Gəlin dərdləşək

Məsələn, miras əmlakdan 1/5, 1/10 və ya 1/100 məcburi pay alan şəxs “payının naturada ayrılması” və ya payın pulla ödənilməsi barədə iddia qaldıraraq uzun sürən məhkəmə çəkişmələrinə səbəb olmaqla, başqa varislərə çox böyük problemlər yaradır və ata yurdunu sattırmaqla orada yaşayan başqa vərəsələri faktik olraq mənzilə sahib olmaq hüququndan məhrum etdirir. Vətəndaş “a” atasının sağlığında onunla yola getmirdi. Cəmiyyətə zidd davranışları və atasına pis münasibətinə görə onun gözündən düşmüşdür. Ata, ölümündən qabaq, 10 övladından biri olan vətəndaş “a”nı vəsiyyətnamə ilə miras əmlakdan məhrum etmişdir. Mənzil 4 otaqdan ibarətdir. Vətəndaş “a” böyük övlad olub, özünə məxsus başqa evdə yaşayır, qalan 9 övlad isə ata yurdunda. Məcburi pay hüququna görə, miras əmlakın 1/20-i (1/10:2=1/20) vətəndaş “a”ya düşür. Vətəndaş “a” atasının ona mənfi münasibətinə və miras əmlakdan məhrum etməsinə baxmayaraq, indi qüvvədə olan Mülki Məcəlləyə əsasən, həmin 1/20 payı naturada ayırmaq üçün Şəki rayon Məhkəməsinə müraciət edir. Məhkəmə araşdırması nəticəsində, müəyyən edilir ki, mənzilin tələb edilən qaydada naturada ayrılması mümkün deyil. Onda, vətəndaş “a” təkrar, Şəki Rayon Məhkəməsinə müraciət edərək, mənzilin məcburi satışa çıxarılması və 1/20 payının pulla ona ödənilməsi barədə növbəti iddia qaldırır. İddia təmin edilir. Məhkəmə qətnaməsinə əsasən mənzil 50 000 manata satılır. Həmin məbləğin 1/20-i, yəni 2500 manatı vətəndaş “a”ya ödənilir. Qalan 47500 manat digər 9 ailə üzvü arasında bərabər bölünür. Hər bir ailə üzvü, ona çatan payla, yəni 5277 manatla yeni məzil ala bilmir və beləliklə də, ailə faktik olaraq dağılır və müxtəlif məhrumiyyətlərə məruz qalır.

BLOQ YAZISI

Rayonların birində şagirdinə təcavüz etmiş müəllimə məhkəmə tərəfindən 1 (bir) il cəza verilməsi vətəndaş cəmiyyətinin, medianın müzakirəsinə, sosial media istifadəçilərinin narazılığına səbəb olub.

Mən lüzumsuz olaraq artıq cəza verilməsinin əleyhinəyəm. Amma cəza cinayətə adekvat olmayanda belə halları stimullaşdırır. Çünki cəza şəxsin islahı ilə yanaşı, sosial ədaləti bərpa etməli, cəmiyyətin digər üzvlərini eyni məzmunlu cinayət törətməkdən çəkindirməlidir.

Azərbaycan Milli Məclisi “Uşaqların cinsi istismardan və cinsi zorakılıqdan müdafiəsi haqqında” Avropa Şurasının Konvensiyasını (Lanzarotta Konvensiyası) 22 oktyabr 2019-cu ildə ratifikasiya edib.

Məsələ odu ki, konvensiyanı təkcə ratifikasiya etmək yox, onu işlək vəziyyətə gətirmək vacibdi.

Bizim araşdırdığımız məsələdə hadisə belə baş verir: 60 yaşlı müəllim 15 yaşlı şagirdi ilə cinsi əlaqədə olur. Zərərçəkənin şikayəti əsasında cinayət işi başlanılır. Rayon məhkəməsinin hakimi təqsirləndirilən şəxsə 1 il azadlıqdan məhrumetmə cəzası verir.

Burda Cinayət Məcəlləsində diqqət yetirməli olduğumuz iki maddə var: Cinayət Məcəlləsinin 149-cu maddəsi (zorlama) və Cinayət Məcəlləsinin 152-ci maddəsi ( yetkinlik yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqə olma).

Zorlama – Cinayət Məcəlləsinin 149-cu maddəsi ilə sanksiyalaşdırılıb.

Zərərçəkmiş şəxsə və ya başqa şəxsə qarşı zor tətbiq etməklə və ya zor tətbiq etmə hədəsi ilə, həmçinin zərərçəkmişin köməksiz vəziyyətindən istifadə etməklə onunla cinsi əlaqədə olmaq zorlama hesab edilir.

Zorlama cinayətində həmişə zərərçəkmiş qadın olur. Çünki təbii cinsi əlaqə yalnız müxtəlif cinslərdən olan şəxslər arasında mümkündür. Qeyd edim ki, zorlama cinayəti cinsi əlaqə aktı başlayan anda başa çatmış hesab edilir.

Zorla cinsi əlaqədə olmaqla bağlı şikayətçi kişi olanda bu əməl zorlama kimi qiymətləndirilmir.

Bəzən sosial mediada və ya cəmiyyət arası müzakirələrdə qadını evlənəcəyi vədi ilə aldadıb cinsi əlaqədə olmaq zorlama kimi qələmə verilir ki, bu, kökündən yanlışdır. Çünki qadınla onun razılığı ilə cinsi əlaqədə olma zorlama deyil.

