Diplomat, Ceyms Oldric

– Bu, tamamilə mümkündür, – Mak-Qreqor dedi.

Текст книги “Diplomat”

Lord Esseks təyyarədə oturub trubka çəkir və gedənlərin geri dönüşünü gözləyirdi. Təyyarənin idarəetmə mexanizmləri buz bağlamış və yerə enməyə məcbur olmuşdu. Küləkli və qarlı rus düzənliyində düşüb qalmışdılar. Mak-Qreqor kömək gətirmək üçün ruslarla birlikdə getmişdi.

Əlli səkkiz yaşlı bu adam yaşından xeyli cavan görünürdü. Onun təravətli qırmızı sifəti, inamlı baxışları və donqar burnu vardı. Esseks yumşaq kresloda mürgüləyir, Moskvaya bir gün gec çatacağı onu narahat edirdi.

Özü Mak-Qreqoru bu səfər üçün seçmişdi. Çünki İran üzrə ən yaxşı mütəxəssis idi. Esseks Moskvada Molotovla olacaq görüşü düşünə-düşünə yuxulamağa çalışdı. Oyananda Mak-Qreqor yanında əyləşmişdi.

– Hə, Mak-Qreqor, bir kənd-filan tapdınız?

– Şimal tərəfdə bir kənd var. Pilot kirşə tapıb gətirəcək. Pilotlardan biri maşın tapmaq üçün hərbi düşərgəyə getdi. Moskvaya buradan qırx mil olar.

– Görünür, sabah Molotovun qəbuluna düşə bilməyəcəyik, – Esseks yerində gərnəşdi. – Hə, siz, doğrudanmı, İran Azərbaycanına bələdsiniz? İranda çox yaşamısınız?

– Az qala ömrüm boyu.

– Əla. Yəqin, Moskvada nəyə nail olmaq istədiyimizi anlayırsınız. Rusları İran Azərbaycanından çıxıb getməyə məcbur etmək və orada Tehran hakimiyyətini bərpa etmək lazımdır. Siz, gərək ki, bir vaxt İngiltərə-İran neft şirkətində geoloq olmusunuz?

– Hə, əslində, mən diplomatiyadan çox az bilirəm. Sizinlə göndəriləndə buna bərk təəccübləndim.

Mak-Qreqor yenidən özünə qapandı. Esseks Mak-Qreqorun rus dilini bilməsinin faydalı olacağını söylədi. Elə bu vaxt rus sərnişinlərin səsləri eşidildi. Onlar təyyarəyə doluşub əşyalarını götürdülər və aşağıda dayanmış kəndli kirşəsinə atdılar.

Pilot şən halda Mak-Qreqora rusca nəsə dedi və kabinəyə keçdi. Hamı əşyalarını aşağıdakı kirşəyə tullayırdı. Kirşə meşə yolu ilə kəndə yollandı. Esseks və Mak-Qreqor da düşüb qarın üstü ilə kəndə sarı addımladılar.

Onlar yerli poçt şöbəsində sobanın yanında oturub qızınanda Esseks deyirdi:

– Ruslara sərt üz göstərməyənə qədər bu məsələ həll edilməyəcək. Azərbaycan məsələsi böyük önəm daşıyır.

– Azərbaycanda əvvəllər də üsyanlar olurdu.

Bu vaxt onların dalınca maşın gəldi. Mak-Qreqor tərləmiş şüşəni silərək yolboyu qarlı çölləri, qaralan meşəlikləri seyr edirdi. Birdən şəhərin işıqları parladı.

Maşın onları Britaniya səfirliyinə gətirdi.

İkinci fəsil

İngilis səfirliyinə ser Frensis Dreyk başçılıq edirdi. O, Esseks və Mak-Qreqoru səhər yeməyinə dəvət etmişdi. Dreyk deyirdi:

– Mən bilirdim ki, gec-tez bu təyyarələrin biri düşəcək. Ruslar dəli kimi uçurlar.

Xidmətçi əlində məcməyi gəlib çıxdı. Dreykin köməkçisi ser Melbi qədəhlərə viski süzdü.

– Hə, Harold, – deyə Dreyk əlində qədəh qonağın qarşısında dayandı, – siz Azərbaycan məsələsində nəyə nail olmaq ümidindəsiniz?

– Bu haqda sizdən soruşmaq lazımdır. Ruslar sonuncu Moskva konfransına necə baxırlar?

– Görünür, nəticələrdən razı qalıblar.

– Əla! Deməli, güzəştə gedəcəklər.

Səhər yeməyi bol və ləzzətli idi. Həm yeyir, həm də söhbət edirdilər. Esseks soruşdu:

– İndi ruslar Azərbaycan məsələsinə nə münasibət bəsləyir?

– Mətbuat onların kortəbii etirazı, faşistlərə satılmış mülkədarlar və Azərbaycan Demokrat Partiyasının bu feodal yırtıcıları necə yıxmasından bəhs edir.

– Mak-Qreqor, sizcə, Azərbaycan üsyanı kortəbii hərəkat sayıla bilərmi? – Esseks soruşdu.

– Bu, tamamilə mümkündür, – Mak-Qreqor dedi.

– Sizcə, Azərbaycanda üsyana nə səbəb olub?

– Ümumi ağır vəziyyət.

Dreyk sərt səslə soruşdu:

– Bununla nə demək istəyirsiniz?

– Tehran hökuməti Azərbaycanı hər zaman sıxışdırıb. Orada hər zaman müxalifətçi partiyalar olub. Bir vaxt konstitusiyalı hökumətin yaranması ilə nəticələnən ilk üsyan da Azərbaycanda baş verib, bu hökumətdə rəhbərlərin çoxu azərbaycanlılar olub.

– Budur, görürsünüzmü, burada nə isə var. Lakin ruslar oradan çıxıb getməli idi, doğrudurmu?

Esseks ciddi nəzərlə Mak-Qreqora baxdı.

– Hamı çıxıb getməli idi.

– Məgər iranlılar təkbaşına öz həyat şəraitlərini yaxşılaşdırmağa qabildirmi? Hə, Mak-Qreqor?

Onun əvəzinə Dreyk cavab verdi:

– Bu, mümkün deyil. Mən iranlıları yaxşı tanıyıram.

– Siz nə deyə bilərsiniz, Mak-Qreqor? İranlılar bir iş görməyə qabildirmi?

– Əvvəllər orada tətillər olmazdı. İndi var. Siyasi partiyalar da yox idi. İndi hər yanda partiyalar qurulur. Orada nə isə yeni hadisələr baş verir. İran Azərbaycanına gəldikdə isə azərbaycanlılar hər zaman muxtariyyət əldə etməyə çalışıblar.

Esseks pəncərəyə yanaşıb buludsuz səmanı, qış səhərini seyr etməyə başladı. Məftil torla hasarlanmış buz meydançasında qırmızı cemperli bir qız konki sürürdü. Esseks Dreykdən soruşdu:

– Yox, ingilis qızıdır, – Dreyk Esseksi kabinetinə dəvət etdi və onlar otaqdan çıxdılar.

Esseks və Mak-Qreqor üçün ayrılmış iş otağı birinci mərtəbədə yerləşirdi. Pəncərədən buz bağlamış Moskva çayı, o tayda Kreml görünürdü.

Melbi o tərəfə baxırdı:

– Hökumət bu binalarda işləyir. Stalin elə burada da yaşayır, lakin heç kəs bilmir hansı binada.

Masaya bir bağlama kağız qovluq gətirildi. Bunlar Britaniyanın Tehran səfirliyində Azərbaycana dair toplanmış materiallar idi. Mak-Qreqor onları səliqə ilə masanın üstünə düzməyə başladı. Axşam yatağa uzananda artıq bu kağızların çoxu ilə tanış olmuşdu.

