So nggi 30 yil ichida biologiyaning 12 yutuqlari

Sitologiya hüceyrənin açarı,
Toxumadır dörd tərəfi, hasarı,
Çox mürəkkəb, sirli olur anları,
Bioloji elm bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.

BIOLOGIYA

BIOLOGIYA (bio… va ..logiya)— tirik tabiat haqidagi fanlar majmuasi. Biologiya hayotning barcha ko’rinishlari: tirik organizmlar va tabiiy jamoalarning tuzilishi va funktsiyasini, tirik mavjudotlarning kelib chiqishi va tarqalishi, ularning bir-biri va yo tirik tabiat bilan o’zaro bog’lanishini o’rganadi. Biologiyaning asosiy vazifasi tiriklikning namoyon bo’lishi qonuniyatlarini o’rganish, hayotning mohiyatini ochib berish, tirik organizmlarni sistemaga solishdan iborat. “Biologiya” terminini 1892 yilda bir-biridan mustasno tariqasida birinchi bo’lib J. B. Lamark va G. R. Treviranus taklif etishgan. Bu termin T. Roze (1797) va K. Burdax (1800) asarlarida ham uchraydi. Biologiya fanlari sistemasi. Biologiya bir necha fanlardan tarkib topgan. Tadqiqot ob’yektiga binoan Biologiya botanika (o’simliklarni o’rganadigan fan), zoologiya (hayvonlarni o’rganadigan fan), odam anatomiyasi va fiziologiyasi (odam organizmining tuzilishi va funktsiyasini o’rganadigan fan), mikrobiologiya (mikroorganizmlarni o’rganadigan fan) va gidrobiologiya (suvda yashovchi organizmlar haqidagi fan)larga bo’linadi. Bu fanlar o’z navbatida birmuncha kichikroq tarmoqlarga ajratiladi. Shu bilan birga Biologiya fanlarining bir-biri bilan va boshqa fanlar bilan qo’shilib ketishi tufayli bir qancha kompleks fanlar shakllangan (masalan, tsitogenetika, tsitoembriologiya, ekologik genetika, ekologik fiziologiya). Biologiya fanlarini tadqiqot metodlariga binoan ham alohida fanlarga ajratish mumkin. Masalan, organizmlarning tarqalishini biogeografiya, to’qima va xujayralar tarkibini biokimyo, fizik jarayonlar va metodlarni biofizika o’rganadi. O’z navbatida bu fanlarni ham tekshirish ob’yektlariga binoan alohida fanlarga ajratish mumkin (masalan, o’simliklar biokimyosi, hayvonlar biokimyosi). Biokimyoviy va biofizik metodlar ko’pincha o’zaro qo’shilib yoki boshqa fanlar bilan birgalikda yangi fanlarni hosil qiladi (masalan, radiasiey biokimyo, radiobiologiya). Biologik tadqiqotlardan olingan natijalarni tahlil qilish va umumlashtirishda biometriya, ya’ni biologik matematika katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar tuzilishini o’rganish darajasiga binoan ham bir qancha fanlar shakllangan (masalan, molekulyar biologiya, gistologiya, anatomiya, ekologiya va boshqalar). Biologiyaning bevosita amaliyot bilan bog’langan masalalarini parazitologiya, gelmintologiya, immunologiya, bionika, kosmik biologiya kabi fanlar o’rganadi. Insonni biologik evolyutsiya mahsuli va ob’yekti sifatida antropologiya, ijtimoiy hayot mahsuli sifatida sotsial biologiya o’rganadi. Rivojlanish tarixi. Hayvonlar va o’simliklar odamlar uchun oziq-ovqat manbai bo’lganligi nazarda tutiladigan bo’lsa, Biologiya tarixi odam g’orda hayot kechira boshlagan davrdan, hatto undan ham oldinroq boshlangan deyish mumkin. Ibtidoiy odamlar boshlana topgan g’orlarga chizilgan hayvonlarning rasmlari va ov manzarasi ularni hayvonlar tuzilishidan xabardor ekanligini ko’rsatadi. Xuddi shunday rasmlar Surxondaryo viloyatidagi Ko’hitang tog’ining Zirovutsoy darasi g’orlaridan topilgan. Hozirgi zamon Biologiya fanining rivojlanishi O’rta dengiz bo’yida yashovchi xalqlar (qadimgi Misr, Yunoniston) tsivilizatsiyasi bilan bog’liq. Yunon va Rim naturfilosoflari birinchi bo’lib hayotning mohiyati va kelib chiqishini materialistik nuqtai nazardan tushuntirib berishga harakat qilishgan. Xususan Demokrit atrof muhitdagi narsa va hodisalar doimiy bo’lmasdan o’zgarib turishi to’g’risidagi materialistik g’oyani ilgari surgan. Arastu birinchi bo’lib hayvonlarni sistemaga solib o’rganishni taklif etgan. Galen hayvonlar (maymun va cho’chqa) ning ichki tuzilishi asosida odamning ichki tuzilishini, qon tomirlari va nervlar funktsiyasini tasvirlab bergan birinchi fiziologeksperimentator hisoblanadi (o’sha davrda odam jasadini yorib tekshirish taqiqlangan edi). O’rta asrlarda G’arbiy Yevropa mamlakatlarida fanlar taraqqiyoti deyarli to’xtab qolgan bir davrda O’rta Osiyo xududidagi davlatlarda tabiiy fanlar jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Bu davr fanlari tarixida Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy kabi allomalar alohida o’rin tutadi. Beruniy tabiat 5 element: bo’shliq, havo, olov, suv va tuproqdan yaratilgan deb e’tirof etadi. U o’zining “Hindiston” asarida tabiatni daraxtdagi eng baquvvat va sog’lom novdalarining o’sishiga imkon beradigan bog’bonga o’xshatadi. Bu bilan u tirik organizmlar o’rtasida yashash uchun kurash borishi va tabiiy tanlanish sodir bo’lishini bashorat qiladi. Ibn Sino o’z asarlarida o’simlik va hayvonlar hamda boshqa tabiiy jismlar, hodisalar va ularning sabablari to’g’risida yozib qoldirgan. Uyg’onish davridagi geografik kashfiyotlar, o’simlik va hayvonot dunyosiga qiziqishning kuchayishi bir qancha mamlakatlarda botanika va hayvonot bog’larining tashkil etilishiga olib keladi. Bu davrda hayvonlar va o’simliklar to’g’risida ko’plab asarlar paydo bo’ladi. Ana shu davrda italiyalik botanik A. Chezalpino guli, urug’i va mevasining tuzilishiga binoan o’simliklarni tasnif qilishga urinib ko’rdi, uning asarlarida metamorfoz, tartib va tur to’g’risidagi ayrim tushunchalar ilk bor uchraydi. 16-17- asrlarda hayvonlar to’g’risida bir qancha entsiklopedik asarlar paydo bo’ladi. Shveytsariyalik olim K. Gesnerning 5 jildli “Hayvonlar tarixi”, italiyalik U. Aldrovandining 13 jildli monografiyasi, frantsuz naturalisti G. Rondele va italyan Ch. Salvianining dengiz orti mamlakatlari hayvonlari to’g’risidagi asarlari shular jumlasidandir. Bu davrda anatomiya sohasida ayniqsa katta kashfiyotlar qilindi. Ingliz olimi U. Garvey (1578-1657) o’zining qon aylanish sistemasi to’g’risidagi ta’limotini yaratadi. Italiyalik olim F. Redining tajribalari tufayli (1667) hayotning o’z-o’zidan paydo bo’lishi to’g’risidagi ta’limotga katta zarba berilgan bo’lsada, uning batamom barham topishiga olib kelmadi. Ko’pchilik olimlar tuxum hujayraga ega bo’lmagan tuban organizmlar o’z-o’zidan paydo bo’lishi mumkin degan fikrga ega edi. 16-asrda mikroskopning kashf etilishi Biologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. Angliyalik R. Guk tomonidan hujayraning kashf etilishi (1665), gollandiyalik A. Levenguk tomonidan bir hujayralilar va spermatozoidlar (1673), ingliz T. Millington (1676) va nemis R.Kamerarmus (1694) tomonidan o’simliklarda jinsiy tafovutlarning, italyan Malpigi (1675-79) va ingliz N. Gryu (1671-82) tomonidan o’simlik to’qimalari, shuningdek baliklar tuxum hujayrasi (N. Steno, 1667) va kapillyar qon tomirlarining kashf etilishi mikroskop ixtiro qilinishi bilan bog’liq. Bu kashfiyotlar embriologiyada ovistlar va animalistlar deb ataluvchi ikki oqimning paydo bo’lishiga olib keldi. Ulardan birinchilari—organizm mitti murtak holida tuxum hujayra ichida, ikkinchilari—urug’ hujayra ichida bo’ladi, keyingi o’zgarishlar faqat miqdor o’zgarishlardan iborat, degan xato fiqolarni ilgari surdi. 