Bəzən mental dəyərlər və “ailə adının qorunması” əsaslandırması ilə cinayətin subyekti zorlanma qurbanı ilə evlənəcəyi təqdirdə onun məsuliyyətdən yaxa qurtarmasına çalışılır. Bu kimi hallar istintaqa bəlli olmadan çox vaxt “el arasında” həll edilir də. Əlbəttə ki, bu cür “ailə”nin uzunmüddətli olmadığını, qadının da, kişinin də birlikdəlik müddətində psixoloji discomfort yaşadığını hamımızı bilirik. Bu, sadəcə cinayətdən yayınmaq üçün vaxt udmaq gedişidir. Çünki cinayətin mahiyyəti qadının evlənib-evlənməməyi deyil, cinayətin obyekti qadının cinsi azadlığı, yetkinlik yaşına çatmayan və az yaşlıların isə cinsi toxunulmazlığıdır.

Zorlama zamanı qadının bakirəliyini itirib-itirməməsinin əməlin tövsifində əhəmiyyəti yoxdur.

Yetkinlik yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqə olmaq isə CM-nin 152.1-ci maddəsi ilə məsuliyyətə səbəb olur. Bu maddəyə görə, 16 yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma və ona qarşı seksual xarakterli digər hərəkətlər etmə üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə ilə cəzalandırılır. Burada zərərçəkən həm qadın, həm də kişi ola bilər.

CM-nin 152.1-ci maddəsi üzrə məsuliyyətin yaranması üçün təqsirkarın 16 yaşının tamam olması əsas şərtdi, zərərçəkmiş şəxslə aralarında isə 2 il yaş fərq olmalıdı.

Bu cinayətin xüsusiyyətlərindən biri də təqsirkarın zərərçəkmişin 16 yaşının tamam olmamasını bilməsidir.

Bu cinayət 16 yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqəni və ona qarşı seksual hərəkətləri ehtiva edir ki, bu əməllər könüllü surətdə olmalıdı.

İndi isə konkret hadisəyə baxaq.

60 yaşlı müəllim 15 yaşlı şagirdi ilə cinsi əlaqədə olur və bu işə görə rayon məhkəməsinin hakimi təqsirləndirilən şəxsə 1 il azadlıqdan məhrum etmə cəzası verir.

Cinayət işi üzrə 3 ilədək azadlıqdan məhrumetmə nəzərdə tutulduğu halda 1 il cəza verilməsi sanksiyanın 1/3 hissəsinə bərabər tutulur ki, buda kifayət qədər humanist cəzadır. Hakimin belə “humanist” cəzası cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmır. Amma burada da sual doğuran əsas budur: İstintaq niyə CM-nin 149-cu yox, 152.1-ci maddəsi ilə aparılıb?!

Sosial media istifadəçiləri, həmçinin qadın, uşaq hüquq müdafiə təşkilatları 15 yaşlı qızın psixi xəstəliyinin olduğunu, baş verən cinsi aktı və hazırda hamilə olduğunu dərk etmədiyini bildirir. Əgər zərərçəkmiş hətta “könüllü” cinsi əlaqədə olubsa, amma psixoloji durumu bu vəziyyəti anlamağa imkan vermirsə, bu zorlamadır. Digər versiyada əgər aktın mahiyyətini anlayıb, yenə də müqavimət göstərmək, imtina etmək imkanından məhrumdursa, bu da köməksiz vəziyyətdən istifadə etməklə zorlamadır. Yeri gəlmişkən, spirtli içki və narkotik vasitələrdən istifadənin təsiri altında şəxs köməksiz vəziyyətə düşübsə, bu vəziyyətdən istifadə etməklə cinsi əlaqədə olma da zorlamadır.

Burda hakimlə yanaşı, rayon polis şöbəsinin müstəntiqi və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror da qınanmalıdır. Hakimin görəcəyi iş isə cinayət işini ağır ittiham elan edilməsi üçün ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora qaytarmaq olmalı idi.

Cinayət işinin zərərçəkmişi yetkinlik yaşına çatmayan şəxs olduğuna görə iş yuvenial ədliyyə ilə bağlı ölkəmizin ratifikasiya etdiyi konvensiyalara əsasən, CPM-nin bu kimi hallarla bağlı fəslinə uyğun həyata keçirilməli idi.

Cinayət işi üzrə məhkəmə-tibb, məhkəmə-psixolj, bu durumda eyni zamanda məhkəmə-psixiatrik ekspertizalarını keçirilməsi zəruridi.

Bundan başqa məhkəmə-trasaloji, məhkəmə-lifli, fiziki-kimyəvi, digər hallara bağlı bioloji, eyniləşdirmə və s. kimi ekspertizaların keçirilməsini təmin etməli idi.

Əməliyyat aparatı formal işlər əvəzinə ciddi əməliyyat tapşırığını həyata keçirə, hadisə baş verən günü və onun başlama formasını izləyə, hadisənin zorlama olub-olmamasına görə versiya irəli sürə bilərdi.

Təəssüflə qeyd etmək lazımdı ki, prokurorluq orqanları kifayət qədər rezonans doğurmuş hadisə ilə bağlı müfəssəl bilgiləri ictimaiyyətin diqqətinə çatdırmadı (Təbii ki, istintaq sirri təşkil edən məlumatlardan başqa-red.).

Ümumən cəmiyyətin belə hadisələri gizlətməyə meylli olması, tərəflərin barışdıqdan sonra şikayət etməməsi seksual xarakterli cinayətlərin istintaqını çətinləşdirən amillərdəndi.

Bu işlərlə bağlı istintaqda xeyli ziddiyyətlər olsa da, Ali Məhkəmənin tövsiyəsi yoxdu. Bizim məhkəmələrdə hələ də SSRİ Ali Məhkəməsinin Plenumunun 25 mart 1964-cü il tarixli “Zorlama işləri üzrə məhkəmə təcrübəsi haqqında” qərarına istinad edilir.