– Hə, Mak-Qreqor, bu, çoxdankı rəqabət məsələsidir. Rusiya öz təsirini yayır. Əgər onlar İran Azərbaycanına sahib olsalar, bütün İran əllərinə keçəcək. Biz İranda hər zaman rusların qarşısını saxlamışıq. Bu dəfə də mane olmalıyıq, – Esseks otağa gəldikdə ona dedi.

Mak-Qreqor öz aləmində idi. Esseks susaraq onun necə işləməsinə baxmağa başladı. Mak-Qreqor ayırmış olduğu dörd səliqəli kağız dəstini göstərib dedi:

– Birincidə İran Azərbaycanında nə baş verdiyi haqda sənədlərdir. İkincidə bizim etirazlardır. Üçüncüdə ruslara verdiyimiz təkliflər, dördüncüdə bu təklifləri müdafiə etmək üçün dəlillərdir. Məzmunu budur ki, İranın şimal əyaləti olan Azərbaycanda bir hərəkat genişlənir. Bizim səfirlik onları separatçı, onlar isə özlərini “demokrat partiyası” adlandırır. Onlar deyirlər ki, mövcud konstitusiya çərçivəsində muxtariyyət elan etmişlər. Azərbaycan demokratları deyirlər ki, onlar kişilər və qadınlar üçün ümumi seçki hüququ tətbiq ediblər, birpartiyalı parlamentə bənzər bir qurum yaradıblar. Onların birincidərəcəli vəzifəsi – torpağı kəndlilərə verməkdir. Ordu və polisin yenidən təşkilini, rüşvətxorluğun qadağan olunmasını tələb edirlər.

Esseks bu izahatı dinləyərkən yalnız gülümsəyirdi.

– Bəs bizim etirazlarımızda nədən bəhs olunur?

– Azərbaycanda hakimiyyətin dəyişməsi zor gücünə və rusların köməyi ilə olub. İran ölkəyə buğda verən rayonlardan məhrum olub. Azərbaycanda təşkil olunan ayrıca ordu vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxara bilər…

– Sonra? Üçüncü bağlıda nə var?

– Ruslara təkliflərimiz bunlardır: qayda-qanunu bərpa etmək üçün Azərbaycana İran hökuməti tərəfindən jandarm və hərbi hissələr göndərilməsinə razı olsunlar. Ruslardan tələb edəcəyik ki, demokratlar İran hökumətinə tabe olsunlar. Yaranmış vəziyyəti öyrənmək üçün beş üzvdən ibarət komissiya yaradılmasını tələb edəcəyik.

– Öyrənmək məqsədi ilə komissiya – bu, həmişə faydalı gediş olub, – Esseks qeyd etdi.

– Komissiyanın tərkibinə bir rus, bir ingilis, bir nəfər İran hökumətindən, bir Azərbaycan demokratı, bir nəfər də amerikalı daxil etməyi təklif edirik.

– Bəli, bəli, sözsüz. Amerikalı hökmən olmalıdır. Nə qədər çox tələb olsa, bir o qədər yaxşıdır.

Mak-Qreqor davam etdi:

– Əldə bir sıra faktlar var; məsələn, biz hesab edirik ki, Azərbaycanda baş verən hadisələr demokratik hərəkat deyil, inqilabi hərəkatdır. İran isə belə kəskin hərəkatlar üçün yetişməyib, vətəndaş müharibəsi başlana bilər. Bu isə Orta Şərqdə sülh üçün təhlükə törədər…

– Materialların hamısı budurmu?

– Bəli, – Mak-Qreqor başını qaldırmadan cavab verdi.

– Bu materiallar əsasında biz rusları bütün İrandan sıxışdırıb çıxarmalıyıq. Bizim vəzifəmiz budur.

– Biz nəyə görə rusların İrandan çıxıb getmələrinə belə əlləşirik?

– İlahi! Siz bunu istəmirsiniz?

– İstəyirəm. Amma orada daha vacib iş tapa bilərdik.

– Bundan vacib nə?

– İranda vəziyyət ağırdır. Ruslarla birgə çalışaraq müəyyən işlər görməyi təklif edə bilərik.

– Axı nə təklif edə bilərik?

– İranı idarə edən bir ovuc rüşvətxorun əvəzinə əsl hökumət yaradılmasını… Əgər ruslar bizə kömək etməyə razılaşsalar, bu heç də çətin olmaz. Onda iranlıların dostluğunu qazanardıq.

– Bəlkə, İran neftindən əl çəkək? Onları xalqa verək?

Mak-Qreqor bu cavabdan razı qalmadı. Esseks onun qoluna girib Dreykin otağına apardı. Esseks Kremllə calaşmaq, Molotovun özü ilə danışmaq istəyirdi.

– Bu, mümkün olan iş deyil! – Dreyk səsləndi.

Elə bu vaxt bayaq konki sürən qız əlində kağız qovluq otağa daxil oldu. İndi o, qara libas və ağ yaxalıqda idi.

– Ketrin, nə gətirmisiniz? – Dreyk soruşdu.

– Məlumatlar toplusunu və Tehrandan teleqram.

Qız sakitcə Esseks və Mak-Qreqoru süzürdü. Teleqramı masanın üstünə qoydu.

– Təşəkkür edirəm. Tanış olun: lord Esseks və mister Mak-Qreqor. Bu isə Ketrin Klayvdır, – Dreyk dedi.

Qız başını tərpədərək soyuqqanlılıqla soruşdu:

– Qəzaya uğrayanlar sizsiniz?

– Bəli, – Esseks cavab verdi.

– Ruslar zəng vurub üzr istədilər.

Qız çıxdı. İçəri Melbi daxil oldu.

– Mən telefonda Antonovu tapa bildim. Dedim ki, məsələ İran Azərbaycanı haqqında danışıqlara aiddir. Antonov soruşdu ki: “Lord Esseks Azərbaycan barəsində nə demək istəyir?”

– Mən oturub gözləyə bilmərəm. Mənə maşın verə bilərsinizmi?

Üçüncü fəsil

Səfirliyin “Rolls-roys”u Kremlin sol yanındakı körpüdən keçdi. Maşın Xarici İşlər Nazirliyinə yaxınlaşıb qapıda dayandı. Onlar düşüb içəri keçdilər. Bu gözlənilməz gəlişin növbətçidə çaşqınlıq yaratdığı aydın görünürdü. O, tez harasa zəng etdi. Az keçmiş pilləkəndə qara sağanaqlı gözlük taxmış alçaqboylu bir əməkdaş göründü.

– Hər vaxtınız xeyir, lord Esseks. Gözləməyə məcbur edildiyiniz üçün üzr istəyirik. Lakin gəlişiniz barədə xəbərdar edilməmişik. Yuxarı qalxmağı rica edirəm.

– Sağ olun ki, qarşımıza çıxdınız. Bu isə köməkçim Mak-Qreqordur.

– Mənim soyadım Korindir.

Onlar yuxarıda xalça döşənmiş bir otağa daxil olub əyləşdilər. Korin dedi:

– Cənab Suşkov bu saat gələr. Şöbə müdiri.

Suşkovun gəlişinə müntəzir olan Korin qımıldanmadan oturub susurdu. Suşkov gəldikdə ingilis dilində sərbəst və aydın tərzdə:

– Lord Esseks, sizi sağ və salamat görməyimə çox şadam, – dedi.

Esseks divandan qalxdı və Suşkovun əllərini sıxdı.

– Cənab Molotov nazirliyin bir əməkdaşını səfirliyə göndərmişdi ki, səhhətinizi öyrənsin.

