KİTAB oxumaq mədəniyyətdir! Sizdə KİTAB OXUYUN

– Siz bu fənlə bağlı tədris vəsaitlərini hazırlayarkən, hansısa mənbələrə istinad etmisiniz?

Bir kitabda müstəqil araşdırmaya necə istinad etmək olar

2018-2019-cu illər üzrə dərs ili başladı. Tədris ilində ən çox əhəmiyyət kəsb edən, eyni zamanda tənqid olunan məsələlərdən biri dərs vəsaitləri və onların tərtibat səviyyəsi barədədir. Bildiyimiz kimi, hər bir sinif üçün dərslik hazırlanan müəllim üçün metodik vəsait olduğu kimi, şagirdlər üçün əlavə vəsait nəşr olunur. Əlavə vəsaitlər bir növ dərsliklər üçün, açar, izah, məşq xarakteri daşıyır. Budəfki mövzumuz ibtidai siniflər üçün hazırlanan əlavə vəsaitlər haqqında olacaq.

Gündəmi nəzərə alaraq, bu sahədə 40-a yaxın kitab tərtib edən, kitabları daha çox satılan tanınmış müəllim, pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, əməkdar müəllim Aygün Məcidova ilə söhbətləşdik. Onunla tərtib etdiyi kitablarının fərqi, əlavə vəsaitlərin səviyyəsi, uşaqların bu kitabları qavrama yolları barədə söhbət açmışıq. Modern.az söhbəti təqdim edir.

– Mümkünsə, özünüz barədə məlumat verərdiniz. Tanınmış əlavə vəsaitlər müəllifi kimi sizin pedaqoji fəaliyyətiniz, təcrübəniz, çalışdığınız təhsil və elm müəssisələri maraqlıdır.

– 1987-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetininin mexanika-riyaziyyat fakültəsini bitirmişəm. Riyaziyyat hər bir uşaq üçün çətin fənn kimi qəbul edilir, bu fənni daha asan qəbul edilən, sevilən etmək həvəsi və ibtidai siniflərdə riyaziyyatın tədrisi məni daha çox maraqlandırdığından 1998-1999-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin ibtidai təhsilin pedaqogikası və metodikası ixtisası üzrə tam yenidənhazırlanma kursunu bitirmiş və ibtidai sinif müəllimi işləməyə başlamışam. 30 ildir ki, pedaqoji fəaliyyətlə məşğulam. 1998-ci ildən bu günə qədər Bakı Avropa Liseyində ibtidai sinif müəllimi işləyirəm. Bununla yanaşı, ibtidai siniflər üzrə direktor müavini vəzifəsini də daşıyıram. Pedaqoji fəaliyyətə başladığım ilk günlərdən təhsil sahəsində gedən islahatlarla yanaşı, inkişaf etmişəm. Çoxsaylı treninqlərin iştirakçısı olmuş, trener kimi fəaliyyət göstərmişəm. 2004-cü ildən ADPU-nun «İbtidai riyazi təhsilin metodikası» kafedrasında saathesabı ilə pedaqoji praktika aparmış, 2007-ci ildən müəllim kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışam. Daim pedaqoji fəaliyyətimi özümüinkişafla davam etdirmişəm. 2003-cü ildən Təhsil Problemləri İnstitutunun dissertantı olmuş, 2008-ci ildə «İbtidai siniflərin riyaziyyat təlimi prosesində ədəd anlayışının öyrədilməsi yolları» adlı tədqiqat işi əsasında müdafiə etmişəm və pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə doktoru adını almışam.

– Hər halda ibtidai siniflər üçün bu qədər dərslik müəllifinin elmi təqdiqat işləri də yox olmamalıdır.

– Tamamilə razıyam. 2016-cı ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində təlim və tərbiyənin nəzəriyyəsi və metodikası ixtisasindan elmlər doktoru proqramı üzrə dissertanturanı bitirmişəm, “İbtidai siniflərdə müasir qiymətləndirmə konsepsiyası əsasında riyaziyyat təliminin səmərəliliyinin artırılması yolları» adlı mövzusu ilə bağlı tədqiqat işini sona çatdırmışam, eyni adlı monoqrafiyam nəşr olunmuşdur. Müdafiə ərəfəsindəyəm. Əməyin dövlətimiz tərəfindən qiymətləndirilmiş, «Azərbaycan Respublikasının Qabaqcıl təhsil işçisi» döş nişanı ilə təltif olunmuşam, «İlin müəllimi» müsabiqəsinin qalibi olmuş və Azərbaycan Respublikasının prezidenti tərəfindən mükafatlandırılmışam, «Əməkdar müəllim» adına layiq görülmüşəm. 2016-cı ildən pedaqoji elmlər üzrə Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının müxbir üzvüyəm. Bütün elmi və pedaqoji fəaliyyətim ibtidai siniflərdə riyaziyyat fənninin tədrisi ilə bağlı olub. Ölkədaxili və ölkə xaricində əsərlərim dərc olunmuşdur. 4 monoqrafiya, 126 kitab (dərsliklər, tədris vəsaitləri, metodik vəsaitlər, didaktik materiallar, test tapşırıqları), 46 məqalə (14 xaricdə dərc olunanlar) və 7 tezisin (5 xaricdə), 2 proqram müəllifiyəm.

