Mühazirə №9 İdeal qazın daxili enerjisi. Sərbəstlik dərəcəsi

Nəticədə, səthindən zamanında daşınan qaz molekulalarının kütləsi

Daxili babasil

Daxili babasil — düz bağırsaq venalarının xəstəliyi olub, varikoz düyünlərin bağırsağın mənfəzində selikli qişanın altında yerləşməsi ilə xarakterizə edilir. Patologiya defekasiya zamanı güclənən ağrı, qanaxma, daxili düyünlərin sallanması, anemiya ilə təzahür edir. Hemorroidal düyünlər barmaqla rektal müayinə, anoskopiya, rektoromanoskopiya, irriqoskopiya zamanı aşkarlanır. Daxili düyünlərin konservativ müalicəsi, skleroterapiya, kriodestruksiya erkən mərhələlərdə effektiv sayılır. Gecikmiş dövrlərdə düyünlərin liqaturaya alınması və ya cərrahi müdaxilə həyata keçirilir.

• Yaranma səbəbləri
• Patogenez
• Daxili babasilin əlamətləri
• Ağırlaşmalar
• Diaqnostika
• Daxili babasilin müalicəsi
• Proqnoz və profilaktika

Daxili babasil barədə ümumi məlumat

Daxili babasil düz bağrsağın selikli qişasının altında yerləşən venoz kələflərin varikoz genişlənməsidir. Patologiya əksər hallarda xroniki gedişə malik olur və tədricən inkişaf edir. Düz bağırsaqda sinir uclarının az olması ilə əlaqədar daxili babasil adətən başlanğıc mərhələlərdə simptomsuz gedir. Uşaqlar istisna olmaqla dünya əhalisinin təxminən 4%-i (xəstəliyin qarışıq formaları nəzərə alındıqda – 6%) müxtəlif ifadə dərəcəsinə malik daxili babasildən əziyyət çəkir. Doğuş keçirən qadınların 80%-i bu problemlə qarşılaşır. Təkrari doğuş aktı düz bağırsaq venalarının varikoz patologiyasının yaranma ehtimalını dəfələrlə artırır.

Daxili babasilin y aranma səbəbləri

Daxili babasilin əsas etioloji amili irsi meyllik hesab olunur. Bu, embriogenez prosesində düz bağırsağın distal hissəsində anorektal xəttin önündə və anal kanalda aralığın nahiyəsinin dərisi altında formalaşan iri ölçülü kavernoz törəmələrlə bağlıdır. Provokasiyaedici amillərin təsirindən törəmələrin ölçüləri böyüyür, onlar distal istiqamətdə yerini dəyişir, nəticədə daxili hemorraidal düyünlər əmələ gəlir.

Daxili babasil həyat şəraitindən birbaşa asılı olan patologiyadır. Az hərəkətlilik, uzunmüddət oturaq vəziyyətdə və ya ayaq üstə qalmağı tələb edən iş şəraiti düz bağırsaq venalarında durğunluğa və daxili düyünlərin yaranmasına səbəb olan amillərdən sayılır. Həmçinin izafi fiziki yüklənmə, ağırlıq qaldırma da daxili babasilin inkişafına təkan verir. Gündəlik qəbul olunan mayenin azlığı nəcis kütlələrinin bərkiməsinə və qanın qatılaşmasına gətirib çıxarır. Kəskin və duzlu qidalar, spirtli içkilərdən sui-istifadə bağırsağın selikli qişasını qıcıqlandıraraq, disfunksiya (qəbizlik və ya ishal) törədir, xəstəliyin formalaşmasını sürətləndirir.

Qadınlarda hemorroidal düyünlərin yaranmasında doğuş mühüm rol oynayır. Artıq çəki, piylənmə, kiçik çanaq nahiyəsinin şişləri bağırsaq peristaltikasını zəiflədir, piy və şiş toxumasının əlavə təzyiqi isə bağırsağın qan dövranını əhəmiyyətli dərəcədə pozur. Daxili babasil selikli qişanın mikrozədələnmələri ilə müşahidə olunan bağırsaq infeksiyalarının fonunda əmələ gələ bilər. Yaşlı şəxslərdə əzələ liflərinin atrofiyası daxili düyünlərin yaranmasına səbəb olur. Stress halları və emosional gərginliklər bütün orqanların, o cümlədən bağırsağın fəaliyyətinə mənfi təsir göstərərək, daxili babasilin təkanverici amillərinin təsirini gücləndirir, xəstəliyin gedişini ağırlaşdırır.

