Bulqarıar etnik mənşəyi tarix və onun problemləri

Müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin tarixi fərqli olduğuna görə fərqli dövrləşməyə məruz qalmalıdır. Biri üçün aydınlaşdırıcı mahiyyət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər. F. Petrarca tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı. Bu, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə xas olan dövrləşmə deyil. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan Renessans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləşmə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər də uyğun görünmür (hansı yenidənoyanma, yenidəncanlanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Qaranlıq Çağ termini də F. Petrarca `nın (1304-1463) kəşfidir (1330-larda), Antik dövrdən sonrakı dövrü Qaranlıq Çağı bildirir. Avropalıların Qaranlıq çağı İslamın ən parlaq çağı ilə az qala üst-üstə düşür.

Bürclərin tarixləri

Bürclərin tarixləri və özəllikləri haqqında məlumatları buradan əldə edə bilərsiniz. Bu məqalədə hətta bürclər haqqında daha ətraflı məlumat almaq üçün onların özləri haqqında yazılan məlumatlara keçidlər mövcuddur ki, daha çox məlumat əldə edə bilərsiniz.

Bürc tarixləri və aylara görə bürclər

Burclerin tarixi və aid olduğu ay günləri aralıqları burada daha ətraflı qeyd edilmişdir. Gogum tarixine gore burcler və öz bürcünüz hansı olduğunu öyrənin!

• ♈️Qoç ( 21 mart – 19 aprel )
• ♉️Buğa ( 20 aprel – 20 may )
• ♊️Əkizlər (21 may – 20 iyun )
• ♋️Xərçəng ( 21 iyun – 22 iyul )
• ♌️Şir ( 23 iyul – 22 avqust )
• ♍️Qız ( 23 avqust – 22 sentyabr )
• ♎️ Tərəzi ( 23 sentyabr – 22 oktyabr )
• ♏️ Əqrəbi ( 23 oktyabr – 21 noyabr )
• ♐️ Oxatan ( 22 noyabr – 21 dekabr )
• ♑️ Oğlaq ( 22 dekabr – 19 yanvar )
• ♒️ Dolça ( 20 yanvar – 18 fevral )
• ♓️ Balıq ( 19 fevral – 20 mart )

bürclərin tarixləri

Qoc burcu hansi aydi və məlumatları

Bürc tarixləri və xüsusiyyətləri baxımından araşdıracağımız ilk bürc atəş qrupunda yer alan Qoç bürcüdür. Həyatı hərəkət, canlılıq və qısqanclıqla dolu olan Qoç üçün macərasız həyat qətiyyən dözülməzdir. Bu işarənin ümumi xüsusiyyətlərinə nəzər salsaq; Cəsarətli və iddialı təbiətlərinə görə qorxmadan yeni işlərə daldıqlarını deyə bilərik. İstənilən işdə qabaqcıl olmaq, ətrafdakı insanlara yol göstərməkdən həzz alması, şübhəsiz ki, liderlik xüsusiyyətinə malik olmaqdan irəli gəlir. Hər şəraitdə uğur və qələbə qazanmağı qarşısına məqsəd qoyan Qoç bürcü insanlarının ən sevmədiyi xüsusiyyəti, təəssüf ki, səbirsizliyindən irəli gəlir. Onların səbirsiz təbiəti, içərilərinə sığmayan vəziyyətlərə tez bir zamanda dalmaq qabiliyyətini işə salır. Səbirsiz olduqları üçün bəzən səhvlərə yol versələr də, ulduz falı tarixlərinə görə hakim planetləri Mars olduğu üçün döyüşçü quruluşlarını itirmələrinə imkan vermirlər. Bütün xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq şəxsi həyatlarını şərh etmək; Həyəcanlı, ehtiraslı və cinsi üstünlük təşkil edən həyat onlar üçün mütləqdir.

Buga burcu hansi aydi və məlumatlar

Torpaq qrupunda olan Buğa hər zaman nə istədiyini bilən bürclərdəndir. Əksər astroloqlar “Sərvət əlaməti; öküzdür”. O, ifadəsindən istifadə edir. Bildiyiniz kimi, bürclərin tarixləri insanların xüsusiyyətlərini idarə edərək irəliləyir. Bu səbəblə Buğa bürcünü araşdırdığımızda ilk qarşımıza çıxan şey; Belə olur ki, o, hakim ulduz kimi Veneraya malikdir. Venera gözəlliyi, sevgini və sənəti təmsil edir. Yəni Buğa bürcünün maraq və istəkləri bu istiqamətdə inkişaf edir. Dostluq və dostluq onlar üçün çox vacib olsa da, qoruyucu xüsusiyyətlərinə görə bəzən qarşı tərəfi təzyiq altında saxlaya bilirlər. İstiqanlılıqları sayəsində çox asanlıqla dostluq edə bilən Buğalar adətən uzun illər davam edir. Sevdikləri üçün hər cür şeyi riskə atmaq qabiliyyəti ilə yanaşı, həm də kövrək və həssas bir təbiətə malikdirlər. Həssas bir ruha sahib olduqları üçün çox vaxt lazımsız əsəbilik yarada bilirlər. Ancaq gələcək üçün həyatınızı hər hansı Buğa qadını və ya kişisi ilə birləşdirmək istəyirsinizsə, bürcün tarixləri və xüsusiyyətləri arasında Buğa ilə evlilik üçün doğru qərar verdiyinizi bilməlisiniz.

Ekizler burcu hansi aydi və məlumatlar

Bürclər 22 may – 22 iyun aralığını göstərdikdə, Əkizlər bürcün hava qrupundandır. Müsbət təbiəti və iti zəkaları ilə adından söz etdirən bu bürcdən olan insanların ən fərqli xüsusiyyəti hakim planetləri Merkurinin onlara təqdim etdiyi canlılıq və zəkadır. Əkizlər, ad çıxarmaqdan böyük həzz alan bürclər arasındadır. Jurnalistika və ya çox məşhur yazıçı olmaq həyatda həm yeni bir şey çıxarmaq, həm də adını hamıya tanıtdırmaq məqsədi daşıyan şeylər arasındadır. Ağıllarını qabiliyyətləri üçün istifadə edə bilən bir çox Əkizlər, məğlub etməli olduqları tək şeydir. Danışaraq içindəki enerjini və sevinci yaya bilən Əkizlər bəzən çox danışır, bu da narahatlığa səbəb ola bilər. Çox yaxşı ünsiyyət quran bu insanların ünsiyyəti yüksək olan işlərdə gələcəyə sərmayə qoyması faydalıdır. İkitərəfli şəxsi münasibətlərində də çox aktiv olan əkizlərin həyat tempinə ayaq uydurmaq passiv insanlar üçün çox çətin seçim ola bilər.

Xerceng burcu hansi aydir və məlumatlar

Bürclər və tarixlər baxımından 23 İyun – 22 İyul tarixləri arasında doğulmuş Xərçəng bürcü olan insanlar mərhəmətli, yaxşı niyyətli və mülayim xüsusiyyətləri ilə diqqət çəkirlər. Xərçəng bürcündən çox səbirli və qoruyucu bir tanışın olması həqiqətən də dünyanın ən gözəl hədiyyələrindən sayıla bilər. Duyğuları çox tez dəyişən bürcü olmalarına baxmayaraq, həyatlarında öz yerlərini tutan insanlara qarşı həmişə yaxşı münasibət göstərirlər. Yeganə mənfi cəhət kimi son dərəcə diqqətsiz olduqlarını söyləyə bilərik. Fiziki olaraq, ümumiyyətlə orta boylu və ağ dərili olan Xəncərlər yaxın günlərdə qidalanmalarına fikir verməli ola bilərlər. Onlar adətən Oğlaqlarla yaxşı yola getmirlər. Güvən və hörmət onlar üçün çox önəmlidir və bu iki anlayışı ailə həyatına daxil etməyə diqqət yetirirlər.

Sir burcu hansi aydi və məlumatlar

Yeni Bürc tarix sıralamasında 11 avqust – 16 sentyabr aralığı Şir bürcü hesab edilsə də, onun normal sırası 23 İyul – 22 Avqust kimi qəbul edilir. Bu səbəbdən Şir bürcünü yeni tarixlərə deyil, normal qəbul edilən tarixlərə görə şərh etsək; Hakim ulduzun günəş kimi od qrupunun ən güclü əlamətlərindən biri olduğunu söyləyə bilərik. Planlar qurmaq, istənilən tədbiri təşkil etmək Şir bürcü olan insanlar üçün xüsusi istedaddır. Yaradıcılığı ilə ifrat təfərrüatları birləşdirən bu insanların nəzərindən qaça biləcək ən kiçik bir detal belə yoxdur. Bu çox səxavətli insanlar həyat məqsədləri üçün həmişə yüksək hədəflər qoyurlar. Nə edirlərsə etsinlər, ən yaxşısı olmaq və yüksək istək yalnız onlar üçündür. Bu vəziyyət tez-tez həddən artıq xoşlanaraq ətrafdakıları narahat etsə də, pozitivliyi ilə hər şəraitdə özlərini qəbul etməyi bacarırlar.

Qiz burcu hansi aydir və məlumatlar

Yer qrupunun zəkası və vasvasılığı ilə diqqət çəkən Qız bürcü, nizam-intizamlı quruluşu ilə də hər mühitdə özünü göstərə bilir. Həddindən artıq həddən artıq obsesif ola bilən Qız bürcləri çox vaxt öz vasvasılığı ilə fəxr edirlər. Ətrafındakı hər şeylə əlaqəli olan bu bürcdən heyran olmaq və təqdir etmək həyatlarında ən çox dəyər verdikləri şeylərdən biridir. Uğur və irəliləyişə əhəmiyyət verirlər və eyni yerdə saymaq onlara yaraşmaz. Bəzən utancaqlıqları üstə gəlsə də, əksəriyyəti uğur qazanmaq əzmi ilə yolu qət edir. Ağılları və hadisələrə baxışları ilə hər zaman irəliləyişi hədəfləyən bu insanları məhdudlaşdırmağa çalışmaq ən böyük səhv olar. İçə dönük bir mövqeyə sahib olsalar da, ən yaxınlarına qarşı çox mehriban bir baxış bucağı nümayiş etdirirlər. Təmizlik, zəhmətkeşlik və hər zaman təşkilatlanma tərəfdarı olan Qız bürcləri heç vaxt dağınıq insanların yanında olmaq istəməzlər. Ümumiyyətlə qənaətcil olan bəzi Qız bürcləri üçün pis olduğu deyilir, lakin bu, qətiyyən doğru deyil. Kimlər üçün nə qədər əhəmiyyətli olacağına və xərclərini nə dərəcədə dəyişdirəcəklərinə yalnız onlar özləri qərar verirlər. Mükəmməllik onlar üçün çox vacib olduğundan, həyatlarının hər sahəsində incə nöqtələrə yapışaraq irəliləyirlər və həyatlarında prioritetləri həmişə iş həyatıdır.

Terezi burcu hansi aydi və məlumatlar

Gözəlliyi və lüksü sevdiyi bilinən Tərəzilərin ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti balanslı olmalarıdır. Həyatlarında və münasibətlərində tarazlığa böyük əhəmiyyət verən bir miqyasda sıxışdırmağa çalışmaq ən yanlış davranışlar arasında göstərilə bilər. Çox səviyyəli dostluq qura bilən Tərəzilər hər mühitdə özünü göstərə bilən və axtarılan insanlardandır. Xüsusilə kişilər üçün çox nazlı olduğunu deyə bilərik, amma bir dəfə sevdilər, deyək ki, onları tamamilə sevirlər. Xarici görünüşünə önəm verən və eyni zərifliyi qarşı tərəfdən axtaran bu bürcün insanları çılğın şeyləri çox sevirlər. Hava qrupundakı Tərəzilər həyatlarında sevgidən məhrum olmamalı və vaxtlarının çoxunu sevgiyə əsaslanan işlərə sərf etməlidirlər. Sənətdə yaxşı olan bu insanların hörmətli və zərif duruşları ətrafdakı insanlara təsir etmək üçün istifadə etdikləri bir silahdır. Fiziki olaraq həm Tərəzi qadınları, həm də kişilər çox cəlbedici bir görünüşə sahibdirlər. Təmiz və baxımlı olmağa diqqət edən və qarşı tərəfdən də eynisini gözləyən Tərəzilər adətən hündürboy və ağ dərilidirlər.