– Görünür, rastlaşmamışıq, – Esseks əllərini yana açdı.

Araya sükut çökdü. Esseks az keçmiş dilləndi:

– İlkin danışıqlar qeyri-rəsmi xarakter daşıyır, müəyyən gündəlik yoxdur. Buna görə özümüz gəldik. Öz ehtiramımızı mister Molotova şəxsən yetirməyi arzulardıq. Bir də ki danışıqlara mümkün qədər tez başlamaq istərdik.

Suşkov dinmədən başını tərpətdi. Sonra söhbət İrandan düşdü. Bəlli oldu ki, ixtisasca dağ mühəndisi olan Suşkov da İrana yaxşı bələddir. Hətta Mak-Qreqorun atasını bir geoloq və coğrafiyaşünas kimi yaxşı tanıyır.

– Mister Molotovu görə bilərik? – Esseks soruşdu.

– Təəssüf ki, indi Moskvada deyil. Moskva konfransında gərgin çalışdıqdan sonra dincəlməyə getmişdir.

– Mister Suşkov, mister Korin, sizinlə tanış olmağıma çox şadam. Lütfən, mister Molotova çatdırın ki, gələn kimi onu görmək bizi çox məmnun edər, – Esseks dedi.

– Biz hər şeyi yoluna qoyar və sizə xəbər çatdırarıq.

Dördüncü fəsil

Səfirlikdə Esseks dedi ki, Suşkov ona xoş təsir bağışladı. Mak-Qreqor da onun barəsində yaxşı rəydə idi:

– Həmədanda bir alimdən başqa hələ atamın əsərlərindən xəbəri olan adama rast gəlməmişəm.

Onlar Molotovun zəngini gözləyirdilər. 1945-ci ilin son günü idi. Axşam düşür, Molotov zəng etmirdi. Esseks düşünürdü ki, Molotov onları bu gün çağırmaz. Melbinin mənzilindəki nahar sükutla keçdi. Nahardan sonra Mak-Qreqor şəhərdə gəzmək istədi. Az qaldı darvazanın ağzında başını aşağı salıb yeriyən qadınla toqquşsun. Ona yol vermək üçün kənara çəkildi, dərhal da onun konkisürən Ketrin Klayv olduğunu anladı. O, Ketrinlə salamlaşdı. Ona səkidən küçəyə enməsində kömək etdi. Ketrin Mak-Qreqorun qolundan bərk-bərk yapışmışdı.

– Siz hara gedirsiniz?

– Elə-belə, Moskvaya baxmaq istədim.

– Əvvəllər burada olmusunuz?

– Onda mənimlə Qızıl meydana gedə bilərsiniz. Siz, gərək ki, Mak-Qreqorsunuz, hə?

Ketrin Klayv səfirliyin attaşesi vəzifəsini icra edirdi.

…Başları söhbətə qarışdığından Qızıl meydandan ötüb-keçmişdilər. “Britaniya müttəfiqi” redaksiyasına gəldilər. Bu qəzet Moskvada ingilislər və amerikalılar tərəfindən ruslar üçün ingiliscə nəşr edilirdi.

Onlar axşamdan keçmiş səfirliyə döndükdə Mak-Qreqor katibə – miss Uilyamsa rast gəldi. Miss Uilyams:

– Mən sizi gözləyirəm. Lord Esseks Molotovun qəbuluna getmişdir. Biz sizi tapmağa çalışdıq.

Mak-Qreqor Dreykin kabinetinə daxil oldu və otaqda indiyədək rastlaşmadığı bir adam gördü. Divana dirsəklənərək uzanmış, əlində trubka tutmuşdu. Sallaq bığları vardı.

– Əyləşin, Mak-Qreqor, – Dreyk dilləndi. – Bu, ser Con Askvitdir. Harada idiniz, Mak-Qreqor?

– Miss Klayvla birlikdə idik.

– Pis deyil, Mak-Qreqor! Özü də Moskvaya gəldiyiniz ikinci gün! – Askvit şuxluqla dilləndi.

– Ümidvaram ki, lord Esseksi çətin vəziyyətə saldığınızı anlayırsınız, – Dreyk davam etdi. – Gərək məsuliyyətinizi anlayıb səfirlikdən uzaqlaşmayaydınız.

– Harold özü birtəhər işin öhdəsindən gələr, – Askvit istehza ilə dedi və təklif etdi: – Bəlkə, centlmenlər bu söhbəti sabaha saxlasınlar?

Dəhlizdə Askvit Mak-Qreqora dedi:

– Yaxşısı budur gedək bizə, Haroldu birlikdə gözləyək. Arvadım şotlanddır, sizi evə aparmasam, məni bağışlamaz.

– Artıq gecdir, – deyə Mak-Qreqor etiraz etsə də, Askvit onun qoluna girdi. Artıq boyun qaçırmaq yersiz olardı. Onlar həyətdən keçib Askvitin yaşadığı evə tərəf gedəndə saat gecəyarısını vurdu və havaya aramsız fişənglər atılmağa başladı. Moskva Yeni ili qarşılayırdı.

Beşinci fəsil

Esseks Mak-Qreqora acıqlı idi: Mak-Qreqorun əvəzinə onu bu uzunqulaq Melbi və İran haqqında heç nə bilməyən tərcüməçi Coys müşayiət edirdi.

Molotov tipik rus sifətli gülərüz adamdı. Ucaboy deyildi. Ağarmış qabarıq bığları vardı. Oval şüşəli gözlük taxmışdı. Molotov onun əlini sıxıb danışmağa başladı. Arxada dayanmış rus tərcümə edirdi. Molotov təyyarə qəzasına görə təəssüf etdi, Yeni ildə ona ən xoş arzularını çatdırdı. Sonra digər adamları bir-birinə təqdim etdilər.

Molotov divanda, Esseks üzbəüzdəki kresloda əyləşdi.

Esseks kirşə ilə səyahətlərini danışanda Molotov şən-şən güldü. Sonra mətləbə keçməyi lazım bildi.

– İran haqqında danışmağa icazə verərsinizmi?

– Buyurun, – Molotov çox sakit tərzdə dilləndi.

– Moskva konfransından sonra İran Azərbaycanında şəraitin durmadan pisləşməsi bizi narahat edir. Bu əyalətdə hakimiyyəti ələ keçirən separatçıların hərəkətlərindən narazıyıq. İstərdik bu məsələni sovet hökuməti ilə birlikdə yoluna qoyaq.

– Bizim mövqeyimiz tam aydındır. Biz İranın daxili işlərinə qarışmayacağıq. İranda demokratik qüvvələrə də mane olmayacağıq, – Molotov təbəssümlə dedi.

– Mənim hökumətim İran Azərbaycanında yaranmış vəziyyətdən və onun bütün ölkəyə təsirindən narahatdır. Odur ki bir neçə təklifimiz var. Onları şərh etmək üçün izin verməyinizi rica edərdim.

– Əgər ingilis hökuməti İran Azərbaycanında baş verən hərəkatdan narahatdırsa, ona doğru məlumat verilməyib. Orada demokratik hərəkat baş verib, bu hərəkat bütün İrana yalnız faydalı ola bilər.

– İran Azərbaycanında bu hərəkat demokratik deyil, separatçı hərəkatdır. Buna sübutlarımız var. Onların məqsədi Azərbaycanı İrandan ayırmaq və orada müstəqil dövlət qurmaqdır. Bu isə, mister Molotov, 1942-ci ilin sovet-ingilis müqaviləsinə ziddir, – Esseks portfelindən bir sənəd götürərək dedi.

– Görünür, Britaniya hökumətinə yanlış məlumat verilib, – Molotov üzünün ifadəsini dəyişmədən dedi.