– İbtidai siniflər üzrə bir sıra vəsaitlərinizi, o cümlədən «Riyaziyyatdan didaktik materiallar» və «Riyaziyyatdan testlər» kitabınızı demək olar ki, hər bir ibtidai sinif şagirdi tanıyır. Bu kitabların belə tanınmasına səbəb nədir?

– İbtidai siniflər üçün yazılan «Riyaziyyatdan didaktik materiallar» (I-IV siniflər), «Riyaziyyatdan testlər» (I-IV siniflər) kitabları 2008-ci ildən başlayaraq nəşr olunur. Bu kitablar təhsildə gedən islahatlar zamanı – ibtidai siniflər üzrə yeni dərsliklərin istifadəyə verildiyi bir zamanda Azərbaycanda ilk didaktik material kimi istifadə olunub. İbtidai siniflərin riyaziyyat təliminin məzmununda edilən dəyişikliklər müəllim, valideyn və şagird kontingentində yeni və tam mənimsənilməyən bir məzmun kəsb etdiyindən, bu kitablar o dövrün ibtidai riyazi təhsilində riyazi biliyin məhv olmasının qarşısını almışdır.

– Bu kitablarınız Azərbaycanda nəşr olunan yeganə əlavə vəsaitləridir?

– Mənim üçün sevindirici bir haldır ki, artıq müxtəlif müəlliflər tərəfindən çoxsaylı tədris vəsaitləri yazılıb, nəşr olunmaqdadır. Lakin yenə də bu nəşrlər azlıq təşkil edir. Təsəvvür edin ki, Rusiyada bir fənn üzrə yüzlərlə əlavə tədris vəsaiti olduğu halda, Azərbaycan dilində çox çətinliklə ibtidai siniflər üçün çox kiçik həcmdə tədris vəsaitləri tapmaq olurdu. Bütün müəlliflərə kitab yazmaq kimi ağır bir iş prosesində uğurlar və müvəffəqiyyətlər arzulayıram.

– Bəs sizin yazdığınız kitablar digər nəşrlərdən nə ilə fərqlənir?

– Digər nəşrlərin də özünəməxsus cəhətləri var. Lakin onlarda uşaqlar əsasən riyaziyyatı öyrənməkdə çətinlik çəkir, sadəcə dərslikdə çoxsaylı çalışmalara yer çatmadığından, əlavə material kimi onlardan istifadə edirlər. Ona görə də bu tədris vəsaitlərində dərsliklərdə olduğu kimi eyni başlıqlar verilir. Müəllifi olduğum tədris vəsaitlərində isə uşaqlar riyaziyyat fənni üzrə konkret və vacib məzmun üzrə tapşırıqları yerinə yetirdikcə, müəyyən bir prinsiplə riyaziyyat elminə yiyələnirlər. Kitabın konsepsiyası bütöv bir metodik sistemə əsaslanıb və məzmun didaktik prinsiplər əsasında müəyyənləşdirilib. Siniflər üzrə materialın məzmunu elmi əsaslarla, sistemli şəkildə, düzgün ardıcıllıqla, varislik gözlənilməklə tərtib olunub; tapşırıqlar sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru düzülüb. Tapşırıqlar inkişafetdirici, düşündürücü, əyani, praktik, həyatla əlaqəli, diferensasiyalı olmaqla, şagirdlərdə şüurlu mənimsəməyə, mühakimə aparmaq bacarığını inkişaf etdirməyə, fəallığı artırmağa, səmərəli yollar axtarmağa, biliyi dərinləşdirməyə xidmət edir.

– Riyaziyyat çətin fənn – elmlərin şahıdır. Ciddi riyazi təhsil, bu elmin dərinliklərinə yiyələnmək ibtidailər üçün çoxmu vacibdir?

– Qeyd etməliyəm ki, qonşu Rusiya Federasiyasında riyazi təhsilin məzmununa verilən tələblər və məzmunun elmi əsaslara söykənməsi məni qəne edir. Biz riyaziyyatı uşaqlara öyrətmirik ki, riyaziyyatçı olsunlar. Riyaziyyat həyatımızın hər bir sahəsində – adi məişət məsələlərindən tutmuş gördüyümüz bütün mümkün işlərdə tətbiq olunur. Riyazi bilik və bacarıqlarımızla təkcə hesab əməllərini yerinə yetirmirik. Bu elm istənilən məsələlərdə obyektiv qərar qəbul etmək üçün ağlın, zəkanın çevikliyini inkişaf etdirir.

– Siz bu fənlə bağlı tədris vəsaitlərini hazırlayarkən, hansısa mənbələrə istinad etmisiniz?