Daxili babasilin p atogenezi

Daxili babasilin patogenezinin əsasını rektal (daxili) təzyiqin yüksəlməsi və damar divarının zəifləməsi təşkil edir. Bu amillərin təsirindən düz bağırsağın venoz kələfi genişlənir və qabarır – selikli qişa ilə örtülü daxili hemorroidal düyün formalaşır. Damar törəmələri əzələ və birləşdirici toxuma mənşəli arakəsmələrlə ayrılan çoxsaylı boşluqlardan ibarət kavernoz cisimlər şəkilində olur.

Daxili babasilin əlamətləri

Daxili hemorroidal düyünlərin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti xarici əlamətlərin olmamasıdır. Varikoz düyünlər düz bağırsaqda sfinkterə yaxın və ya ondan bir qədər aralıda yerləşir. Simptomatikanın ifadəliliyi düyünlərin ölçüsündən asılıdır. Klinik proktologiyada daxili babasilin 4 inkişaf mərhələsi ayırd edilir:

• Imərhələ. Başlanğıcda varikoz genişlənmələr kiçik ölçülü olub, narahatlıq törətmir. Düyünlər bəzən bərk nəcis kütlələri tərəfindən zədələnərək, iltihablaşır. İfraz olunan eksudat anus ətrafında göynəmə, qaşınma və nəmliyə səbəb olur. Gigiyenik prosedurlar zamanı tualet kağızında qan izləri görünə bilər. Lakin əksər hallarda qan adi gözlə deyil, yalnız nəcisin mikroskopik müayinəsi zamanı aşkarlanır. Pasiyentlərin çox hissəsi defekasiya aktından sonra düz bağırsaqda yaranan diskomfort hissindən şikayətlənir.
• IImərhələ. Müalicə aparılmadıqda düz bağırsağın daxili varikozu növbəti mərhələyə keçir. Hemorroidal düyünlərin ölçüləri daha da böyüyür, bağırsaqda ağırlıq və yad cismin olması hissi meydana çıxır. Ağırlıq qaldırma, öskürək, defekasiya zamanı varikoz törəmələr anal dəlikdən xaricə çıxır, bir müddətdən sonra sərbəst şəkildə geri qayıdır. Qanlı ifrazatlar ifadəli olur. Defekasiya aktı ağrı ilə müşayiət olunur. Daimi qanitirmə nəticəsində yerli əlamətlərə anemiya da qoşulur. Bəzən xəstənin vəziyyəti yüngülləşir, bütün əlamətlərin ifadəliliyi zəifləyir, remissiya mərhələsi baş verir.
• IIImərhələ. Hemorroidal düyünlər həddindən artıq böyüyür, cüzi gərginlik zamanı anal dəlikdən sallanır. II mərhələdən fərqli olaraq, düyünlər öz-özünə geri qayıtmadığından onlar barmaqla içəri salınır. Bu mərhələdə ağırlaşmalar: ifadəli iltihab reaksiyası, düz bağırsağın çatları, düz bağırsaq qanaxmaları inkişaf edə bilər. Daimi xarakterli kəskin ağrı daxili babasilin ağırlaşmasının əsas əlaməti sayılır.
• IVmərhələ. Düz bağırsağın daxili varikozunun gecikdirilmiş mərhələsidir. Bu zaman sallanan hemorroidal düyünləri anal kanala qaytarmaq mümkün olmur. Ağrı sindromu xəstəni daima narahat edir. Babasilin proqressivləşməsi simptomatikanın ifadəliliyi və kəskinləşmə dövrlərinin tezləşməsi ilə müşayiət olunur. Xəstəliyin inkişaf sürəti provokasiyaedici amillərin gücü və orqanizmin xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Daxili babasilin a ğırlaşmaları

Daxili babasil zamanı lokal qan durğunluğu düz bağırsaq venalarının trombozuna səbəb olur. Patologiya anus nahiyəsində kəskin ağrılarla xarakterizə olunur. Daxili hemorroidal düyünlər tünd qırmızı-göy rəng alır, ölçüləri həddindən artıq böyüyür və palpasiya zamanı ağrılı olur. Düzgün qidalanmama, fiziki yüklənmələr, qəbizlik daxili düyünlərin boğulmasına gətirib çıxarır. Belə hallar hemorroidal düyünlərin trombozu və nekrozu ilə nəticələnə bilər. Xəstələrdə anusda kəskin ağrı və yad cismin olması hissi yaranır. Baxış zamanı tünd, bəzən hətta qara rəngli hemorroidal düyünlər aşkarlanır.

Anal kanaldan arası kəsilməyən qanaxma daxili babasilin ağırlaşmasından xəbər verir. Massiv qanaxma və ya anusun kavernoz cismindən uzunmüddətli qan ifrazı nəticəsində proqressivləşən anemiya (hemoqlobinin 40-50q/l-a qədər azalması) fonunda halsızlıq və digər əlamətlər inkişaf edir. Hemorroidal düyünlərin sallanması (xüsusən yaşlı şəxslərdə) anal sfinkterin çatışmazlığına, qaz, bəzən isə maye konsistensiyalı bağırsaq möhtəviyyatının saxlamazlığına gətirib çıxarır.