– Biz, həqiqətən də, dəqiq məlumatlara malik deyilik. Sorğumuza sovet səfirliyindən heç bir cavab almamışıq. Əyalətdəki vəziyyət Azərbaycan Demokrat Partiyası adlanan partiyanın bəyanatlarına əsaslanır. Onların hərəkətləri bütün İran üçün təhlükəlidir. İran Azərbaycanında yaranmış vəziyyət Böyük Britaniya və Sovet İttifaqına eyni dərəcədə dəxli olan məsələdir.

– Britaniya hökuməti bunu yerli, yoxsa beynəlxalq məsələ hesab edir?

– İndiki zamanda yerli əhəmiyyətli.

– Onda mən hesab edirəm ki, bu müzakirənin yeri İran olmalıdır. Böyük Britaniya və Sovet İttifaqı səfirləri arasında. Yerli əhəmiyyətli məsələlər onlara aiddir.

Molotov haqlı idi. Esseks tələyə düşmüşdü. Onun çoxtərəfli komissiya yaratmaq təklifi də uğur qazanmadı.

– Fikrimizcə, orada hər şey yaxşıdır. Biz axı nə barədə danışmalıyıq? – Molotov soruşdu. Sonra ayağa qalxdı. Bununla da bildirdi ki, görüş bitib. Esseks anladı ki, getməkdən başqa çarəsi qalmayıb. Paltosunu geyindi, kibrit çöpü götürüb trubkasını yandırdı və dedi:

– Lakin mister Molotovun cavabını qəti saya bilmərəm. Yaxın günlərdə mister Molotovla bir daha görüşməyə ümidvaram.

Molotov heç nə demədən onu qapıya qədər ötürdü. Onlar yenidən bir-birinin əlini sıxdılar. Esseks qapıda:

– Biz hələ görüşəcəyik, – dedi. – Mister Molotovun zəngini gözləyə bilərəmmi?

– Ola bilər, – deyə Molotov ötəri baş əydi.

Maşın səfirliyin darvazasından həyətə girəndə hündürboy bir kişi: “Harold!” – deyə səsləndi.

– Kimdir? – Esseks soruşdu.

– Aman Tanrım, məni tanımadı!

– Kimdir? – Esseks bu dəfə qeyzlə soruşdu.

– Lənət şeytana, siz burada nə edirsiniz?

– Üç aydır buradayam. Gedək bizə.

Esseks qapıda Askvitin arvadı Ceyn ilə köhnə tanışlar kimi şən səslə görüşdü. Etinasız halda Mak-Qreqora gülümsədi, amma heç nə demədi.

Altıncı fəsil

Səhər yuxudan oyananda otaq günəşin qızılı şüaları ilə işıqlanmışdı. Mak-Qreqor yuyundu, səhər yeməyini yedi və Ketrin Klayva zəng vurdu.

– Sabahınız xeyir, – Ketrin cavab verdi. – Hə, necə oldu, dünən axşam sizi tapa bildilərmi?

İşin nə yerdə olduğunu Ketrinə danışdı. Onlar bir saatdan sonra buz meydançasında görüşməyə razılaşdılar.

Esseks hələ otağa gəlməmişdi. Mak-Qreqor yeni alınmış teleqramlara baxdı. Bir teleqramda deyilirdi ki, dövlət katibinin köməkçilərindən biri Harvard Universitetində mühazirə oxuyub, İran Azərbaycanı hadisələrini araqarışdıranların işi kimi qiymətləndirib.

Esseks gəldi. İngilis qəzetlərində onun Moskva səfəri barədə yazılanları oxudu. Dedi:

– Hamısı cəfəngiyatdır. Nələr uydurmurlar…

Esseks kabinetə gedəndə pilləkəndə Ketrin Klayvla rastlaşdı. Esseks onun atasını tanıyırdı. Onu Dreykin yanında səhər yeməyinə dəvət etdi.

– Lakin məni buz meydançasında gözləyəcəklər.

– Konkilər heç yana qaçmaz.

Esseks və Mak-Qreqor Molotovla dünənki görüşün hesabatını hazırlamağı səhər yeməyindən sonraya saxladılar. Esseks ruslara veriləcək nota üzərində də çalışacağını bildirdi. O, notanı Londondan siqnal alan kimi verəcəkdi.

Yeddinci fəsil

O gün Esseksə Londondan siqnal gəlmədi. O biri gün səhər artıq səbrini itirmişdi. Səhər yeməyi zamanı çay içir, həm də “Tayms” qəzetini oxuyurdu. Bu vaxt Ketrin Klayv bir teleqram gətirdi. Lakin teleqram ruslara nota verilməsinə icazə deyil, nə isə başqa bir şeydi.

Bu, Mak-Qreqor haqqında göndərilmiş uzun bir teleqramdı. Amerika qəzetlərində Moskvada Mak-Qreqora istinadən şərhlərdən söz gedirdi. Bu şərhlər ruslarla münasibəti korlaya bilərdi. Belə hesab edilirdi ki, Mak-Qreqorun müxbirlərlə söhbətinə izin vermək olmazdı.

Ketrin Mak-Qreqorun otağına gəldi. Masanın üstündə sancaq keçirilmiş kağızlara baxanda bildi ki, Mak-Qreqor səhər teleqramlarını oxumuşdur. Teleqramlarda Azərbaycandakı üsyanın nəticələrindən söz gedirdi.

– Bir qədər əvvəl Esseksə də teleqram gəlib. Məncə, siz onda nə yazıldığını bilməlisiniz. Bunda qismən mənim də günahım var, – Ketrin dedi.

– Görünür, müxbirlər Hember və Stayl sizin sözlərinizi rəsmi bəyanat kimi qələmə veriblər…

– Bu qəzetçilər axı nə əsasla mənə istinad edirlər?

– Siz Esseksi müşayiət edirsiniz, deyilmi?

– Lakin söhbət şəxsi xarakterdə idi. Bunu bilirdilər.

– Əlbəttə, bilirdilər. Amma onlar üçün müqəddəs və əziz heç nə yoxdur. Gərək sizi xəbərdar edəydim, günah məndədir. Esseksin nə tədbir görəcəyini bilmirəm…

– Qəzetçilərin bu hərəkəti məni heyrətləndirib.

– Onları hələ yaxşı tanımırsınız. Onların peşəsi belədir, – Ketrin bir filosof ahəngi ilə dedi.

Ketrin Mak-Qreqorun nə vaxt ona baxacağını gözləyirdi. Onun nəzərləri isə harasa düz irəli zillənmişdi.

– Doğrudanmı, Londona dönməyə hazırlaşırsınız?

– Mümkün olsa. Bu mənim işim deyildir. Mən nə etdiyimi dərk etməliyəm. Diplomatlar İran məsələsinə yanlış qənaət əsasında yanaşırlar.

– Arabir axınla üzməyə də çalışın. Bu, gözəl duyğudur. Xoşunuza gələcək. Daha bir neçə həftə gözləməyin sizdən ötrü nə fərqi var? Burada qalıb hadisələri izləyin…

Ketrin xizək sürməyə getdi, Mak-Qreqor isə Esseksin yanına qalxdı.

Esseks əlini sinəsində çarpazlayaraq kresloya əyləşdi.

– Mak-Qreqor, siz dinc adamsınız, lakin özünüzü cəncələ salırsınız. Amerikalılara demisiniz ki, mənim ümdə vəzifəm rusları Azərbaycandan çıxmağa məcbur etməkdir. Doğrudanmı, bunu onlara danışıbsınız?

Esseks qəzetin o yerini oxudu.

– Gör nə həyasız uydurmadır, – Mak-Qreqor dedi.