– Mənbələr deyirsiniz, mənbələrə istinad etmək doğrudur, lakin necə istinad etmək? Dünya təcrübələrinə istinad etmək olar, lakin elə etmək lazımdır ki, məzmun elmi əsasını itirməsin. Bu məsələyə böyük həssaslıqla yanaşmaq lazımdır. Belə ki, riyaziyyatı, riyazi təhsili dağıtmaqla bütün ümumbəşəri mədəniyyəti dağıtmaq olar. Cəmiyyətin inkişafında əvəzsiz rolu olan Riyaziyyat tək özü-özü üçün vacib deyil, ona bütün elmlərin ehtiyacı var.

– İbtidai sinif dərsliklərində xüsusən riyaziyyatdan mövzu və tapşırıqların ağırlığı, metodikanın çətin üsullarla aparılmasına dair fikrinizi bilmək istərdik.

– İbtidailərin riyaziyyat təlimində məzmun çox genişlənib. Məncə, məzmunu genişləndirməkdənsə, dərinləşdirmək daha düzgün olardı. Üsullara gəldikdə isə, əslində üsullar mənimsəməni asanlaşdıran bir vasitədir. Ümumiyyətlə verdiyiniz sualla bağlı hazırda ölkəmizdə mühüm tədbirlər həyata keçirilir. Müəllimlərin peşəkarlıq səviyyələrinin artırılması üçün geniş imkanlar yaradılır. Hər bir inkişafın özülü isə müəllimin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Müəllim faktoruna qoyulan kapital, verilən dəyər yüksək olarsa, çətin açılan bağlı qapılar üçün açar tapmaq asanlaşar.

– Çoxsaylı kitabınız var. Daha hansı istiqamətlərə toxunmusunuz?

– İbtidai sinif müəllimi işlədiyimdən ana dilimizin tədrisi də məni həmişə maraqlandırmışdır. Balacalar üçün Azərbaycan dilindən də didaktik materiallar və testlər yazmışam. Bu tədris vasitələri şagirdləri dil qaydalarını daha dərindən mənimsəməyə xidmət edir. Bu yaxınlarda ibtidai siniflər üçün «Həyat bilgisindən didaktik materiallar və testlər» tədris vasitələri də nəşr olunacaq.

– Bir maraqlı kitabınız da var. «Dəryadan damlalar». Bu kitabın məzmunu nədən ibarətdir?

– İbtidai sinif müəllimliyi fəaliyyətimdə daim uşaqlara Vətənimiz Azərbaycanı dərindən sevməyi, gələcəkdə mükəmməl bir mütəxəssis kimi yetişib Vətənimizə xidmət etməyi tövsiyyə etmişəm. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bir aforizmini oxudum: «Müstəqil Azərbaycanın hər bir gənci məktəbdə milli təhsil alaraq, öz xalqının, millətinin qədim zamanlardan indiyə qədər olan tarixini gərək yaxşı bilsin. Əgər bunu bilməsə, o, həqiqi vətəndaş ola bilməz. Əgər bunu bilməsə, o, millətini qiymətləndirə bilməz, əgər bunu bilməsə, o, millətinə olan mənsubiyyəti ilə istənilən səviyyədə fəxr edə bilməz». Demək olar ki, müdrik insanın bu kəlmələri məni «Dəryadan damlalar» kitabını yazmağa sövq etdi. Kitabda Azərbaycan və azərbaycanlılar haqqında məlumatlar toplusu mövcuddur. Məlumatlar təqvim formasında təqdim olunub. Məqsəd hər bir günlə bağlı şagirdlərimizin bir tarixi hadisəni oxumasıdır. Gün ərzində bir-iki məlumatı oxumaq yadda daha yaxşı qalır. Bir neçə il bu kitabı stolüstü kitab kimi istifadə etdikdə, şagirdlərimiz Azərbaycanın tarixi və azərbaycanlıların nümunəvi həyatı və yaradıcı fəaliyyətləri haqqında geniş məlumata malik olacaqlar. Dövlətimizlə fəxr edəcək, müdriklərimizlə qürur duya, Azərbaycanın tarixi və azərbaycanlıların nümunəvi həyatı və yaradıcı fəaliyyətləri haqqında geniş məlumata malik olacaqlar. Dövlətimizlə fəxr edəcək, müdriklərimizlə qürur duyacaq, onlara bənzəmək əzmi ilə çalışacaqlar.

Söhbətləşdi: Xədicə Səxavət

KİTAB oxumaq mədəniyyətdir ! Sizdə KİTAB OXUYUN !