17-asr oxiri va 18-asr boshlarida o’simlik va hayvonlarning sun’iy sistemasini yaratish borasida bir qancha urinishlar bo’ldi. Ingliz olimi J. Rey 18 mingdan ko’proq o’simliklarni tavsiflab, o’simliklarni 19 sinfga, frantsuz J. Turnefor ularni 22 sinfga bo’ladi. Rey tur tushunchasini aniqlab berdi va umurtqasizlar tasnifini ishlab chiqdi. Hayvonlar va o’simliklarning mukammal sun’iy sistemasini shved tabiatshunosi K. Linney o’zining “Tabiat sistemasi” (1735) asarida taklif qildi. Linney o’z sistemasida odamni sut emizuvchilar sinfiga va maymunlar bilan birga primatlar turkumiga kiritgan bo’lsada, turlarning o’zgarmasligi, dunyoni ilohiy kuch tomonidan yaratilganligi to’g’risidagi metafizik g’oyani yoklab chiqdi. Linneyning binary nomenklaturasi (turni urug’ va tur nomlari orqali atalishi) o’simliklar va hayvonlar sistematikasida ayniqsa juda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Lekin Linneyning sun’iy sistemasi ko’pchilik tabiatshunos olimlarni qoniqtirmasdi. Shu sababdan bir qancha olimlar tabiiy sistemani tuzishga urinib ko’rishdi. Botanika sohasida bunday sistemani ilk bor frantsiyalik botanik A. L. Jyuse 1789 yilda ishlab chiqdi. Hayvonlar va o’simliklarni sistemaga solish g’oyasi hamma olimlarga ham bir xilda ma’qul bo’lmadi. Frantsiyalik tabiatshunos J. Byuffon tabiatdagi har qanday sistema, shu jumladan Linney sistemasiga ham qat’iy qarshi chiqadi. J. Byuffon “Tabiiyot tarixi” (1749— 88) asarida hayvonlar tuzilishidagi umumiylikni ko’rsatadi, yaqin formalar o’rtasidagi o’xshashlikni ularning o’zaro qarindoshligi bilan tushuntirishga harakat qiladi. Nemis vrachi va kimyogari G.Shtal kishi faoliyati uning ruhi tomonidan boshqarib borilishini ta’kidlaydi va buning dal ili sifatida fiziologik reaktsiyalarning asabiy-ruhiy ta’sirlar bilan bog’liqligini ko’rsatib o’tadi. Uning “Hayot tonusi” to’g’risidagi fikri nemis fiziologi A. Gallerning ta’sirlanish to’g’risidagi g’oyasida (1753) o’z ifodasini topadi. U va Chex Anatomi va fiziologi Y. Proxoska miya ishtirokisiz ta’sirotni qabul qiluvchi hamda organlarni harakatlantiruvchi nerv kuchi borligini ko’rsatib berdi. Italiyalik olimlar L. Galvani va A. Volta hayvonlar organizmidagi elektrni aniqlaydi, bu hodisa elektrofiziologiya fanining paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib keldi. Ingliz olimi J. Pristli o’simliklarni hayvonlar nafas olishi uchun zarur bo’lgan kislorod ishlab chiqarishini ko’rsatib beradi. Frantsuz olimlari A. Lavuaze, P. Laplas va A. Segen hayvonlarning nafas olishi va oksidlanish reaktsiyalarida kislorodning ahamiyatini ko’rsatib berdi. Organik dunyoning tarixiy taraqqiyoti to’g’risidagi g’oyalar 18-asrning ikkinchi yarmidan boshlab shakllana boshladi. Nemis olimi G. V. Leybnis tirik mavjudotlarning gradasiyasi tamoyillarini e’lon qiladi va o’simliklar bilan hayvonlar o’rtasida oraliq formalar mavjud degan fikrni o’rtaga tashlaydi. Minerallardan boshlab odamgacha bo’lgan “Tiriklik pog’onasi” (gradasiya) tamoyili, shveytsar naturalisti Sh. Bonne (1745-64) fikricha, hayot tuzilishi va rivojlanishining uzluksizligini ko’rsatadi. J. Byuffon er tarixi to’g’risidagi o’z gipotezasini ishlab chikdi. Uning fikricha, yer tarixi 80— 90 ming yildan iborat bo’lib, 7 davrga bo’linadi, faqat eng so’nggi davrda o’simliklar, hayvonlar va odam paydo bo’lgan. Frantsuz olimi J. B. Lamark “Zoologiya falsafasi” (1809) asarida “Tiriklik pog’onasi”ni evolyutsiya nuqtai nazaridan tushuntirib beradi. Tirik organizmlarning tubandan kjsak formalargacha takomillashib borishi uning fikricha organizm uchun xos bo’lgan ichki progressga intilish (gradatsiya tamoyillari) tufayli sodir bo’lgan. Lamark evolyutsiyani to’g’ri tushuntirgan bo’lsada, uning asosiy sabablarini ochib berolmadi. Frantsuz olimi J. Kyuve tirik organizmlarning tarixiy almashinishi va bir qancha turlarning qirilib ketishini tushuntirish uchun o’zining katastrofalar goyasini ilgari suradi. Frantsuz olimi E.J. Sent Iler hayvonlar tuzilishidagi umumiylikni tushuntirishga urinib, tuzilishdagi o’xshashlik ularning kelib chiqishidagi o’xshashlikni aks ettirishini ta’kidlaydi. T.Shvann tomonidan asoslab berilgan hujayra nazariyasi (1839) organik dunyoning birligini tushunib olishda hamda tsitologik va gistologik tekshirishlarning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. 19-asrning o’rtalarida o’simliklarning oziqlanish xususiyati va uning hayvonlarnikidan farq qilishi hamda tabiatda moddalar aylanishi printsiplari kashf etiladi (Yu. Libix, J. B. Bussengo). Hayvonlar fiziologiyasi sohasida E. Dyubuareymonning ishlari tufayli elektrofiziologiyaga asos solinishi, K. Berner tomonidan organlarning ovqat hazm qilishdagi ahamiyati tushuntirib berilishi (1845,1847); G. Gelmgols va K. Lyudvig tomonidan nerv muskul sistemasi va sezgi organlarini o’rganish metodlari ishlab chiqilishi; I. M. Sechenovning oliy nerv faoliyatini materialistik nuqtai nazardan talqin qilishi (“Bosh miya reflekslari”, 1863) katta ahamiyatga ega bo’ldi. L. Paster olib borgan tadqiqotlar tufayli hozirgi organizmlarning o’z-o’zidan paydo bo’lishi to’g’risidagi ta’limotga uzil-kesil zarba berildi (1860 64). S. N. Vinogradskiy xemosintez yo’li bilan anorganik moddalardan organik moddalarni sintezlovchi xemosintez bakteriyalarini (1887— 91), D. I. Ivanovskiy viruslarni (1892) kashf etdi. 19 asrda Ch.Darvin tomonidan evolyutsiya nazariyasining ishlab chiqilishi Biologiyaning rivojlanishi tarixida ayniqsa katta ahamiyatga ega. Uning “Turlarning paydo bo’lishi…”(1859) asarida evolyutsiyaning asosiy mexanizmi—tabiiy tanlanish ochib beriladi. Biologiyada Darvin g’oyalarining g’alabasi bilan evolyutsion solishtirma anatomiya (K. Gegenbaur), evolyutsion embriologiya (A. O. Kovalevskiy, I. I. Mechnikov), evolyutsion paleontologiya (V. O. Kovalevskiy) kabi yangi yo’nalishlarga asos solindi. Hujayraning bo’linishi (E. Strasburger, 1875; V. Flemming, 1882 va boshqalar), jinsiy hujayralarning yetilishi, urug’lanishi (O. Gertvig, 1875; G. Fol 1877; E. van Beneden, 1884; T. Boveri, 1887, 1888) hamda u bilan bog’liq bo’lgan mitoz va meyozda xromosomalarning taqsimlanishini o’rganish sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar jinsiy hujayralar yadrosida irsiy axborotning saqlanishi to’g’risida ko’plab g’oyalarning paydo bo’lishiga olib keldi. Ana shu davrda (1865) G. Mendel tomonidan irsiylanish qonuniyatlari ochilishi bilan genetika faniga asos solindi. 20-asr yangi Biologiya fanlarining rivojlanishi, Biologiyada klassik tadqiqotlar miqyosining yanada kengayishi bilan ajralib turadi. Shu asrda genetika, tsitologiya, fiziologiya, biokimyo, rivojlanish Biologiyasi, evolyutsion ta’limot, ekologiya, biosfera haqida ta’limot, shuningdek mikrobiologiya, virusologiya, gelmintologiya, parazitologiya va Biologiyaning boshqa ko’p tarmoqlari jadal sur’atlar bilan rivojlandi. Mendel ochgan qonunlar asosida mutatsiya va irsiyatning xromosoma nazariyalari ishlab chiqildi (T. Boveri, 190207; U. Setton, 1902). Xromosoma nazariyasini T. Morgan va shogirdlari V. Iogansenning sof liniya to’g’risidagi ta’limotiga (1903) asoslanib gen, genotip, fenotip tushunchalarini ishlab chiqishdi. 20-asrning o’rtalarigacha genlarning kimyoviy tabiati irsiy molekulalar shaklida ekanligi nazariy jihatdan talqin qilinib kelindi (N. K. Kolsov, 1927). Mikroorganizmlardagi transduktsiya va transformasiya hodisalarini o’rganish asosida DNK molekulasi genetik informasiyani tashuvchi ekanligi aniklandi (AQSh, O. Eyveri, 1944). DNK qush spirali tuzilishining o’rganilishi (J. Uotson, F. Krik, 1953) genetik kodning kashf etilishiga olib keldi. Bu kashfiyotlar molekulyar genetikaga asos soldi. Oqsillarning aminokislotalardan iborat tarkibi o’rganilganligi, ayrim oqsillar (insulin)ning sintez qilinishi, viruslar va faglarning nukleoproteidlardan tuzilganligining ko’rsatib berilishi 20-asr o’rtalarida qilingan eng muhim kashfiyotlardandir. Elektron mikroskopning kashf etilishi oddiy mikroskopda ko’rinmaydigan strukturalarni ko’rishga, hujayraning eng nozik tuzilishini tekshirishga, bakteriyalar va viruslarning tuzilishini batafsil o’rganishga imkon berdi. Nishonli atomlar usuli organizmda sodir bo’ladigan jarayonlarni o’rganish uchun yo’l ochdi. Gistologik kimyo differentsial tsentrifugalash, rentgenostruktura analizi usullari tirik organizmlar kimyoviy tarkibi, hujayra organoidlari va qismlarini mukammal tekshirish usullarini ko’rsatib berdi. Ana shu kashfiyotlar tufayli 20 asrning 2-yarmida Biologiyaning eng yosh sohasi—molekulyar Biologiya dunyoga keldi va tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Molekulyar Biologiya sohasidagi tadqiqotlar Biologiya fanining barcha sohalarida yangi g’oyalar paydo bo’lishiga olib keldi; hujayraning tuzilishi va funktsiyasi haqidagi tushunchalarni tubdan o’zgartirib yubordi. 