Burda digər məsuliyyət isə təhsil sisteminin üzərinə düşür, əlbəttə daha çox mənəvi məsuliyyət. Şagirdlərlə məktəbdə işin düzgün qurulmaması, qızda hamiləlik baş verdikdən sonra valideynlərin bu məsələdən xəbərdar olması məktəblərdə işini düzgün qurulmadığını göstərir. Bunu dəfələrlə yazmışıq, məktəblərdə psixoloq ştatları doğru təyinatla çalışmır, bura daha çox qeyri-ixtisas sahibləri işə götürülür. İbtidai təhsildən etibarən psixoloq yardımı alınmasına təşviq edilməli və buna real şərait yaradılmalıdır.

Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi, yerli icra və hüquq-mühafizə orqanları bu halları müəyyən etməkdə çox aciz durumdadırlar. Eyni zamanda biz hüquq-mühafizə orqanlarının Qeyri-Hökumət Təşkilatları ilə birlikdə maarifləndirmə fəaliyyətini də görmürük…

Gəlin dərdləşək !

Zaman təbib deyil, o sadəcə insanı kədərlə yaşamağa vərdiş etdirir…

Vərəsəlik hüququnda mirasda məcburi pay institutu: Qanunvericilik, təcrübə, problemlər və təkliflər.

Mülki hüququ böyük bir okeana bənzətsək, vərəsəlik hüququ həmin okeanla əlaqəsi olan ən böyük dəniz, “mirasda məcburi pay institutu” isə həmin dənizə axan dağ çayıdır. Çünki bu institut da dağ çayı kimi çətin inkişaf yollarından keçməkdədidr və hələ də özünün formalaşma dövrünü bitirib qurtarmamışdır.

Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyində mirasda məcburi pay anlayışına müxtəlif yanaşmalar olmuş və fikrimizcə bu yanaşma istər “mülkiyyət hüququ”nun mahiyyətinə münasibətdə, istərsə də məhkəmə təcrübəsində problemlər yaradılmasına və hakimlər üçün rüşvət mənbəyinə çevrilməsinə münasibətdə mənfi istiqamətə doğru inkişaf etdirilmişdir.

Azərbaycan SSR-nin 16 iyun 1923-cü il tarixli Mülki Məcəlləsinin 492-ci maddəsinin 2-ci hissəsinə əsasən, “Vəsiyyət edən özünün tam yaşa dolmayan uşaqlarını və əməyə bacarığı olmayan digər vərəsələrini, qanun üzrə onlara çatası paydan məhrum edə bilməz”.

Azərbaycan Respublikasının 11 sentyabr 1964-cü il tarixli Mülki Məcəlləsinin 538-ci maddəsinə əsasən, “Miras qoyanın həddi-büluğa çatmamış və ya əmək qabiliyyəti olmayan uşaqları (o cümlədən övladlığa götürülənlər), habelə əmək qabiliyyəti olmayan əri (arvadı), valideynləri (övladlığa götürənlər) və ölənin himayəsində olanlar, vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq, onlardan hər birinə qanun üzrə vərəsəlik zamanı çatası payın (məcburi payın) üçdə iki hissədən az olmayan hissəsini alırlar. Məcburi payın miqdarı müəyyən edilərkən adi ev avadanlığı və məişət predmetlərindən ibarət olan əmlakın dəyəri də nəzərə alınır”.

Azərbaycan Respublikasının 28 dekabr 1999-cu il tarixli Mülki Məcəlləsinin 1193-cü maddəsinə əsasən, “Vəsiyyət edənin uşaqlarının, valideynlərinin və arvadının (ərinin) vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq mirasda məcburi payı vardır. Bu pay qanun üzrə vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısını (məcburi pay) təşkil etməlidir”.

Bu maddələrin məzmunundan göründüyü kimi, sonuncu, yəni bu gün qüvvədə olan 28 dekabr 1999-cu il tarixli Məcəlləyə qədər, qanunverici mirasda məcburi pay hüququnu həmin payı qəbul edəcək vərəsələrin “həddi-buluğa çatmamaları (tam yaşa dolmamaları), əmək qabiliyyəti olmamaları (əməyə bacarığı olmaması) və himayədə olmaları” ilə əlaqələndirmişdir. Fikrimizcə, bu tamamilə düzgün bir mövqedir. Təəssüflər ki, 28 dekabr 1999-cu il tarixli yeni mülki məcəllə qəbul ediləndə mirasdan məcburi pay almanın zəruri əsasları aradan qaldırılmış və hər bir qanuni vərəsə üçün istənilən halda “vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısı” qədər olsa da, vərəsəlik hüququ tanınmışdır. Bununla da, əslində, vəsiyyət etmə hüququ haqsız olaraq məhdudlaşdırılmış, mülkiyyətçinin – miras qoyanın mülkiyyət hüquqları əsassız olaraq pozulmuşdur.

Geniş oxucu kütləsi üçün söhbətin nədən getdiyini daha düzgün çatdırmaq məqsədilə bəzi anlayışların izah edilməsinə ehtiyac var.

1. Vərəsəlik hüququ – miras qoyanın əmlakının digər şəxslərə keçməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusudur (Hüquq Ensiklopediyası, Bakı-Qanun-2007, Aqşin İsabala oğlu Quliyev).

