqda;

• xarici hüquqi şəxsin Azərbaycan Respublikasındakı filial və nümayəndəliyinin rəhbəri və müavini vəzifəsini daşıdıqda;
• Azərbaycan Respublikasında təsis edilmiş və təsisçisi və ya təsisçilərdən ən azı biri xarici hüquqi və ya fiziki şəxs olan hüquqi şəxslərin rəhbəri və onların müavini vəzifəsini daşıdıqda;
• Azərbaycan Respublikasının ərazisində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olduqda. Bu hal o vaxt Azərbaycan Respublikasının ərazisində müvəqqəti yaşamaq üçün icazənin verilməsinə əsas hesab olunur ki, həmin şəxslər azı 5 nəfər ilə tam iş vaxtı şəraitində və ya 10 nəfər ilə natamam iş vaxtı şəraitində əmək müqaviləsi bağlamaqla faktiki fəaliyyət göstərirlər. Bu hal üzrə işçilərin ən azı 80 faizinin Azərbaycan Respublikası vətəndaşı olması tələb olunur.
• Azərbaycan Respublikasının ərazisində haqqı ödənilən əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün bu Məcəllə ilə müəyyən edilmiş qaydada iş icazəsi aldıqda;
• Azərbaycan Respublikasının ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrində əyani formada və ümumtəhsil müəssisələrində təhsil aldıqda;

• dövlət qeydiyyatına alınmış dini qurumlarda peşəkar dini fəaliyyətlə məşğul olduqda;
• Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq müqavilələrində nəzərdə tutulmuş əsaslar olduqda.

Azərbaycan vətəndaşlığını əldə etmək asandırmı?

Vətəndaşlıq əldə etmək üçün əsaslar mövcud olmalıdır. Ümumi əsaslardan başqa (Azərbaycan ərazisində doğulma və ya Azərbaycan vətəndaşlarından doğulma) vətəndaşlığa qəbul olmaq üçün əcnəbi və ya vətəndaşlığı olmayan şəxs, Azərbaycanda daimi yaşamaq icazəsi əsasında minimum (son?) 5 il qalmış olmalı, qanuni gəlir mənbəyinə malik olmalı, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına riayət edəcəyi barədə öhdəlik götürməli və Azərbaycan dilini bilməsi haqqında sənəd təqdim etməlidir.

Azərbaycan Avropa İttifaqının üzvüdürmü?

Xeyr, Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü olsa da, hələ ki, Avropa İttifaqının üzvü deyil.

Caspian Legal Center geniş-çeşidli hüquq və vergi xidmətləri göstərən və Bakıda yerləşən konsaltinq şirkətidir. Əsasən transmilli şirkətlərə tam hüquq, vergi və əlaqədar mühasibatlıq xidmətləri göstərən CLC Legal 500, IFLR 1000, World Tax 2020, Lawyers Global və Global IP Lawyers tərəfindən Azərbaycanda aparıcı şirkət kimi qiymətləndirilmişdir. Xidmətlərimiz bütün Azərbaycan ərazisini, habelə beynəlxalq əməliyyatları və beynəlxalq vergi məsələlərini də əhatə edir.

• 15 Nobel Avenue, Azure Business Center,, 15th floor, office 98,, Bakı 1025, Azerbaijan
• (+994 50) 289 89 73
• (+994 55) 260 49 40
• (+994 12) 480 14 86
• [email protected]