20-asrda hayvonlar fiziologiyasi sohasida ham katta yutuqlarga erishildi. Rus olimi I. M. Sechenov (1829-1905) nerv sistemasini o’rganib, bosh miya reflekslari to’g’risidagi ta’limotga asos soldi. I. P. Yaavlovshartli va shartsiz reflekslar, qon aylanish va ovqat hazm qilishning nerv regulyatsiyasi sohasida bir qancha yirik kashfiyotlar qildi. Uning shartli reflekslar va oliy nerv faoliyati to’g’risidagi ta’limoti Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. Bu davrda neyrofiziologiya ham tez sur’atlar bilan rivojlana boshlaydi. O’simliklar fiziologiyasida fotosintez jarayonlari, avvalo xlorofillni o’rganishda ancha katta yutuqqa erishildi, xlorofill sintez qilindi, o’simliklarni o’stiradigan ba’zi gormonlar (auksinlar, gibberellinlar) ajratib olindi va sun’iy sintez qilindi. Evolyutsion nazariya sohasida ham muhim kashfiyotlar qilindi, xususan 20-30-yillarda madaniy o’simliklarning kelib chiqish markazlari aniqlandi; mutasion o’zgaruvchanlik, individlar sonining o’zgarib turishi va izolyatsiyani tanlanishning muayyan yo’nalishda ta’sir etishidagi o’rni ochib berildi (N.I. Vavilov, S. S. Chetverikov, B. S. Xoldeyn, R. Fisher, S. Rayt, J. Xaksli, F. T. Dobrjanskiy, E. Mayr va boshqalar). Bu esa darvinizmning yanada rivojlanishiga, evolyutsiya omillari mikroevolyutsiya va makroevolyutsiya to’g’risidagi ta’limotlarni o’zida jo qilgan sintetik evolyutsion ta’limotni ishlab chiqishga imkon berdi (I. I. Shmalgauzen va b.). V. I. Vernadskiyning biogeokimyo va biosfera, A. Tenslining ekosistemalar (1935) to’g’risidagi ta’limotlari Biologiyaning katta yutuqlaridan bo’lib, inson bilan tabiat o’rtasidagi munosabatlarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. V. Shelferd (1912, 1939), Ch. Elton (1934) va boshqalarning ishlari tufayli ekologiyaning nazariy asoslari ishlab chiqildi. 20-asr o’rtalaridan boshlab ekologiya erishgan yutuqlar va tabiatni muhofaza qilish muammolari deyarli barcha Biologiya fanlarini ekologiyalashtirishga olib keldi. Molekulyar biologiya sohasidagi ishlar (genetik kodning ochilishi, sun’iy genning sintezlanishi) gen injeneriyasi va biotexnologiya kabi amaliy fanlarning rivojlanishi uchun nazariy asos bo’ldi. Keyingi yillarda ayniqsa populyatsion Biologiya tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Bu sohadagi tadqiqotlar son jihatdan tobora o’sib borayotgan aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini to’laroq qondirish, qirilib ketayotgan turlarni muhofaza qilish va tirik organizmlarning biologik xilma-xilligini saqlab qolish kabi muammolarni muvaffaqiyatli yechishga imkon beradi. O’zbekistonda 20-asrning 1-yarmida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari asosan o’simlik va hayvonot dunyosi resurslarini o’rganish va ulardan samarali foydalanish hamda atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq. Botanika sohasida yaylovlarning fitomeliorativ holatini yaxshilash, texnika ekinlari va suv o’tlarini o’stirish usullari ishlab chiqildi; o’simliklarning geoekologik tasnifi, ierarxik sxemasi taklif etildi; o’simliklarning ekstremal sharoitga moslanish xususiyatlari ochib berildi (Z. Zokirov, J. K. Saidov, P. A. Baranov, V. A. Burigin, A. M. Muzaffarov, P. K.Zokirova boshqalar); g’o’zaning ekologik, anatomomorfologik va genetik xususiyatlarini o’rganish sohasida bir qancha ishlar amalga oshirildi (S. X. Yo’ldoshev,A.I.Imomaliev,S.S.Sodiqov va boshqalar). Mikrobiologik yo’l bilan oqova suvlarni tozalash, ma’danlarni ajratib olish, qishloq xo’jalik chiqindilaridan yem-xashak tayyorlash, fiziologik faol moddalarni ajratib olish, o’simliklarning vilt va virus kasalliklariga qarshi kurash asoslari yaratildi (M. I. Mavloniy, A. F. Xolmurodov, S. A. Asqarova va boshqalar). Ekologik-faunistik ishlar teriologiya, ornitologiya, gerpetologiya, gidrobiologiya, entomologiya, parazitologiya va zoologiyaning boshqa sohalarida keng miqyosda amalga oshirildi (T. Z. Zohidov, D. N. Kashkarov, A. M. Muhammadiyev, S. N. Alimuhamedov, V. V. Yaxontov, R. O. Olimjonov, A. T. To’laganov, M. A. Sultonov, J. A. Azimov va boshqalar). 20-asrning ikkinchi yarmida ayniqsa so’nggi yillarda Biologiyaning biokimyo, genetika, molekulyar Biologiya, biotexnologiya, biofizika va ekologiya sohalarida bir qancha muhim ishlar amalga oshirildi. Tireoid gormonlarning ta’siri mexanizmi aniklandi (Yo. X. To’raqulov, T. S. Soatov). Biologik membranalarning tuzilishi, hayvonlar toksikologiyasi va biokimyosi, ionlantiruvchi nurlar, defoliantlarning ta’sir mexanizmi va ionlarni membrana orqali transporta muammolarini yechishda ham bir kator muvaffaqiyatlar qo’lga kiritildi (A. P. Ibragimov, J. H. Hamidov, A. Q. Qosimov). G’o’zada genetik belgilarning irsiylanish mexanizmi ishlab chiqildi (J. A. Musayev, O. J. Jalilov, A. A. Abdullayev, N. N. Nazirov, A. A. Abdukarimov). Gen va hujayra injeneriyasining rivojlanishi insulin, interferon va o’stiruvchi gormonlarni olish imkonini berdi (B. O. Toshmuhamedov, A. A. Abdukarimov, M. M. Rahimov, A. I. Gagelgans va boshqalar). Biologiyaga oid tadqiqotlar O’zbekiston faning Botanika, Zoologiya, Mikrobiologiya, Genetika, fiziologiya va biofizika, Biokimyo intlarida, shuningdek oliy o’quv yurtlarida olib borilmoqda. Biologiyaning zamonaviy muammolari. Biologiyaning tabiiy fanlar va kishilik jamiyatining rivojlanishiga revolyusion ta’sir ko’rsatadigan muammolari molekulyar Biologiya, genetika fanlari muskullar, nerv sistemasi va sezgi organlari fiziologiyasi va biokimyosi (tafakkur, qo’zg’alish, tormozlanish va boshqalar), fotova xemosintez, tabiiy sistemalar energetikasi va mahsuldorligi bilan bog’liq. Molekulyar Biologiya sohasi hujayra ichida boradigan fizik-kimyoviy jarayonlar va tirik sistemalar nisbiy turg’unligining boshqarilishi, ayniqsa genlarning ishga tushirilishi mexanizmini o’rganish ham Biologiyaning Markaziy muammolaridan biri hisoblanadi. Organizmni individual rivojlanishi davomida hujayralarning ixtisoslashib borishi va to’qimalarning hosil bo’lishi, yerda hayot paydo bo’lishining dastlabki davrlarida tirik organizmlarga xos murakkab polimerlarning tabiiy sintezlanishi va ulardan o’z-o’zini yarata oladigan tirik sistemalar paydo bo’lishini o’rganish ham muhim masalalardan hisoblanadi. Yer yuzida aholi sonining tez sur’atlar bilan o’sib borishi Biologiya oldiga biosferaning mahsuldorligini oshirish, yashash muhitini ifloslanishdan saklash, o’simlik va hayvonlarni muhofaza qilish va rasional foydalanishdan iborat juda ko’p muammolarni qo’yadi. Biosfera va ekologik sistemalarni qayta qurish va ulardan foydalanish ishlari o’simlik, hayvonlar va mikroorganizmlarni Yerning hamma qismida inventarizatsiya qilishni nazarda tutadi. Biologiya sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlari xalqaro biologik dastur yordamida koordinasiya qilib boriladi. Bekjon Toshmuhamedov, Ochil Mavlonov.