Eqreb burcu hansi aydi və özəlliklər

Əqrəb bürcünün tarixi 23 oktyabr – 21 noyabr tarixləri arasında hesab edilir, lakin yeni bürc tarixləri baxımından Əqrəblər üçün yalnız 6 gün ayrılmışdır. Bu tarixlərə görə 24 noyabr – 29 noyabr yeni Əqrəb tarixi hesab olunur. Su qrupunun ən qəddar və qorxulu bürcü sayılan Əqrəblər qətiyyəti, inadkarlığı və yüksək intiqam hissi ilə qorxuducu bürclər arasında göstərilə bilər. Mars və Plutonun hakim ulduzlarına sahib olan bu bürcün intuisiyası çox güclüdür və hadisələri araşdırma tərzinin çox təfərrüatlı olduğunu söyləmək olar. Ehtiraslı, şəhvətli və döyüşkən Əqrəb üçün məğlubiyyəti etiraf etmək çətindir. Cazibədar, cazibədar və yeni şərtlərə asanlıqla uyğunlaşa bilmə qabiliyyəti ilə mühitlərdə diqqət çəkməyi bacaran Əqrəblər kimsəni vecinə almazsa, diqqətsizlik, süründürməçilik və laqeydlik səviyyələri arta bilər. Qorxmaz və amansız olmaları onların ən mənfi xüsusiyyətləri arasında göstərilə bilər. Tutduqlarını qıra bilən Əqrəblər, içəridə yanan odu cilovlamağı öyrənməsələr, özlərinə zərər verməyə başlayırlar. Qoç bürcü adamları ilə münasibətləri yaxşı deyil.

Oxatan burcu hansi aydir və özəlliklər

Bir çox hallarda, “qeyrətli” kimi tanınan Oxatanlar tez-tez qarşı tərəfdəkilər tərəfindən aşağılanır. Bu səbəbdən, həqiqətən də Oxatan kişi və ya qadınını tanımırsınızsa, elektrik enerjisi almaya bilərsiniz. Onları tanıdıqca başa düşə bilərsiniz ki, onların iyrəncliyi əslində özlərinə inamlarından irəli gəlir. Bəzi insanlarda narsisistik səviyyəyə çatan özünü sevmə vəziyyəti, bəzi insanlarda daha balanslı və optimist sayıla bilər. Araşdırmaçı şəxsiyyətlərinə görə, yeni şeylər öyrənmək, yeni yerlərə səyahət etmək və kəşflər etmək məhz Oxatan bürcünə aiddir, atəş qrupunun güclü əlamətlərindən biridir. İşində, dostluqlarında və ümumiyyətlə həyatın bütün sahələrində məşhur olmağı sevən bu bürclər həm də çox ünsiyyətcil xarakterə malikdirlər. Həddindən artıq güvənləri ilə hər hadisəyə atılan bulaqların əlindən anında xilas olmaq olar. Hadisələrə rəhbərlik etməyi və idarə etməyi sevən Oxatan bürcləri, özləri kimi insanlarla asanlıqla anlaşa bilmirlər və Əkizlər bürcü ilə dostluq etmək çox vaxt çox çətindir. Bu səbəbdən, adətən ətraflarında idarə oluna bilən insanlar olur. Geyim baxımından deyə bilərik ki, onlar standart üslubları sevmirlər və özlərinə məxsus geyimləri daşımağı xoşlayırlar.

Oglaq burcu hansi aydir və məlumatlar

22 dekabr və 21 yanvar Oğlaq bürcünün tarixi hesab edilir və bu tarixlər arasında sabit quruluşu ilə diqqət çəkən yer qrupunun işarəsi kimi görünür. Öz quruluşunda təbii olaraq olan Oğlaq tarixi, yeni bürc tarixlərinə görə 20 Yanvar – 15 Fevral aralığını əhatə edir və tam olaraq 27 günlük dövrədə sayılır. Zirvələrə çatmağı və zirvədə qalmağı hədəfləyən Oğlaq bürcü insanların çox vaxt çox maraqlı olması sevilmir. Ancaq qətiyyətli olması və tədbir görmədən dayana bilməməsi çox vaxt risklərdən asanlıqla qurtulmasına kömək edir. Saturnun hakim ulduzunun təsiri altında olan bu bürcün sahibləri çox güclü dəyər mühakimələrinə malikdirlər. Səbirli xasiyyətləri və yüksək məsuliyyət hissi sayəsində hadisələr və insanlar qarşısında sakit qala bilirlər. İş həyatına həddən artıq düşkün olan Oğlaqlar, tarazlıqlarını yaxşı qura bilməsələr, şəxsi həyatlarına laqeyd qala bilərlər. Rahatlığa böyük əhəmiyyət verdikləri üçün həyatlarının hər sahəsində xoş olmağa diqqət edirlər. Adətən tünd saç rənginə sahib olan Oğlaq bürcü, xüsusilə çənə xəttləri olduqca kəskin olur. Bu vəziyyətin daha sonrakı yaşlarda tədricən yerləşməyə başlaması, xüsusilə Oğlaq bürcü kişilərinə xarizmatik bir atmosfer əlavə edə bilər.

Dolca burcu hansi aydir və məlumatlar

2022-ci ilin yeni ulduz falı tarixlərinə görə, Dolça 25 günlük dövrünü 16 Fevral ilə 12 Mart arasında götürür, lakin qəbul edilən 12 Bürc işarəsinə görə 22 Yanvar və 19 Fevral arasındakı intervalı qəbul edirik. Hava qrupuna daxil olan Dolça bürclərinin ən bilinən xüsusiyyəti ehtiyatlı olmalarıdır. İnsani təbiəti və hər cür şəraitdə güclü qalmaq qabiliyyəti sayəsində irəliləyiş üçün yeni imkanlar yarada bilən insanlar adətən bu bürc tarixləri arasında doğulur. Xeyirxah xasiyyətlərinə görə çətin vəziyyətdə olan insanların yanına qaçmağa dərhal cəhd edirlər. Pulu qiymətləndirmək heç vaxt onların işi deyil, buna görə də bəzən səxavət nöqtəsini əldən verə bilərlər. Biz səhlənkarlığı ən pis xüsusiyyət kimi göstərə bilərik. Onların strukturları daha rahat və dəyişkən olduğu üçün məsuliyyət hissi digər əlamətlərə nisbətən daha azdır desək yanılmarıq. Mümkün qədər döyüşdən və səs-küydən qaçan Dolçalar sülhün vacib olduğunu bilən və onu həyata keçirməyə çalışan insanlardır. İstər işdə, istərsə də şəxsi həyatda özlərini tələyə düşmüş hiss etməyi sevmirlər, çünki müstəqillik hissi ilə çox məşğuldurlar. Dolça ilə yaxın münasibət qurmaq istəyirsinizsə, bilməli olduğunuz ilk şey onu hər saniyə hesaba çəkməməkdir.

Baliq burcu hansi aydir və məlumatlar

Həddindən artıq emosional olması ilə tanınan Balıqların ən gözəl xüsusiyyəti çox yaxşı empati qura bilmələridir. Ətrafındakı insanları dərhal başa düşə bilən, son dərəcə anlayışlı davranan, xoş niyyətlərindən tez-tez sui-istifadə edən bu bürcdən olan insanların başqa bir yaxşı xüsusiyyəti də hisslərinin çox güclü olmasıdır. İntuisiyası və humanist yanaşması ilə hər mühitdə özünü göstərə bilən Balıqların sənətə də böyük marağı var. Həyatları boyu sülhdən başqa heç nəyə dəyər vermirlər və rahat hiss etdikləri insan/hadisə qarşısında hər şeydən imtina edə bilərlər. Sevdiklərinə yüksək marağı və qayğısı olan bu insanlar həyatlarında sadəlövh, sevgini anlayan insanların olmasını arzulayırlar. Su qrupunda olan Balıqlar da canlı və hər zaman şən vəziyyəti ilə diqqət çəkir, lakin bu vəziyyət anlıqdır. Beş dəqiqə əvvəl ağlayan Balıqlar bir az sonra gülə bilər. Duyğularına görə situasiyalarla formalaşan bu insanlar üçün xəyalpərəst adlandırılsalar da, real həyata baxışları bir o qədər realdır. Sadəcə xəyal qurmadan yaşaması mümkün olmayan bu bürcdən olan insanlar çox vaxt göz yaşlarını saxlaya bilmir və çəhrayı xəyallarından əl çəkmək istəmirlər. Ən pis xüsusiyyəti özünü küçümseyən Balıqlar, hər şəraitdə verici olmağı üstün tutduqları üçün bəzən xəyal qırıqlığı yaşaya bilərlər. Nəhayət, 2018-ci ilin yeni ulduz falı tarixlərinə görə 13 Mart və 18 Aprel tarixləri arasında doğulanlar Balıqlar hesab edilir.

Bulqarıar etnik mənşəyi tarix və onun problemləri

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəсəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın

AVTOREFERATI

DİSSERTASİYANIN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ

Mövzunun aktuallığı. XX əsr Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafı tarixinə parlaq səhifələrdən biri kimi daxil olmuşdur. Məhz bu dövrdə Azərbaycanda Heydər Əliyev kimi bütün dünyada tanınan, görkəmli siyasi və dövlət xadimi yetişmişdir. Olduqca zəngin bir ömür yolu yaşayan bu insanı fərqləndirən əsas cəhət onun qüdrətli tarixi şəxsiyyət olması, milli liderə xas olan dövlətçilik bacarığına malik olmasıdır.

1969-cu il iyulun 14-də Heydər Əliyevin Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin (KP MK) birinci katibi vəzifəsinə seçilməsi ilə keçmiş SSRİ-nin tərkibində geridə qalmış aqrar respublika olan Azərbaycanda sosial-iqtisadi, ictimai-mədəni həyatda fundamental keyfiyyət dəyişiklikləri baş vermişdi. İstər 1982-ci ilədək – Azərbaycana ilk rəhbərliyi dövründə, istərsə də 1982-1987-ci illərdə SSRİ rəhbərliyində Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini və Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosunun üzvü kimi mühüm hökumət və siyasi (dövlət) vəzifələri tutduğu illərdə respublikanın hərtərəfli inkişafı məsələləri daim Heydər Əliyevin diqqət mərkəzində olmuş, o, bütün imkanlarından istifadə edərək səylə Azərbaycanın tərəqqisinə çalışmışdı.

Azərbaycanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi yüksəlişi ilə yanaşı, respublikada elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafı məsələləri də Heydər Əliyevin daim qayğı ilə yanaşdığı sahələr olmuşdur. Onun dövlət rəhbəri kimi fəaliyyətinin bütün dövrlərində Azərbaycan xalqının tarixinin, mədəniyyətinin öyrənilməsini, tədqiqini həmişə diqqətdə saxlamış, bu sahədə də müvafiq tədbirləri həyata keçirməklə, alim və tədqiqatçılar üçün lazımi şəraitin yaradılmasını təmin etmişdi.

Heydər Əliyevin həyatı və fəaliyyətində Naxçıvanın özünəməxsus yeri və rolu vardır. O, Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri işlədiyi dövrdə çox mühüm tarixi qərarlar qəbul edildi. Naxçıvanda ictimai-siyasi şəraiti stabilləşdirmək və sağlamlaşdırmaq üçün böyük tədbirlər həyata keçirildi, getdikcə güclənən erməni təcavüzünün, düşmənin yaratdığı blokadanın ağır nəticələrinin qarşısının alınması üçün düşünülmüş çevik siyasət yürüdüldü.

Heydər Əliyev Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri olduğu dövrdə, eləcə də Azərbaycan Prezidenti işlədiyi illərdə Naxçıvanın inkişafına, onun tarixinin hərtərəfli araşdırılmasına xüsusi diqqət yetirmişdir. O, Azərbaycan ərazisi olan Naxçıvanın çoxminillik tarixini daim yüksək qiymətləndirərək, bölgənin qədim, orta əsrlər, yeni və müasir tarixinin öyrənilməsini Naxçıvan tarixinin tədqiqatçıları qarşısında mühüm vəzifə kimi qoymuşdur.