Daxili babasilin d iaqnostikası

Xarici düyünlərin olmaması və şikayətlərin azlığı daxili babasilin erkən diaqnostikasını çətinləşdirir. Xəstəlikdən şübhələndikdə proktoloq tərəfindən barmaqla rektal müayinə aparılır. Mütəxəssis steril əlcək geyinərək, şəhadət barmağı ilə varikoz genişlənmə nahiyəsini palpasiya edir, düyünlərin konsistensiyasını, ölçülərini və ağrılı olmasını təyin edir. Bəzən düyünlər qrup şəklində deyil, yayılmış formada yerləşir. Müayinə prosesində daxili və xarici düyünlərin sərhədi hesab olunan Hiltonun az xətti müəyyən edilir. Daxili törəmələr palpasiyada «tut meyvəsini» xatırladır və asanlıqla qanayır. Uzunmüddətli babasil hallarında müayinə zamanı düz bağırsağın sfinkterinin tonusunun zəifləməsi aşkarlanır. Bu pozğunluq yüngül fiziki gərginlik zamanı və ya vertikal vəziyyətdə daxili düyünlər və selikli qişanın sallanmasına səbəb olur.

Düyünlər barədə daha dəqiq informasiya əldə etmək üçün anoskopdan istifadə olunur. Anoskopiya prosesində düz bağırsağa 10 sm dərinlikdə işıqlandırma sisteminə malik boru yeridilir. Düyünlər bağırsağın yuxarı seqmentində yerləşdikdə rektoromanoskopiya tətbiq edilir. Endoskopik müayinə 25 sm-lik hündürlükdə düz bağırsağın vəziyyətini daha ətraflı öyrənməyə, hemorroidal düyünlərin say və qabarma dərəcəsini dəqiqləşdirməyə, eləcə də digər proktoloji xəstəlikləri inkar etməyə imkan verir. Düz bağırsağın xərçənginə şübhə yarandıqda biopsiya üçün material götürülür.

Bağırsağın (yoğun və düz bağırsaq) irriqoskopiyası rentgen şüaları və kontrast maddənin (barium-sulfat) köməyilə aparılır. Müayinə zamanı hemorroidal düyünlər və anal fistula təyin edilir. İrriqoskopiya uşaqlarda adətən digər proktoloji müayinələri əvəz edir. Bütün instrumental müayinələrdən əvvəl pəhriz (bərk qidaların istisnası) və təmizləyici imalə təyin edilir. Ağrı və intensiv qanaxma ehtimalı ilə əlaqədar kəskin babasil zamanı bu üsullardan istifadə olunmur.

Nəcisin laborator müayinəsi (gizli qanın yoxlanılması, koproqramma) köməkçi üsul sayılaraq, bağırsağın funksiyası və qanaxma barədə dəqiq məlumat verir. Nəcisin qurd yumurtaları və lyambliya sistalarına görə analizi perianal nahiyənin qaşınmasının parazitar mənşəli olmasını inkar edir.

Daxili babasil düz bağırsağın prolapsı (bu zaman sallanma dövri xarakter daşıyır), anal kondiloma, divertikulyoz, təhlil olunan nahiyənin inkişaf qüsurları, düz bağırsağın xərçəngi (anusdan al-qırmızı qanın olmaması) ilə differensiasiya edilir.

Daxili babasilin müalicəsi

Konservativ terapiya düz bağırsağın varikozunun yalnız erkən mərhələlərində effektiv olur və xəstəliyin kəskin fazasında təyin edilir. Konservativ müalicə simptomatik terapiya (ağrının aradan qaldırılması, bağırsağın funksiyasının normallaşdırılması), trombozun profilaktikası (heparin), venotoniklərin (trokserutin, diosmin) peroral qəbulundan ibarətdir. Düz bağırsağın hemorroidal düyünlərinin medikamentoz müalicəsi uzun müddət tələb edir. Varikoz patologiyasına təsir edən peroral preparatlar 3 aylıq kurslarla təkrarlanır.

Daxili babasilin I və II mərhələsində infraqırmızı foto- və elektrokoaqulyasiya, skleroterapiyadan istifadə edilir. Müalicə nəticəsində damarlar tədricən sorulur və itir. Xəstəliyin II-III mərhələlərində daha radikal üsulların aparılmasına ehtiyac yaranır: kriodestruksiya (damarların maye azotla dondurulması), varikoz damarlarının lateks həlqələrlə liqaturaya alınması və ya cərrahi yolla bağlanılması/kəsilməsi, Milliqan-Morqan və ya Lonqo üsulu ilə hemorroidektomiya. Daxili hemorroidal düyünlərin dezarterizasiyası USDQ nəzarəti altında hemorroidal arteriyaların liqaturaya alınması ilə icra olunur.

