Coğrafiya 8 müəllim üçün metodik vəsait

Bəzi mövzularda yuxarı sinif fənn kurikulumunun alt standartlarına

Dərs vəsaitlərinin və digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki monitorinqi şöbəsi

1.3.1. Kartoqrafik təsvirlərin müxtəlifliyini, əhəmiyyətini izah edir.

1.3.2. Kartoqrafik təsvirlər üzərində hesablamalar aparır.

Coğrafi məkan

. Coğrafi təbəqədə baş verən hadisə və proseslərin ekocoğrafi

nəticələrini mənimsədiyini nümayiş etdirir.

. Litosfer tavalarının hərəkətini müasir relyef formalarının

yaranması ilə əlaqələndirir.

2.1.2. Tektonik xəritələrdə litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələrini

2.1.3. İqliməmələgətirən amilləri və dünyanın iqlimində baş verən

dəyişiklikləri izah edir.

2.1.4. Atmosfer hadisələrinə dair sxem və diaqramlar tərtib edir.

2.1.5. Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri

2.1.6. Okean sularının xüsusiyyətləri ilə bağlı hesablamalar aparır.

2.1.7. Biosferin digər təbəqələr ilə əlaqəsini şərh edir.

2.1.8. Təbii zonalar xəritəsini oxuyur.

əhalisinin müxtəlifliyinin səbəblərinə dair bilik və bacarıqlar

nümayiş etdirir.

Əhalinin təbii və mexaniki hərəkətinin səbəblərini izah edir.

Əhalinin təbii artımına görə hesablamalar aparır.

Cəmiyyətlə iqtisadiyyatın qarşılıqlı əlaqəsinə aid bilik və bacarıqlar

nümayiş etdirir.

Ölkələri inkişaf səviyyəsinə görə təhlil edir.

Xəritə üzərində ölkələri inkişaf səviyyəsinə görə qruplaşdırır.

Təsərrüfatın inkişafında təbii ehtiyatların rolunu qiymətləndirir.

Təbii ehtiyatların təsnifatı sxemini qurur.

problemlərin insan həyatına təsirini izah edir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

2. Dil və yazı üslubu baxımından

3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından

4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Müəllim üçün metodik vəsaitin (MMV-nin) məzmununun

işlənməsi baxımından

Ümumi təhsili həyata keçirən bütün təhsil

müəssisələrində istifadədə olan dərslik, dərs vəsaiti və

digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki monitorinq

Ümumi təhsili həyata keçirən bütün təhsil müəssisələrində istifadədə

olan dərslik, dərs vəsaiti və digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki

monitorinqi 5 parametr üzrə həyata keçirilir:

Dərsliyin strukturu

ərslik komplekti dərslikdən və müəllim üçün metodik vəsaitdən

ibarətdir. Dərslik 192 səhifədən ibarət olub, 10 tədris vahidi (“Coğrafi

kəşflərdən tədqiqatlara doğru”, “Xəritələr və onların üzərində

təsvir üsulları”, “Yerin hərəkəti və onun coğrafi nəticələri”, “Yerin

fəal tektonik təbəqəsi”, “Atmosfer”, “Yerin su təbəqəsi”, “Biosfer”,

“Dünya ölkələrinin təsnifatı”, “Əhali və təsərrüfatın ərazi təşkili”,

“Ekoloji mühit və onun mühafizəsi”) üzrə 57 mövzunu əhatə edir.

üzrə “Açar sözlər”, “Təhlil edək”, “Nə öyrəndik”,

“Mövzuya aid suallar”, “Özünüzü yoxlayın”, “Ev tapşırığı”, hər

tədris vahidinin sonunda “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”, dərsliyin

isə “Terminlərin izahlı lüğəti” verilmişdir.

etmək lazımdır ki, Təhsil Nazirliyinin rəsmi müraciətinə

əsasən dərslik komplektinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı Tələbə

Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış rəydə

göstərilən irad və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə nəzərə

alınmışdır. Lakin bəzi iradlar olduğu kimi qalıb, əlavə və

dəyişikliklər zamanı isə yeni nöqsanlara yol verilmişdir.