– Uydurmaq onların peşəsidir. Amma missiyamız təhlükə altına düşür…

– Mən onlara təhlükə yaradan heç bir söz demədim. Bütün bunları təkzib etmək asandır.

– Təkzib işi yalnız korlaya bilər. Mak-Qreqor, mətbuatdan oddan qorxan kimi qorxmaq lazımdır. – Sonra Esseks əlavə etdi: – Tutqun görkəminiz var, əzizim. Bu məsələ artıq bitdi.

– Bunu ürəyimə salmıram. Lakin etiraf edin ki, mən bu işə yaramıram.

– Nədir, qaçmaqmı istəyirsiniz, Mak-Qreqor? Artıq gecdir. İrana dair mənimlə nə qədər istəsəniz mübahisə edin. Təki missiyamıza mane olmasın. Axı siz, əminəm ki, ruslara haqq qazandırmırsınız?

– Onda təşvişə əsas yoxdur. Yaxşısı budur, qəzetçiləri toplayaq. Ketrin buranın bütün müxbirlərini tanıyır.

– Bu Hember və Staylı da dəvət edək?

…Esseks qəsdən gecikərək aşağı enəndə hamı yığışmışdı. Dreyk, Melbi və Mak-Qreqor da orada idilər. Esseks içəri girəndə hamı dönüb ona baxdı. Müxbirlərlə tanışlıqdan sonra Esseks söhbəti, nəhayət, İran üzərinə gətirdi:

– Biz istəyirik İran barədə 1942-ci il müqaviləsinə hörmət edilsin.

– Rusların İrana göz dikdiyinə sübutlarınız varmı? – Hember israrla soruşdu.

– Bunu söyləmək çətindir. Mən ruslar barədə danışmağa vəkil edilməmişəm, – Esseks gülümsədi. O, söhbəti müqavilənin şərtləri üzərinə gətirmək istədi. Lakin onun sözünü kəsdilər. Kimsə nazik səslə soruşdu:

– Güman ki, neftin buna heç bir dəxli yoxdur?

Esseks həmin jurnalistə sərt şəkildə baxdı.

– Bəs onda orada nəyə nail olmaq istəyirsiniz, lord Esseks? – ingilis müxbir Holms soruşdu.

– Bax bu, birbaşa sualdır! Mən İranın şimal əyalətlərində qanuni hakimiyyəti bərpa etmək ümidindəyəm. Azərbaycan hadisələri barədə bizdə ifşaedici məlumatlar var. Güman edirəm ki, ruslar bizimlə danışıqlara həvəssizdir, lakin ortada faktlar var.

– Bunlar nə faktlardır ki? – balacaboy, ağbəniz missis Bell qəmzəli nəzərlə baxdı.

– Bax bu, sırf qadın sualıdır! Əziz missis Bell, bu faktlar indiki halda yalnız Molotovun qulaqları üçündür.

– Britaniya hökuməti İran Azərbaycanındakı islahatları öyrənibmi? Bu barədə nə deyə bilərsiniz? – sual verildi.

– Bunu Mak-Qreqordan soruşun. Buraya İranı yaxşı tanıdığına görə göndərilib. Yerli dilləri bilir.

Suala Mak-Qreqor cavab verməli oldu:

– Bu islahatlar ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edir. İranda hər şeyin yenidən təşkilinə ehtiyac var.

– Bəs onda Azərbaycandakı islahatlara niyə etiraz var?

Mak-Qreqor Esseksə baxdı. Esseks dedi:

– Britaniya hökuməti hesab edir ki, demokratiya üçün xalqların heç də hamısı yetişməyib. Bu işdə tələsmək olmaz. Azərbaycan Demokrat Partiyası öz qonşusunun bolşevik partiyası timsalında yaradılıb.

– Demokrat Partiyasının və muxtar hökumətin buraxılmasını tələb edəcəksiniz? – deyə Hember soruşdu.

– Biz istəyirik ki, Azərbaycanda İran hökumətinin suveren hüquqları bərpa edilsin, – Esseks cavab verdi.

Müxbirlər dağılışmağa başlayanda Esseks yorulmuşdu. Sonuncuları qapıya ötürüb yüngül nəfəs aldı.

…Ketrin otağa daxil olanda Mak-Qreqor pəncərədən onların darvazadan çıxdıqlarına baxırdı.

– Hə, müxbirləri ifşa etdiniz? – Ketrin gülərək soruşdu.

– Dedilər ki, mən özüm günahkaram.

Diplomat, Ceyms Oldric

Tərəqqipərvər ingilis yazıçısı Ceyms Oldric nəinki gözəl bədii əsərlərin müəllifi, həm də sülhün və xalqlar təhlükəsizliyinin fəal mübarizi kimi şöhrət qazanıb.
Oldric İkinci Dünya müharibəsi zamanı bir sıra ingilis və Amerika qəzet­lərinin hərbi müxbiri sifəti ilə dünyanın bir çox ölkəsini gəzmiş, Norveçdə, Yunanıstanda, Yaxın Şərqdə, İraqda və Sovet İttifaqında yaşayıb.
Ceyms Oldricin “Diplomat” romanında 1940-cı illər İranında, o cümlədən Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat zamanı böyük güclər arasındakı mənafe toqquşmaları təsvir edilib. İngilis yazıçısı Oldricin özü də peşəkar diplomat olub və əsərdəki baş qəhrəman Mak-Qreqor müəyyən mənada müəllifin özüdür.
Bu əsərə görə yazıçı 1953-cü ildə Ümumdünya Sülh Şurası tərəfindən qızıl medalla təltif edilib.
Tərcümə edən: Cəlal Nuhov
Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2015
860 səhifə.
ISBN 978-9952-26-964-2

Əlaqədar şəxs
Kitab Evim
Bakı şəhəri
Bu elanın vaxtı bitib. Oxşar elanlara baxın
Paylaş
Tarix: 23.05.2018

Xüsusiyyətlər Müəllif: Corc Sonders Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

Xüsusiyyətlər Müəllif: Cəmilə Musayeva Janr: Özünü inkişaf etdirmə Nəşr dili: İngilis Cild: Yumşaq Ölçü, sm: 15,3×20,3

Xüsusiyyətlər İstehsal ölkəsi: Türkiya

Xüsusiyyətlər Müəllif: Harvard Business Review Janr: Biznes Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq Ölçü, sm: 12.8×17,8

Xüsusiyyətlər Müəllif: Annabel Karmel Janr: Analar üçün kitab Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq Ölçü, sm: 19×19

Xüsusiyyətlər Müəllif: Ədalət Tahirzadə Janr: Bioqrafiya, Tarix Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Sərt Ölçü, sm: 17×24

Xüsusiyyətlər İstehsal ölkəsi: Türkiya

Xüsusiyyətlər İstehsal ölkəsi: Türkiya

Xüsusiyyətlər Müəllif: Dania Florina Janr: Nağıl Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

Xüsusiyyətlər İstehsal ölkəsi: Türkiya

Xüsusiyyətlər Müəllif: Harvard Biznes Janr: Psixoloji Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

Xüsusiyyətlər İstehsal ölkəsi: Türkiya

Xüsusiyyətlər Müəllif: Ryan Holiday Janr: Psixologiya Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

Xüsusiyyətlər Müəllif: Harvard Business Review Janr: Özünü inkişaf etdirmə Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq Ölçü, sm: 12,8×17,8

Xüsusiyyətlər Müəllif: Harvard Biznes Janr: Özünü inkişaf etdirmə Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

Xüsusiyyətlər Janr: Uşaq ədəbiyyatı Nəşr dili: Azərbaycan Cild: Yumşaq

MAQAZIN.AZ saytında özünüzə onlayn maqazin yaradın , məhsullarınızı yerləşdirin və asanlıqla satın. Maqazin.az mağaza və dükan sahibləri, internet biznesi olanlar üçün alış satış platformasıdır. Maqazin.az online saytı ilə siz müxtəlif mağazaların, yeni məhsulların təklifləri ilə tanış ola biləcək, endirimlər, aksiyalar və kampaniyalar haqqında məlumat əldə edən müştərilər əldə edəcəksiniz.
Onlayn maqazin, alis veris sayti, Bakida ucuz qiymete mehsullar, onlayn shop ticarət mərkəzi. © 2016 MAQAZIN.AZ | info [@] maqazin.az | Bizimlə əlaqə

Ceyms oldric əsərləri

Abbaslı Ramiz

1. Harold Pinter //Ulduz. – 2006. – №4. – S.76

Abdullayeva F.