Hər hansı bir mədəniyyət formasını inkişaf etdirmək zaman və zəhmət tələb edir, oxumaq mədəniyyəti bunun bir hissəsidir. Türkiyəli yazar Murat Menteş deyir: ’’Hər fel bizə bir bir şey öyrədir. Yerimək məsafə haqqında bizə bir fikir verir, məsafə duyğumuzu inkişaf etdirir. Və yaxud mənzərə seyr etmək bizə bir şey qatar . Oxumaq da bizə bir çox şey öyrədir. Oxumağın dəyəri onun bizə bir çox şeyi bir arada qavradan proses olmasındadır. Xatırlamaq duyğusunu misal göstərə bilərik, məsələn, 23 – cü səhifədə oxuduğumuz şeyin 273-cü səhifə ilə bir bağlantısı olması gözləni-lir, oxuduqca xatırlama qabiliyyətimiz güclənir. Oxumaq həmçinin zehni hərəkətə keçirir. Oxumaq bizə vəfa duy-ğusu haqqında fikir verir.Tutaq ki, 3 ay əvvəl bir kitaba başladıq, bu gün biz ona geri dönürük. Bir şeyə geri dön-mə , kənarda buraxmama , vaz keçməmə kimi hislərə sövq edir bizi. Oxumağın çox ayırıcı, yüksəldici tərəfləri vardır. İnsanlara bunu qavratmaq lazımdır. Kitablardan öyrəndiyimiz nəyisə unutmarıq, oxuyaraq öyrənmək izlə-yərək öyrənməkdən çox fərqlidir, bir şeyi oxuyaraq izlədiyimizdə içimizdə dərin hiss buraxır. Yerinə başqa heç bir şey qoyula bilməyəcək bir varlıqdır kitab. Kitab rəngi, səhifələri, qoxusu ilə çox özəl, dəyərli bir kombinasiyadır’’.

Kitab cəmiyyətin, şəxsiyyətin formalaşmasında, mədəniyyətin inkişafında mühüm rola malikdir. Kitabların insanlara verdiyi töhfələr onun satış qiymətindən qat-qat üstündür. Kitab oxuma insanlar arasında əlaqəni gücləndirir. Həm yazı-oxunu bildiyimiz, həm də daha çox qaynaq oxuduğumuz zaman danışacağımız, anlaşacağımız mövzular artacaqddır. Oxumanın insana qazandırdıqlarından biri də estetik bilgidir. Ədəbiyyatın gözəlliklərini və zənginliklərini görən biri dünyaya estetik gözlə baxacaqdır. Yaşamı daha da gözəlləşəcək və dünyanı bağçası kimi görəcəkdir. Kitab oxumaq bizim söz ehtiyatımızı artırır. Daha çox kəlmə öyrənərək insan daha gözəl danışır, demək istədiklərini, duyğularını daha yaxşı ifadə edir. Həmçinin nitq qabiliyyətini formalaşdırır, gözəl nitq qabiliyyəti olan insan daha çox diqqəti cəlb edir və auditoriyanı daha yaxşı ələ ala bilir. Kitab oxumaqla dünyanın hər nöqtəsinə, hətta keçmişə, gələcəyə belə səyahət edə bilərik. Özümüzü 100 il öncəyə səyahət edərkən görə bilərik . Bir çox insan ” Bir kitab oxudum həyatım dəyişdi və ya mənə çox təsir etdi “ deyə bilir , elə bütün bunlar kitabın insan həyatındakı rolunu ifadə etməyə kifayət edir. Oxumaq həm də beynin gimnastikasıdır. Məsələn, bir roman oxuyuruq, burada yazıçı tərəfindən təsvir olunan obrazları, mühiti və s. öz beynimizdə canlandırırıq. Bu baxımdan kitab oxumaq filmə baxmaqdan da fərqlənir, kitab həmişə filmdən daha yaxşıdır, çünki təxəyyüldə xüsusi effektlərə məhdudiyyət yoxdur. Film rejissor tərəfindən çəkilirsə, kitab oxuyarkən bu iş oxucuya həvalə olunur. Kitablar zənginlikdir. Evində kitab rəfi olan insan ən zəngin insandır. Onları heç bir bahalı aksessuar əvəz edə bilməz. Hətta ekspertlərin fikrincə müxtəlif çay evləri, restoranlarda kitabların cəm olduğu rəf və ya bölmələrin olması da insanlar üçün faydalıdır. Mütaliə elə bir prosesdir ki, bir neçə kitab oxuyandan sonra yeni kitablara ehtiyac duyursan: “Oxuma uzun bir səyahətdir beşiklə başlar məzarla bitər’’.

“Mütəxəssislərə görə kitab oxumaq yaddaşı qüvvətləndirərək Alzhemier risqini ciddi nisbətdə aşağı salır”. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə oxucular daha çox elektron kitablara üstünlük verirlər. Belə kitabları çap etmək, elektron poçt vasitəsilə yaxınlara göndərmək olar. Təcrübələr göstərir ki, kitabla canlı təmasda olmaq həm gözlərimiz, həm də zehnimiz üçün komputer ekranından daha xoş və rahatdır. Kitab oxumaq televizor izləməkdən də çox-çox fərqlidir. Belə bir deyim də vardır ki, ” Kitab oxuyanlar həmişə televizora baxanları idarə edəcək”. Psixoloqlar hesab edirlər ki, kitab oxuma vərdişi ilk əvvəl ailədə qazanılmalıdır. Bu səbəbdən də valideynlər uşaqlara tez-tez kitab oxumalıdırlar. Britaniyalı mütəxəssislər hesab edir ki, valideynlər kitab almağa uşaqları ilə birgə getməlidirlər. Bu zaman onlara kitab seçmələri üçün istədikləri qədər vaxt verilməlidir. “Başlanğıcda övladınıza rahat əldə tuta biləcəyi içində qısa maraqlı hekayələri olan kiçik kitablar alın çünki onlar məhz belə kitabları sevir”.