Biz korrupsiyaga qarshimiz

So’nggi 30 yil ichida biologiyaning 12 yutuqlari

So’nggi 30 yil ichida biologiya katta yutuqlarga erishdi. Ilmiy olamdagi ushbu yutuqlar insonni o’rab turgan barcha sohalardan ustun bo’lib, umuman jamiyat farovonligi va rivojlanishiga bevosita ta’sir qiladi.

Tabiatshunoslikning bir bo’lagi sifatida biologiya o’z qiziqishini barcha tirik organizmlarni o’rganishga qaratadi.Har kuni texnologik yangiliklar beshta tabiiy qirollikning turlarini tashkil etuvchi tuzilmalarni aniqroq tekshirishga imkon beradi: hayvonot, o’simlik, monera, protista va zamburug’lar.

Shu tarzda, biologiya o’z tadqiqotlarini kuchaytiradi va tirik mavjudotlarni qiynaydigan turli vaziyatlarga yangi alternativalarni taklif etadi. Xuddi shu tarzda, u yangi turlarni va allaqachon yo’q bo’lib ketgan turlarni kashf etadi, bu esa evolyutsiyaga oid ba’zi savollarga oydinlik kiritishga yordam beradi.

Ushbu yutuqlarning asosiy yutuqlaridan biri shundaki, bu bilim tadqiqotchining chegaralaridan tashqariga chiqib, kundalik muhitga etib bordi.

Hozirgi vaqtda biologik xilma-xillik, ekologiya, antikor va biotexnologiya kabi atamalar mutaxassisning eksklyuziv foydalanishi uchun emas; Undan foydalanish va bu mavzu bo’yicha bilimlar ko’plab odamlar ilmiy dunyoga bag’ishlanmagan kundalik hayotning bir qismidir.

So’nggi 30 yil ichida biologiyaning eng ajoyib yutuqlari

RNK aralashuvi

1998 yilda RNK bilan bog’liq bir qator tadqiqotlar nashr etildi. Bu holatlar gen ekspressioni RNK interferentsiyasi deb ataladigan biologik mexanizm tomonidan boshqarilishini bildiradi.

Ushbu RNAi orqali transkripsiyadan so’ng genomning o’ziga xos genlarini sukut qilish mumkin. Bu kichik ikki zanjirli RNK molekulalari tomonidan amalga oshiriladi.

Ushbu molekulalar mRNK genlarida yuzaga keladigan oqsillarning tarjimasi va sintezini ma’lum bir tarzda blokirovka qilish orqali harakat qiladi. Shu tarzda, jiddiy kasalliklarni keltirib chiqaradigan ba’zi patogenlarning ta’siri nazorat qilinadi.

RNAi terapevtik sohada katta hissa qo’shgan vositadir. Hozirgi kunda ushbu texnologiya turli xil kasalliklarga qarshi terapevtik potentsialga ega molekulalarni aniqlash uchun qo’llanilmoqda.

Birinchi klonlangan kattalar sutemizuvchisi

Sutemizuvchi klonlangan birinchi ish 1996 yilda olimlar tomonidan xonakilashtirilgan urg’ochi qo’yda amalga oshirilgan.