2. İngilis və Azərbaycan dillərində səstəqlidi sözlərinin strukrur-semantik xüsusiyyətləri: Avtoreferat. – Bakı: BDU, 2000. – 22s.

Ağayev Əkbər

3. Dahi sənətkar (Şekspir-400) //Azərbaycan. – 1964. – №4. – s. 25-35.

4. Humanist sənətkar (Şekspir haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1964. – 25 aprel

5. «Otello» (Şekspirin əsəri haqqında) //Kommunist. – 1959. – 4 aprel

6. Tarixi romanlar m üə llifi ( Volter Skott -200) // Bak ı. – 1971. – 14 avqust

Ağayev Zeydulla

7. Ceyms Oldric alqışlayır //Kitablar aləmində. – 1979. – №1. – S.58-59

8. Ceyms Oldric alqışlayır (Londonda Azərbaycan günləri haqqında Ş.Xəlilova məktubu) //Kommunist. – 1978. – 2 dekabr

9. Görkəmli ingilis yazıçısı (C.Oldric haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1978. – 4 mart

10. Tənha qəhrəmanların harayı (C.Bayron-200) //Kommunist. – 1988. – 23 yanvar

11. Uilyam Somerserset Moem (1874-1965) //Azərbaycan. – 1981. – №12. – S.150.

12. İngiltərədə Nizami haqqında monoqrafiya (B.Laurentsin Londoenda çıxmış «Nizaminin poemaları» monoqrafiyası haqqında) //Elm və həyat. – 1970. – №7. – s.28-29

Allahverdiyev Mahmud

13. Etinasızlıq faciədir (B.Şounun «Şeytanın şagirdi» pyesi haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1968. – 20 yanvar.

14. «Hamlet» (Azərbaycan Dram Teatrında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1968. – 20 aprel

Almazov Sabir

15. Otuz altı yaşlı Prometey (C.Bayronun vəfatının 150 illiyi) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1974. – 21 aprel.

Aslanov Vaqif

16. «Babilistan sularında» hekayəsini niyə tərcümə etdim (Stefan Vinsent Benetin eyniadlı əsəri haqqında)//Xəzər. – 1993. – №2. – s.37-38.

Babayev Etibar

17. Londonda görüşdüyüm Ceymsin soyadı Bond yox, Oldric idi //Azərbaycan. -2007. – №12. – S.153-162.

18. Ceyms Qrinvudvə «Balaca səfil» //Qrinvud C. – Balaca səfil. – Bakı: Gənclik, 1969. – s.3-7.

19. Conatan Svfit və onun «Qulliverin səyahəti» əsəri //Svift C, Raspe E. Seçilmiş əsərləri. _ Bakı: Gənclik. 1983. – S.230-248.

Bürcəliyev M.

20. 13.Hakimiyyət, cəza və cinayət (Şekspirin «Üçüncü Riçar» faciəsi haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1984. – 28 sentyabr

Cəfərov Cəfər

21. Şekspirin şeir yaradıcılığı //Şekspir V. Sonetlər və poemalar. – Bakı: Azərnəşr, 1964. – 215 s.

22. Vilyam Şekspir //Revolyusiya və kultura. – 1939. – №5. – S.80-93.

23. Vilyam Şekspir //Şekspir V. Seçilmiş əsərləri. – Bakı, 1961. – s.3-21.

24. Vilyam Şekspir. – Bakı: Azərnəşr, 1964. – 60 s.

25. Azərbaycan və ingilis dillərində inkarlıq və qadağanlıq konstruksiyaları: Avtoreferat. 10.02.19. Dilçilik nəzəriyyəsi. – bakı, BDU, 2000. – 26 s.

26. Şekspir dünyasının işığı (Şekspirin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi haqqında) //Azərbaycan. – 1978. – №12. – S.158-159.

27. Şekspir haqqında söz: Ön söz //Şekspir V. Pyeslər və sonetlər. –Bakı: Yazıçı. 1980. – s.5-10.

28. 18.«Ovod»un yeni nəşri //Ədəbiyyat və incəsənət. –1976. – 1may

Əfəndiyev İlyas.

29. «Antonio və Kleopatro» //Əfəndiyev İ. Seçilmiş əsərləri 7 cilddə., C.7. – Bakı: Çinar-Çap, 2002. – S.256-259.

30. İkinci Dünya müharibəsi dövründə Con B.Pristli romanları //Elmi əsərlər (APRƏİ. DƏ ser.). Dil və ədəbiyyat ser. – 1975. – Bur.XII.- №4. – S. 106-112

Əkbərova Tünzalə

31. İngilis və Azərbaycan dilində təknüvəli konstruksiyaların struktur-semantik təhlili . Avtoref. – Bakı: Azərbaycan PDU, 2006. – 19 s.

Əliyev Etibar

32. Bertran Rassel //Nobel mükafaıt laureatları (Ədəbiyyat üzrə). – Bakı, 2004. – S.111-114.

33. Con Qolsuorsi //Nobel mükafaıt laureatları(Ədəbiyyat üzrə). – Bakı, 2004. – S.78-79.

34. Uinston Çörçill //Nobel mükafaıt laureatları(Ədəbiyyat üzrə). – Bakı, 2004. – S.120-122.

35. Vilyam Qoldinq //Nobel mükafaıt laureatları(Ədəbiyyat üzrə). – Bakı, 2004. – S.210-212.

36. Redyard Kiplinq //Nobel mükafaıt laureatları(Ədəbiyyat üzrə). – Bakı, 2004. – S.23-24.

Əliyeva Leyli

37. Gibb və Azərbaycan ədəbiyyatı //Azərbaycan. – 1984. – №5. – S.163-166.

Əliyeva Pakizə

38. Uilyam Bleykin məktublarına baxış // Elmi xəbərlər (ADU). -2005. -№1. -S. 145-146.

Əlizadə Məryəm

39. «Maqbet»in ikinci səhnə taleyi //Bakı. – 1982. – 22 yanvar.

Əsgərov Əfqan

40. «On ikinci gecə» //Kommunist. – 1970. – 9 iyun.

41. «Fırtına» səhnədə //Bakı. – 1974. – 25 mart.

Əzimzadə Yusif

42. «Ovod» yaşayır (Əsərin tamaşası haqqında) //Bakı. – 1970. – 3 dekabr.

Hacıyev Davud

43. Dahi ingilis şairi (C.Bayron haqqında) //Kirovabad kommunisti. – 1963. – 22 yanvar.

Hacıyev Vəkil

44. C.Bayron Azərbaycanda//Ədəbiyyat və incəsənət. –1988. – 22 yanvar.

Helminski Kabir Edmund

45. Sufizm nədir /İngiliscədən t.e.: Elmar Vüqarlı //Körpü. – 2007. – №5. – s.152-154.

Helminski Kmilla Adams

46. Qadın və sufizm /İngiliscədən t.e.: Elmar Vüqarlı //Körpü. – 2007. – №5. – s.155-160.

Hüseyn Mehdi

47. «Maqbet» Azərbaycan səhnəsində //Ədəbiyyat və sənət məsələləri.- Bakı, 1958, s.519-526.