Dərslikdə verilən materialların elmiliyi təmin olunsa da,

əlaqələndirilməsi prinsipləri yerinə yetirilməmiş, əyanilik, ekoloji,

biliklərin möhkəmləndirilməsi prinsipləri isə bəsit formada

Məzmunun işlənməsi baxımından

Bəzi mövzularda yuxarı sinif fənn kurikulumunun alt standartlarına

Səhifə 13. “Açar sözlər”dəki “Siyasi coğrafiya” ifadəsi 10-cu

sinfin 3.2.1.

“Ölkələrin geosiyasi mövqeyini qiymətləndirir” və 3.2.2.

“Siyasi münaqişələrin xəritədə yaratdığı dəyişiklikləri qeyd edir” alt

standartlarının, “Ekoloji coğrafiya”, “Tibbi coğrafiya” və “Rekreasiya

coğrafiyası” terminləri isə 9-cu sinfin 3.2.5. “Ətraf mühitdə yaranmış

vəziyyəti qiymətləndirir” alt standartının məzmununa aiddir.

Səhifə 24. 6-cı tapşırıqdakı “Rekreasiya coğrafiyasının öyrəndiyi

sahələrə aid etmək olar:” şərti 9-cu sinfin 3.2.5. “Ətraf mühitdə

yaranmış ekoloji vəziyyəti qiymətləndirir” alt standartının məzmununa

Səhifə 28. “Tapşırıq” bölməsindəki bütün tapşırıqlar 11-ci sinfin

“Kartoqrafik təsvirlər əsasında hər hansı ərazinin fiziki-iqtisadi

təsvirini verir” alt standartının məzmununa aiddir və çox yüklüdür.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 133. Mövzuda “Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)”

haqqında verilən məlumat 11-ci sinfin 3.2.3. “Beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin ölkələrin inkişafındakı roluna dair təqdimatlar edir” alt

standartının məzmununa aiddir.

Səhifə 151. “Əhalinin təbii artımı və miqrasiyası” mövzusunda

“demoqrafik siyasət” anlayışları 9-cu sinfin 3.1.1. “Əhalinin artım

dinamikasını ölkənin inkişaf səviyyəsi ilə əlaqələndirir” alt standartının

Səhifə 155. “Hesablayın”da verilmiş tapşırıq 11-ci sinfin

“Mineral ehtiyatların istifadəsinin proqnozlarına dair

hesablamalar

aparır” alt standartının məzmununa aiddir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 30. Səhifənin əvvəlində verilmiş “Sinoptik xəritə”də şərti

işarələrdə qeyd olunmuş bəzi terminlər haqqında əvvəlki mövzularda

məlumat verilməmişdir. Məsələn, “atmosfer cəbhələri” və s.

Səhifə 39. Sonuncu abzasda

“Paletka” üsulu ilə sahələrin

göstərilməmişdir. Hesablama qaydası

“Tam damaların sayı + yarım

damaların sayının 1/2-i” kimi

verilməlidir. Həmçinin bu üsul 8-ci

şagirdinin yaş səviyyəsinə

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 43. “Qurşaq vaxtı”

“Beynəlxalq razılaşmaya əsasən

qurşaqların hesablanması hər hər

meridianından

cümləsindən “hər hər 15°-dən bir”

ifadəsinin çıxarılması tövsiyə edilir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 70. “Təhlil edək”də 2-ci bənddə “Materiklərin eyni

coğrafi enliklərində eyni xassələrə malik süxurların

tapılmasını

dəqiqləşdirilməlidir. Çünki süxurların əmələ gəlməsi coğrafi

enlikdən asılı deyil.