Daxili düyünün trombozu zamanı iltihabəleyhinə terapiya tətbiq edilir. Cərrahi müalicə tromb kütlələri və hemorroidal düyünlərin xaric edilməsindən ibarətdir. Sallanmış düyünlər əllə yerinə qaytarılması mümkün olmadıqda planlı cərrahi müdaxilə (kəskin əlamətlər söndükdən sonra) təyin edilir.

Daxili babasilin p roqnoz və profilaktikası

Xəstəlik vaxtında müalicə olunduqda proqnoz qənaətbəxş sayılır. Konservativ üsullar, venotoniklərlə profilaktik kurslar residivlərin tezliyini minimuma endirir. Bu məqsədlə həzm traktının fəaliyyətinin normaya salınması üzrə tədbirlər (qəbizlik/ishalla mübarizə) və qıcıqlanmış bağırsaq sindromunun müalicəsi aparılır. Daxili babasilin profilaktikası izafi fiziki gərginliklərin istisnası, düzgün qidalanma (meyvə/tərəvəz, kifayət miqdarda su qəbulu) və hərəki aktivlikdən (piyada gəzintiləri, gimnastika) ibarətdir. Sağlam həyart tərzi daxili babasilin yaranma ehtimalını azaldır.

Mühazirə №9 İdeal qazın daxili enerjisi. Sərbəstlik dərəcəsi

Mühazirə № 9
İdeal qazın daxili enerjisi. Sərbəstlik dərəcəsi.
Qazı xarakterizə edən əsas parametrerdən biri onun daxili enerjisidir. İdeal qazın daxili enerjisi qaz milekullarının istilik (xaotik) hərəkətlərinin enerjilərinin cəminə bərabərdir. Buradan aydın olur ki, qazın bütövlükdə hərəkətinin kinetik enerjisinin daxili enerjiyə aidiyyatı yoxdur. Sistemin hər halına daxili enerjinin bir qiyməti uyğun gəlir.Sistem (qaz) bir haldan başqa hala keçdikdə onun daxili enerjisinin dəyişməsi, keçid yolunun formasından asılı olmayıb, daxili enerjinin əvvəlki və son haldakı qiymətlərindən asılıdır.

Fərz edək ki, qaz molekulalarının ümumi sayı və bir molekulanın istilik hərəkətinin orta kinetik enerjisi olarsa, onda baxdığımız bir atomlu ideal qazın daxili enerjisi

Bir mol qazın daxili enerjisi, ,

Ifadəsinə görə təyin olunar. Onda kütləli ideal qazın daxili enerjisini

Ifadəsinə görə təyinetmək olar. (2) ifadəsindən görünür ki, ideal qazın daxili enerjisi ancaq qazın temperaturunan asılıdır.

Cismin və ya sistemin fəzada vəziyyətini təyin edən sərbəst koordinatların sayına sərbəstlik dərəcəsi deyilir. İdeal qaz molekulasına maddi nöqtə kimi baxılır. Maddi nöqtənin fəzada vəziyyəti üç koordinat vasitəsilə təyin olunur. Deməli ideal qaz molekulasının sərbəstlik dərəcəsi olar. Klassik fizikada enerji sərbəstlik dərəcəsinə görə bərabər paylanır. Deməli hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji -jə bərabər olur.

Bolsman göstərmişdir ki, termodinamik tarazlıqda olan statistik sistemin (qazın) irəliləmə və fırlanma hərəkətlərinin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji -yə, rəqsi hərəkətin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji -yə bərabərdir. Rəqsi hərəkətdə potensial enerji də nəzərə alınmalıdır. Onda sistemin ümumi sərbəstlik dərəcəsinin ümumi sayı

Məsələn, bir atomlu ideal qaz molekulası üçün . Qaz iki atomlu olarsa,onun sərbəstlik dərəcəsi olar. (rəqsi hərəkət nəzərə alınmır).

Qaz üç atomlu olarsa, onun fırlanma hərəkətinə düşən sərbəstlik hərəkətinin sayı üçə bərabər olar ( fırlanma bucaqlarıdır). Molekula tarazlıq vəziyyəti ətrfında rəqsi hərəkətdə iştirak edərsə, rəqsi hərəkəti xarakterizə edən sərbəstlik dərəcələri də nəzərə alınmalıdır. Onda ixtiyari kütləli qazın daxili enerjisi,

Ifadələrindən təyin olunar.

İdel qazın istilik tutumu
Maddənin vahid kütləsini 1 K qızdırmaq üçün lazım olan istilik miqdarına xüsusi istilik tutumu deyilir.