“Ağıllı olmaq üçn 10 kitab oxumaq kifayət edir. Amma o 10 kitabı tapmaq üçün yüzlərlə kitab oxumaq lazımdır”.

Azərbaycanda elektron kitabxanaların mövcud durumu necədir?

1971-ci ildə amerikalı professor Maykl Hart “Qutenberq layihəsi” adlı ilk elektron kitabxananın əsasını qoydu.

APA-nın məlumatına görə, layihə Amerika üçün milyonlarla dollara başa gəlsə də, sonralar bütün dünyada məhz Amerika təcrübəsinin uğurla tətbiq olunması ölkə büdcəsinə çəkilən xərclərdən dəfələrlə artıq vəsait qazandırdı.

1992-94-cü illərdə ABŞ və Avropada ilk dəfə elmi əsaslar üzərində elektron kitabxanaların yaradılması işinin ardınca, Rusiyada alternativ kitabxanalar meydana gəldi.

Azərbaycanda ilk elektron kitabxana yaratmaq təşəbbüsləri 1980-ci illərin sonlarına təsadüf edir. Bu işə musiqi alətlərinin elektron kitabxanasının yaradılması ilə start verildi. Sahənin kompleks inkişafı isə son on ilə təsadüf edir. Azərbaycanda “Anl.az”, “Preslib.az”, “Kitabxana.net”, “Kitab.az” və s. kimi elektron kitablar təklif edən saytlar fəaliyyət göstərsə də, mütəxəssislərin fikrincə, onların hazırkı fəaliyyəti qənaətbəxş deyil. Məsələn, Türkiyə, Rusiya, ABŞ kimi ölkələrdə fəaliyyət göstərən “Amazon.com”, “Lit.ru”, “Epubkitap.com” və s. kimi kommersiya tipli e-kitabxanalar fəaliyyətindən dövlət büdcəsinə vergi ödəsələr də, Azərbaycan təcrübəsində, necə deyərlər, bu haqda danışmağa dəyməz.

Xəlil İsmayılov: “Köhnə ittifaq respublikalarının çoxunda vəziyyət bizdən daha yaxşıdır”

Bakı Dövlət Universiteti Kitabxanaçılıq-İnformasiya fakültəsinin “Kitabxana resursları və informasiya axtarış sistemləri” kafedrasının müdiri, professor Xəlil İsmayılovun fikrincə, e-kitabxananın yaradılması istiqamətində müəyyən başlanğıc olsa da, bu, “Azərbaycanda elektron kitabxana var” deməyə əsas vermir: “Heç bir oxucunun bu gün evində oturub elektron kitabxanadan material götürmək imkanı yoxdur. Proqramlar və kitabların elektron versiyaları hazırlansa da, işlər çox aşağı səviyyədə, hətta yox dərəcəsindədir. Düzdür, bu problemləri dilə gətirmək çox adamın xoşuna gəlmir, amma bir həqiqət var: elektron kitabxana işində bizim vəziyyətimiz xarici ölkələrlə müqayisə olunmaz səviyyədədir. Dövlət tərəfindən Azərbaycanda kitabxana işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində böyük addımlar atılıb. Məsələn, “Kitabxana işinin yaxşılaşdırılması haqqında” prezidentin fərmanları var, ali məktəblər elektron kitabxanalarını yaratmaq üçün çalışırlar və s. Amma bu istiqamətlərdə problemlərin aradan qaldırılması üçün ilk növbədə dünya təcrübəsi ciddi şəkildə öyrənilməlidir. İdarə və müəssisələr haqqında mənim konkret fikir söyləməyim yaxşı çıxmaz, fakt budur ki, bizim görməli olduğumuz işlər çoxdur. Məsələn, Litva bu işlərdə bizdən xeyli irəlidədir. Axşam kitab sifariş versən, səhər öz rəfində həmin kitabı görəcəksən. İstəsən, hansısa səhifəsini çıxar, istəsən, tam olaraq elektron versiyasını əldə et. Bu cür texnoloji proses Azərbaycanda yoxdur”.

Professor X.İsmayılov əlavə edib ki, bu sahədə olan pərakəndəlik ardıcıl iş aparmağa imkan vermir. Onun fikrincə, aidiyyəti nazirliklər güc tətbiq etməli, mütəxəssislər cəlb olunmalıdır: “Azərbaycanda 4500-dən yuxarı dövlət kitabxana şəbəkələri var. Təxminən bu qədər də məktəb kitabxanaları mövcuddur. Nazirliklər güc tətbiq etməli, vəsait sərf etməlidir ki, problemlər aradan qaldırılsın. Bilirsiniz, vəsait sərf olunmadan bu işləri görmək mümkün deyil. Məsələn, ABŞ-ın bir sıra təşkilatları, səfirlik on rayonda informasiya mərkəzi yaradıb. Amma həmin mərkəzlərdə də iş getmir. Yəni koordinasiya yoxdur, korporativ kitabxana sistemi yaradılmır, mütəxəssis rəyi öyrənilmir. Milli Kitabxanadan, Prezidentin Kitabxanasından, Bakı Dövlət Universitetinin kitabxanasından hansı işlərin görülməsi haqqında hesabat alınmır. Qonşu Gürcüstanda, yaxud keçmiş sovet respublikalarının çoxunda vəziyyət bizdən daha yaxşıdır”.