Səhifə 76. 1-ci azbasda “Troposferin ümumi fiziki

xassələrə (temperatura, rütubətliyə, təzyiqə və s) malik olan

və geniş əraziləri əhatə edən axınları hava kütlələri adlanır”

cümləsi redaktə edilməlidir. Çünki “hava kütlələri” “axınlar”

təqdim olunsa da, əslində hava kütləsi böyük hava həcmidir.

Səhifə 100. “Bilirsinizmi?”

bölməsində “Ekspedisiya müəyyən

etdi ki, okean

dibində dərinliyi 5000

metrdən çox olan çökəkliklər, dağlar

və sıra dağlar vardır” cümləsi

“Ekspedisiya müəyyən etdi ki, okean

dibində dərinliyi 5000 metrdən çox

çökəkliklər və hündürlüyü okean

yatağından hesablanan sualtı dağlar

və orta okean dağ silsilələri vardır” ilə

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 106. Səhifənin sonunda “1 l dəniz suyunun tərkibində

duzların miqdarı” kimi verilmiş məlumatlar mövzuda əks

Məzmunun işlənməsi baxımından

Səhifə 149. “Hesablayın”da orta illik artım faizinin və orta illik

artımın hesablanmasına dair çalışmalar verilmiş, lakin mövzunun

izahında bu hesablamalara aid nümunələr göstərilməmişdir. Belə

nümunələrin mövzunun izahında verilməsi tövsiyə edilir.

Məzmunun işlənməsi baxımından

Hesablayın

ildə Azərbaycanda əhalinin sayı 5117 min nəfər,

ildə 7953 min nəfər olmuşdur. Əhalinin sayının orta

artım faizini tapın.

2. Dünyada 1970-ci

ildə əhalinin sayı 3635,0 mln. nəfər,

cı ildə 5235,0 mln. nəfər olmuşdur. Əhalinin sayının

artımının neçə nəfər olduğunu müəyyən edin.

ildə dünya əhalisinin sayı 6250 mln. nəfər

olmuşdur. Əhalinin sayının orta illik artımının 2% olduğunu

nəzərə alaraq 2015-ci ilə bu göstərici neçə nəfərə çata bilər?

Dil və yazı üslubu baxımından

Səhifə 17. 2-ci abzasın 3-cü cümləsindəki “Okeanlarda suların

axım istiqamətləri” ifadəsində “axım” sözü “axın” kimi

Səhifə 58. “Açar sözlər”dəki “qırılmalar” və “qırışıqlıqlar”

terminlərinin mətndə adları çəkilsə də, onların tam izahı

Səhifə 71. Səhifənin əvvəlində 1-ci şəkilaltı yazıda “Hazırkı

dövr” ifadəsinin “Müasir dövr” ilə əvəz edilməsi

Dil və yazı üslubu baxımından

Səhifə 171. Səhifənin sonundakı şəkilaltı yazı (“Sənaye

sularının təmizlənməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdən

biridir”) şüar kimi göstərildiyindən, dəyişdirilməsi tövsiyə edilir.

Sənaye sularının təmizlənməsi qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir

Dərslikdə verilən bir çox xəritələrdə miqyasın yazılması düzgün

deyil. Səhifə 33, 68, 89, 98, 129, 145.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 30. “Topoqrafik

plan”da olan məlumatlar aydın

Səhifə 33. “Nöqtələr üsulu

ilə kənd əhalisinin yerləşməsi və

sayının təsiri” xəritəsində nöqtələrin

ölçüləri eyni verilmişdir. Lakin

xəritədə verilmiş obyektlərin ərazi

üzrə yayılması və onların kəmiyyət

göstəricilərini fərqləndirmək üçün bu

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 35. “Dünyanın fiziki xəritəsi”ndə coğrafi obyektlərin

adının verilməsi tövsiyə edilir.