Tajribani amalga oshirish uchun kattalar holatida bo’lgan sut bezlarining somatik hujayralari ishlatilgan. Amaldagi jarayon yadro uzatish edi. Olingan Dolli deb nomlangan qo’ylar o’sdi va rivojlandi, tabiiy ravishda ko’paytirish uchun hech qanday noqulaylik tug’dirmadi.

Inson genomini xaritalash

Ushbu buyuk biologik yutuqni amalga oshirish uchun 10 yildan ko’proq vaqt ketdi, bu dunyo bo’ylab ko’plab olimlarning hissasi tufayli erishildi. 2000 yilda bir guruh tadqiqotchilar inson genomining deyarli aniq xaritasini taqdim etdilar. Ishning aniq versiyasi 2003 yilda yakunlangan.

Inson genomining ushbu xaritasida shaxsning barcha genetik ma’lumotlarini o’z ichiga olgan har bir xromosomaning joylashuvi ko’rsatilgan. Ushbu ma’lumotlar yordamida mutaxassislar genetik kasalliklarning barcha tafsilotlarini va tekshirmoqchi bo’lgan boshqa jihatlarni bilib olishlari mumkin.

Teri hujayralaridan ildiz hujayralari

2007 yilgacha pluripotent ildiz hujayralari faqat embrional ildiz hujayralarida topilganligi to’g’risida ma’lumot ishlatilgan.

O’sha yili amerikalik va yaponiyalik tadqiqotchilarning ikkita jamoasi pluripotent ildiz hujayralari vazifasini o’tashi uchun kattalar teri hujayralarini teskari yo’naltirishga muvaffaq bo’lgan ishni olib bordilar. Bular har xil turdagi hujayralarga aylanish imkoniyatiga ega bo’lishlari bilan ajralib turishi mumkin.

Epiteliya hujayralarining “dasturlashi” o’zgargan yangi jarayonning kashf qilinishi tibbiy tadqiqotlar sohasiga yo’l ochadi.

Miya tomonidan boshqariladigan robotlashtirilgan tana a’zolari

2000 yil davomida Dyuk universiteti tibbiyot markazi olimlari maymun miyasiga bir nechta elektrod joylashtirdilar. Maqsad shuki, bu hayvon robotning oyoq-qo’lini boshqarishi va shu bilan unga oziq-ovqat mahsulotlarini to’plashi mumkin edi.

2004 yilda miyadan chiqayotgan to’lqinlarni ushlash va ular yordamida biotibbiyot vositalarini boshqarish uchun invaziv bo’lmagan usul ishlab chiqildi. Bu 2009 yilda Pierpaolo Petruzziello robot qo’li bilan murakkab harakatlarni amalga oshiradigan birinchi odam bo’lganida edi.

U buni miyasidan bilagidagi nervlar qabul qilgan nevrologik signallardan foydalangan holda bajara oldi.

Genom bazasini tahrirlash

Olimlar genlarni tahrirlashdan ko’ra aniqroq texnikani ishlab chiqdilar, genomning juda kichik segmentlarini: bazalarini tikladilar. Buning yordamida DNK va RNK asoslari almashtirilib, kasalliklar bilan bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan ba’zi bir mutatsiyalar aniqlanadi.

CRISPR 2.0 asoslardan birini DNK yoki RNK tuzilishini o’zgartirmasdan almashtirishi mumkin. Mutaxassislar adeninni (A) guanin (G) ga o’zgartirib, ularning hujayralarini DNKni tiklashga “aldab” olishdi.

Shu tarzda AT bazalari GC juftligiga aylandi. Ushbu usul genetik koddagi xatolarni qayta yozadi, DNKning butun maydonlarini kesib, almashtirishga hojat yo’q.

Saratonga qarshi yangi immunoterapiya

Ushbu yangi terapiya saraton hujayralari bo’lgan organning DNKiga hujum qilishga asoslangan. Yangi dori immunitet tizimini rag’batlantiradi va melanoma holatlarida qo’llaniladi.

Bundan tashqari, uni saraton hujayralari “mos kelmaydigan tuzatish etishmovchiligi” deb ataladigan o’smalarda ham qo’llash mumkin. Bunday holda, immunitet tizimi bu hujayralarni begona deb tan oladi va ularni yo’q qiladi.

Preparat Amerika Qo’shma Shtatlarining oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan tasdiqlangan.

Gen terapiyasi

Kichkintoylar o’limining eng keng tarqalgan genetik sabablaridan biri bu birinchi turdagi o’murtqa mushak atrofiyasi bo’lib, bu yangi tug’ilgan chaqaloqlarda umurtqa pog’onasi motor neyronlarida protein mavjud emas. Bu mushaklarning zaiflashishiga va nafas olishni to’xtatishiga olib keladi.

Ushbu kasallikka chalingan chaqaloqlarda o’z hayotlarini saqlab qolish uchun yangi imkoniyat mavjud. Bu o’murtqa neyronlarda etishmayotgan genni o’z ichiga olgan usuldir. Xabarchi adeno bilan bog’liq virus (AAV) deb nomlangan zararsiz virus.

Omurilikdagi neyronlarda mavjud bo’lmagan protein geniga ega bo’lgan AAV9 gen terapiyasi vena ichiga yuboriladi. Ushbu terapiya qo’llanilgan holatlarning yuqori foizida chaqaloqlar ovqatlanish, o’tirish, suhbatlashish va ba’zilari yugurish imkoniyatiga ega bo’lishdi.

Rekombinant DNK texnologiyasi orqali inson insulini

Rekombinant DNK texnologiyasi orqali inson insulini ishlab chiqarish diabetga chalingan bemorlarni davolashda muhim yutuqni anglatadi. Odamlarda rekombinant insulin bilan birinchi klinik tadqiqotlar 1980 yilda boshlangan.

Bu insulin molekulasining A va B zanjirlarini alohida ishlab chiqarish va keyin ularni kimyoviy usullar yordamida birlashtirish orqali amalga oshirildi. Endi rekombinant jarayon 1986 yildan beri boshqacha bo’lib kelmoqda. Proinsulin uchun genetik kodlash Escherichia coli hujayralariga kiritiladi.

Keyinchalik ular proinsulin ishlab chiqarish uchun fermentatsiya bilan o’stiriladi. Bog’lovchi peptid inson insulini hosil qilish uchun proinsulindan fermentativ ravishda ajralib chiqadi.

Ushbu turdagi insulinning afzalligi shundaki, u cho’chqa yoki mol go’shtiga qaraganda tezroq harakat qiladi va immunogenligi past bo’ladi.

Transgen o’simliklar

1983 yilda birinchi transgenik o’simliklar etishtirildi.

10 yildan so’ng Qo’shma Shtatlarda birinchi genetik modifikatsiyalangan o’simlik tijoratlashtirildi va ikki yildan so’ng GM (genetik modifikatsiyalangan) o’simlikdan ishlab chiqarilgan tomat pastasi Evropa bozoriga chiqdi.

Shu vaqtdan boshlab har yili dunyodagi o’simliklarda genetik modifikatsiyalar qayd etiladi. O’simliklarning bunday o’zgarishi genetik o’zgarish jarayoni orqali amalga oshiriladi, bu erda ekzogen genetik material kiritiladi

Ushbu jarayonlarning asosini ko’pgina tirik organizmlarning genetik ma’lumotlarini o’z ichiga olgan DNKning universal tabiati tashkil etadi.

Ushbu o’simliklar quyidagi xususiyatlardan biri yoki bir nechtasi bilan ajralib turadi: herbitsidga chidamliligi, zararkunandalarga chidamliligi, o’zgartirilgan aminokislotalar yoki yog ‘tarkibi, erkaklarning bepushtligi, rangi o’zgarishi, kech pishishi, selektsiya markerini kiritish yoki virusli infektsiyalarga chidamliligi.

Inson tanasining 79-chi organini kashf etish

Garchi Leonardo Da Vinchi buni 500 yildan ko’proq vaqt oldin tasvirlab bergan bo’lsa-da, biologiya va anatomiya mezenteriyani hech qanday tibbiy ahamiyatga ega bo’lmagan holda oddiy to’qima burmasi deb hisoblagan.