“Obyektiv mənada vərəsəlik hüququ dedikdə, ölümündən sonra fiziki şəxsin başqa şəxslərə verilə bilən əmlak hüquq və vəzifələrinin, həmçinin bəzi qeyri-əmlak hüquqlarının digər şəxslərə keçməsi zamanı yaranan ictimai münasibətləri, habelə vərəsəliklə bağlı olan digər münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusu başa düşülür” (Bax: Azərbaycan Respublikasının Vərəsəlik hüququ, “Nurlan” nəşriyyatı, Bakı-2004, Sabir Allahverdiyev).

“Ölmüş şəxsin (miras qoyanın) əmlakı başqa şəxslərə (vərəsələrə) qanun üzrə, vəsiyyət üzrə və ya hər iki əsasla keçir.

Qanun üzrə vərəsəlik (ölmüş şəxsin əmlakının qanunda göstərilmiş şəxslərə keçməsi) o zaman qüvvədə olur ki, miras qoyan vəsiyyətnamə qoymur, yaxud vəsiyyətnamə tamamilə və ya qismən etibarsız sayılır.(Mülki Məcəllənin 1133-cü maddsəi)

Qanun üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr miras qoyanın öldüyü məqamda sağ olmuş şəxslər, habelə miras qoyanın ölümündən sonra doğulmuş uşaqları ola bilərlər.

Vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr miras qoyanın öldüyü məqamda sağ olmuş şəxslər, habelə miras qoyanın sağlığında mayası bağlanmış və onun ölümündən sonra doğulmuş şəxslər, bu şəxslərin onun uşaqları olub-olmadığına, habelə hüquqi şəxslər olub-olmadığına baxmayaraq, ola bilərlər.(Mülki Məcəllənin 1134-cü maddəsi)

Mirasa (miras əmlaka) miras qoyanın öldüyü məqamadək malik olduğu əmlak hüquqlarının (miras aktivi) və vəzifələrin (miras passivi) toplusu daxildir.

Mirasa ümumi mülkiyyətdən ölənə çatası pay, əmlakın naturada bölünməsi mümkün olmadıqda isə bu əmlakın dəyəri daxildir. (MM-nin 1151-ci maddəsi)

İndi qüvvədə olan Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinə əsasən, miras qoyanın (vəsiyyət edənin) qanun üzrə vərəsələri sırasından olan və vəsiyyətnamə ilə miras əmlakdakı payından tamamilə məhrum edilməsi mümkün olamayan şəxsdir. Bu şəxslərin mirasdan “vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısı” qədər pay almaq hüququ vardır.

Miras əmlakdan məcburi vərəsəyə çatası əmlakdır. MM-nin 1195-ci maddəsinə (məcburi payın həcminin müəyyənləşdirilməsi) əsasən, “ m əcburi payın tam həcmi vəsiyyət tapşırığını və ya ümumi faydalı məqsədlər üçün hər hansı hərəkəti yerinə yetirməkdən ötrü nəzərdə tutulan əmlak da daxil olmaqla, bütün mirasdan müəyyənləşdirilir.”

6.Mirasdan məhrum etmə:

MM-nin 1176-cı maddəsinə əsasən, “Vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya hamısını vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilər və bunu əsaslandırmağa borclu deyildir.”

1. Məcburi pay almaq hüququndan məhrumetmə

MM-nin 1203-cü maddəsinə əsasən, “məcburi pay almaq hüququndan məhrumetmə, ümumiyyətlə, vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar olduqda mümkündür.

Məcburi pay almaq hüququndan məhrumetməni miras qoyan hələ öz sağlığında məhkəməyə müraciət etmək yolu ilə həyata keçirə bilər.

Məcburi pay almaq hüququndan məhrumetmə barəsində məhkəmənin çıxardığı qərar mirasın açıldığı andan qüvvədə olur. Miras qoyanın hələ öz sağlığında məhkəməyə müraciət etdiyi, lakin qərarın onun ölümündən sonra qəbul edildiyi halda da bu cür nəticə baş verir.”

MM-nin 152.1-ci maddsəinə əsasən, “mülkiyyət hüququ — subyektin ona mənsub əmlaka (əşyaya) öz istədiyi kimi sahib olmaq, ondan istifadə etmək və ona dair sərəncam vermək üzrə dövlət tərəfindən tanınan və qorunan hüququdur”

Diqqətli oxucu Mülki Məcəllənin sonuncu qeyd etdiyimiz 152-ci maddəsini yuxarıda qeyd etdiyimiz əvvəlki maddələri ilə müqayisə edən kimi, “mülkiyyət hüququ” ilə “mirasda məcburi pay hüququ”nun bir-birinə zidd olmalarını dərhal başa düşəcək.

“Mirasda məcburi pay hüququ”nun indi qüvvədə olan mülki məcəlləyə uyğun həll edilməsi, bizcə, MM-nin 152-ci maddsəində nəzərdə tutulan “mülkiyyət hüququ”nu heçə endirmişdir. Çünki, MM-nin 152.4-cü maddəsinə əsasən, “Sərəncam hüququ — əmlakın (əşyanın) hüquqi müqəddəratını təyin etməyin hüquqi cəhətdən təmin edilmiş imkanıdır.”

“Vəsiyyət etmə hüququ” da (MM-nin 1166-cı maddəsi) mülkiyyətçi tərəfindən özünə məxsus əmlak üzərində “sərəncam hüqququ”nu həyata keçirmənin bir üsuludur. Əgər mülkiyyətçi özünə məxsus əmlakı istədyi şəxsə və istədiyi miqdarda vəsiyyət edə bilmirsə, onda onun mülkiyyət hüququnun tam təmin edilməsindən söhbət gedə bilərmi? Əlbəttdə yox !