Səhifə 46. “Yerin

Günəş ətrafında hərəkəti”

aydın deyil. Belə ki,

qaranlıq, hansının işıqlı

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 39. Səhifənin

əvvəlində təqdim edilmiş

yerləşdiyi coğrafi enlik

şm.e)” xəritəsində

Səhifə 51. Səhifənin sonunda verilmiş “İşıqlanma qurşaqları”

xəritə- sxemində qurşaqların sərhəddi aydın deyil, rənglər bir-

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 56. 5-ci tapşırıqda verilən

nəyi ifadə etdiyi aydin deyil.

keyfiyyət fon üsulunda 3

rəngin çaları ilə verilməsi tövsiyə

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

əvvəlində verilmiş şəkilaltı yazı

“Süxurların nisbi yaşını canlı

orqanizmlərin

qalıqlarının ardıcıllığına görə

uğursuzdur. Çünki şəkildə çökmə

Səhifə 62. “Litosfer tavalarının hərəkəti sxemi”ndə “dərin

çökəkliyi (nov)” aydın verilməmişdir. Həmin sxemdə “Rift

dərəsi”nin materik yer qabığında, litosfer tavalarının sərhədindən

kənarda verilməsi düzgün deyil. Belə ki, səhifə 67-də 1-ci abzasda

“rift dərəsi”nin orta okean dağ silsilələrinin sərhədində olduğu yazılır.

uyğunsuzluq təşkil edir.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 93. “Dünyanın iqlim xəritəsi”ndə rənglər çox qarışıq

olduğundan, şagirdin müstəqil fəaliyyətini təmin edə bilmir. Xəritənin

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 100 və 101. Hər iki səhifədə verilmiş şəkillər uğursuz

seçilmiş, həmçinin xronoloji baxımdan düzgün sıralanmamışdır.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 103. “Okeanda dərinliyə doğru temperaturun

dəyişməsi” qrafikində dərinlik göstəricilərinin şaquli, temperatur

göstəricilərinin isə üfüqi xəttdə verilməsi məqsədəuyğundur.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 116. “Coğrafi

sərhədləri”ndə

“Qabarma zonası” aydın

Dərslikdə bu ifadə

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 117. “Coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələləri” kimi elmi

məlumatlar doğru deyil. Məsələn, ilkin dumanlığın “8 mlrd. il” əvvəl

yarandığı qeyd edilmişdir. Lakin ilkin dumanlıqların yaranması daha

əvvələ təsadüf edir. “Coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələləri” ifadəsi

edilsə də, şəkil coğrafi təbəqənin inkişafına aid olmayıb, onun

yaranmasından daha əvvəlki mərhələləri əks etdirir. Həmçinin şəklin

ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 148. 1-ci diaqramın kənarlarında ölçü vahidləri və

diaqramdakı xətlərin hansının “əhalinin sayına”, hansının isə

“proqnoza” aid olması verilməlidir.

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 148. Səhifənin sonundakı “Azərbaycanda əhalinin sayının

artımı” qrafiki uğursuzdur. Belə ki, burada əhalinin artımı 2005-ci ilə

hər 5 ildən bir, sonra isə hər il üçün verilmişdir. Müxtəlif dövrlər

verilən bu rəqəmləri müqayisə etmək şagirdlər üçün çətinlik

Dizayn və bədii tərtibat baxımından

Səhifə 55. “Tapşırıq”dakı şəkil şagirddə tapşırığı həll etmək üçün

lazım olan təssəvürü tam formalaşdırmır. Şəklin dəyişdirilməsi

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Səhifə 55. “Hesablayın”da verilmiş cədvəldə “Durban” şəhərinin şagirdlərə

tanış olan digər bir şəhərlə əvəz edilməsi tövsiyə edilir.

“Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 2-ci tapşırıqda “London (0

ifadəsinin “London (0

)” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

Qədim quru sahələrinin adlarını müvafiq olaraq yazın.