XX əsrin 90-cı illəri və XXI əsrin ilk illərində Naxçıvanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, muxtariyyət statusunun möhkəmləndirilməsi, sosial-iqtisadi tərəqqi, elmin və təhsilin inkişafı, bölgənin tarixinin, arxeoloji abidələrinin öyrənilməsi məhz Heydər Əliyevlə, onun müəyyənləşdirdiyi siyasi xətlə bağlıdır.

Heydər Əliyevin Azərbaycanda və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında həyata keçirdiyi islahat xarakterli tədbirlər daim tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuş, onun siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinin müxtəlif istiqamətləri ilə bağlı sanballı tədqiqat işləri aparılmışdır. Lakin indiyədək Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələləri ilə bağlı sistemli tədqiqatlar aparılmamış, bu mövzu kompleks şəkildə araşdırılmamış, bu sahədə elmi şərhini gözləyən bir sıra məsələlərə kifayət qədər aydınlıq gətirilməmişdir.

Heydər Əliyevin Naxçıvan tarixində, onun ətraflı tədqiqi və öyrənilməsində oynadığı rol, göstərdiyi geniş fəaliyyətlə bağlı tarixi məqamların sistemli şəkildə təhlil edilməsi, onun çoxillik siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrünün ayrıca tədqiqat obyektinə çevrilməsi və bu dövrün Azərbaycanın müstəqil dövlətçilik tarixində xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi tədqiq etdiyimiz mövzunun aktuallığını şərtləndirən əsas amillərdir.

İşin xronoloji çərçivəsi. Heydər Əliyevin hər iki tarixi dövrdə Azərbaycanda hakimiyyətdə olduğu illər Azərbaycan tarixinin mühüm mərhələsidir. Bu illər həm də Naxçıvanın inkişafı, tərəqqisi yolunda böyük bir mərhələdir.

Dissertasiyada 1969-1982, 1990-1993, 1993-2003-cü illərdə Naxçıvanda baş verən proseslər, muxtar respublikanın inkişafı məsələləri, muxtariyyət statusunun möhkəmləndirilməsi, tarixinin öyrənilməsi, ordu quruculuğu, bölgənin erməni təcavüzündən müdafiəsi və xilası, iqtisadiyyatın, elm və təhsilin inkişafı məsələləri tədqiq edilmişdir. Göstərilən xronoloji ardıcıllıq Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələlərini daha dolğun izləməyə və elmi təhlillər aparmağa imkan yaradır.

Tədqiqatın obyekti və predmeti. Tədqiqatın obyektini ulu öndər Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969-1982, 1993-2003-cü illər, Naxçıvanda yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi, Ali Məclisin Sədri vəzifəsində işlədiyi 1990-1993-cü illər, predmetini isə bu illər ərzində dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində qəbul etdiyi qərarlar, ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizə, Naxçıvanın konstitusion-hüquqi, hərbi-siyasi və diplomatik səviyyədə etibarlı müdafiəsinin təşkili, bölgənin muxtariyyət statusunun möhkəmləndirilməsi, tarixinin öyrənilməsi və tədqiqi məsələləri, elm, təhsil, mədəniyyət, ordu quruculuğu sahəsində həyata keçirilən islahatlar təşkil edir.

Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Heydər Əliyevin Azərbaycana və Naxçıvana rəhbərlik etdiyi dövrdə Naxçıvanın istimai-siyasi, mədəni inkişafında oynadığı rolu, milli dövlətçilik ənənələrinin bərpası və inkişafı istiqamətində qəbul etdiyi tarixi qərarları, bölgənin tarixinin öyrənilməsi, Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qorunub saxlanılması, erməni işğalından müdafiəsi, elm, təhsil, mədəniyyət sahəsində baş verən tərəqqi, ziyalılara qayğı, tarixi abidələrin mühafizəsi və bərpası məsələlərinin araşdırılması tədqiqatın əsas məqsədi kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu məqsəd aşağıdakı vəzifələrin həllini şərtləndirmişdir:

– Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələlərini hərtərəfli araşdırmaq;

– Müəyyən edilən xronoloji çərçivədə Naxçıvan tarixi məsələlərinin elmi şərhini vermək;

– Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969-1982, 1993-2003-cü illərdə, onun siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinin Naxçıvan dövrünü təşkil edən 1990-1993-cü illərdə muxtar respublikanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi-mədəni həyatında baş verən inkişafı izləmək;

– Heydər Əliyevin 1990-cı ildə Naxçıvana gəlişinin siyasi proseslərə, milli azadlıq hərəkatının güclənməsinə təsiri məsələlərini araşdırmaq;

– 1980-ci illərin sonu-1990-cı illərin əvvəllərində Naxçıvanda cərəyan edən hadisələrin və bu hadisələrə Heydər Əliyevin münasibətinin şərhini vermək;

– Heydər Əliyevin Naxçıvanda milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi kompleks tədbirləri, etdiyi çıxışları, qəbul etdiyi tarixi qərarları, irəli sürdüyü vəzifələri təhlil etmək;

– Heydər Əliyevin Naxçıvanın ərazi bütövlüyünün qorunması uğrunda apardığı mübarizəni, ictimai-siyasi sabitliyin təmin edilməsi sahəsində fəaliyyətini, ordu quruculuğunda həyata keçirdiyi tədbirləri öyrənmək;

– Heydər Əliyevin Naxçıvana muxtariyyət statusunun verilməsinin tarixi əhəmiyyəti ilə bağlı nitqlərini, bölgənin statusunun siyasi-hüquqi cəhətdən daha da möhkəmləndirilməsi istiqamətində yürütdüyü siyasəti dəyərləndirmək;

– Naxçıvan tarixinin hərtərəfli öyrənilməsi ilə bağlı qəbul edilən qərarları, bu sahədə qarşıya qoyulan məsələləri müəyyənləşdirmək;

– Heydər Əliyevin Naxçıvanda elmin, təhsilin və mədəniyyətin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı qəbul etdiyi qərarları, görülən işləri təhlil etmək;

–Naxçıvanın tarixi abidələrinə, görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinə, ictimai fikir adamlarına Heydər Əliyevin dövlət rəhbəri kimi qayğısını önə çəkmək.

Mövzunun tədqiqi tarixi. Heydər Əliyev Azərbaycanın müasir tarixinin bir qərinəni əhatə edən çox mühüm bir mərhələsində respublika rəhbəri, dövlət başçısı kimi fəaliyyət göstərmiş, ölkənin ən müxtəlif problemlərinin həllində başlıca rol oynamışdır. Müstəqillik dövrü tariximizin ilk illəri Azərbaycan xalqının və dövlətçiliyinin xilaskarı, Azərbaycan Respublikasının qurucusu kimi onun adı ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır. Ona görə də Heydər Əliyevin həyatı və fəaliyyətinin ayrı-ayrı dövrlərinə və məsələlərinə dair bir çox tədqiqatlar aparılmış, bu sahədə yüzlərlə kitablar və elmi məqalələr nəşr edilmişdir.

Bu baxımdan ilk növbədə akademik R.Mehdiyevin tədqiqatları özünün geniş tarixi-siyasi və fəlsəfi-politoloji aspektləri, habelə faktoloji bazasının zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir(Mehdiyev R.Ə. Əsl vətəndaş, böyük şəxsiyyət və qüdrətli lider haqqında bəzi düşüncələr // “TV-Plyus” aylıq televiziya və radio jurnalı, 2008, № 5;). B.Budaqov(Budaqov B. Heydər Əliyev fenomeni. Bakı: 2002, 145 s), Y.Mahmudov(Mahmudov Y.M. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev şəxsiyyəti. Bakı: Təhsil, 2002, 310 s;), X.Kazımlı (Kazımlı X. Heydər Əliyev dövlət idarəçiliyi məktəbi “Xalq qəzeti”, 2007, 17 iyun;), F.Abdullazadə(Abdullazadə F.H. Heydər Əliyev: Siyasi portret. Bakı: XXI, 1998, 115 s), S.Xəlilov(Xəlilov S. Heydər Əliyev ideyaları və müasirlik / Heydər Əliyev irsi Azərbaycanın davamlı inkişaf strategiyası. 2006-cı ildə keçirilmiş elmi konfransın materialları. Bakı: Azərbaycan, 2006, s. 638-649;), Q.Bayramov(Bayramov Q.M. Heydər Əliyev və Azərbaycan tarix elmi. Bakı: Təhsil, 2004, 264 s), N.Xudiyev(Xudiyev N. Heydər Əliyev və Azərbaycan dili. Bakı: Təhsil, 1997, 288 s.; Yenə onun. Xalq və dövlət naminə. Bakı: Azərbaycan, 2004, 399 s.), İ.Hüseynova (Hüseynova İ.M. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusu. Bakı: Təhsil, 2004, 472 s.;) , M.Qasımlı (Qasımlı M.C. Heydər Əliyev. İstiqlala gedən yol (1969-1987-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2006, 608 s.), V.Andriyanov (H.Mirələmovla birlikdə) (Andriyanov V.İ., Mirələmov H. Heydər Əliyev. Bakı: Nurlan, 2008, 559 s), H.Mirələmov(Mirələmov H. Millətin atası: publisistik düşüncələr, tarixi esselər, məktublar, Bakı: Azərbaycan, 2004, 272 s.; Yenə onun. Zəfər yolu. Esse. Bakı: Gənclik, 2003, 70 s.), Ə.Qasımov(Qasımov Ə.Q. Heydər Əliyevin inkişaf strategiyası və Naxçıvan Muxtar Respublikası (XX əsrin 70-80-ci illəri). Bakı: Təhsil, 2009, 302 s), E.Axundova(Axundova E.H. Heydər Əliyev: Şəxsiyyət və zaman (1923-1969): 4 cilddə, I c, Bakı: Ozan, 2007, 352 s.;), R.Mirzəzadə (Mirzəzadə R. Azərbaycanı dünyaya saydıran insan. Bakı: Göytürk, 1998, 400 s.), M.Zabelin(Забелин М. Гейдар Алиев: Лидер, политик, друг: документально-публицистический очерк. Баку: Нурлан, 2005, 216 s), N.Zenkoviç (Zenkoviç N. Heydər Əliyev. Tale yolları. Bakı: Azərbaycan, 2007, 608 s) və b. tədqiqatçılar Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətinin müxtəlif yönlərini əhatə edən ciddi tədqiqatlar aparmış, monoqrafiyalar, kitablar nəşr etdirmişlər. Bu əsərlərdə Heydər Əliyevin Azərbaycan tarixində oynadığı mühüm rol, dövlət müstəqilliyinin təmin edilməsi və möhkəmləndirilməsindəki gərgin və həlledici fəaliyyəti, habelə şəxsi həyatının, siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinin müxtəlif məsələləri ətraflı işıqlandırılmış, özünəməxsus xidmətləri təhlil edilmişdir.

Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti naxçıvanlı tədqiqatçıların da daim diqqət mərkəzində olmuş, alimlərimiz bu istiqamətdə müntəzəm olaraq geniş tədqiqatlar aparmışlar. Bu baxımdan İ.Həbibbəyli (Həbibbəyli İ.Ə. Heydər Əliyev və Naxçıvan Dövlət Universiteti. Naxçıvan: Qeyrət, 2002, 80 s;), İ.Hacıyev (Hacıyev İ.M. Heydər Əliyev və milli tarixi yaddaşın bərpası. Bakı: Elm, 2003, 164 s.;), M. Seyidov və M.Rzayev (Seyidov M., Rzayev M. Zamanı qabaqlayan dahi. Bakı: Vektor nəşrlər evi, 2008, s. 315), F.Səfərli (Səfərli F. Naxçıvanda tarix elminin inkişafı (1991-2011-ci illər) // AMEA Naxçıvan Bölməsinin “Xəbərlər”i, 2011, №1, s. 32-36), E.Cəfərli (Cəfərli E.Y. Heydər Əliyev və Naxçıvanın muxtariyyət statusunun qorunması // Heydər Əliyev zirvəsi (Məqalələr və xatirələr). Naxçıvan: Qeyrət, 2008, s. 56-61;), M.Şabanov (Şabanov M.S. Azərbaycan tarixində Heydər Əliyev mərhələsi. Bakı: Nurlan, 2005, 336 s;) və b. dahi öndərin nurlu həyat yolunu, dövlətçilik tariximizdəki fəaliyyətini işıqlandıran qiymətli əsərlər yazıb nəşr etdirmişlər.