Biroq, 2017 yilda ilm-fan tutqichni 79-chi organ deb hisoblash kerak degan qarorga keldi, shuning uchun u anatomistlar uchun qo’llanma Gray’s Anatomy-ga qo’shildi.

Sababi shundaki, hozirgi vaqtda olimlar ichak tutilishi ichak va qorin devori orasidagi bog’lovchi bo’lib, qorin pardaning ikki barobar katlamasini hosil qiluvchi organ deb hisoblashadi.

Bir marta u organ deb tasniflangan bo’lsa, endi uning inson anatomiyasidagi haqiqiy ahamiyati va ba’zi kasalliklarni aniqlashda yoki kamroq invaziv operatsiyalarni o’tkazishda qanday yordam berishi mumkinligi to’g’risida ko’proq tadqiqotlar o’tkazish kerak.

Organ donorligi 3D bosib chiqarishga imkon beradi

3D bosib chiqarish so’nggi o’n yilliklarda eng muhim ilmiy yutuqlardan biri bo’lib, ayniqsa amaliy darajada bo’lib, ko’plab iqtisodiy tarmoqlarni va ilmiy tadqiqotlarning katta qismini o’zgartiruvchi vosita hisoblanadi.

Bu allaqachon ko’rib chiqilayotgan usullardan biri bu organlarning katta rivojlanishidir, chunki bu yutuqlar insonning murakkab to’qimalarini ko’paytirishga ularni jarrohlik yo’li bilan joylashtirishga imkon beradi.

Adabiyotlar

SINC (2019) 2017 yilda dunyoni o’zgartirgan o’nta ilmiy yutuqlar uz
Bruno Martin (2019). Insonning bakteriyalar bilan simbiyozini kashf etgan biolog uchun mukofot. Mamlakat. Elpais.com saytidan tiklandi.
Mariano Artigas (1991). Molekulyar biologiyaning yangi yutuqlari: aqlli genlar. Ilm, aql va e’tiqod guruhi. Navarra universiteti. .Unav.edu-dan tiklandi.
Kaitlin Goodrich (2017). So’nggi 25 yil ichida biologiyadagi 5 muhim yutuq. Miya skeypasi. Brainscape.com saytidan tiklandi
Milliy Fanlar Akademiyasi muhandislik tibbiyoti (2019). Rivojlanish biologiyasining so’nggi yutuqlari. Nap.edu-dan tiklandi.
Emily Mullin (2017). Bitta DNK asosini tahrirlashga qodir bo’lgan CRISPR 2.0 o’n minglab mutatsiyalarni davolashga qodir. MIT Technology-ni ko’rib chiqish. Techreview.es-dan tiklandi.

Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalı

Sayt 2012-ci il fevral ayının 14-də Bakı şəhərində gerçəkləşdirilən “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına dəstək” layihəsi çərçivəsində istifadəyə verilib. E-mail:edebiyyat-az.com@mail.ru Əlaqə telefonu: 051 785 44 33; 070 815 12 96 Ünvan: Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri

“Biologiya” mövzusunda əyləncəli biologiya gecəsinin ssenarisi

“Gəlin təbiəti biz də düşünək
O, özü hər şeyi düşünən kimi!”
Hüseyn Arif

Biologiya dərslərinin səmərəsini artırmaq üçün məktəbdə ekskursiyalar təşkil etmək , herbari düzəltməklə yanaşı vaxtaşırı biologiya tədbiri keçirmək də vacibdir. Əyləncəli biologiya tədbirinin keçirilməsi şagirdləri təşəbbüskar olmağa müstəqil düşünüb nəticə çıxarmağa alışdırır
Bu təsadüfi deyildir. Çün ki , müstəqillik şagirdlərdə öz qüvvəsinə və bacarığına inam kimi iradi keyfiyyətlər formalaşdırır , onu başqalarının təsiri altına düşməkdən çəkindirir. Qarşıya çıxan məsələyə dair öz fikrini bildirməyə sövq edir. Biologiya dərslərində şagirdlərə təbiət haqqında məlumat veririk , təbiətə qarşı məhəbbətlərini artırmağa səy göstəririk. Belə qərara gəldim ki , “Gəlin təbiəti biz də düşünək. .
O , özü hər şeyi düşünən kimi !” .
adlı əyləncəli biologiya tədbiri keçirdim. .Bunun üçün iki aparıcıdan istifadə edirəm.
Aparıcılar tədbiri açıq edirlər.

I aparıcı:
Bütün elmlərin öz sirri , öz gözəlliyi var. Biologiya elmi öyrəndiyi predmetə görə bütöv elmlərdən yüksəkdə dayanır .Ona görə ki, biologiya elmi dünyanın ən mürəkkəb laboratoriyası olan canlıları öyrənir.

II aparıcı : .
Vernadskinin dediyi kimi canlı varlıqlar yarandığı gündən geniş yayılmışdır . Bu müxtəliflik ümumi sahəsi 510 milyon kvadrat kilometr olan Yer səthindən 20 min metr yüksəkliyə və 11 min metr dərinliyə qədər hüdudlarda dəyişir. Təbiəti mühafizə etmək və onun nemətlərindən səmərəli istifadə etmək devzini Hüseyn Arif obrazlı şəkildə belə qələmə almışdır :
Gəlin təbiəti biz də düşünək ,
O , özü hər şeyi düşünən kimi . .

I aparıcı : .
İnsanın əqli , şüuru , təfəkkürü artdıqca onun təbiətə qarşı qəddarlığı güclənmişdir. Öz ilk beşiyi olan təbiətə qarşı qəddar olan insanın acgözlüyü , xəbisliyi və digər bu kimi mənfi xüsusiyyətləri biosferə mənfi təsirlər göstərmişdir. Xalq şairi B . Vahabzadə bu hisləri belə qeyd etmişdir: .
Yaranışdan biz övladıq o , ana , .
Bu sitəmi necə qıydıq biz , ona ? ,
Hara gedir , o , fırlana – fırlana , .
Sinəsində çalın – çarpaz yarası! .
Səhnəcik: “ Bitkilərə qulluq etmək bizim borcumuzdur “. .
II aparıcı : .
Son 35 – 40 il ərzində biotik , abiotik və antropogen amillərlə əlaqədar olaraq təbiətin ayrı – ayrı sərvətlərinə təsirlər güclənmişdir . Təbii sərvətlərin istifadəsindəki plansızlığı B. Vahabzadə belə qələmə almışdır: .
Təbiətin sümüyünə dirəndik , .
İliyini sorasıyıq , sorası , .
Əlimizlə bu anamız torpağın , . Dağlanmamış görən qaldı harası . .

I aparıcı :
Yer planetində yaşayan əhalinin 15 % ərzaqla təmin olunur, 35% orta səviyyədə dolanır , 50% isə aclıq çəkir. Hər il Yer kürəsində 40 min uşaq ölür. Bu fəlakətlərin qarşısını almaq üçün ətraf aləmi qorumaq hər birimizin borcumuzdur.
Engels demişdir: ”Gəlin təbiət üzərində çaldığımız qələbə ilə öyünməyək , hər bir belə qələbə üçün təbiət bizdən intiqam alır !”
Söz səhnəciyindir : “Bir kişinin beş oğlu “

II aparıcı :
Bildiyimiz kimi ilk dəfə həyat su mühitində yaranmışdır. O zaman Yer Günəş tərəfindən intensiv olaraq radioaktiv şüalanmaya məruz qalırdı. Bu şüaları su mühiti udaraq zəiflədə bilirdi. Ona görə də canlıların ilk dəfə suda yaranmışdır. Canlıların ilk dəfə su mühitində yaranmasını Ziba Məmmədova belə qələmə almışdır:
Canlılar yaranmış əvvəlcə suda .
Çox geniş yayılmış , sonra quruda.
Torpaq tükənməyən böyük sərvətdir,
Canlıya “bazisdir”, bu nə hikmətdir?!
Söz səhnəciyindir : “ Yerin Mərkəzi “

I aparıcı :
Biosferdə mövcud olan varlıqlar əbədi deyil, onların birinin məhv olması , digər canlının yaranmasına — yeninin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu qanunauyğunluqları B . Vahabzadə belə söyləmişdir:
Saxlasaq bir anlıq yolundan onu ,
Həyat təzələnməz , Yer təzələnməz ,
Nəyinsə ilkidir , nəyinsə sonu,
Dünya fırlanmasa son ilkə dönməz.