Dövlət kitabxanaları ilə nəşriyyatların “20 qəpiklik disk” söhbəti.

M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının direktoru Kərim Tahirov hesab edir ki, nəşriyyatlar çap etdikləri kitabların elektron variantını Milli Kitabxanaya göndərmədiyi üçün bu sahənin inkişafı, şəbəkənin genişlənməsi sual altına düşür: “Elektron kitabxana sahəsində ən böyük problem müəllif hüquqları məsələsidir. Bu problem bütün dünyada mövcuddur. Türkiyənin Milli Kitabxanası nəşriyyatda çap olunan kitabın elektron variantını diskdə məcburi nüsxə kimi hazır alır. Amma biz məcbur oluruq kitabları sonradan skanerdən keçirib elektron versiyasını hazırlayaq. Ona görə də Milli Məclisə müraciət edib bildirmişik ki, “Kitabxana işi haqqında” qanuna düzəliş edilsin ki, nəşriyyatlar çap etdikləri kitabların elektron variantını Milli Kitabxanaya məcburi göndərsinlər. Nəşriyyatların hansısa kitabın elektron variantını 20 qəpiklik diskə yazıb göndərməsi çətin iş deyil. Biz isə həmin kitabın hazırlanmasına həftələrlə vaxt sərf edirik. Düşünürəm ki, Milli Məclis bu məsələni müsbət həll edəcək. Bu, bütün dünyada qəbul olunan formatdır. Təəssüf ki, bizdə bu problemlər mövcuddur. Milli Kitabxananın elektron kitabxanasında 1,5 milyondan artıq informasiya resursu var. Biz Milli Kitabxanaya daxil olan kitabların elektron versiyasını yaradıb lokal şəbəkədə yerləşdiririk. Arxiv fondunda olan materialların tam şəkildə elektron kitabxanasını yaratmışıq. Hətta qəzetlərin elektron versiyalarını yaradırıq. Məsələn, “Azərbaycan”, “Kommunist”, “Ədəbiyyat qəzeti”, hətta ötən əsrin əvvəllərində çap olunan “Əkinçi”, “İrşad”, “Həyat” qəzetlərinin elektron versiyalarını hazırlayırıq”.

Kərim Tahirov: “Mexanizm yaratmalıyıq ki, insanlar “dövlət kitabxanası pulla kitab satır” kimi fikirlərə düşməsinlər”.

K.Tahirovun fikrincə, e-kitabxana resurslarını yaratmaq üçün geniş texniki imkanlara, külli miqdarda vəsaitə ehtiyac yoxdur. O, bu sahədə yaranan problemlərin əsas səbəbini ümumi prosesin gec başlaması ilə əlaqələndirir: “2012-2013-cü illərdə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birgə layihə həyata keçirdik. Həmin layihəyə uyğun olaraq kitabxanada bütün proseslərin avtomatlaşdırılması baş tutdu. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin regionlardakı kitabxanalarını vahid sistemə qoşacağıq. Rayon kitabxanaları bu sistem vasitəsilə istədiyi kitabı götürüb oxuculara təqdim edəcəklər. Bu ildən etibarın işə başlanacaq. Düşünmürəm ki, Azərbaycanda elektron kitabxana sistemini yaratmaq üçün külli miqdarda vəsait lazımdır. Sadəcə, ixtisaslı kadrlara ehtiyac var. Hesab edirəm, Bakı Dövlət Universitetinin “Kitabxanaçılıq-İnformasiya” fakültəsi də kadr hazırlığını bu istiqamətə yönəltməlidir.

Təəssüf ki, ixtisaslı kitabxanaçı kadrlar bu işləri bilmirlər. Fakültəni bitirən tələbələr gəlib bizim kitabxanada təcrübə keçir, öyrənirlər. İki-üç ildən sonra onlar püxtələşir və bu işləri həmin kadrların köməkliyi ilə həyata keçiririk. Kimsə deyirsə ki, biz elektron kitabxana məsələsində qonşu ölkələrdən geri qalırıq, belə deyil. Bu gün kitabxanaya daxil olan kitabın elektron variantını yaradırıqsa, bu geri qalmaqdır? Sadəcə, biz bu işlərə gec başlamışıq. Azərbaycanda “Kitabxana.az” və “Kitab.az” saytları var. Amma onların bazaları qənaətbəxş deyil. Vahid baza olmalıdır və bu işi biz görməliyik. Özəl təşkilatların elektron kitabxana yaradıb kitab satmaqla ondan gəlir mənbəyi kimi istifadə etməsi bizim təcrübəmizdə yoxdur. Daha doğrusu, bizim oxucularımız buna hələlik psixoloji hazır deyillər. Məsələn, 3-4 il əvvəl Milli Kitabxanada pullu xidmətlə bağlı layihə həyata keçirmək istədik, amma cəmiyyətdə mənfi rezonans yarandığına görə, ondan imtina etdik. Bu saat cəmiyyət buna hazır deyil. Qəzetlər yazdı ki, kitabxana pullu olacaq-filan. Bizim heç vaxt belə fikrimiz olmayıb. Gec-tez, bu məsələlərə yenidən qayıdacağıq. Sadəcə, bu gün onun mexanizmini yaratmalıyıq ki, insanlar “dövlət kitabxanası pulla kitab satır” kimi fikirlərə düşməsinlər”.