Görkəmli siyasi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin həyatına, çoxcəhətli siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinə dair onlarla elmi konfranslar həsr olunmuş və həmin konfransların materialları toplu halında nəşr edilmişdir.

Heydər Əliyevin nəzəri-praktiki dövlətçilik və siyasi irsi daim tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Həmin tədqiqatlar diqqətlə öyrənilmiş, dissertasiyada onlardan məqsədəmüvafiq şəkildə istifadə edilmişdir. Bununla belə, indiyədək “Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələləri” ayrıca tədqiqat mövzusu olmamış, aparılan çoxsaylı tədqiqatlarda bu mövzu geniş araşdırılmamışdır.Bir sıra tədqiqatlarda və elmi məqalələrdə isə mövzunun bəzi ayrı-ayrı cəhətləri təhlil edilsə də, bütövlükdə dissertasiya səviyyəsində tədqiqat obyekti olmamışdır. Həmin mövzuda dissertasiyanın yazılması da məhz bu ehtiyacdan irəli gəlmişdir.

Tədqiqatın mənbəşünaslıq bazası. Dissertasiyada qarşıya qoyulan məqsəd və vəzifələrin həllinə nail olmaq üçün zəngin elmi ədəbiyyat və arxiv sənədlərindən, eləcə də dövri mətbuat materiallarından geniş istifadə edilmişdir.

Tədqiqatda istifadə edilən mənbələr sırasında Heydər Əliyevin nəzərisiyasi irsini – məruzə, çıxış, nitq, bəyanat, fərman və sərəncamlarını özündə əks etdirən mənbələr xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun Azərbaycanda hakimiyyətdə olduğu hər iki dövrdə etdiyi məruzələr, söylədiyi nitqlər mövzunu öyrənmək baxımından əvəzsiz mənbədir. Bunlar 1997-2000-ci illərdə çapdan çıxmış 7 cilddən ibarət “Müstəqillik yollarında” kitabında və 1997-ci ildən başlayaraq nəşri davam edən “Müstəqilliyimiz əbədidir” adı ilə çap edilən 45 cildlik seriyada öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin birinci fondunda Heydər Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi işləyərkən Naxçıvan MSSR ilə bağlı həyata keçirdiyi tədbirlər və bölgə ilə bağlı fikirləri öz əksini tapmışdır. Fondun sənədlərindən dissertasiyada geniş istifadə edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin arxiv materialları, xüsusən Heydər Əliyevin müstəqillik ərəfəsi və müstəqilliyin ilk illərindəki siyasi və dövlətçilik fəaliyyətini işıqlandırmaq üçün etibarlı mənbədir.

Heydər Əliyevin 1990-1993-cü illər siyasi fəaliyyətini öyrənmək üçün Naxçıvan MR Ali Məclisinin Arxivi, habelə Naxçıvan MR Dövlət Arxivi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

“Qayıdış” sənədlər toplusu tədqiqatımız üçün xüsusi mənbə rolunu oynayır. Bu topluda Heydər Əliyevin Naxçıvan dövrü siyasi fəaliyyətini əks etdirən çox qiymətli materiallar toplanmışdır.

Naxçıvan tarixi məsələlərinin işıqlandırılmasında bu mövzunun ayrıayrı cəhətləri ilə bağlı tədqiqatlar aparan müəlliflərin əsərlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bundan başqa, müasir dövrdə nəşr edilən digər tədqiqatlar da izlənilmiş, mövzunun əhatəli şəkildə tədqiqi üçün bu əsərlərdən də yeri gəldikcə istifadə olunmuşdur.

Dissertasiyanın yazılmasında dövri mətbuat, xüsusən “Azərbaycan”, “Azərbaycan gəncləri”, “Azərbaycan müəllimi”, “Hərbi and”, “Həyat”, “Xalq”, “İki sahil”, “Kommunist”, “Nuh yurdu”, “Oğuz yurdu”, “Respublika”, “Səs”, “Sovet Naxçıvanı”, “Şərq qapısı”, “Yeni Azərbaycan” qəzetləri və s. mətbu orqanlardakı materiallardan istifadə edilmişdir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Dissertasiya aşağıdakı yeniliklərin ilk dəfə elmi dövriyyəyə daxil edilməsinə imkan vermişdir:

– ilk dəfə olaraq Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələləri sistemli şəkildə araşdırılmışdır;

– Azərbaycanın müasir tarixinin böyük bir mərhələsində Naxçıvan tarixi ilə bağlı məsələlər kompleks şəkildə öyrənilmişdir;

– Heydər Əliyevin Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi sahəsindəki fəaliyyəti, bu məqsədlə etdiyi çıxışlar, qəbul etdiyi qərarlar, həyata keçirdiyi tədbirlər çoxsaylı fakt və dəlillərlə ümumiləşdirilmişdir;

– Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətdə olduğu 1969-1982-ci illər ərzində Naxçıvanla bağlı fəaliyyəti geniş təhlil edilmiş, qəbul etdiyi tarixi qərarlar işıqlandırılmışdır;

– XX əsrin 80-ci illərinin sonu-90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda, onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanda başlamış milli azadlıq hərəkatında Heydər Əliyevin iştirakı və rolu elmi əsaslarla müəyyənləşdirilmişdir;

– 1990-1993-cü illərdə Naxçıvanda baş vermiş ictimai-siyasi proseslər, Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən tədbirlər elmi baxımdan geniş şərh edilmişdir;

– 1993-2003-cü illərdə Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti kimi Naxçıvanla bağlı həyata keçirdiyi tədbirlər, bu istiqamətdə qəbul etdiyi tarixi qərarlar təhlil edilmişdir;

– Heydər Əliyevin muxtar respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda apardığı mübarizə, torpaqlarımıza erməni təcavüzünün qarşısının alınması istiqamətində göstərdiyi səylər öz elmi həllini tapmışdır;

– Heydər Əliyevin Naxçıvanın muxtariyyət statusunun qorunması sahəsində mühüm fəaliyyəti elmi faktlarla əsaslandırılmışdır;

– Ordu quruculuğu, hərbi kadrların hazırlanmasına göstərilən diqqət və bu sahədə həyata keçirilən islahatlar öyrənilmişdir;

– Elm, təhsil, mədəniyyət sahəsində mühüm tərəqqinin əldə olunmasında Heydər Əliyevin müstəsna rolu elmi şəkildə sübuta yetirilmişdir;

– Tarixi abidələrə, Naxçıvanın görkəmli yetirmələrinə Heydər Əliyevin qayğısı təhlil edilmişdir.

Tədqiqatın nəzəri-metodoloji əsası. Qaşıya qoyulan elmi problemin həlli üçün dissertasiyada Heydər Əliyevlə bağlı aparılan tədqiqatlara istinad edilmiş, azərbaycançılıq elmi-metodoloji prinsipi əsas götürülmüş, tariximüqayisəli, təsviri metodlardan istifadə edilmişdir. Eyni zamanda, Heydər Əliyevin 1969-2003-cü illərdəki fəaliyyəti, bu fəaliyyət çərçivəsində Naxçıvanla bağlı həyata keçirdiyi tədbirləri əks etdirən mənbələrdən, tədqiqatlardan bəhrələnməklə geniş araşdırma aparılmış, tarixi hadisələrə obyektiv yanaşma prinsipi gözlənilmişdir. Dissertasiyanın nəzəri bazasını Heydər Əliyevin müəllifi olduğu müstəqil dövlətçilik ənənələri, bununla bağlı irəli sürülmüş nəzəri ideyaları təşkil edir.

Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələlərinin tədqiqata cəlb edilməsi, 1969-2003-cü illərdə qəbul edilən tarixi qərarların, həyata keçirilən daxili və xarici siyasətin mövzuya dair aspektlərinin hərtərəfli araşdırılması dissertasiya işinin elmi əhəmiy-yətini müəyyənləşdirir. Aparılan elmi araşdırmalar və ümumiləşdirmələr nəticəsində əldə edilən nəzəri müddəalardan Heydər Əliyev irsinin öyrənilməsində istifadə oluna bilər. Həmçinin tədqiqatdan Heydər Əliyevlə bağlı dərsliklərin hazırlanmasında, onun siyasi fəaliyyətinin öyrənilməsində, gələcəkdə Naxçıvan tarixinin müasir mərhələsinə dair aparılacaq tədqiqatlarda, habelə bu mövzuda xüsusi kursların təşkilində istifadə etmək olar.

İşin aprobasiyası. Dissertasiyanın mövzusu 12 yanvar 2004-cü il tarixdə Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Şurasında və AMEA Humanitar və İctimai Elmlər Bölməsi Tarix üzrə Problem Şurasının 15 iyul 2005-ci il tarixli iclasında təsdiq edilmişdir. İş Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Azərbaycan tarixi” kafedrasında yerinə yetirilmişdir. Dissertant mövzu ilə bağlı 10 may 2004-cü il tarixdə keçirilən “Heydər Əliyev və Azərbaycan” mövzusunda elmi konfransda, eləcə də müxtəlif elmi tədbirlərdə məruzələr etmişdir. Dissertasiyanın əsas elmi yenilikləri və nəticələri müəllifin Azərbaycanın və xarici ölkələrin elmi məcmuələrində nəşr etdirdiyi 19 məqalə və tezisində öz əksini tapmışdır.

Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

DİSSERTASİYANIN ƏSAS MƏZMUNU

Dissertasiyanın giriş hissəsində mövzunun aktuallığı və xronoloji çərçivəsi əsaslandırılmış, mövzunun öyrənilməsi səviyyəsi araşdırılmış, tədqiqatın obyekti və predmeti, məqsəd və vəzifələri müəyyənləşdirilmiş, mənbəşünaslıq bazası təhlil olunmuş, elmi yeniliklər və praktik əhəmiyyəti göstərilmiş, metodoloji əsası şərh edilmişdir.

Dissertasiyanın I fəsli “Heydər Əliyev və Naxçıvan” adlanır və üç yarımfəsildən ibarətdir. “Naxçıvanın tarixi haqqında ümumi məlumat” adlanan I yarımfəsildə Naxçıvanın qədim dövrdən bu günə qədərki tarixi geniş şəkildə şərh edilmiş, son dövrlərdə geniş miqyas alan araşdırmalar diqqətə çatdırılmışdır.

XX əsrin 80-ci illərinin sonunda bütün SSRİ-də, Azərbaycanda kəskinləşən sosial-siyasi və iqtisadi problemlər Naxçıvanda da özünü bütün cəhətləri ilə göstərirdi. 1990-cı il iyulun 22-də görkəmli siyasi və dövlət xadimi Heydər Əliyevin Naxçıvana gəlməsi ilə milli-demokratik hərəkat yeni mərhələyə qədəm qoydu. Naxçıvanlılar Heydər Əliyevin simasında öz xilaskarını tapdı. Tezliklə xalqın yekdil səsi ilə Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə və Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilən Heydər Əliyev respublika əhalisinin güvənc yerinə çevrildi. Naxçıvanda milli oyanışın əsası qoyuldu. 1993-cü ilə nisbi ictimai-siyasi sabitlik şəraitində qədəm qoyan muxtar respublika xarici ölkələrlə, xüsusilə qonşu Türkiyə və İranla əlaqələrinin inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymuş, həmin dövlətlərin müvafiq olaraq fevral-mart aylarında Naxçıvanda konsulluqları açılmışdı. Bakıdakı bir sıra xarici ölkə səfirliklərinin nümayəndələri Naxçıvana gələrək Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevlə müxtəlif sahələr üzrə danışıqlar aparmışdılar.

Fəslin “Heydər Əliyev Naxçıvan və onun tarixi haqqında” adlanan II yarımfəslində Heydər Əliyevin Azərbaycan tarixinin araşdırılması istiqamətində gördüyü tədbirlərdə Naxçıvanın tarixi və onun elmi cəhətdən dərindən öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. O, Naxçıvanla bağlı hər bir çıxışında Azərbaycanın bu qədim diyarının tarixi ilə bağlı ən müxtəlif məsələlərə toxunur, tarixin daha əsaslı, obyektiv və əhatəli şəkildə öyrənilərək gələcək nəsillərə çatdırılmasını həlli vacib vəzifə kimi qarşıya qoyurdu.

Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, Naxçıvan ölkəmizin ən qədim diyarlarından biridir, çox zəngin tarixə malik olan Azərbaycanın bir hissəsidir, qədim tarixi olan Azərbaycan torpağıdır. Bu tarix çox zəngin hadisələrlə doludur. Bunlar hamısı Azərbaycan üçün Naxçıvanın nə qədər qiymətli olduğunu həmişə göstərib, göstərir və gələcəkdə də göstərəcəkdir. Azərbaycanın, millətimizin, Azərbaycan xalqının qədimliyini, dərin köklərini, zəngin mədəniyyətini və ulu babalarımızdan bizə gəlib çatmış irsi daha da dərk etməyin, daha yaxşı bilməyin, şübhəsiz ki, bugünkü və gələcək nəsillər üçün çox əhəmiyyəti vardır. Bütün Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda bu tədqiqatlar aparılmalıdır, bu işlər görülməlidir. (Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. ХХII kitab, Bakı: Azərnəşr, 2007, s. 194)

Heydər Əliyev bu qədim bölgənin tarixinin hərtərəfli araşdırılmasını daim tövsiyə edir, həm də ərsəyə gələcək yeni elmi əsərlərin yanlız ermənilərə qarşı cavab kimi yazılmasını nəzərdə tutmur, bütövlükdə Azərbaycan xalqının tarixinin qədimliyini, mədəniyyətinin zənginliyini dünyaya təqdim etmək kimi daha yüksək amala xidmət etməsini arzulayırdı: “Azərbaycanın bir hissəsi olan Naxçıvanın tarixi ilə əlaqədar gərək çox fundamental əsərlər yaradaq, bu əsərlərlə də təkcə iddiaçılara cavab vermək yox, bütün dünyaya Azərbaycanın qədim, zəngin tarixini, mədəniyyətini göstərək”. (Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubileyi üzrə dövlət komissiyasının iclasında yekun nitqi. “Azərbaycan” qəzeti, 1999, 11 fevra)

Ulu öndərin tövsiyələri əsasında Naxçıvan tarixi yenidən tədqiq edildi, aktual məsələlərə aydınlıq gətirildi. Heydər Əliyev Naxçıvanın tarixinin öyrənilməsini stimullaşdırmaq, xüsusən onun muxtariyyətinin əhəmiyyətini önə çəkmək üçün Naxçıvanın muxtar respublika statusunun rəsmiləşdirildiyi tarixin dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi istiqamətində uzaqgörən addımlar atmış, müvafiq qərarlar qəbul etmişdi.

“Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illiyinin keçirilməsi haqqında” Prezident Heydər Əliyevin 4 fevral 1999-cu il tarixli fərmanı diyarın tarixinin öyrənilməsi üçün çox böyük tarixi və siyasi əhəmiyyətli hadisə idi. Yaradılmış Dövlət Komissiyasının iclasında Naxçıvanın qədim tarixinin öyrənilməsi ilə bağlı maraqlı fikirlər söyləyən Prezident muxtar diyarın tarixinin öyrənilməsini Azərbaycan tarixinin tədqiq edilməsi prosesinin tərkib hissəsi kimi görür və tarix elmi qarşısında duran vacib məsələləri qeyd edirdi.

Heydər Əliyevin siyasi və dövlətçilik fəaliyyətinin istər birinci, istərsə də ikinci mərhələsində Naxçıvanın tarixinin öyrənilməsi istiqamətində bir sıra mühüm addımlar atmış, konkret tədbirlər görmüşdü.

Fəslin “Heydər Əliyevin Naxçıvanda dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində fəaliyyəti” adlanan III yarımfəslində qeyd edilir ki, Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gəlməsi ilə ölkə həyatının bütün sahələrində müsbət dəyişikliklər qısa zamanda özünü göstərdi. Onun respublikada böyük siyasi əzmlə, qətiyyətlə həyata keçirdiyi tədbirlər bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Naxçıvan MSSR-in də iqtisadi, ictimai-siyasi həyatına öz müsbət təsirini göstərdi, muxtar respublika qısa zaman kəsiyində əsrlərə bərabər inkişaf yolu keçdi.

Heydər Əliyev Naxçıvanın uzun müddət geridə qalmasının səbəbini Azərbaycanın müvafiq nazirliklərinin, idarələrinin muxtar respublikaya diqqət yetirməmələrində görürdü. Eyni zamanda, bunun digər səbəbi kimi Vilayət Partıya Komitəsinın mövcud imkanlarından lazımınca istifadə etməməsi ilə əsaslandırırdı. Buna görə də o, vilayət, şəhər və rayon partiya komitələrinin fəaliyyətində olan nöqsanları tənqid etmiş və bu sahədə dönüş yaradılmasını tələb etmişdi.

Heydər Əliyev Naxçıvan MSSR-də olarkən neqativ hallara qarşı daha ciddi mübarizə aparmağı təxirəsalınmaz bir vəzifə kimi tapşırmış və müvafiq qərarlar qəbul etmişdi. Heydər Əliyev Azərbaycan SSR-in hökumət orqanlarından da Naxçıvan MSSR-ə münasibətlərini dəyişməyi, regiona kömək etməyi tələb edirdi.

1980-ci ilin may ayında Heydər Əliyevin Naxçıvana səfəri zamanı Naxçıvan VPK büro üzvləri, muxtar respublikanın rəhbərləri, Azərbaycan SSR-nin nazirlik və baş idarələrinin rəhbərləri ilə birgə Naxçıvan MSSRnin gələcək inkişafı üçün proqram hazırlanması qərara alınmış, gələcək sosial-iqtisadi inkişaf planı da müəyyənləşdirilmişdi. (Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Arxivi: f. 1, s. 12, iş. 39, v. 112-115)

1990-cı il iyulun 22-də Heydər Əliyev Bakıdan Naxçıvana gəldi. Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin yeni çağırışının 1990-cı il noyabrın 17-də keçirilən birinci sessiyasına sədrlik deputatlar tərəfindən Heydər Əliyevə həvalə edildi. Sessiyada Azərbaycan milli dövlətçiliyinin dirçəlişi prosesinin həyata keçirilməsi ilə bağlı məsələlər geniş müzakirə olundu.

Heydər Əliyevin Naxçıvan MR Ali Məclisinə Sədr seçilməsi bütövlükdə Azərbaycanın milli maraqları baxımından böyük hadisə idi. Bu hadisədən dərhal sonra gərgin ictimai-siyasi şəraitdə bir sıra çevik və ciddi qərarlar qəbul olundu. Ali Məclisin 1991-ci il 4 sentyabr tarixli qərarı ilə sentyabrın 8-ə təyin olunmuş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin seçkilərinin keçirilməsi Naxçıvan MR ərazisində dayandırıldı. (Qayıdış (1990-1993). Sənədlər toplusu. Bakı: Azərbaycan, 1996, s. 130)

1992-ci il Naxçıvan MR üçün də çox mürəkkəb və məsuliyyətli il idi. Bu dövrdə Ali Məclisin Sədri Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Naxçıvanın müdafiəsi, sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsində bir sıra mühüm addımlar atılmışdı. Qonşu Türkiyə ilə İrana olan səfərləri və həmin səfərlər zamanı imzalanan iqtisadi-mədəni əməkdaşlıq barədə protokollar Naxçıvanın yalnız iqtisadi həyatında deyil, həmçinin siyasi həyatında da müstəsna rol oynayır.

Ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarında Azərbaycan Respublikası dövlət quruculuğu sahəsində keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Prezident Heydər Əliyevin sədrliyi ilə 1995-ci il iyun ayının 2-də Konstitusiya Komissiyası yaradıldı. Komissiya Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının layihəsini hazırlayıb 1995-ci il oktyabrın 15-də ümumxalq müzakirəsinə verdi. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin ilk Konstitusiyası 1995-ci il noyabr ayının 12-də referendum yolu ilə qəbul olundu. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası Naxçıvan Muxtar Respublikasına Azərbaycanın tərkibində muxtar dövlət statusu verdi. (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: Qanun, 2009, 68 s.)

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əsasında Naxçıvan MR-nın yeni Konstitusiyası hazırlandı. 1998-ci il yanvarın 14-də Prezident Heydər Əliyevin sədrliyi ilə keçirilən iclasda Konstitusiya layihəsi geniş müzakirə olundu. O, iclasda Naxçıvanın muxtariyyət statusunun əhəmiyyətini bir daha qabardaraq deyirdi: “. Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir, biz bunu qoruyub sax lamalıyıq. Naxçıvanın muxtariyyəti Naxçıvanın əldən getmiş başqa torpaqlarının qaytarılması üçün ona xidmət edən çox böyük amildir. Biz bu amili qoruyub saxlamalıyıq. Naxçıvan muxtariyyəti Naxçıvanla, Azərbaycanla Türkiyənin sərhədi üçün tarixi hadisədir. Naxçıvan muxtariyyətini qoruyub saxlamalıyıq və Naxçıvana ona lazım olan hüquqlar verilməlidir”. (Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. XIV kitab, Bakı: Azərnəşr, 2005, s. 89)

Dissertasiyanın “Heydər Əliyev: Naxçıvanın muxtariyyət statusu və ərazi bütövlüyü problemi”adlanan II fəsli üç yarımfəsildən ibarətdir. “Heydər Əliyev Naxçıvana muxtariyyət statusunun verilməsinin tarixi əhəmiyyəti haqqında” adlanan I yarımfəsildə muxtariyyət statusunun Naxçıvanın tarixi və taleyindəki əhəmiyyəti təhlil edilmişdir. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun yaranması və təmin edilməsinin səbəb və nəticələrini, tarixi hadisələrin inkişaf dinamikasını təhlil edən Heydər Əliyev deyirdi: “. Bəli, o vaxt ermənilər Naxçıvana iddia edirdilər, Naxçıvanı öz torpaqları kimi hesab edirdilər və Naxçıvanı Ermənistanın tərkibinə daxil etmək istəyirdilər. Burada da müəyyən tarixi nöqtələrdən istifadə edirdilər. Çünki çar Rusiyası Cənubi Qafqazı ələ keçirəndən sonra Azərbaycana məxsus olan Naxçıvan xanlığı və İrəvan xanlığı 1848-1849-cu illərdə ləğv edilmişdi. İrəvan quberniyası yaranmışdı. Naxçıvan qəzası da quberniyanın tərkibində idi. Onlar bundan istifadə edərək Naxçıvanı Ermənistana qatmaq cəhdləri göstərirdilər. O vaxt kəskin bir mübarizə gedirdi. Bu mübarizənin nəticəsində Azərbaycanın o vaxtkı hökuməti çox ciddi mövqe göstərərək həmin Qars müqaviləsində Naxçıvanın statusunu müəyyən etmiş və Naxçıvana muxtariyyət verilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir”. (Əliyev H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. XIX kitab, Bakı: Azərnəşr, 2006, s. 152)

Azərbaycanın tərkibində Naxçıvan diyarının muxtariyyət təşkil etməsi bölgənin spesifik ərazi mövqeyi – geosiyasi şəraiti ilə bağlı idi. Çünki üç tərəfdən Ermənistanla həmsərhəd olması Naxçıvanı Azərbaycanın digər torpaqlarından ayırırdı. Həmçinin o, cənubda və cənub qərbdə İran və Türkiyə ilə həmsərhəd idi və ərazi baxımından Azərbaycandan aralı düşmək Naxçıvanın inzibati idarəçiliyini qəza və ya rayon hüquqlarında təşkil etməyə imkan vermirdi. (Musayev İ.M. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgəsində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı: BDU nəşriyyatı, 1996, s. 313) Ona görə də Naxçıvan diyarına muxtar respublika statusunun verilməsi milli mənsubiyyətinə görə yox, daxili və xarici amillərə, coğrafi mövqeyinə, geosiyasi vəziyyətinə, beynəlxalq müqavilələrə əsasən mümkün olmuşdur. Coğrafi-siyasi vəziyyəti tarixi zərurət kimi Naxçıvana muxtar hüquqların verilməsini şərtləndirmiş və ona özünüidarə hüququnun tanınmasına yol açmışdır.