Səhifə 72. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 1-ci tapşırıqda “Qədim quru

sahələrinin adlarını müvafiq olaraq yazın” cümləsi qeyd edilmişdir. Lakin

şagirdə adları necə və harada yazmaq haqqında məlumat verilməmişdir.

Səhifə 73. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 7-ci tapşırığın şərtində (“Litosfer

tavalarını materik və okeanlarda yerləşməsinə uyğun olaraq qruplaşdırın”)

tavalarının materik və okeanda yerləşməsinə görə qruplaşdırılması tələb

cədvəldə tavaların qruplaşdırılması üçün 3 sütun (“Materik”, “Okean”,

“Materik və okean”) verilmişdir. Uyğunsuzluq aradan qaldırılmalıdır.

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

tavalarını materik və okeanlarda yerləşməsinə uyğun olaraq qruplaşdırın:

Şimali Amerika; 3. Sakit okean; 4. Ərəbistan; 5. Naska;

6. Kokos; 7. Antarktida; 8. Hind-Avstraliya; 9. Afrika; 10 Karib;

Cənubi Amerika; 12. Filippin.

Səhifə 72 və 73. “Ümumiləşdirici tapşırıqlar”da 5-ci və 9-cu

tapşırıqlar demək olar ki, eynidir. Tapşırıqlardan birinin dəyişdirilməsi

Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından

tavalarının parçalanması

ardıcıllığına əsasən sxemi

Uyğunluğu müəyyən edin:

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

“Müəllim üçün metodiki vəsait” 176 səhifədən ibarətdir.

“Dərslik komplekti haqqında”, “Dərslik komplektinin

strukturu”, “VIII sinif üzrə məzmun standartları”, “Fənn üzrə

məzmun standartlarının və fənlərarası inteqrasiyanın

reallaşması cədvəli”, “Mövzuların illik planlaşdırılmasına dair

nümunə”, “Coğrafiya fənninin tədrisində istifadə olunan fəal

təlim formaları və üsulları”, “Şagirdlərin nailiyyətlərinin

qiymətləndirilməsinə aid tövsiyələr”, gündəlik planlaşdırma

nümunələri, sonda isə “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” və hər tədris

vahidinin sonunda kiçik summativ

qiymətləndirmə üçün nəzərdə

tutulmuş tapşırıqlar da verilmişdir.

Bəzi mövzuların “Motivasiya” hissəsində (səhifə 56, 58, 83,

və s.) video süjetlərdən istifadə etmək qeyd edilsə də, müəllimə

kömək məqsədi ilə heç bir sayt və mənbə göstərilməmişdir.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

Səhifə 72. “Litosfer tavalarının hərəkətinin nəticələri”

“Litosfer tavalarının hərəkəti nəticəsində yaranan

formalarını xəritədə göstərir” məqsədində verilmiş

“xəritədə göstərir” ifadəsi “kontur xəritədə qeyd edir” kimi

Səhifə 87. “Tapşırıq” bölməsindəki cədvəldə siklon sütununda

“Saat əqrəbinin hərəkətinin əksi istiqamətində olur” fikrinə

düzəliş edilməsi məqsədəuyğundur. Çünki siklonların hərəkət

istiqaməti şimal və cənub yarımkürəsində müxtəlifdir.

“Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin)

məzmununun işlənməsi baxımından

Səhifə 97 və 99. Səhifə 97-də “Dünya okeanın yaranması”

reallaşdırılması nəzərdə tutulan alt standart kimi 2.1.5.

“Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri təhlil

”, səhifə 99-da “Okeanların öyrənilməsi” mövzusunda isə 2.1.5.