Azərbaycanda müstəqil e-kitabxanadan pul qazanmaq mümkündürmü?

“Qanun” Nəşrlər Evinin direktoru Şahbaz Xuduoğlu dövlət kitabxanaları ilə özəl nəşriyyatların işgüzar münasibətindən narazıdır. Naşir düşünür ki, dövlət kitabxanaları müstəqil nəşriyyatların çap etdiyi məhsulları razılıq olmadan elektron bazalarında yerləşdirə bilməz: “Dövlət kitab xidmətini pulsuz elan etsə də, bu o demək deyil ki, mənim kitablarımdan pulsuz istifadə olunmasına şərait yaratmalıdır. Dövlət kitabı özəl nəşriyyatdan alandan sonra onu insanların istifadəsinə verməlidir. Amma bu cür olmur. Dövlət kitabxanası kitabları götürüb skanerdən keçirir, kitabxanaya yerləşdirir və bunun əvəzində mənə pul ödəmir. Bizim bu kimi hallarla mübarizə aparmaq imkanımız yoxdur. Dövlət kitabxanalarında oturuşmamış çox problemlər var. Kitabxanaların arasında ən çox kolleksiyası, şəraiti olan Milli Kitabxanadır. Bu kitabxanada sanballı arxiv var və həqiqətən insanlar bundan istifadə edirlər. Amma eyni amanda Milli Kitabxanada çatışmayan xeyli qüsurlar var. Fonddan istifadə şəraitinin yaranmasından tutmuş, digər məsələlərə qədər. Azərbaycanda “Kitabxana işi haqqında” qanun mövcud olsa da, biz onun real həyatda tətbiqini görmürük. O mənada ki, alternativ kitabxanalar yoxdur. Bu tip kitabxanalar dəstəklənməlidir. Məsələn, Gənclər Fondu, Mədəniyyət Fondu fəaliyyət göstərir. Bəlkə bu fondlar bundan sonra bu cür kitabxanaların yaranmasına köməklik edəcəklər. Dünyanın hər yerində alternativ kitabxanalar var. Tutalım, mən Niderlandda alternativ kitabxananın fəaliyyətindən istifadə etmişəm. Biz nəşriyyat olaraq kitablarımızın elektron kitabxanaya yerləşdirilib ondan pulsuz istifadə edilməsinin əleyhinəyik. Məsələn, Kitabxana.net portalı türkcə pirat kitabları götürüb onları istifadəyə verir. Yaxud bizim kitablardan bir neçəsini yerləşdirmişdilər, danışıq apardıq, aradan qaldırıldı. Müəllifin, yaxud nəşriyyatın icazəsi olmadan kitabları elektron şəbəkəyə yerləşdirmək yolverilməzdir. Bu, o zaman mümkündür ki, aramızda anlaşma olsun. Yəni bu işlər oğurluq yox, düzgün yolla olmalıdır”.

Ş.Xuduoğlu kommersiya tipli e-kitabxanaların yaradılmasını, ondan gəlir əldə edilməsini mümkün hesab etmir: “Bizdə müəyyən arxiv var və bəlkə gələcəkdə müstəqil elektron kitabxana yaratmaq fikrimiz oldu. Gəlir perspektivləri olmadığı üçün hazırda müstəqil elektron kitabxana yaradıb ondan pul qazanmaq mümkün deyil. Nəinki pul qazanmaq, hətta işçi saxlamaq da imkansızdır. Bu sahə inkişaf etməyib və inanmıram ki, yaxın vaxtlarda işlək, perspektivi olan sahəyə çevrilsin. Deyək ki, Azərbaycandan kənarda yaşayan soydaşlarımız kitab oxumaq üçün e-kitabxanalardan istifadə edəcəklər-filan, bu xəyallara düşmək əbəsdir. Hələ mən görməmişəm ki, dünya azərbaycanlılarından kimsə kitab sifariş etsin. Mənim nəşriyyatçılıq təcrübəm dövrümdə bir dəfə Belçikadan gələn azərbaycanlı uşaqları üçün yeddi nüsxə kitab ayrılsa da, heç biri alınmadı”.