Xüsusi istilik tutumunun vahidi olar.

Maddənin 1 molunu 1 K qızdırmaq üçün lazım olan istilik miqdarına molyar istilik tutumu deyilir ( )

Qazlar üçün iki molyar istilik tutumu müəəyən edilir: sabit həcmdəki molyar istilik tutumu və sabit əzyiqdəki molyar istilik tutumu.

Qaz sabit həcmdə qızdırılarsa, ona verilən istilik miqdarı ancaq onun daxili enerjisinin artmasına sərf olunur. Onda 1 mol qazı 1 K qızdırdıqda onun daxili enerjisinin dəyişməsi sabit həcmdəki molyar istilik tutumuna bərabər olar, yəni

(5).
Qaz sabit təzyiqdə qızdırılarsa, bu zaman qaz genişlənir və xarici qüvvələrə qarşı müəyyən iş görülür. Onda 1 mol qazı sabit təzyiqdə 1K qızdırsaq molyar istilik tutumu

Nəzərə alsaq ki, onda l olar.

(6) ifadəsi Mayer deistury adlanır.

(7)
(5) və (7) ifadələrindən görünür ki, qazların molyar istilik tutumları ancaq sərbəstlik dərəcəsindən asılıdır. İstilik tutumlarının nisbətini yazsaq,

Bu nisbəti təcrübədə təyin etməklə, qaz molekulasında olan atomların sayın təmin etmək olar.

Fərz edək ki, silindrin daxilində çəkisi nəzərə alınmayan porşenin altında 1 mol ideal qaz var. Bu qazı sabit təzyiqlə 1 K qızdıraq, onda xarici qüvvələrə qarşı görülən iş

Mendelev Klapeyran tənliyindən istifadə edərək qazın həcminin dəyişməsini təyin edək.

Bu ifadəni (8) düsturunda yerinə yazsaq

olar.
Deməli universaL qaz sabiti ədədi qiymətcə, 1 mol qazı sabit təzyiqdə 1 K qızdırdıqda qazın xarici qüvvələrə qarşı gördüyü işə bərabərdir.

İstilik tutumlarının ifadələrindən görünür ki, qazların molyar istilik tutumları temperaturdan asılı deyil. Təcrübələr göstərir ki, ancaq müəyyən temperatur iuntervalında bu şərt ödənilir. Qazların istilik tutumu temperaturdan asılıdır.

İki atomlu qazın sabit həcmdəki molyar istilik tutumunun temperaturdan asılılığı şəkildə verilmişdir.İki atomlu qaz molekulasının

Üç sərbəstlik dərəcəsi irəliləmə hərəkətinə , iki sərbəstlik dərəcəsi fırlanma hərəkətinə və bir sərbəstlik dərəcəsi rəqsi hərəkətə aid olur.

E nerjinin sərbəstlik dərəcəsinə görə bərabər paylanması qanununa əsasən otaq temperaturlarında iki atyomlu qazın sabit həcmdə kimolyar istilik tutumu olmalıdır. Həqiqətdə isə çox yüksək temperaturlarda bu ifadə doğrudur.Klassik fizika qazların istilik tutumlarının temperaturdan asılılığını izah edə bilmir. Bu asılılıq kvant mexanikasının qanunlarına görə müəyyən olunur.Beləki Kvant mexanikasının qanunlarına görə fırlanma və rəqsi hərəkətlərin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji diskret dəyişir.Rəqsi hərəkətin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerji, fırlanma hərəkətinin hər sərbəstlik dərəcəsinə düşən enerjidən qat qat çoxdur.Buradan aydın olur ki, rəqsi hərəkət özünü çox yüksək temperaturlarda göstərir (çox yuxarı temperaturlarda).
Molekulların sərbəst yolunun orta uzunluğu
Müəyyən həcmdə yerləşən qaz molekulaları istilik hərəkəti nəticəsində toqquşmalara məruz qalır və hər bir molekula iki ardıcıl toqquşma arasında sərbəst yol gedir. Molekuların ümumi sayından və vahid zamandakı toqquşmaların sayından asılı olaraq sərbəst yolun uzunluğu müxtəlif olur. Odur ki, sərbəst yolun orta uzunluğu, anlayışından istifadə olunur. Bu kəmiyyəti təyin edək.

Fərz edək ki, radiusu olan molekula müəyyən sürəti ilə hərəkət eidr. Onda bu molekula vahid zamanda uzunluğu l= olan və radiusu olan silindrin daxilində olan bütün molekullarla toqquşacaq. (Baxdığımız molekuladan başqa , bütün qalan molekulaların sükunətdə olduğunu qəbul edirik).