48. «Maqbet»in quruluşu haqqında //Ədəbiyyat qəzeti. – 1936. – 3 aprel.

49. «Otello» //Hüseyn M. Əsərləri. 10 cilddə. C.10. Ədəbi-tənqidi məqalələri. – Bakı: Yazıçı, 1979. – S.127-130.

Hüseynov Adil

50. Herbert Uelsin səhvi //Kommunist. – 1988. – 18 avqust.

Hüseynov Xəlil

51. Nizaminin ingilis dilində öyrənilməsi və nəşri tarixi //Xəbərlər (AEA ) ƏDİ. ser. – 1974. – №3. – S.29-35

Hüseynova L.

52. Azərbaycanca- ingiliscəyə, ingilis-azərbaycancaya lüğətlərdə mənaların açıqlanması üsulları //Dilçiliyin və dillərin tədrisinin aktual problemləri: Beynəlxalq elmi konfransın materialları (9-10 nolyabr, 2007) . – Bakı ADU-nun nəşriyyatı, 2007. – s.311-315.

Hüseynova K.

53. Azərbaycan bədii ədəbiyyatında ingilis dilindən birbaşa tərcümənin bəzi mühüm amilləri. //Müasir dilçiliyin problemləri II Beynəlxalq elmi konfrans (22-23 noyabr, 2007. Bakı). – Bakı: Kitab aləmi, 2007. – S.178-181.

Xəlil Zeynal.

54. «Otello» haqqında //Ədəbiyyat qəzeti. – 1949. – 15 iyun.

Xəlilli Şahin, Səfərli Zakir

55. Britaniya adalarının nağıl dünyası//Asiya xalqlarının nağıl və əfsanələri.- Bakı: Öndər, 2005. – S.4-9. – /DUƏK/

56. Sağol Mustafa! (Şekspir əsərinin tərcüməçisi Sabir Mustafa haqqında) //Mtürəcim. – 1996. – №1. – s. 5.

57. Sülh və dostluğun böyük carçısı (Ceyms Oldric haqqında) //Azərbaycan müəllimi. – 1980. – 20 fevral

Xəlilov Şahin

58. Azərbaycanlıları meydanda tək qoya bilmərəm (Müəllifin «Oldricin Azərbaycan sevgisi» adlı kitabından parça) //Yeni fikir. – 1991. – 24 iyul.

59. Ceyms Oldric //Ulduz. – 1978. – №8. – S.60-61.

60. «Diplomat» Azərbaycan dilində //Ədəbiyyat və incəsənət. –1981. – 12 iyun.

61. «Diplomat»ın səhnə taleyi (Roman haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1985. – 22 mart.

62. Oldricin Azərbaycanlı qəhrəmanları («Diplomat» romanı haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1980. – 25 aprel.

63. «Hamlet» Azərbaycan dilində (A.Təhmasibin eyni adlı kitabı haqqında) //Azərbaycan müəllim. – 1981. – 16 sentyabr.

64. Oskar Uayld (Anadan olmasının 125 illiyi münasibətilə) //Pioner. – 1979. – №8. – S.27.

65. Sənətkar məhəbbəti (Ceyms Oldricin yaradııcılığı haqqında) //Azərbaycan. – 1983. – №8. – S.175-177.

66. Sülhün keşiyində (Ceyms Oldric-60) //Pioner. – 1978. – №7. – S.24-25.

67. Şir ürəkli oğulların tüğyanı (Ceyms Oldric-70) //Azərbaycan gəncləri. – 1988. – 12 iyul.

İbrahimov Mirzə

68. Bernard Şou və «Şeytanın şagirdi» barədə bir neçə söz //Azərbaycan. – 1985. – №12. – S.73.

69. Ceyms Oldricin «Diplomat» romanı //Kommunist. – 1974. – 21 fevral.

İsmayılov Əjdər

70. Cavid və Şekspir //Qobustan. – 1981. – №1. – S.15-16

71. Şekspirin vətənində //Ədəbiyyat və incəsənət. –1984. – 26 oktyabr.

Kərimov İnqilab

72. Şən və nikbin tamaşa («On ikinci gecə»nin tamaşası haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. –-1970. – 20 iyun.

Krasikov A.P.

73. Tomas Mor və onun «utopiyası» (Anadan olmasının 500 illiyi münasibətilə) //Tarix, ictimaiyyət, coğrafiya təldrisi: Metodik məcmuə. – 1978. – №4. – S.59-64.

Qarabağlı Yəhya.

74. İki dahi sənətkar: Şekspir və Servantes//Gənc işçi. – 1941. – 23 aprel.

Qarayev Mahir

75. Folkner Virginiya universitetində: Müəllim və tələbələrlə söhbət //Arzu. – 1998. – №2. –S. 84-86.

76. Uilyam Bleyk //Xəzər. – 2006. – №4. – S. 81-85.

Quliyev Qorxmaz

77. Gülən faciə, ağlayan komediya : Şekspir və C.Məmmədquluzadə //Azərbaycan. – 2008. – №7. – s.134-165; №8. – s.136-158.

78. Qərb-Şərq ədəbi əlaqələr tarixindən və Şekspir yaradıcılığında Nizami motivləri //Xəbərlər (AEA ƏDİ ser.). – 1986. – №4. – S.51-55.

79. Hamlet»in quruluşu //Maarif və mədəniyyət. – 1926. – №12.

Quliyev Vilayət

80. Corc Oruell- antiutopist //Azərbaycan. – 2008. – №1. – s.88-92.

Məcidova Lalə

81. A.Kristi yaradıcılığında sücet və kompozisiya //Elmi xəbərlər (ADU). -2005. -№4. – S. 157-159.

Məhərrəmli Cəlal

82. «Hamlet» haqqında bir neçə söz // Azərbaycan gəncləri. – 1964. – 16 avqust.

Məmmədov Mehdi

83. Şekspir gəncləri səhnədə («Romeo və Cülyetta!) //Kommunist. – 1966. – 11 dekabr.

84. Şekspirin gülüşü // Ədəbiyyat qəzeti. – 1944. – 24 aprel.

Mirzəyeva Şükufə

85. «Hamlet»in yeni tərcüməsi //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1959. – 25 aprel.

Mütəllibov Təhsin

86. Şekspirin sonetləri //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1965. – 5 iyul.

Nağıyev Cəlil

87. Acı həqiqətlər nəğməkarı – Çarlz Dikkens //Dikkens Ç. Oliver Tvistin macəraları. – Bakı: Çaşıoğlu, 2005. – S.3-13.

88. Daniel Defo və Robinzon Kruzo //Daniel Defo. Robinzon Kruzo /T.e.: Əkbər Ağayev. – Bakı: Çaşıoğlu, 2005. – S.3-11s. – /DƏ/

89. Şekspir sonetlərinin tərcüməsi (Tərcüməçi S.Mustafayev haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1983. – 8 aprel.

Nəcəfova Məryəm

90. Şekspirin əsərləri Azərbaycan səhnəsində //Sovet kəndi. – 1965. – 18 aprel.

Nəzərli Hacıbaba

91. «Şekspirin «Maqbet» əsəri haqqında // gənc işçi. – 1936. – 22 fevral.

Nəsibbəyli Ü.

92. İen Makuen plagiatlıqda günahlandırır //Xəzər. – 2007. – №1. – S..272-273.