Şübhəsiz ki, istər beynəlxalq hüquq normalarına, istərsə də, milli qanunvericiliyimizə görə, ictimai, dövlət və bəzi zəruri fərdi maraqlar naminə bu və ya digər hüquqlar, o cümlədən də, mülkiyyət hüququ qanunla məhdudlaşdırıla bilər. Ancaq bu məhdudlaşdırma mütləq sağlam məntiqə və zəruri əsaslara söykənməli, belə məhdudlaşdırma nəticə etibarı ilə cəmiyyətin, dövlətin və zəruri hallarda ayrı-ayrı fərdlərin qanuni mənafeyinə uyğun olmalıdır.

Mirasda məcburi pay alma hüququnun indiki qaydada həll edilməsi MM-nin 1166-cı maddəsinə (vəsiyyət anlayışı) və MM-nin 1176-cı maddəsinə (vəsiyyət üzrə vərəsəlik hüququndan məhrumetmə) tamamilə ziddir.

Miras qoyanın qanuni vərəsələri arasında olan şəxslər, miras qoyanın iradəsinin ziddinə olaraq, onun əmlakından qanun üzrə vərəsəlik zamanı onlara çatası payın yarısını (məcburi payı) alacaqlarsa, onda vəsiyyət etmənin və ya mirasdan məhrum etmənin nə anlamı var?

MM-nin 1203-cü maddəsində göstərilib ki, “məcburi pay almaq hüququndan məhrumetmə, ümumiyyətlə, vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar olduqda mümkündür.” Qəribədir, görəsən bu maddədə qeyd dilən “vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar” dedikdə qanunverici hansı halları nəzərdə tutur? Axı yuxarıda da qeyd etdiyimiz MM-nin 1176.1-ci maddəsinə əsasən, “Vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya hamısını vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilər və bunu əsaslandırmağa borclu deyildir.” Göründüyü kimi, mirasdan məhrum eyməni əsaslandırmağa ehtiyac yoxdur. Əgər əsaslandırmağa ehtiyac yoxdursa, onda deməli, “vərəsəlik hüququndan məhrumetməyə səbəb olan hallar” da mövcud deyil. Belədirsə, onda qanunverici 1203-cü maddədə hansı halları nəzərdə tutur.

Digər tərəfdən, əgər qanun üzrə vərəsələr sırasına daxil olan şəxs istənilən halda qanun üzrə ona çatası miras əmlakın ən azı yarısını almalıdırsa , onda MM-nin 1176-cı maddəsində “Vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya hamısını vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilər və bunu əsaslandırmağa borclu deyildir” yazmanın nə mənası var? Yaxşı olmazdımı elə bu maddə belə yazılardı: “Vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya hamısını vəsiyyətnamə ilə onlara çatası mirasın yarısından məhrum edə bilər və bunu əsaslandırmağa borclu deyildir.” Təbii ki, təklif olunan bu variant da “vəsiyyət etmə hüququ”nun mahiyyətinə tamamilə ziddir.

Göründüyü kimi, mirasda məcburi pay anlayışı ilə bağlı qanunvericilikdə kifayət qədər ziddiyyətlər vardır və bu zziddiyyətlər istər məhkəmə təcrübəsində, istərsə də həyatda vərəsələr arasında çox böyük problemlər yaradır.

Məsələn, miras əmlakdan 1/5, 1/10 və ya 1/100 məcburi pay alan şəxs “payının naturada ayrılması” və ya payın pulla ödənilməsi barədə iddia qaldıraraq uzun sürən məhkəmə çəkişmələrinə səbəb olmaqla, başqa varislərə çox böyük problemlər yaradır və ata yurdunu sattırmaqla orada yaşayan başqa vərəsələri faktik olraq mənzilə sahib olmaq hüququndan məhrum etdirir. Vətəndaş “a” atasının sağlığında onunla yola getmirdi. Cəmiyyətə zidd davranışları və atasına pis münasibətinə görə onun gözündən düşmüşdür. Ata, ölümündən qabaq, 10 övladından biri olan vətəndaş “a”nı vəsiyyətnamə ilə miras əmlakdan məhrum etmişdir. Mənzil 4 otaqdan ibarətdir. Vətəndaş “a” böyük övlad olub, özünə məxsus başqa evdə yaşayır, qalan 9 övlad isə ata yurdunda. Məcburi pay hüququna görə, miras əmlakın 1/20-i (1/10:2=1/20) vətəndaş “a”ya düşür. Vətəndaş “a” atasının ona mənfi münasibətinə və miras əmlakdan məhrum etməsinə baxmayaraq, indi qüvvədə olan Mülki Məcəlləyə əsasən, həmin 1/20 payı naturada ayırmaq üçün Şəki rayon Məhkəməsinə müraciət edir. Məhkəmə araşdırması nəticəsində, müəyyən edilir ki, mənzilin tələb edilən qaydada naturada ayrılması mümkün deyil. Onda, vətəndaş “a” təkrar, Şəki Rayon Məhkəməsinə müraciət edərək, mənzilin məcburi satışa çıxarılması və 1/20 payının pulla ona ödənilməsi barədə növbəti iddia qaldırır. İddia təmin edilir. Məhkəmə qətnaməsinə əsasən mənzil 50 000 manata satılır. Həmin məbləğin 1/20-i, yəni 2500 manatı vətəndaş “a”ya ödənilir. Qalan 47500 manat digər 9 ailə üzvü arasında bərabər bölünür. Hər bir ailə üzvü, ona çatan payla, yəni 5277 manatla yeni məzil ala bilmir və beləliklə də, ailə faktik olaraq dağılır və müxtəlif məhrumiyyətlərə məruz qalır.