Qaz molekulalarının konsentrasiyası olarsa , onda vahid zamanda baxdığımız molekulalarının sayı

Həqiqətdə isə qaz molekulaları istilik hərəkətində iştirak edirlər.Daha dəqiq hesablamalar göstərir ki, bu toqquşmaların orta sayı

Onda qaz molekulasının sərbəst yolunun orta uzunluğu

ifadəsindən təyin olunar.

Ümumiyyətlə toqquşma zamanı qaz molekulalarının mərkəzləri arasındakı d məsafəsi molekulların effektiv diametri və ifadəsi qaz molekulasının effektiv kəsiyi adlanır. Temperatur artdıqca effektiv diametr azalır. Nəticədə (3) ifadəsini

şəklində yazmaq olar.

(4) ifadəsindən görünür ki, molekulların sərbəst yolunun orta uzunluğu qazın konsentrasiyası ilə tərs mütənasibdir. Digər tərəfdəns sabit temperaturda qazın təzyiqi qaz molekulalarının konsentrasiyası ilə düz mütənasibdir. Deməli qaz molekulalarının sərbəst yolunun orta uzunluğu qazın təzyiqi ilə tərs mütənasibdir.(4) ifadəsindən istifadə edərək. müəyyən yaxınlaşma daxilində , qaz molekulasının effektiv kəsiyini (diametrini) təyin etmək olar. (3) ifadəsindən görünür ki, temperaturdan asılı deyil. Əslində sərbəst yolun orta uzunluğu tempeaturdan asılıdır və temperatura artdıqca artır.
Qazlarda diffuziya, daxlili sürtenmə və istilik keçirmə hadisələri
İstilik hərəkində iştirak edən qaz molekullaları yerləşdikləri qabın bir hissəsindən digər hissəsinə onlara məxsus olan kütləni, impulsu və enerjini daşıyırlar. Kütlənin daşınması diffuziya hadisəsinə, impulsun daşınması qaz layları arasında daxili sürtünməyə, enerjinin daşınması isə istilik keçirməyə səbəb olur. Bu hadisələrin təbiəti eyni olduğu üçün bunlara birlikdə daşınma hadisələri deyilir. Təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, zamanı ərzində səthindən daşınan maddənin kütləsi

Ifadəsinə görə təyin olunur. Burada – oxu istiqamətindəki sıxlıq qradiyentidir. D – diffuziya əmsalıdır. Mənfi işarəsi göstərir ki, kütlə qazın sıxlığının azalması istiqamətində daşınır.

Qazların molekulyar kinetik nəzəriyyəsindən istifadə edərək diffuziya hadisəsini öyrənək.

Fərz edək ki, qaz molekulalarının orta sürəti ,kütləsi -dir. Qazın daxilində onun konsentrasiyası oxu istiqamətində dəyişir. Qazın temperaturu sabitdir. sətindən sərbəst yolun orta uzunluğuna bərabər olan məsafədə iki kiçik həcm götürək.

təyin olunar. Baxdığımız kublar səthindən məsafəsində yerləşdikləri üçün molekulalar səthini toqquşmadan keçirlər. Onda zamanı ərzində səthindən keçən qaz molekulalarının yekun sayı

Nəticədə, səthindən zamanında daşınan qaz molekulalarının kütləsi

təyin olunar. Burada

işarə etsək. Onda

– sıxlıq qradiyenti qəbul etsək
(10)

Ifadəsini almış olarıq.

(1) və (6) ifadələrinin müqayisəsindən diffuziya əmsalı üçün

(11) təyin edirik.

Nəzərə alsaq ki,sərbəst yolun orta uzunluğu, , qazın təzyiqi ilə tərs mütənasibdir və təzyiqdən asılı deyil, onda diffuziya əmsalı dar qazın təzyiqi ilə tərs mütənasib olar. Qaz molekulalarının orta sürəti temperaturdan və qazın molyar kütləsindən asılı olduğu üçün demək olar ki, diffuziya əmsalı qazın növündən, təzyiqindən və temperaturundan asılıdır.

Qaz layları müxtəlif sürətlə hərəkəıt edərsə, bu laylar arasında meydana çıxan sürtünmə qüvvəsi Nyuton qanununa görə

Ifadəsi ilə təyin olunur. Burada layların sürət qradiyenti; -sürtünmə əmsalıdır., mənfi işarəsi isə sürtenmə qüvvəsinin sürət qradiyentininəksinə yönəldiyini gəstərir.

Qazların molekulyar kinetik nəzəriyyəsindən istifadə etsək, daxili sürtünə əmsalı üçün

Ifadəsini alarıq.Burada – qazın sıxlığıdır.

Qazın sıxlığı təzyiqlə düz, sərbəst yolun orta uzunluğu ilə tərs mütənasibdir.Deməli daxili sürtünmə əmsalı təzyiqdən asılı deyil.Daxili sürtünmə əmsalı təzyiqdən o zaman asılı olar ki, qaz yüksək dərəcədə seyrəkləşmiş olsun.