Fəslin “Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizədə” adlanan II yarımfəslində qeyd edilir ki, XX əsrin sonlarına doğru əsrin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi proseslər yenidən təkrarlandı. Ermənilərin qədim türk yurdu Naxçıvana ərazi iddiaları yenidən baş qaldırdı. Bu dövrdə ölkənin paytaxtından real kömək göstərilməməsi azmış kimi, səriştəsiz rəhbərlərin məsuliyyətsizliyi və hakimiyyət uğrunda amansız mübarizə səbəbindən torpaqlarımızın taleyi hərraca qoyulmuşdu. Düşmənin torpaqlarımızı bölüşdürmək planları reallaşmaqda, Naxçıvan Cənubi Qafqazın siyasi xəritəsindən Azərbaycan torpağı kimi yox edilmək ərəfəsində idi.

Məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü sayəsində Naxçıvanın ağır, mürəkkəb günlərində 1992-ci il mayın 25-də Ali Məclisin Rəyasət Heyəti Naxçıvanın İnkişafı və Müdafiəsi Fondunun yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. (Naxçıvan MR Ali Məclisinin Arxivi: fond 1, siyahı 1, iş. 1-39, v. 9-11.) Fondun işinin təşkil olunması, fondda toplanacaq vəsaitin istifadəsinə nəzarət üçün Heydər Əliyevin sədrliyi ilə komissiya yaradılmışdı.

Naxçıvan MR Ali Məclisi bütün bu çətinlikləri nəzərə alaraq dəfələrlə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə, parlamentə, Nazirlər Kabinetinə müraciət edib, Naxçıvanı blokadadan çıxarmaq üçün təcili tədbirlərin görülməsini xahiş etmişdi. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi iki dəfə – 1992-ci il iyulun 15-də və 1992-ci il avqustun 18-də Naxçıvan MR-da vəziyyət haqqında məsələ müzakirə edərək müvafiq qərarlar qəbul etmişdir. Lakin bu qərarlar Azərbaycanın nazirlikləri tərəfindən yerinə yetirilməmiş, bəzi rəhbər vəzifəli şəxslər, muxtar respublikanın əhalisinin taleyinə biganə münasibət bəsləmişdilər. (Naxçıvan MR Ali Məclisinin Arxivi: fond 1, siyahı 1, iş, 1-48, v. 5)

Təcavüzün qarşısının alınması məqsədilə dəfələrlə Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyev tərəfindən hətta Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanla əlaqə saxlanılmış, müvafiq teleqramlar vurulmuşdu. 1993-cü il mayın 14-də Heydər Əliyevlə Ermənistan Ali Soveti sədrinin I müavini Ara Saakyan arasında görüş baş tutmuş və atəşin dayandırılması haqqında bəyannamə imzalanmışdı. (Qayıdış (1990-1993). Sənədlər toplusu. Təkmilləşdirilmiş və yenidən işlənmiş ikinci nəşr. Bakı: Azərbaycan, 2008, s. 638)

Heydər Əliyevin Naxçıvana rəhbərliyi dövrü, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti vəzifəsində işlədiyi illər Naxçıvanın muxtariyyət statusunun möhkəmləndirilməsində mühüm dövr oldu. Belə ki, 1991-ci il yanvar ayının 11-də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvan MR Ali Məclisi Moskva və Qars müqavilələrinin iştirakçısı olan dövlətlərə bəyanat verərək onları muxtar respublikanın ərazi bütövlüyünün erməni təcavüzü nəticəsində pozulması faktına münasibət bildirməyə çağırdı.

Yalnız mahir siyasətçi və strateq Heydər Əliyevin müdrikliyi və qətiyyəti Naxçıvanı düşmən işğalından xilas etdi, onu Azərbaycana tərkib hissəsi kimi qoruyub saxlaya bildi.

II fəslin “Heydər Əliyev və Naxçıvanda ordu quruculuğu” adlanan III yarımfəslində vurğulanır ki, Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə ordu quruculuğunda yeni dönüş mərhələsi başladı.

1991-ci il oktyabrın 26-da Naxçıvan MR Ali Məclisinin sessiyasında Heydər Əliyevin rəhbərlyi ilə SSRİ Silahlı Qüvvələrinin Naxçıvan MR ərazisində yerləşən hissələrinin statusu məsələsi müzakirə olundu.

Muxtar respublika ərazisində uzun illər boyu yerləşən keçmiş SSRİ Silahlı Qüvvələrinin, sonra isə Rusiya Federasiyasının tabeliyində olan hərbi hissələrin ləğv olunması, onların sərəncamında olan hərbi və mülki əmlakın müstəqil Azərbaycan dövlətinə təhvil verilməsi, digər dövlətə mənsub olan hərbi qulluqçuların Naxçıvanın ərazisini tərk etməsi böyük tarixi əhəmiyyətə malik olan bir hadisə idi və bunun əsas təşkilatçısı milli ordu quruculunun banisi Heydər Əliyev olmuşdur.

Naxçıvandakı 41-ci sərhəd dəstəsinin də bütün əmlakı, mühəndistexniki qurğuları, silah və texnikası Azərbaycana tabe edilmiş, Azərbaycanda ilk sərhəd dəstəsi də məhz Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Naxçıvanda yaradılmışdı.

1992-ci il yanvarın 2-də Naxçıvan MR Ali Məclisi muxtar respublika ərazisində yerləşən silahlı qüvvələrin hərbi hissələrinin bütün tikililərinin, əmlakının, silah və hərbi sursatlarının, hərbi, mülki texnikasının Naxçıvan Muxtar Respublikasına məxsus olması barədə qərar qəbul etdi. (Naxçıvan MR Ali Məclisinin Arxivi: fond 1, siyahı 1, iş 1-30, v. 14-18) Naxçıvan MR Ali Məclisinin 1992-ci il iyulun 25-də qəbul etdiyi digər bir qərarda göstərilirdi ki, razılaşmaya əsasən Naxçıvan şəhərində yerləşən 75-ci motoatıcı diviziya ləğv edilərək bütün əmlakı Azərbaycan Respublikasının sərəncamına verilir. Eyni zamanda orada qulluq edən bütün azərbaycanlılar Azərbaycan Respublikası silahlı qüvvələrinin tərkibinə daxil olurlar.

1992-ci il iyul ayının 28-də Naxçıvan MR Ali Məclisinin təklifi ilə Azərbaycan Respublikası Sərhəd Qoşunlarının Naxçıvan ərazisində I sərhəd qoşun dəstəsi yaradıldı. 1992-ci ilin avqust və sentyabr aylarında Rusiya tərəfindən 41-ci sərhəd qoşunları dəstəsinin ləğv olunması, onun bütün əmlakının Azərbaycana verilməsi haqqında qərarlar qəbul edildi. Sentyabrın 29-da Naxçıvan MR Ali Məclisi tərəfindən 41-ci sərhəd qoşunları dəstəsinin ləğv olunması, onun funksiyalarının, bütün hərbi sursat və əmlakın Azərbaycan Respublikasının I Sərhəd dəstəsinə verilməsi haqqında sərəncam imzalandı. Həmin gün sərhəd dəstəsinin sonuncu zabit və əsgər qrupu Naxçıvanı tərk etdi. (Qayıdış (1990-1993). Sənədlər toplusu. Bakı: Azərbaycan, 1996, s. 557)

Dissertasiyanın “Heydər Əliyev və Naxçıvanda elm, təhsil və mədəniyyətin inkişafı məsələləri” adlanan III fəsli dörd yarımfəsildən ibarətdir. Fəslin “Heydər Əliyev və Naxçıvanda elmin və təhsilin inkişafı” adlanan I yarımfəsildə bildirilir ki, Heydər Əliyev hələ 1969-cu ildə Azərbaycanda rəhbər vəzifədə işlədiyi dövrdə də təhsilin inkişafı bu uzaqgörən siyasətçinin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. 1970-80-ci illərdə texniki-peşə təhsili məktəblərinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi sahəsində də böyük işlər həyata keçirildi. Ulu öndərin hakimiyyətə gəlişi orta ixtisas məktəblərinin fəaliyyətində də böyük canlanma yaratdı. 1971-ci ildə Naxçıvan Politexnik Texnikumu, 1975-ci ildə isə Orta İxtisas Musiqi Məktəbi fəaliyyətə başladı. Muxtar respublikada ali və orta ixtisas məktəblərində tələbələrin sayı da əhəmiyyətli dərəcədə artdı.

Azərbaycanın ali məktəbləri ailəsində özünəməxsus yeri və mövqeyi olan Naxçıvan Dövlət Universitetinin yaranması və inkişafında Heydər Əliyevin böyük və əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Belə ki, Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəldiyi dövrdə muxtar respublikada yeganə ali təhsil ocağı 1967- ci ildə fəaliyyətə başlayan Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Naxçıvan filialı idi. 1972-ci il iyunun 20-də Azərbaycan KP MK Bürosunun “Naxçıvan şəhərində Pedaqoji İnstitutun təşkili haqqında” Azərbaycan KP MKnın Birinci katibi Heydər Əliyev tərəfindən imzalanmış qərarı qəbul edildi. (ARPİİSSA: fond 1, siyahı 59, iş 54, v. 71) Bu ali təhsil ocağının fəaliyyətini diqqət mərkəzində saxlayan Heydər Əliyev Naxçıvan MR-nın yaradılmasının 50 illiyi ilə əlaqədar qədim diyara gələrək 1974-cü il oktyabr ayının 4-də Naxçıvan DPİ-nin müəllim və tələbə heyəti ilə görüşmüş, pedaqoji institutun bazasında müstəqil dövlət universitetinin yaradılması zərurəti haqqında ilk fikirlərini irəli sürmüşdü. (Həbibbəyli İ.Ə. Heydər Əliyev və Naxçıvan Dövlət Universiteti. Naxçıvan: Qeyrət, 1998, s. 9) Onun bu ideyası 29 dekabr 1990-cı ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 584 saylı qərarı ilə həyata keçirilmiş, Pedaqoji İnstitutun bazasında Yusif Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət Universiteti (NDU) yaradılmışdı. (Həbibbəyli İ.Ə. Heydər Əliyevin həyatı və fəaliyyəti dövründə Naxçıvan Dövlət Universitet. Naxçıvan: Qeyrət ,2002, s.11)

NDU Elmi Şurasının 1999-cu il 9 oktyabr tarixli qərarı ilə Azərbaycanda milli təhsilin, elm və mədəniyyətin inkişafı sahəsindəki görkəmli xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əlirza oğlu Əliyevə universitetin fəxri doktoru alimlik dərəcəsi verilmiş və NDUnun fəxri doktoru diplomu 11 oktyabr 1999-cu ildə Prezidentin universitetə gəlişi zamanı ona təqdim edilmişdi.

Heydər Əliyev ölkədə təhsilin hərtərəfli inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlamış, vaxtaşırı onun tərəqqisi naminə öz tövsiyələrini vermişdir. İstər orta təhsil, istərsə də ali təhsil sistemində bir çox islahatların keçirilməsinə nail olmuş, bu sahədə bir çox zəruri sərəncamlar imzalamışdır.

Heydər Əliyev təhsillə bərabər, elmin inkişafına da xüsusi diqqət və böyük qayğı göstərirdi. AMEA Naxçıvan Bölməsinin yaradılması da onun muxtar respublikada elmin inkişafına verdiyi ən böyük töhfələrdən biridir.

Fəslin “Heydər Əliyev və Naxçıvanda mədəniyyətin inkişafı” adlanan II yarımfəsildə ölkənin mədəni inkişaf səviyyəsi təhlil edilir. Heydər Əliyev hakimiyyətinin hər iki dövründə mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirmiş, yaradıcı ziyalıların üzə çıxarılmasında böyük rol oynamışdır. İstər sovet hakimiyyəti dövründə respublikaya rəhbərlik edərkən, istərsə də müstəqilliyin ilk illərində ölkədə yaşanan iqtisadi çətinliklərə baxmayaraq Heydər Əliyev ayrı-ayrı musiqi kollektivlərinin, mədəniyyət ocaqlarının fəaliyyətini təmin etmək üçün müxtəlif məqsədyönlü tədbirlər görürdü.