Qanunvericinin “məcburi pay almaq hüququndan məhrum etmə”nin miras qoyanın öz sağlığında məhkəməyə müraciət etmək yolu ilə həyata keçirə bilməsi ilə (Mülki Məcəllənin 1203.2-ci maddəsi) bağlaması isə, qətiyyən anlaşılan deyil və milli mentalitetə, eləcə də, sağlam məntiqə ziddir. Bir anlığa təsəvvür edək ki, miras qoyan onunla birlikdə yaşayan 5 oğlundan birini məcburi pay hüququndan məhrum etmək üçün məhkəməyə müraciət edir və onun iddiası təmin edilir. Bundan sonra həmin ailədə yaranacaq münasibətlər necə ola bilər? Bir azərbaycan ailəsində belə bir şey mümkündürmü? Vəsiyyət edən Mülki Məcəllənin 1176-cı maddəsinə əsasən, heç bir əsas göstərmədən qanun üzrə vərəsələrdən birini vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilərsə, onda nəyə görə həmin şəxsi məcburi pay hüququndan məhrum etmək üçün, vəsiyyət edən öz sağlığında məhkəməyə müraciət edərək həyatını cəhənnəmə döndərməlidir?

Məhkəmə yolu ilə məcburi pay almaq hüququndandan məhrum etmə, eyni zamanda, Mülki Məcəllənin 1185-ci maddəsində nəzərdə tutulan Vəsiyyətnamə sirri prinsipinə də ziddir. Vəsiyyət etmək hüququnun fəlsəfəsinə əsasən, vəsiyyət edənin əsl iradəsi kənar şəxslərə bəlli olmamalıdır.

Maddə 1185. Vəsiyyətnamə sirri

Notarius, vəsiyyətnaməni təsdiqləmiş digər şəxs, şahid, habelə vəsiyyətnaməni vəsiyyət edənin əvəzinə imzalamış şəxslər vəsiyyətnamənin məzmununa, tərtibinə, dəyişdirilməsinə və ya ləğvinə aid məlumatları miras açılanadək açıqlaya bilməzlər.

Bizcə, qanunverici bu problemi, yəni, mirasdan məcburi pay almadan məhrum etməni də Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsində nəzərdə tutulan qaydada həyata keçirməlidir.

Maddə 1137. Ləyaqətsiz vərəsə

Miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmiş və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmiş, yaxud vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmiş şəxs (ləyaqətsiz vərəsə) nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilməz, bu şərtlə ki, həmin hallar məhkəmə tərəfindən təsdiq edilsin.

Heç bir halda, miras qoyan hər hansı vərəsəsini vərəsəlik hüququndan məhrum etmək üçün sağlığında məhkəməyə müraciət etməyə məcbur edilməməlidir. Əks halda, bu, miras qoyanın həyatını cəhənnəmə çevirə bilər.

Hər hansı bir ailə üzvünün məhkəmə yolu ilə məcburi pay hüququndan məhrum edilməsi, faktik olaraq, vəsiyyət edənin – miras qoyanın iradəsinin hamıya bəlli olmasıdır. Bu hal isə “vəsiyyətnamə institutu”nun mahiyyətini heçə endirir.

Ümumiyyətlə, “məcburi pay almaq hüququndan məhrum etmə” nə dərəcədə məqsədə uyğundur? Əgər belə bir məhrum etmə mümkündürsə, onda, bunun harası “məcburi pay”dır? Deməli, bu məsələdə qanunvericilikdə çox böyük ziddiyyətlər var. Bizcə, bu ziddiyyətin səbəbini, “mirasdan məcburi pay” anlayışını nəzərdə tutan Mülki Məcəllənin 1193-cü maddəsinin məzmununda axtarmaq lazımdır.

Unudulmamalıdır ki, istər “vəsiyyət hüququ”, istərsə də “mirasdan məcburi pay almaq hüququ”, hələ qədim dünya tarixində faktik olaraq mövcud olmuş, qədim roma hüququnda isə bu münasibətlər qanun normaları ilə təsbit edilmişdir. “Mirasdan məcburi pay almaq hüququ”nun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq, vəsiyyət edənin yaxınlarının indiki qanunvericiliyə görə qanuni vərəsələrinin zəruri maddi ehtiyacları təmin edilsin.Lakin istər qədim roma hüququnda, istərsə də, avropa (kontenental) vərəsəlik hüququnda mirasdan məcburi pay almaq hüququ eyni qaydada bütün qanuni vərəsələrə şamil edilməmişdir. Məcburi pay almaq hüququ bu və ya digər səbəbdən zəruri yardıma ehtiyacı olan vərəsələrə şamil edilmişdir. Bu hüquq Avropa ölkələrində müxtəlif cür təmin edilir. Məsələn: Almaniya vərəsəlik hüququna görə, miras qoyanın vərəsələri bütöv miras əmlak kütləsindən qanuni əsaslarla məcburi pay almaq hüququna məlikdirlər. Fransa vərəsəlik hüququna görə, miras qoyanın əmlakı iki paya bölünür: sərbəst pay və ehtiyat pay. Sərbəst pay miras qoyan tərəfindən öz istədiyi formada vəsiyyət edilsə də, ehtiyat pay miras qoyanın zəruri paya hüququ olan yaxın qohumları arasında bölünür. Zəruri paya hüququ olan şəxslər miras qoyan tərəfindən həmin hüquqdan məhrum edilə bilməzlər. İngiltərə vərəsəlik hüququnda isə, ümumiyyətlə, mirasdan məcburi pay almaq hüququ mövcud deyil. İstər ingiltərə, istərsə də ABŞ qanunvericiliyində vəsiyyət azadlığı prinsipinin tam həyata keçirilməsinə üstünlük verilir. Lakin bu o demək deyil ki, həmin ölkələrdə miras qoyanın zərurimaddi ehtiyacları olan vərəsələrinin hüququ təmin edilmir. Mirasdan məcburi pay almaq hüququ olan vərəsələrin hüquqları bu ölkələrdə ayrı-ayrı qanunlarla nizama salınır. Məsələn: İngiltərənin “Vərəsəlik haqqında (ailənin təminatı haqqında)” 1938-ci il tarixli qanununa əsasən, sağ qalan ər-arvada, yetkinlik yaşına çatmayan və əmək qabiliyyəti olmayan uşaqlara miras hesabına ağlabatan dolanacaq təminatı almaq hüququ verilir.