93. Konan-Doylun evində lövhəsi //Bakı. – 1973. – 14 avqust.

94. Sənətin ölməzliyinin sirri (V.Şekspir-425) //Azərbaycan müəllim. – 1989. – 21 aprel.

Nuriyeva Nuranə

95. Sərgüzəşt və macəra ədəbiyyatının mahir ustası //Defo Daniel. Robinzon Kruzo. – Bakı: Öndər, 2004. – S.4-10.

Oldric Ceyms

96. Əziz dost! (İngilis yazıçısının Azərbaycanlı tədqiqatçısı Ş.Xəlilova məktubu) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1978. – 4 mart

97. İran üzərində Amerika kölgəsi//Təşviqatçı. – 1981. – №21. – S.21-23.

98. Uşaqlar təhlükə içindədir //Azərbaycan müəllimi. – 1979. – 25 may

99. Yeni dünya (Eyni adlı məqalədən) /T.e.: İbrahim Göyçaylı //Ədəbiyyat və incəsənət. –1973. – 4 avqust

100. Meri Şelli haqqında ön söz //Azərbaycan. – 2001. – №10. – S.98

Osmanov Bəhram

101. Pyes, tamaşa, müasirlik (Şekspirin «Hamlet» pyesi üzərində düşüncələr) //Azərbaycan. – 2005. – №8. – S.202-204.

Ömərov İsaxan

102. Bernard Şounun yaradıcılığında impenrializim və müharibənin tənqidi //ADU Elmi əsərlər. Dil və ədəb. ser. – 1963. – №5. – s.45-53.

103. Müasir ingilis ədəbiyyatında imperializm və müharibə əleyhinə mübarizə mövzusu //ADU Elmi əsərlər. – 1965. – №1. – s. 33-48.

104. Ölməz sənətkar ((V.Şekspir-400) //Sovet kəndi. – 1964. – 23 aprel.

Pinter Harold

105. Müsahibələr (Paris Revyu. «Teatr sənəti) /T.e.: Ü.Nəsibbəyli //Xəzər. – 2005. – №4. – S.111-120.

Reyfild Donald

106. İngiltərə haqqında qeydlər/T.e.: N.Səfərov //Xəzər. – 2004. – №2. – S.102-113

Rəfili Mikayıl

107. C.Bayron (Anadan olmasının 150 illiyi münasibətilə) //Ədəbiyyat qəzeti. – 1938. – 28 yanvar.

Rəhimli İlham

108. Fikir və hisslər dramaturgiyası (Şekspir tamaşalarının festivalından qeydlər) //Kommunist. – 1982. – 9 yanvar

Rəhimov İsmixan

109. «Abidos gəlini» haqqında // Ədəbiyyat qəzeti. – 1958. – 18 yanvar.

110. Bayron və Şərq //ADU Elmi əsərlər. Hum. Elm. Ser. 1989. – №2. – s.83-94.

111. Bayronun «Şərq pomaları»nda Şərq motivləri //ADXDU Elmi əsərlər. – 1959. – 2-ci buraxılış. – s.51-86.

Rzaquluzadə Mikayıl

112. Azadlıq nəğməkarı (C.Bayronun vəfatının 120 illiyi) //Vətən uğrunda. – 1944. – №3. – S.106-110.

113. Kitabdakı əsərlər və müəllifləri haqqında //Svift C., Raspe E. Seçilmiş əsərləri. _ Bakı: Gənclik. 1983. – S.3-6.

Rzayeva Reyhan

114. İngilis romantizminin təşəkkül dövrü və Şelli // Elmi xəbərləri (ADU). -2005. -№3. -S.114-116.

Sultanlı Əli.

115. Şekspir və onun «On ikinci gecə»si. – Bakı: Azərnəşr, 1946. – 10 s.

116. Kül içində işartı; Ədəbiyyat ən axırıncı söhbət mövzularımızdan biridir: Müsahibə /Orijinaldan t.e.: Ülkər Nəsibbəyli //Xəzər. – 2006. – №2. – S.125-131.

117. «Hamlet» //Yeni fikir. – 1927. – 6 yanvar.

Şıxlı İsmayıl

118. Azadlığın üsyankar carçısı (C.H.Bayron -175) //Azərbaycan. – 1963. – №1. – S.157-167

119. Ürək sözləri (S.Vurğun haqqında) //Ədəbiyyat və incəsənət. – 1976. – 27 noyabr.

120. Şekspirin ilk tərcümələri //ADU. Elmi əsərlər. Dil və ədəb. Ser. – 1969. – 31-2. – s. 137-141.

121. Şekspirin əsərlərinin bir sıra dillərə tərcümələri haqqında //M.F.Axundov ad. APDU Elmi əsərləri. Dil və ədəb. Ser. – 1970. – №1. – s. 121-130.

122. Şekspirin «Hamlet» əsəri Ə.Haqverdiyevin tərcüməsində //M.F.Axundov Ad. APDU Elmi əsərləri. Dil və ədəb. Ser. – 1972. – №3. – s. 46-53.

123. «Otello» (Eyniadlı əsərin Kirovabada tamaşası haqqında) //Şərq qapıs. – 1977. – 6 iyul

Vurğun Səməd

124. «Otello» tamaşası haqqında //Vurğun S. Böyük sənət uğrunda. – Bakı: Gənclik, 1970. – S.152-167.

Yusifova Günel

125. İngilis və Azərbaycan dillərində atalar sözləri və onların dildə əhəmiyyəti // Elmi xəbərlər (ADU). -2005. -№1. – S. 44-47.

Yusifova Könül

126. U.Şekspirin yaradıcılıq metodu və Avropa Renesans mədəniyyətinin tarixi özəllikləri // Elmi xəbərlər (ADU). -2005. -№5. -S.142-145.

Zeynalova S.

127. Con Veynin qəhrəmanları /Elmi əsərlər (APRƏİ) DƏ ser. – 1977. – №1. – S.106-112

128. «Canlılar yaşayan otaq» haqqında (Q.Qrehemin eyni adlı kitabı haqqında) //Təhsil və zaman. – 2005. – 11 avqust

129. Dünya ədəbiyyatı korifeyləri: Ceyms Coys //Azərbaycan. – 1983. – №5. – S.138-140

130. Dünyanın oxuduğu yazarlar: Blumsday-100 (Ceyms Coys haqqında) //Ulduz. – 2005. – №5. – s.54-56

131. Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısının Adı (Harold Pinter haqqında) //Xəzər. – 2005. – №3. – S.216-217

132. İngilis şairi qonağımızdır (Nəsiminin tərcüməçisi P.Tempest haqqında) //Kommunist. – 1974. – 27 mart.

133. Lorens və Cerald Darrell qardaşları haqqında /T.e.: N.Səfərov //Xəzər. – 2004. – №1. – S.114-132.

134. Oldinqton Riçard: Dünya şöhrətli yazıçı və hamının sevdiyi şair /T.e.: Zakir Fəxri//Xəzər. – 2005. – №2. – S.160-161

135. Pinter Harold: 2005-ci ilin Nobel mükafatı laureatı //Ədəbiyyat qəzeti. – 2005. – 21 oktyabr.

136. Robinzon Kruzo Rusiyada (D.Defonun «Robinzoni Kruzonun macəraları» kitabı haqqında //Azərbaycan gəncləri. – 1971. – 24 aprel.

137. Şair-dramaturq (İngilis yazıçısı BenConson-400) //Şərq qapısı. – 1973. – 12 iyun.

138. Şekspirin şəxsiyyəti haqqında qalmaqallar səngimir //Xəzər. – 2005. – №3. – S..222

139. Virciniya Vulf //Xəzər. – 2006. – №2. – S.212-215

140. Volter Skott (Anadan olmasının 200 illiyi münasibətilə) //Ədəbiyyat və incəsənət. –1971. -21 avqust.