Naxçıvan teatrının ən yüksək inkişafı 70-80-ci illərə təsadüf edir. Ulu öndərin səyi nəticəsində teatrın maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş, teatr xadimlərinə xüsusi qayğı göstərilmişdir. Naxçıvan şəhərində M.Sidqi adına Uşaq Kukla Teatrının fəaliyyətə başlaması Heydər Əliyevin böyüməkdə olan nəslə, uşaqlara qayğısının daha bir təzahürü idi.

1970-1980-ci illərdə muxtar respublikada bəstəkarlıq sənəti də yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Naxçıvanda rəsm sənətinin inkişafında XX əsrin 70-ci illəri xüsusi bir mərhələ təşkil edir. 1970-ci ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının Naxçıvan şöbəsinin yaradılması bu sənət növünün inkişafına güclü təkan verdi.

Geniş xalq kütlələrinin mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsində kitabxanaların rolu əvəzsizdir. Onların sayının artırılması, yeni ədəbiyyatlarla zənginləşdirlməsi Heydər Əliyevin fəaliyyətinin bütün dönəmlərində gündəmdə olmuş və bu istiqamətdəki bütün problemlər öz həllini tapmışdır.

Ölkəmizdə muzey işinin yenidən qurulması və təşkili də bilavasitə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. O, bütün fəaliyyəti boyu ədiblərimizin yaradıcılığını da diqqətdə saxlamış, adlarını əbədiləşdirmişdir.

Fəslin “Heydər Əliyev Naxçıvanın görkəmli yetirmələri haqqında” adlanan III yarımfəslində vurğulanır ki, Naxçıvan diyarı tarixin bir çox mərhələlərində dünya siyasətinə, elminə, mədəniyyətinə nadir simalar bəxş etmiş, onlar isə öz növbəsində Naxçıvanı dünyada layiqincə tanıtmışlar. Ulu öndər bu görkəmli nümayəndələrin yaradıcılığını izləmiş, yubileylərinin keçirilməsi adlarının əbədiləşdirilməsi üçün böyük işlər görmüşdür.

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1981-ci ildə N.Tusinin 780, 2000-ci ildə isə 800 illik yubileyləri keçirilmiş, şərəfinə medal təsis edilmiş, abidələri ucaldılmış, portreti yaradılmış, bir sıra elm, təhsil və mədənimaarif müəssisələrinə və küçələrə Tusinin adı verilmişdir.

Heydər Əliyev C.Məmmədquluzadə yaradıcılığını həmişə diqqətdə saxlamış, 1999-cu ildə Naxçıvan şəhərində yazıçının ev-muzeyinin açılışında iştirak etmiş və nitq söyləmişdi. Orbubad şəhərində M.S.Ordubadinin ev muzeyi yaradılmışdı.

Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1981-ci ildə Hüseyn Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında qərar qəbul edilmiş, 1981-ci ildə ölməz sənətkarın cənazəsi Sibirdən Azərbaycana gətirilib doğulduğu Naxçıvanda torpağa tapşırılmışdı.

Heydər Əliyev Naxçıvanda ədəbiyyatın, ədəbi fikrin inkişafı, təbliği sahəsində göstərdiyi misilsiz xidmətlərindən biri də şair və yazıçıların dövlət səviyyəsində yubileylərinin keçirilməsi və adlarının əbədiləşdirilməsi idi. Belə ki, Heydər Əliyevin dövlət başçısı kimi qərar və sərəncamları ilə 1972-ci ildə M.S.Ordubadinn 100, 1981-ci ildə 110, 1980-ci ildə Ə.Qəmküsarın 100, Ə.Şərifin 85 illik yubileyləri həm Naxçıvanda, həm də Bakıda böyük təntənə ilə qeyd edilmişdi.

Fəslin “Heydər Əliyev Naxçıvan abidələri haqqında” adlanan IV yarımfəslində qeyd edilir ki, muxtar respublikada yerləşən tarixi abidələrin, müqəddəs yerlərin bərpası Heydər Əliyev tərəfindən diqqətdə saxlanılmış və bu istiqamətdə təxirəsalınmaz işlər görülmüşdür. Heydər Əliyevin tövsiyə və tapşırığı ilə e.ə. VII əsrin abidəsi olan Əshabi-Kəhf ziyarətgahında yüksək səviyyədə təmir-bərpa işləri aparılmışdır.

Naxçıvanın tarixi abidələri arasında, təbii ki, Gəmiqaya abidəsinin Azərbaycan tarixşünaslığında xüsusi yeri vardır. Naxçıvanın maddi mədəniyyətinin, xüsusən Gəmiqaya abidəsinin ümumbəşəri dəyərini və xalqımızın tarixinin öyrənilməsində elmi əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyev 2001-ci ildə muxtar respublikanın ərazisində geniş arxeoloji tədqiqatlar aparılmasını bir vəzifə kimi qarşıya qoydu. Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov 26 aprel 2001-ci ildə “Ordubad rayonundakı Gəmiqaya abidəsinin tədqiq edilməsi haqqında” Sərəncam imzaladı. 2001- ci ilin avqustunda AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, AMEA Naxçıvan REM, NDU əməkdaşlarının iştirakı ilə Gəmiqayaya elmi ekspedisiya təşkil edildi, abidənin əsaslı şəkildə yenidən öyrənilməsinə başlandı.

Naxçıvan MR ərazisində mövcud olan qədim mədəniyyət abidələrinin tədqiqində Naxçıvan MR Ali Məclisi Sədrinin “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında” 6 dekabr 2005-ci il tarixili Sərəncamının böyük əhəmiyyəti olmuşdur.

2003-cü ildə Möminə Xatın və Qarabağlar türbəsində beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə bərpa və yenidənqurma işləri aparılmışdır.

Ümumiyyətlə, Naxçıvanın tarixi-memarlıq abidələrindən XII əsr abidəsi Yusif Küseyiroğlu türbəsi, XVIII əsrə aid Xan sarayı, XII-XIV əsrə aid Buzxana, XVI-XVIII əsrə aid edilən İmamzadə kompleksi, Əlincəçay Xanəgah kompleksi, “İsmayıl xan hamamı”, Came məscidi, Qarabağlar memarlıq kompleksi, Ordubadda Aza körpüsü, qədim Zorxana abidəsi, Bazarçay ətrafındakı yeraltı abidə və s. yüksək səviyyədə əsaslı təmir və bərpa edilmişdir.

“Nəticə”də tədqiq edilən problemlə bağlı ümumiləşdirmələr aparılmış, elmi nəticələr çıxarılmışdır.

Dissertasiyanın əsas məzmunu müəllifin nəşr edilmiş aşağıdakı elmi əsərlərində öz əksini tapmışdır:

1. Heydər Əliyev və Müstəqillik dövrü tarixinin problemləri // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2004, № 2, s. 135-136
2. Heydər Əliyev və Milli Təhsil Strategiyası // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2004, № 4, s. 549-551
3. Heydər Əliyev və Azərbaycan tarixşünaslığına dövlət qayğısı // Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər” jurnalı, 2005, № 4, s. 57-60
4. H.Əliyev və Azərbaycan tarixinin bəzi məsələləri // Tarix və onun problemləri, 2005, № 3, s. 265-267
5. Heydər Əliyev və Naxçıvan (1990-1993) // Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər” jurnalı, 2006, № 3, s. 69-72
6. Heydər Əliyev: Naxçıvanda elmin və təhsilin inkişafı // Tarix və onun problemləri, 2009, № 3, s. 145-148
7. Naxçıvanın muxtariyyəti tarixi nailiyyətdir // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2010, № 2, s. 96-104
8. Naxçıvanda mədəniyyətin inkişafında H.Əliyevin rolu / Kültür Evreni. Uluslararası Sosyal Bilimler dergisi, Ankara, 2010, № 2, s. 404-409
9. Heydər Əliyev və Naxçıvanda ordu quruculuğu // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2011, № 2, s. 148-153
10. Heydər Əliyevin Naxçıvanda dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətindəki fəaliyyəti // Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Xəbərləri, 2011, № 3, s. 129-133
11. Naxçıvanda ordu quruculuğu Heydər Əliyev siyasətinin tərkib hissəsidir / Avrasya Kurumu Sempozyum Bildirileri. Ankara: 2011, s. 187- 193
12. Heydər Əliyev Naxçıvanın abidələri haqqında // AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun “Axtarışlar” jurnalı, 2011, № 2, s. 149-154
13. “Heydər Əliyevin dövlətçilik və siyasi fəaliyyətinin Naxçıvan dövrü (1990-1993)” mövzusunun tədrisində milli şüurun inkişaf etdirilməsi məsələləri / “Müasir təlim metodları və yeni pedaqoji texnologiyanın təlimtərbiyə prosesində tətbiqi” mövzusuna həsr edilmiş elmi-praktik konfransın materialları. Naxçıvan: Məktəb nəşriyyatı, 2011, s. 74-77
14. Heydər Əliyev və və görkəmli tarixi şəxsiyyətlər // AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun “Axtarışlar” jurnalı, 2012, II (4), s. 105-110
15. Azərbaycan tarixinin tədrisində “Heydər Əliyev Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizədə” məsələləri // Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun “Xəbərlər” jurnalı, 2012, s. 73-79
16. Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixi məsələləri // AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun “Axtarışlar” jurnalı, 2013, № 1, s. 95-97
17. Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi məsələləri / Heydər Əliyev dövlətçilik təliminin işıqları “Elmi əsərlər”in “İctimai elmlər” seriyasının xüsusi buraxılışı, 2013, s.145-150
18. Heydər Əliyev və Naxçıvan tarixinə müasir baxış / Azərbaycanşünaslığın aktual problemləri. Ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyinə həsr olunmuş IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı Slavyan Universiteti. Bakı: 2013, s.107-109
19. Heydər Əliyev və Naxçıvanda elmin inkişafı / “Müasir təlim metodları və yeni pedaqoji texnologiyanın təlim-tərbiyə prosesində tətbiqi” mövzusuna həsr edilmiş elmi-praktik konfransın materialları. Naxçıvan: Məktəb nəşriyyatı, 2013, s. 22-27

Tarix nədir, tarix sözünün mənşəyi

Tarix — mənbələr üzrə insanın meydana gəlməsi və inkişafını, müxtəlif xalqların ən qədim zamanlardan bizim dövrümüzədək necə yaşamaları, onların həyatlarında hansı hadisələrin baş verməsi, insan cəmiyyətlərinin həyatı necə və niyə dəyişib indi mövcud olduğu hala düşməsini öyrənən elmdir.

Tarix nədir, tarix sözünün mənşəyi

Tarix nədir? sualına illərlə, əsrlərlə mütəffəkirlər müxtəlif təriflər vermiş, müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Bu sualın tarixi tarix elminin keçmişi qədər qədimdir.

Qədimdən bəri tarixçilər, mütəfəkkirlər bu sual ətrafında düşünüb mülahizələr yürütmüş, məsələyə müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq cavab verməyə çalışmışdılar. Bu suala “tarix keçmişin elmidir” kimi qısa və doğru bir cavab vermək mümkündür. Lakin bu yetərli tövsif olmayacaqdır. Bu səbəbdən də tarix elminin mahiyyəti haqqında bir neçə kəlmə söyləmək yerinə düşəcəkdir. Hər bir elmin tarixi olduğu kimi tarix elminin də tarixi vardır. Tarixə dair ilk yazılı əsərlər qədim Yunanıstanda meydana çıxmışdır. “Epos” adı verilən bu əsərlər “Loqoqraflar” tərəfindən qələmə alınırdı. Bu qəbildən olan tarixi əsərlər hekayəçi, rəvayətçi xarakterli əsərlər idi. Daha sonra öyrədici, praqmatik xarakterli tarixi əsərlər meydana çıxmağa başlamışdı ki, bu cür əsərlərin qələmə alınmasında məqsəd keçmişdə baş vermiş hadisələrdən dərs almaq, oxuyucuya əxlaqi və mənəvi duyğular aşılaya bilmək idi.