Qazın daxilində temperatur qradiyenti olarsa yəni A kubun yerləşdiyi yerdə qazın temperaturu və B kubunun yerləşdiyi yerdə olarsa onda zamanı ərzində səthindən daşınan istilik miqdarı

Ifadəsindən təyin olunar. Burada – istilik keçirmə əmsalı, –x oxu istiqamətindəki temperatur qradiyentidir.Mənfi işarəsi istiliyin temperaturun azalması istiqamətində daşınəıldığını göstərir.

Qazların molekulyar kinetik nəzəriyyəsindən istilik keçirən əmsal üçün aşağıdakı ifadəilə müəyyən olunur.

Burada – sabit həcmdə qazın xüsusi istilik tutumudur. (15) ifadəsində hasili təzyiqdən asılı olmadığına görə , istilik keçirmə əmsalı da təzyiqdən asılı olmur.(11) (13) və (15) ifadələrindən

Deməli əmsallardan birini eksperimentdən təyin etməklə başqa əmsalları hesablamaq olar.

Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Fizika kafedrası

Mühazirə № 9 Mühazirətçi-dosent: Akif Ağayev

Uşaqlıq daxili spiral haqqında bilmədikləriniz

Uşaqlıq daxili spiral çəkinin artmasına səbəb ola bilərmi?

• Uşaqlıq daxili spiral 5 il olmuşdursa və ya qadında şikayyətlər (qanama, ağrı, ləkələnmə və s.) varsa çıxarılması gərəkir.
• Uşaqlıq daxili spiralın çıxarılması üçün xüsusi bir zaman yoxdur, istədiyiniz zaman çıxartdıra bilərsiniz.
• Menstruasiya zamanı çıxarılarsa qadın daha az hiss edər.
• Spiral çıxarılmadan 2-3 gün əvvəl artıq qorunmaq lazımdır, çünki spermatazoid uşaqlığın içində 24 saatdan da çox yaşaya bilir.
• Buna görə də spiral çıxarmadan sonra cinsi əlaqə olmasada hamilə qalmaq mümkündür.

Uşaqlıq daxili spiral kimlərə uyğun deyil?

• Menstruasiya düzənsizliyi varsa
• Menstruasiya qanaması çox olarsa
• Uşaqlığın içində arakəsmə(septum) varsa
• Uşaqlıq boşluğunda mioma varsa
• Kiçik çanaq orqanlarının infeksiyon xəstəlikləri olarsa

Hormunlu spiralın faydaları

Hamiləlikdən qorunmaq üçün 2 cür spiral mövcuddur, hormonlu və normal hormonsuz spiral. Çox qadınlar hansı spiral istifadə etməlidirlər deyə düşünürlər. Hormunlu spiralın faydaları:

• Menstrual ağrıları azaldır
• Hamiləlikdən qorunma şansı yüksəkdir
• Menstrual qanamanı azaldır (xüsusi ilə menstruasiyanın qanamasına bağlı dəmir azlığı olan qadınlara)
• Uşaqlıqdan kənar hamiləliyi əngəlləyir
• Uşaqlıq boşluğu xəstəliklərinin qarşısını alır (hiperplaziya və.s)

Hormonlu spiralın yan təsirləri: qanama, baş gicəllənmələri. Hormonlu spiralın digər hamiləlikdən qorunma vasitələrindən görə daha az yan təsiri var,bu baxımdan istifadəsi tövsiyyə olunur.

Hormonlu spiral kimlərə olmaz!

• Hamilə olanlar
• Vaginal qanama varsa
• Uşaqlıq boynu xərçəngi riski
• Süd vəzi xərçəngi riski
• Kiçik çanaq infeksiyası olarsa
• Qaraciyər xəstəliyi və şişi olarsa
• Hormonlu spiralda olan hormona qarşı allergiya olarsa

Hormonlu spiral çəki artırırmı!

Bu spiralın çəki artırmaq kimi xüsusiyyəti yoxdur, lakin tərkibindəki hormon progestron olduğundan metabolizmanı bir qədər zəiflədə bilir. Bəzi qadınlarda metabolizm zəifdirsə, hormonlu spiralda bir qədər zəiflədə bilər və çəki azalmaya bilər, əksinə kilo alar. Amma düzgün qidalanma və həyat tərzi (idman və s.) olarsa təbii ki, bu halların yaranması mütləq olmaz.

Uşaqlıq daxili spiral gəzdirənlər hamilə qala bilərmi?