II aparıcı :
Biokütlənin əmələ gəlməsində dəyişkənliyin və təbii seçmənin mühüm rol oynamasını görkəmli Azərbaycan klassiki N . Gəncəvi belə təsvir etmişdir:
Qüvvətlə yuxarı daş atsan əgər ,
O , yerə düşüncə işlər dəyişər.

I aparıcı:
Biosferdə torpağın əmələ gəlməsini , sonra isə mövcud olan varlıqların iearxiya şəklində sadədən – mürəkkəbə və ibtidaidən aliyə doğru inkişaf etdiyini, canlıların ali əşrəfinin insan olduğunu Azərbaycan klassiki Nizami Gəncəvi obrazlı şəkildə qələmə almışdır :
Birinci qarnıdır aləmin bu Yer ,
Sonuncu qarnı da gördüyün bəşər .

II aparıcı :
H . Arifin şerini söyləmək:
I aparıcı :
Biologiya elminin bəzi məqamlarını Ziba Məmmədova aşağıdakı kimi təsvir etmişdir:
“Bios” –həyat , “loqos” – elm , söylədi,
“Botanio” – bitki , ota neylədi ?

“Zoon” – heyvanat aləmini öyrədir,

Bioloji elm bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.
.
Anatomiya , orqanların quruluşun,
Fiziologiya , hər bir işin gərdişin,
Gigiyena , sağlamlığın vərdişin.
Öyrədən bioloji elm gərəkdir,
Sırf bioloq ,elə həkim deməkdir.

Sitologiya hüceyrənin açarı,
Toxumadır dörd tərəfi, hasarı,
Çox mürəkkəb, sirli olur anları,
Bioloji elm bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.

Canlıları koaservat damladan,
Dəyişkənlik, irsiyyətdir yaradan.
Təkamüldür seçən ağı – qaradan, Bioloji elm , bizə gərəkdir,
Sırf bioloq , elə həkim deməkdir.

Zülal , həyat amilidir əzəldən,
Canlıları kim yaradıb, düzəldən?
Doymaq olmaz təbiətdən, gözəldən,
Bioloji elm , bizə gərəkdir, Sırf bioloq ,elə həkim deməkdir.

Şagirdlərə belə bir tapmaca söyləyirəm :
Mən aşiqəm adı yox ,
Aşiq deyər adı yox.
O , nədir ki , insanda , (burunun altında olan çökəklik)
Özü vardır , adı yox. ( Ziba Məmmədova .)

\I aparıcı :
Uşaqlara başqa bir tapmaca söyləyirəm :
Mən aşiqəm bir – iki ,
Aşıq deyər, bir – iki .
O, nədir ki, barmağında,
Dödü-üçdü , biri iki. ( Ziba . Məmmədova. )

II aparıcı:
Səhnəcik : “İmtahanda “
IX – XI sinif şagirdlərinə bir tapmaca ünvanlayırıq :
Reseptorlar hər an oyaq
Keşik çəkir əsgər sayaq.
Duyğulardır ona dayaq, (refleks)
Bəs necə bunu anlayaq? ( Ziba Məmmədova. )

I aparıcı
Şagirdlərə növbəti tapmacanı ünvanlayırıq:
Üç qişadır hamarı var,
Torlu , buynuz , damarı var,

Billuru saf san ki , şüşə, ( göz )
Bənzəri var , bil günəşə. ( Ziba Məmmədova.)

II aparıcı:
Şagirdlərə bir – birinə tapmaca söyləyir:

I şagird:
Üç hərfdən yaranır o ,
Al – qırmızı boyanır o ,
Dörd qrupda yerləşir,
Hər an edir hay – həşir,
Ölsə insan bil dayanır, (qan )
Bu şey necə adlanır. ( Ziba Məmmədova.)

II şagird:
Üç hərfdən yaranmış qan ,
Al – qırmızı boyanmış qan,
Dörd qrupda qalır müdam
Dövr etməsə ölər insan. ( Ziba Məmmədova )

I aparıcı:
Növbəti tapmacanı söyləyirik:
O , qoruyur bütün canı ,
Öz ünvanı etmiş qanı ,
Yad cismə edir hücum ,
Onu tutub , yeyib , udum ,
Deyə gəzib, dövr eyləyir, (LEYKOsit )
Adı nədir , kim söylə (Ziba Məmmədova )

I I aparıcı:
Tədbir iştirakçılarına növbəti tapmacanı söyləyirik:

O , nədir ki , insanda
Hey dolanır , axır qanda,
Nüvəlidir doğulanda
Elə ki , düşür damara,
Oksigen verir orqana.
Nimçə olur forması,
Dəmirdəndir “ torbası “
Qaraciyər qəbiristanı,
Bu nədirsə adını, (eritrosit )
Söylə , qoy bilsin hamı.
( Ziba Məmmədova .)
Səhnəcik: “Anam güclə göndərir “

I aparıcı :
Növbəti tapmacanı söyləyirik :
Çəpər çəkib o ,tor qurur,
Fermentləri qana vurur
Laxtalanıb qan da durur (trombosit )
Adı nədir tapın görək?
Bilməsəniz kömək edək. ( Ziba Məmmədova . )

Unutmayaq ki , yaşadığımız dövrün ümumbəşər qayğılarından olan ekoloji problem , canlı aləmin zirvəsi sayılan insanın biosferə hədsiz müdaxiləsinin nəticəsidir. İnsan təkamülcə ali məxluq olsa da, antropogen təsirlərə qarşı zəif və dözümsüzdür.

Yer üzərində yaşayan insanlar öz xilasları naminə təbiəti ekoloji partlayışdan qorumağa borcludur, əks təqdirdə təbiətlə yanaşı insanlar da məhv ola bilərlər. Heç vaxt təbiətə qalib gəlmək mümkün olmamışdır. Odur ki, gəlin təbiəti qoruyaq !
Gəlin təbiəti biz də düşünək
O, özü hər şeyi düşünən kimi !…
.

Ağsu Rayon R . Hüseynov adına Kəndoba kənd tam orta məktəbin biologiya və kimya müəlliməsi , metodbirləşmənin sədri, Məmmədova Ziba Əziz qızı.