Fikrimizcə, bu problem Avropa ölkələrində olduğu kimi, Rusiya qanunvericiliyində də, sağlam məntiqə uyğun qaydada həll edilmişdir.

Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 1149-cu maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən, miras qoyanın həddi-buluğa çatmamış və ya əmək qabiliyyəti olmayan uşaqları, onun əmək qabiliyyəti olmayan həyat yoldaşı və valideynləri, eləcə də, onun himayəsində olmuş əmək qabiliyyəti olmayan şəxslər vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq mirasdan məcburi pay hüququna malikdirlər. İstər Rusiya qanunvericiliyində, istərsə də, Avropa ölkələrinin mülki qanunvericiliyində mirasdan məcburi pay almaq hüququndan məhrum edmə nəzərdə tutulmamışdır və bizcə bu ən düzgün mövqedir. Həddi-buluğa çatmamış və ya əmək qabiliyyəti olmayan övladı, əmək qabiliyyəti olmayan əri və ya arvadı, eləcə də, əmək qabiliyyəti olmayan himayədə olanı istənilən əsasla bu paydan məhrum etmək hansı məntiqə sığa bilər və bunu hansı sağlam məntiqlə əsaslandırmaq olar? Təbii ki heç bir halda. Bizim yeni Mülki Məcəllədə “mirasdan məcburi pay almaq institutu” ona görə nəzərdə tutulmuşdur ki, bütün dünya hüquq düşüncəsinin ziddinə olaraq, bu hüquq şərtsiz olaraq bütün birinci növ vərəsələrə şamil edilmişdir.

Bizcə, bəşəriyyətin bu günədək əldə etdiyi ən yaxşı hüquqi nəticələrdən istifadə edilməsi qaçılmaz və zəruridir. Məsələn, yuxarıda qeyd etdiyim vətəndaş “a” ilə bağlı faktı olduğu kimi, hüquqdan sui-istifadənin başqa vərəsələr üçün problemlər yaratmaması naminə Rusiya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 1149-cu maddəsinin 4-cü bəndində belə bil hal nəzərdə tutulmuşdur:

“Məcburi pay hüququnun həyata keçirilməsi, məcburi pay hüququ olan vərəsə tərəfindən miras qoyanın sağlığında istifadə etmədiyi, lakin vəsiyyət üzrə vərəsənin yaşamaq (mənzil, fərdi ev, bağ evi və s. yaşayış sahəsi) və ya əsas qazanc və yaşayış mənbəyi kimi (əmək aləti, obyekt, yaradıcılıq emalatxanası və s.) istifadə etdiyi əmlakın ona verilməsini qeyri-mümkün etdiyi halda, məhkəmə vərəsələrin maddi durumunu nəzərə almaqla məcburi payın həcmini azalda və ya onu bütövlükdə vərəsəyə verməkdən imtina edə bilər”.

Bütün yuxarıda şərh edilənləri nəzərə alaraq, təklif edirik:

1. Mirasdan məcburi pay almaq hüququ dünya praktikasına uyğunlaşdırılsın;
2. Mirasdan məcburi pay almaq hüququ qanun üzrə birinci növ vərəsələr sırasından yalnız həddi-buluğa çatmamış (tələbə olan və əmək qabiliyyəti olmayan övladlar, eləcə də, əmək qabiliyyəti olmayan himayədə olanlar) üçün tanınsın;
3. Mirasdan məcburi pay almaq hüququndan məhrum etmə (Mülki Məcəllənin 1203-cü maddəsi) institutu ləğv edilsin;
4. Miras qoyanın sağlığında onunla yaşayan vəsiyyətnamə üzrə vərəsələrin yaşadıqları yaşayış sahəsindən (ev, mənzil, bağ evi və s.) və zəruri dolanışıq vasitəsi kimi istifadə etdikləri obyektlərdən (əmək vasitələri, qeyri-yaşayış sahələri və s.) məcburi pay almaq hüququnun həyata keçirilməsi üçün istifadə edilməsin. Bunun üçün zəruri payın məbləğinə uyğun pul kompensasiyası nəzərdə tutulsun və ya zəruri payın həcminin məhkəmə qaydasında azaldılması nəzərdə tutulsun;
5. Məcburi pay hüququnun reallaşdırılması məqsədi ilə ata ocağının miras əmlak kimi hərracda satılması qəti qadağan edilsin. Bu, Mülki Məcəllənin 1303 və 1304-cü maddələrində nəzərdə tutulan hüquqi yanaşmaya da tamamilə uyğundur.

Maddə 1303. Yaşayış evini almaqda üstünlük hüququ

Miras açılanadək azı bir il miras qoyanla birlikdə yaşamış vərəsənin əmlak bölgüsü zamanı mirasdan yaşayış evini, mənzili və ya digər yaşayış otağını, habelə ev müxəlləfatı predmetlərini almaqda üstünlük hüququ vardır.