Uşaqlıq daxili spiraldan istifadə edən qadınlarda hamiləliyin baş verməsi çox nadir hallarda müşahidə olunur. Mis spirallardan istifadə edildikdə hamiləliyin əmələ gəlmə ehtimalı il ərzində 1000-də 8 şansadək təşkil edir. Hormonlu spirallardan istifadə etdikdə hamilə qalmaq ehtimalı il ərzində 1000-də 1 şansadək azalır. Təxminən halların yarısında spiraldan istifadə edən qadınlarda əmələ gəlmiş hamiləlik uşaqsalma ilə nəticələnir.

Spiral yerini dəyişdikdə və ya uşaqlıqdan düşdükdə hamiləliyin əmələ gəlmə riski əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. Bu xüsusən aybaşılardan sonra spiralın uşaqlıq boşluğundan qopmuş toxumalar ilə birlikdə tullanması zamanı tez-tez baş verə bilər. Bununla əlaqədar olaraq, spiraldan istifadə edən bütün qadınlara uşaqlıq yolunun dərinliyində spiralın bığcıqlarını əl ilə yoxlayaraq ayda ən azı bir dəfə onun uşaqlıqda olmasını yoxlamaq tövsiyə olunur. Əgər əvvələr siz spiralın bığcıqlarını yaxşı hiss edirdinizsə, indi isə onları daha tapa bilmirsinizsə – ginekoloqa müraciət edin, çünki ola bilər ki, spiral düşübdür və siz bunu hiss etməmisiniz.

Düşük və abortdan sonra spiral nə vaxt qoyula bilər?

Düşükdən bir ay sonra görülən aybaşıda spiral istifadə edilə bilər, ya da uşaqlıq daxilinin təmizliyindən əmin olduqda düşükdən dərhal sonra spiral yerləşdirilə bilər. Düşük sonrasında abort olunubsa ya da istəkli olaraq hamiləliyi sonlandırmaq üçün edilən abortlardan dərhal sonra spiral qoyula bilər. Bəzən abortdan dərhal sonra spiral qoyulmur və bir həftədən sonra qoyulur. Bunun səbəbi uşaqlıq içərisində parçanın olmadığından əmin olmaqdır. Abortda bir ay sonra görülən aybaşı dövründə də spiral qoyulur.

Uşaqlıq daxili spiral istifadəsi haqqında vacib məlumatlar!

Uşaqlıq daxili spiral Spiral istifadə etmək olar:

• Daha əvvəl keysəriyyə əməliyyatı, mioma və s. operasiyalar keçirənlər
• Siqaret çəkənlər həm mis , həm də progesteron hormonlu
• Ürək-damar xəstəliklərinin risk qrupunda olanlara mis və hormonlu
• Hipertoniyalı xəstələr mis və hormon
• Damar tutulması olanlar mis və hormonlu
• Miokard infarktına məruz qalmış və serebral damar tutulması olanlar (felç) mis və hormonlu
• Xolesterol, lipid yüksəlişi mis və hormonlu
• Migren olanlar mis və hormonlu
• Spiral da dismenoreya (ağrılı menstruasiya) olan xəstələrə də tətbiq oluna bilər. Mis spiral bəzən dismenoreyanın artımına səbəb ola bilər. Hormonal spirallar adətən dismenoreyanı azaldır.
• Süd vəzisində xoş xassəli kist və s. xəstəliklər mis və hormonlu
• Miomalı xəstələrdə, miomanın uşaqlıq daxilini deformasiya etmədikdə

Spiral istifadə etmək olmaz:

• Anadangəlmə uşaqlıq anomaliyaları
• Spiral kəskin kiçik çanaq infeksiyon xəstəliklərində, kəskin servisit və vaginit zamanı
• Son üç ayda doğuşdan sonrakı endometrit və ya septik abort keçirən xəstələr
• Cinsi yolla ötürülən xəstəliklər baxımından risk qrupunda olanlar
• Genital aktinomikoz zamanı
• Aktiv viral hepatit olanlarda progesteron hormonu olan spiral istifadə edilməməlidir.
• Qaraciyər xəstəliyi, siroz və qaraciyər şişi olanlarda hormonlu spiral istifadə edilmir.
• Mis spiralların qəbul edilən digər dərmanlarla qarşılıqlı əlaqədə olmur.
• Hormonal (progesteron) olan spirallar nadir hallarda dərmanlarla əks göstəriş ola bilər (xüsusilə hormonal preparatlar)
• Özü və ya partnyoru çox tərəfdaşlı olanlar spiral istifadə etməməlidirlər. Çünki bu cütlüklər cinsi yolla ötürülən xəstəliklər baxımından risk qrupundadırlar.
• Misə alergiyası olan insanlar və Wilson xəstəliyi olanlarda spiral istifadə edilmir.
• Bilinən və ya şübhəli döş xərçəngi olan xəstələrdə hormonal spiral istifadə edilməz.