XIX əsrə gəlindiyində tarix elmi sahəsində ciddi irəliləyiş baş vermişdi. Tarixi hadisələrin sadə nəqli və praqmatik xüsusiyyətləri ilə yanaşı meydana gəlmə səbəbləri, bu səbəblərə təsir etmiş müxtəlif amillər, hadisələrin səbəb və nəticə əlaqələri araşdırılmağa başlanmışdı. İstənilən bir hadisənin tarixi hadisə sayılması üçün şübhəsiz həmin hadisənin insan fəaliyyəti nəticəsində meydana çıxmış olması mühümdür. Məsələn heyvan sürülərinin köçü və ya hər hansı bir təbii fəlakət tarix elminin araşdırma sahəsinə aid hadisə hesab olunmur. Digər tərəfdən insanın daim fəal, aktiv olduğunu nəzərə alaraq onun istənilən fəaliyyətinin də tarixi hadisə hesab olunması mümkün deyil. İnsanın və ya insan topluluğunun fəaliyyətinin tarixi hadisə hesab olunması üçün həmin fəaliyyətin cəmiyyət həyatına təsir etməsi əsas şərtdir.Məsələn bir bənnanın divar hörməsi tarixi hadisə deyilsə də bir memarın yeni inşaat üsulu icad etməsi tarixi hadisədir. Belə ki, bu icad nəticəsində şəhərsalma işində böyük bir həmlə edilmiş ola bilər.

Tarixi hadisələr mütləq mənada səbəb və nəticə baxımından bir-biri ilə əlaqəlidirlər. Tarixi hadisələrin inkişaf dinamikası baxımından determinik bir təşəkkül içində olduğu şübhəsizdir. Tarixçilər tarixi hadisələri mənbə materiallarına istinadən qələmə alarkən hər şeydən əvvəl həmin mənbə materiallarını təsnif etmə, onlara tənqidi yanaşma bacarığına, qabiliyyətinə malik olmalıdırlar. Hadisənin meydana gəldiyi coğrafi məkan və baş verdiyi zamanın tarixçi tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilməsi də həmin hadisəyə tarixi kimlik, qazandıran mümüh xüsuslardan biridir.Beləliklə, buraya qədər sadaladıqlarımızı aşağıdakı kimi xülasə etsək “tarix nədir?” sualını bu cür cavablandıra bilərik: “Tarix-insanların cəmiyyət həyatına təsir edən fəaliyyətləri nəticəsində meydana gəlmiş hadisələri, səbəb və nəticə əlaqələrini müəyyən edərək, mənbə materiallarının tənqidi təhlilinə əsaslanaraq, məkan və zaman bildirərək öyrənən ictimai elm sahəsidir”.

Historia – yunanca öyərənmək, araşdırmaq deməkdir. İlk dəfə Herodot (484-424) öz əsərinə bu adı vermişdi. Herodotdan başlayan və İbn Xəldun istisna olmaqla yeni Avropa dövrünə qədər yazılan tarixlər əsasən üç növ qaynaq üzərində qurulurdu: 1) səyahət edən hərbçilər, tacirlər və az saylı qələm sahiblərinin öz gözləri ilə gördükləri “tarixi” hadisələrin təsviri; 2) həmin yer və hadisələr haqqında daha əvvəl yazanların əsərləri; 3) tarixçinin görmədiyi yerlərdə baş verən hadisələr haqqında müxtəlif şəxslərin söylədikləri.Nə Cahiliyyə dövrü Ərəb ədəbiyyatına aid nümunələrdə, nə də Qurani-Kərimdə “tarix” kəlməsinə rast gəlinmədiyi üçün bunun ərəbcədə alınma söz olduğu düşünülür. Tarix” qədim Semit sözüdür, mənası Ay (səma cismi – Yerin ətrafına dolanan Ay) deməkdir. Mahiyyətcə həyatda baş verən hadisələrin qeydə alınması, hesablanmasıdır. Xronologiya müəyyən etməkdir (ən qədimlərdə təqvimin əsasında Günəşin deyil, Ayın durduğu məlumdur). Məzmun cəhətdən hekayə söyləmək, anlatmaq mənasında işlənilmişdir.“Tarix” və “İlm əl-əxbar” (xəbərlər elmi) kəlmələri eyni mənanı daşımışlar. Tarix sözünün ilk dəfə Əl-Buxari (810-870) tərəfindən işlənildiyi ( nüfuzlu din xadimlərinin həyat hekayələri məcmuəsinə bu adı vermişdi), “İlm əl-əxbar” ifadəsinə əl Xarəzmidə (təqribən 780-850) rast gəlindiyi deyilir. Dilimizə ərəb mənşəli söz olaraq keçmiş “tarix” kəlməsi qaynağını sami dillərindəki “ərx” kökündən almaqdadır. Bu kəlmə akkad dilində “ərxu”, ibrani dilində isə “yərxu” olaraq səslənir və “ay” mənasını ifadə edirdi. Ərəb dilində bu kökün törəməsi “ay təqviminin hesablanması” və ya “xronologiya” anlamında (تاريخ) “tarix”, cəm formasında isə (تواريخ təvarix)olaraq səslənmişdir.”Ərəb tarixinin atası” İbn Xəldun tarixlə əlaqədar 7 cildlik əsərinin 1-ci cildi olan məşhur “Müqəddimə”sində tarix elminin mahiyyətini, məqsədini və faydasını möhtəşəm bir şəkildə izah etmişdir. O elm aləmində məşhur “Müqəddimə” əsəri ilə tanınmışdır.

Tarix fəlsəfəsi

“Tarix” anlayışı üç müxtəlif səviyyədə və mənada istifadə olunur. Birincisi, sosial-tarixi proses – ictimai inkişaf kimi; ikincisi, ictimai-siyasi hadisələrin xronoloji ardıcıllıqla təsviri kimi və nəhayət, üçüncüsü, bu prosesin insan tərəfindən bütöv bir fenomen kimi dərk olunması mənasında – “Tarix fəlsəfəsi” kimi.Tarix fəlsəfəsi insan qəlbi və şüuruna yaxın olan problemlərə bilavasitə toxunur (onun əsas maraq və mənafelərinin tarixdə özünə uyğun necə yer tapması, onların keçmişini və gələcək taleyini müəyyən etmək kimi vəzifənin öhdəsindən gəlmək və s.). insanların maraq və mənafeləri çox rəngarəngdir, bəzən antoqonist xarakter daşıyan; ona görədə tarix fəlsəfəsi müxtəlif dünyagörüşlərin və sosial-siyasi proqramların toqquşma meydanına çevrilir.

Tarixşünaslıq

Abbasqulu ağa Bakıxanov

Abbasqulu ağa Bakıxanov XIX əsrin I yarısının görkəmli maarifpərvəri, yazıçısı, şairi olmuşdur. O, Azərbaycan tarixşünaslığının banisi, Azərbaycan və Dağıstan tarixinə dair xronoloji ardıcıllığı əsas tutan zəngin və rəngarəng mənbəşünaslıq bazasına malik olan ilk müntəzəm tədqiqat əsərinin müəllifidir. Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinə qədər Azərbaycan tarixinə aid yazılmış ümumi bir tarix əsərinə təsadüf etmirik. A. Bakıxanov bu sahədə birinci olaraq Azərbaycan tarixinə aid olan materialları toplamış, onları müəyyən bir sistemə salmış və təsviri yolla “Gülüstani-İrəm” əsərini yazmışdır. Bakıxanov tarix elminin əvəzi olmayan tərbiyə və əxlaq məktəbi olduğunu qeyd edərək yazırdı: “Bu elm insanı gözəl əxlaqlı və bilikli edir, ona dolanacaq və yaşayış işlərini öyrədir. Buna görə, onu mənəvi elmlərin qiymətlərindən hesab edib demək olar: tarix hökmsüz və zülmsüz elə bir hökmdardır ki, bütün adəm övladı onun əmrlərinə boyun əyməkdədir. Tarix elə bir danışmayan natiqdir ki, sələflərin vəsiyyətlərini bütün təfsilat və təriflərilə xələflərə bildirir, ehtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yolların anladır”.A.Bakıxanov göstərirdi ki, “vətən tarixi”ni bilmək insanlarda milli təfəkkürün inkişafına vətənpərvərlik hislərinin tərbiyə edilməsinə, dostu düşməndən ayırmağa, millət üçün, vətən üçün faydalı və zərərli olanları fərqləndirməyə imkan verir.

Tarixdə dövrləşmə

Tarixin dövrləşməsi şərtidir, rahatlıq, anlaşılmaq və anlatmaq üçündür. Tarix bəşəriyyətin həyat yolu olaraq arasıkəsilməzdir, dövrləşmə isə tarixi müəyyən əlamətlərə görə aralıqlara, zaman intervallarına bölməkdir. Dövrləşmə daha qədimlərdən, daha keçmişdən yaxın zamanlara uzanan yolun döngələrini göstərir (bu döngələr mühüm görünsələr və vacib olsalar da, əsasən tarixçinin təhlil süzgəcindən keçib gələn kəşfdir, yəni subyektivdir).

Müxtəlif xalqların, mədəniyyətlərin tarixi fərqli olduğuna görə fərqli dövrləşməyə məruz qalmalıdır. Biri üçün aydınlaşdırıcı mahiyyət daşıyan dövrləşmə digərinə görə mənasız ola bilər. F. Petrarca tərəfindən daxil edilən Renessans kəlməsi sonralar bütün Avropaya aid edildi, avropalaşdırıldı. Bu, Çin və ya İslam şərqinin tarixinə xas olan dövrləşmə deyil. Əsasən İtaliya üçün uyğun olan Renessans anlayışı və onun üzərində qurulan dövrləşmə Şimali Avropa üçün belə fərqlidir və o qədər də uyğun görünmür (hansı yenidənoyanma, yenidəncanlanma, nəyin oyanması, nəyin bərpası?). Qaranlıq Çağ termini də F. Petrarca `nın (1304-1463) kəşfidir (1330-larda), Antik dövrdən sonrakı dövrü Qaranlıq Çağı bildirir. Avropalıların Qaranlıq çağı İslamın ən parlaq çağı ilə az qala üst-üstə düşür.

Orta çağ (Middle Ages) terminini 15-ci əsr İtalyan humanisti Flavio Biondi 1392-1463) daxil etdi. Tarixi antik, orta çağ və cağdaş dövr kimi üç hissəyə ayırmaq da həmin dövrdə baş verdi, bunu (1369-1444) Leonardo Da Vinçiyə aid edirlər. “Middle Ages” əvəzinə “Medieval” sözü də işlənilir.

“Çağdaş dövr” zaman boyu hərəkət etdikcə onu iki hissəyə-yeni və ən yeni tarixə ayırmağa başlanıldı – Modern History (Yeni tarix), Contemporary History (Ən yeni tarix). Bir zamanlar Konstantinopolun türklər tərəfindən fəthi (1453) Orta çağın Middle Ages sonu və Yeni çağın (Modern Era) başlanğıcı hesab olunurdu. 1789-cu il Fransız inqilabını Müasir dövrün (Modern History) başlanğıcı hesab edənlər çoxdur. Bir sıra hallarda modern dövrün Roma İmperiyasının çöküşü (Post Roma) və ya İslam mədəniyyətinin yaranması ilə başladığını söyləyirlər. Bu üçlük, yəni Qədim (Antik) dövr, Orta çağ və Müasir dövr Avropa dövrləşməsidir, dünyanın digər hissələrinə aid deyil (hərçənd ki, sırf zaman bölümü kimi bu dövrləşmədən qlobal tarixçilər də, yəni ümumdünya tarixi ilə məşğul olanlar da istifadə
etməkdədirlər).

• Arxeologiya

• Arxeoqrafiya

• Arxivşünaslıq

• Arxontologiya

• Bonistika

• Veksillologiya

• Genealogiya

• Genetik genealogiya

• Heraldika

• Diplomatika

• Tarixi coğrafiya

• Tarixi demografiya

• Tarixi informatika

• Tarixi metrologiya

• Mənbəşünaslıq

• Numizmatika

• Onomastika

• Paleoqrafiya

• Xronologiya

• Epiqrafika

• Antropologiya

• Mədəniyyətşünaslıq

• Gender tarixi

• Etnologiya

• Etnoqrafiya