Maddə 1304. Vərəsələrin əmlak mənafelərinin nəzərə alınması

Üstünlük hüququnun həyata keçirilməsi zamanı miras bölgüsündə iştirak edən digər vərəsələrin əmlak hüquqları nəzərdə tutulmalıdır. Əgər əmlak onlara çatası payı almağa kifayət etməzsə, üstünlük hüququnu həyata keçirən vərəsələr onlara müvafiq pul və ya əmlak kompensasiyası verməlidirlər.

1. Məcburi pay hüququnun real təmin edilə bilməməsi və ya bu hüququn təmin edilməsi nəticəsində ata ocağında qalan digər vərəsələrin mənzil hüquqlarının pozulacağı və ya dolanışıq vasitələrindən məhrum ediləcəkləri halında məcburi pay hüququnun ata ocağında daimi yaşamaq hüququ əldə edilməsi ilə əvəzlənməsi barədə norma nəzərdə tutulsun. Bu qayda, Türkiyənin vərəsəlik hüququnda da nəzərdə tutulmuşdur (Bax: Türk Mədəni Qanunu, Maddə 652).

08 mart 2009-cu il

18,807 dəfə ümumi oxunub, 2 dəfəsi bu günə aiddir.

Cinayət Məcəlləsinin 152-ci maddəsi dəyişdirilə bilər

E-huquq.az-ın məlumatına görə, təklif parlamentin aprelin 24-də keçiriləcək plenar iclasının gündəliyində salınmış Azərbaycanın İnsan hüquqları üzrə müvəkkilinin (Ombudsman) 2019-cu il üzrə məruzəsində yer alıb.

Məruzədə qeyd edilib ki, Cinayət Məcəlləsinin 152-ci maddəsində “on altı yaşına” sözlərinin “on səkkiz yaşına” sözləri ilə əvəz edilməsi məqsədəuyğun olar. Bununla, on səkkiz yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma və ya seksual xarakterli digər hərəkətlər etməyə görə cəzalar müəyyənləşdirilməlidir.

Məruzədə bildirilir ki, erkən evliliyin və bunun nəticəsi olan erkən hamiləliyin, habelə qeyri-rəsmi nikahların qarşısının alınması qadın hüquqlarının təmin edilməsi istiqamətində ciddi problem olaraq qalmaqdadır. Ombudsman hesab edir ki, istər fizioloji, istərsə də psixoloji cəhətdən ana olmağa hazır olmayan azyaşlı qızlar təhsildən kənarda qalmaqla öz hüquqlarını müdafiə etmək, fiziki və əqli potensialını gerçəkləşdirmək imkanını itirirlər.

Ombudsman erkən evlilik hallarının aradan qaldırılması məqsədi ilə Cinayət Məcəlləsinə və Ailə Məcəlləsinə müvafiq dəyişiklik olunmasını təklif edib. Hazırda Cinayət Məcəlləsinə əsasən (152-ci maddə), 16 altı yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma və ya seksual xarakterli digər hərəkətlər etmə üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Eyni zamanda həmin cinayətlərə görə məsuliyyət göstərilən əməlləri törətmiş şəxslə zərərçəkmiş şəxsin yaş fərqi iki ildən çox olduqda yaranır.

Ombudsman Cinayət Məcəlləsində 16 yaşın 18 yaşla əvəzlənməsini təklif edir. Bununla, eyni zamanda 16 yaşına deyil, 18 yaşına çatmayan şəxslə cinsi əlaqədə olma və ya seksual xarakterli digər hərəkətlər etmənin üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılması təklif olunur. O cümlədən göstərilən əməlləri törətmiş şəxslə zərərçəkmiş şəxsin yaş fərqi iki ildən çox olduqda cinayət məsuliyyətinin yaranması barədə müddəanın ləğvi zəruri sayılır. Başqa sözlə, Ombudsman bu əməli törətmiş şəxslə zərərçəkmiş şəxs arasında yaş fərqinin cinayət məsuliyyətinin yaranmasının qarşısını almasını düzgün hesab etmir.

Qeyd edək ki, Ailə Məcəlləsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında nikah yaşı 18 yaş müəyyən olunur. Bununla belə, Ailə Məcəlləsinin 10.2-ci maddəsinə əsasən, üzrlü səbəblər olduqda, nikaha daxil olmaq istəyən və nikah yaşına çatmamış şəxslərin yaşadıqları ərazinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanı onların xahişi ilə nikah yaşının 1 ildən çox olmayaraq azaldılmasına icazə verə bilər. Ombudsman Ailə Məcəlləsinin 10.2-ci maddəsinin də ləğv edilməsini təklif edib. Ombudsman heç bir halda nikah yaşının 1 il azaldılmasına (17 yaşa) yol verilməməsinin tərəfdarıdır.

Ombudsman Aparatının rəhbəri Aydın Səfixanlı bildirib ki, nikah yaşının bərabərləşdirilməsi ilə bağlı Ombudsmanın bundan əvvəl də dəfələrlə təklifləri olub: “Burada məqsəd erkən nikahların qarşısının alınması, qadınların hüquqlarının müdafiəsidir. Ombudsmanın hesabatında yer alan təklifin digər əsas məqsədi bizim tərəfdar çıxdığımız beynəlxalq sənədlərdə, xüsusilə Uşaq Hüquqları Konvensiyasında 18 yaşına qədər insanların uşaq sayılmasıdır. Biz məsələyə yalnız bu prizmalardan baxırıq. Hüququn aliliyi məsələsi adət-ənənədən hər zaman üstün tutulmalıdır və bu məsələyə yanaşmada biz bunu əsas götürmüşük. Bu təklifimiz hüququn aliliyinin təmin olunmasına yönəlib”.