Aydın Xan: “Azərbaycanda e-kitabxanaların yaradılması üçün ayrılan vəsaitin çox hissəsi vergiyə və əmək haqqına sərf olunur”

“Kitabxana.net” e-kitabxanasının rəhbəri, kulturoloq Aydın Xan Əbilov qonşu ölkələrin təcrübəsində yaradılan müstəqil e-kitabxanalara ayrılan maliyyə vəsaitinə diqqət çəkib. O, qeyd edib ki, inkişaf etmiş qabaqcıl ölkələrdə bu tip kitabxanaların yaradılması prioritet sahədir: “Qonşu ölkələrdə – məsələn, Rusiya və Türkiyədə 30-40 min elektron kitabxana olduğu halda, Azərbaycanda normal elektron kitabxana sayıla biləcək ona qədər kitabxananı göstərə bilərik. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu proses çox ləng gedir. Vaxtilə dövlət bununla bağlı proqramlar işləyirdi. 2013-cü il İKT ili elan olunandan sonra dövlət proqramlarının bir çox bölümləri həyata keçirildi. Kitabxana.net olaraq biz son üç ildə 600-dən çox yeni kitab hazırlayıb internet istifadəçilərinin ixtiyarına vermişik. Azərbaycanda bu prosesin ləng aparılmasının bir sıra səbəbləri var. Məsələn, bizim kadr və maliyyə bazamız çox zəifdir. Bu işləri həyata keçirmək üçün dövlətin xüsusi proqramı olmalıdır. Bu, iki üç-nəfərin fədakarlığı ilə həyata keçirilən iş deyil. Bizdə elektron kitabların sayı həddən artıq azdır. Ona görə tələbələr və şagirdlər ingilis, rus və türk dilli saytlardan kitablar oxuyur. Əlbəttə, bu dillərdə kitab oxuyan adamlar azərbaycanlılıqdan çıxmış olur. Ya qloballaşır, ya da ingilisdilli, yaxud rusdilli kontingentin üzvünə çevrilir. Təklif edirik ki, bu işlərlə bağlı xüsusi dövlət proqramı olsun”.

A.Xan bildirib ki, qonşu Rusiyada prezident tərəfindən e-kitabxananın saxlanılması, şəbəkəsinin genişlənməsi üçün hər il 100 min avro məbləğində vəsait ayrılır: “Dünyanın hər yerində dövlət istər ictimai, istərsə də dövlət kitabxanalarına maliyyə köməkliyi edir. ABŞ, Avstraliya, Kanadada internetin inkişafı və onun bir hissəsi olan elektron kitabxanaların inkişafı ilə bağlı milyardlarla maliyyə vəsaitləri ayrılır. Məsələn, “Lit.ru” saytına Rusiya prezidenti tərəfindən hər il 100 min avro məbləğində birdəfəlik yardım edilir. Azərbaycanda isə bu sahəyə cüzi məbləğli layihələr ayrılır və vəsaitin çox hissəsi vergiyə, əmək haqqına sərf olunur. Elektron kitabların hazırlanması, onun biznes məhsulu olaraq istehsalı ilə bağlı Azərbaycanda da müəyyən proqramlar həyata keçirilməlidir. Çünki hər yeni yaranmış əsər intellektual mülkiyyətdir və o, müəllifə xeyir gətirməlidir”.

Yarı yolda qalan layihə.

E-kitabxanaların əsas komponentindən biri kimi qəzetlərin elektron variantının işlənib hazırlanması, bazasının yaradılması xüsusi önəm kəsb edən məsələdir. Bəs “divarsız” kitabxana hesab olunan e-kitabxanaların problemlərindən mətbuat tarixinə, qəzetlərə də pay düşürmü? Mətbuat Şurasının sədri Əflatun Amaşov APA-ya bildirib ki, Şuranın vaxtilə başladığı layihəni başa çatdırmaq mümkün olmayıb: “Biz Mətbuat Şurası olaraq qəzetlərin elektron variantının hazırlanması üçün kitabxanalarla birgə layihə başlamışdıq. Çox böyük layihə olduğu üçün təəssüf ki, başa çatdıra bilməmişik. Yəni hazırda layihə işlək vəziyyətdə deyil. Hazırda Mətbuat Şurası XIX əsrdən çap olunmağa başlayan qəzetlərin latın əlifbasına transliterasiya olunub elektron bazasının hazırlanması istiqamətində iş aparır. Məsələn, bizim təşəbbüsümüzlə “Ziya” qəzeti transliterasiya olunub. Bundan sonra “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Şərqi-Rus”, “Kəşkül”, “Həyat” qəzetlərinin elektron bazasını hazırlamaq istiqamətində iş aparılacaq. Daha sonra Sovet və müstəqillik dövründə çıxan qəzetlərin elektron bazasının hazırlanması məsələsinə baxıla bilər. Müasir dövrdə çıxan qəzetlərin əksəriyyətinin elektron versiyaları var, amma mənə elə gəlir ki, işə kompleks yanaşmaq lazımdır. Ona görə də Mətbuat Şurası məsələnin kökündən başlayıb. Bu təcrübə artıq dünya ölkələrində mövcuddur. Məsələn, Rusiyada, Ukraynada, Amerikada tarixən çıxan qəzetlərin elektron variantı işlənib hazırlanıb. Bu iş tələbələr və bu sahədə tədqiqat aparan mütəxəssislər üçün önəmli olur. Layihəni başa çatdırmaqdan ötrü ixtisaslı kadrlar, vaxt və maliyyə lazımdır. Amma məsələ təkcə yaratmaqdan getmir, bu bazanı qoruyub saxlamaq, onun mühafizəsini təşkil etmək daha vacibdir”.

Milli.Az