FƏAL təlimin həyata keçməsi üçün bir sıra metodlar mövcuddur. Bu metodları fərqləndirmək üçün müxtəlif terminlərdən istifadə edirik. Əgər müəllim yenilikləri qəbul edə bilirsə, öz üzərində işləməyi bacarırsa deməli nəticə əldə edə biləcəkdir. Əsas məqsədimiz şagirdlərimizə yaxşı təhsil verməklə yanaşı, onları əsl vətəndaş kimi yetişdirməkdir.
Müasir təlimin ən doğru yolu şagirdyönümlü interaktiv təlim metodlarından yararlanmaqdır. Tədris etdiyim dərslərdə fəndaxili və fənlərarası inteqrasiyaya xüsusi yer verirəm. Müasir interaktiv təlimin ən vacib mərhələlərindən biri də motivasiyadır. Adi halda motivasiyanı qurmaq sadə görünə bilər. Lakin dərin düşünərkən aydın olur ki, motivasiya mərhələsində ən azı iki – üç fənnə inteqrasiya edilməlidir ki, dərs tam əhatə olunsun.
Biologiya fənnindən VI sinifdə “Kökün quruluşu, növləri sistemləri “ mövzusunu tədris edərkən inteqrasiyalı motivasiyanı aşağıdakı kimi yaradıram:
Əvvəlcə köklü ağac şəklini şagirdlərə təqdim edirəm və sual verirəm:
1. Gördüyünüz şəkildə bitkinin hansı orqanları təsvir təsvir olunmuşdur və bu orqanlar hansı funksiyanı yerinə yetirirlər?
Köklü və yarpaqlı ağacın şəklini verməklə biologiyanın təsviri incəsənətə inteqrasiyasını yaradıram.
Sonra şagirdlərə başqa bir sual verirəm:
2. Sözün kökü ilə bitkinin kökünü nə əlaqələndirir?
Bu sualın verilməsi ilə biologiyanın Azərbaycan dilinə inteqrasiyasını yaradıram.
Azərbaycan dilində sözün dəyişməyən hissəsinə kök deyilir. Sözün kökü dəyişmir, şəkilçi qəbul edərək yeni sözlər əmələ gətirdiyi kimi , bitkinin kökü də bitkini torpağa bərkidir. Bitki yerini dəyişmədən bir vegetasiya müddətində həmin ərazidə ( yerdə ) yaşayır və yeni pöhrələr əmələ gətirir. Deməli sözün kökü ilə bitkinin kökünün ortaq cəhəti hər ikisinin dəyişməz olmasıdır və hər ikisinin yenini əmələ gətirməsidir.
Başqa bir sualla şagirdlərə müraciət edərkən kimya və fizika fənlərinə inteqrasiya yaratmış oluram:
3. Bitki kökləri ilə necə qidalanır, su və mineral duzlar kök vasitəsi ilə necə udulur?
Su və suda həll olmuş mineral duzlar kökün əmici telləri vasitəsi ilə udularkən əvvəlcə su kökün dəricik hüceyrələrinə , oradan kökün qabıq hüceyrələrinə, oradan isə kök borucuqlarına keçərək kök təzyiqi hesabına ( osmos – diffuziya hadisəsi ) yarpaqlara qədər çatdırılmasının izahatı zamanı fizikaya inteqrasiya yaranır.
Yarpaqlar ağızcıqları vasitəsi ilə atmosferdən karbon qazını udur. Günəş işığının təsiri altında yarpağın xlorofil dənəciklərində fotosintez ( qeyri – üzvi maddələrdən üzvi maddənin sintez olunması ) prosesinin izahatı zamanı kimya fənninə inteqrasiya yaranır.
Kök sistemləri təsvir olunmuş tablonu (Kök insan, çuğundur, yerkökü, mil kök sistemi və saçaqlı kök sisteminə aid şəkilləri) şagirdlərə nümayiş etdirməklə yenə biologiyanın təsviri incəsənətə inteqrasiyasını yaradıram.
Başqa bir sualla şagirdlərə müraciət edirəm:
4… Hansı kök sistemlərini tanıyırsınız?
Bu formada müxtəlif fənlərə inteqrasiya edərək motivasiya yaratmaq induktiv ( yeni biliyə əsaslanan)
Dərsi tam əhatə edir, təfəkkür prosesini aktuallaşdırır.
Bundan başqa biologiyadan x sinifdə “Həyatın yaranması haqqında müasir təsəvvürlər “ mövzusunu tədris edərkən şagirdlərin diqqətini dərsə yönəltmək üçün sinfə daxil olduqdan sonra belə bir beyt söyləyirəm
Canlılar yaranmış əvvəlcə suda,
Çox geniş yayılmış, sonra quruda!…
Bu misranı söyləməklə həm biologiyanın ədəbiyyat fənninə inteqrasiyasını yaratmış oluram, həm də ilk canlının su mühitində yaranmış olduğunu şagirdlərin diqqətinə çatdırıram. Sonra isə şagirdlərə sualla müraciət edirəm:
Nə üçün qədim dövrlərdə həyat quruda yarana bilməzdi?
Bu sualın açıqlaması zamanı biologiyanın astronomiyaya inteqrasiyası yaranır. Günəşin öldürücü təsirə malik şüaları yer səthini intensiv olaraq işıqlandırılırdı . Ona görə də qədim dövrlərdə həyat quruda yarana bilməzdi.
“ Üzvü aləmin inkişafı “na aid olan sxemi şagirdlərə nümayiş etdirərək təsviri incəsənətə inteqrasiya yaradıram. Sonra isə belə bir sual verirəm:
İlkin atmosferdə oksigenin toplanması hansı proseslərlə nəticələndi?
Bu sualın aşıqlaması zamanı kimya fənninə inteqrasiya olunur.
İlkin atmosferi təşkil edən elementlərdən – hidrogenin oksigenlə qarşılıqlı təsirindən su , azotla birləşməsindən ammonyak , karbonla birləşməsindən metan yarandı. Yerdə hidrogen – sianid , karbon qazı , hidrogen molekulu kimi müxtəlif birləşmələr meydana gəldi . Bu birləşmələr canlı orqanizmin tərkibinə daxil olan üzvi maddələrin əsasını təşkil etmişdir. İlkin atmosferdə
Oksigen yalnız birləşmələrin tərkibində olmuşdur .Digər bir sualla şagirdlərə müraciət edirəm:
Fotosintezin meydana gəlməsi quru mühitində hansı dəyişikliklərin yaranmasına səbəb oldu?
Bu sualın izahı zamanı coğrafiya , astronomiya və kimya fənlərinə inteqrasiya olunur.
Su mühiti ultrabənövşəyi şüaları uda bildiyi üçün əvvəllər həyat yalnız suda mümkün idi. Fotosintez prosesi nəticəsində sərbəst oksigenin ayrılması və onun bir hissəsinin quruya çıxaraq ionlaşdırıcı şüaların təsirindən ozona çevrilməsi ultrabənövşəyi şüaların təsirini zəiflətdi. Nəticədə , quruda həyat üçün əlverişli şərait yarandı. Beləliklə , müasir interaktiv təlimin mərhələlərindən biri olan motivasiyanın düzgün qoyulması
Vacib məsələdir. Bunun üçün müəllimdən müəyyən hazırlıq və səriştə tələb olunur. Arzulanan nəticəyə aparan yol məqsədin düzgün qoyulmasından başlayır .

Müəllif: Ağsu rayon R .Hüseynov adına Kəndoba kənd tam orta məktəbin biologiya və kimya müəlliməsi Məmmədova ZİBA Əziz qızı .

Son Yazılar

Nargis İSMAYILOVANI doğum günü münasibətilə təbrik edirik! (12 Mart)
14 Mart-Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin (AYB) sədri, Xalq yazıçısı Anar Rzayevin doğum günüdü
12 Mart-Xalq şairi Süleyman Rüstəmin doğum günüdü
12 Mart-Xalq şairi Cabir Novruzun doğum günüdü
Həvəskar rəssamların təsviri sənət sərgisi açılıb

Arxivlər

Kateqoriyalar

“Açık Kara” dergisi
“Alkış” dergisi
“Ədəbi Körpü” dərgisi
“Güzlek”
“Güzlek” dərgisi
“Hece Taşları” dergisi
“Kümbet” dergisi
“Mevsimler” dergisi
“Türkay” dərgisi
“Usare” dergisi
“Yarpuz” dergisi
“Yeni nəşrlər”
“Zərif kölgələr”
“Zərrələr”
“Kardelen” dergisi
AJB Sumqayıt şəhər təşkilatı
Ana səhifə
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Azərbaycan ədəbiyyatı
Azərbaycan Prezidenti
Dilçilik İnsitutu
Ədəbiyyatşünaslıq
Haqqımızda
Mədəniyyət
Müsabiqə
Müsahibə
Pakistan ədəbiyaytı
Prezident Mükafatçıları 2022
Publisistika
Ruskaya literatura
SOCAR «Azərikimya» İB
Sumqayıt RMTİ
Türk xalqları ədəbiyyatı
Türkiyə Cümhuriyyəti
Türkiyə ədəbiyyatı