“Dünya okeanında baş verən fiziki-kimyəvi və dinamik prosesləri təhlil

” və 2.1.6 “Okean sularının xüsusiyyətləri ilə bağlı hesablamalar

aparır” qeyd edilmişdir. Lakin bu mövzularda qeyd edilmiş müvafiq alt

standartların reallaşdırılması mümkün olmadığından, dəyişdirilməsi

Dostları ilə paylaş:

Metodbirləşmələr

Məktəbdə müəllimlərlə aparılan kollektiv metodik iş əsasən metodbirləşmələrdə mərkəzləşir. Metodbirləşmələr məktəbin struktur bölməsidir və müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsində daha çox yayılmış, özünü doğrultmuş metodik işin kollektiv formalarından biridir. Metodbirləşmələrin təşkili formaları (məktəbdaxili, məktəblərarası və rayon metodbirləşmələri), onların işinin məzmunu pedaqoji və metodik ədəbiyyatda müəyyən qədər işıqlandırılmışdır. Metodik kabinetin əməkdaşları və məktəb rəhbərlərinə kömək məqsədilə metodbirləşmələrin işinin məzmunu və təşkilinin bəzi cəhətlərinə toxunmaq istərdik.

Əsasnaməyə uyğun olaraq, rayon (şəhər) təhsil şöbələrinin metodik kabinetlərinin vəzifələrindən biri də məktəb və metodbirləşmə rəhbərlərini təlimatlandırmaq, məktəbdə aparılan metodik işin məzmunu, forma və üsullarına dair onların diqqətini pedaqoji texnologiyaların tətbiqinə yönəltməkdir. Ona görə də metodbirləşmələrin hesabatlılıq prinsipi əsasında fəaliyyətini təmin etmək, onlara məsləhətlər vermək, əməli kömək göstərmək, fəaliyyətini tənzimləmək baxımından metodik kabinetlərin əməkdaşları metodbirləşmə rəhbərlərinin yaxın köməkçisinə çevrilməlidir. Hər dərs ilinin əvvəlində metodik kabinetin əməkdaşları yerlərə metodbirləşmələrdə müzakirə edilən məsələlərə dair istiqamətverici tövsiyələr hazırlayıb göndərməli və onların işinin planlaşdırılmasında yaxından iştirak etməlidirlər.

Metodbirləşmələrin əsas məqsədi gənc müəllimlərə pedaqoji ustalığını artırmaqda, təcrübəli müəllimlərə öz peşəkarlıq səviyyəsini yüksəltməkdə, yeni pedaqoji texnologiyaları və təlimin müasir metodlarını praktik işdə tətbiq etməkdə kömək göstərməkdir.

Məktəbdə metodbirləşmələrin işi necə təşkil olunmalıdır? Bu suala cavab vermək o halda mümkündür ki, metodik kabinetlərdə hər bir təhsil müəssisəsinin hazırda hansı təlim-tərbiyə vəzifələrini həll etdiyi, hansı problem üzərində işlədiyi, qarşıda duran problemlərin hansı qüvvə və bacarıqla həll edildiyi barədə dəqiq məlumat olsun. Müşahidələr göstərir ki, son illərdə dərsin müasir tələblər səviyyəsində təşkili, onun səmərəliliyinin artırılması, şagirdlərin bilik səviyyəsinin öyrənilməsi, kollektiv şəkildə əyani vəsait və didaktik materialların hazırlanması, yeni pedaqoji texnologiyaların tətbiqi və qabaqcıl pedaqoji təcrübənin öyrənilməsi sahəsində metodbirləşmələrdə məqsədyönlü iş aparılır. Lakin bəzi hallarda metodik kabinetlər bu təcrübədən vaxtında xəbər tutmurlar. Metodbirləşmələrin işinin səmərəli olması üçün ilk növbədə hər bir müəllimin potensial imkanını, nəzəri və metodik hazırlığını, onun qüvvətli və zəif cəhətlərini öyrənmək vacibdir. Müəllimin dərsini müşahidə etmək, müxtəlif tədbirlərdə məruzə və mühazirələrini dinləmək, gündəlik dərs planı ilə tanış olmaq yolu ilə onun hansı məsələlər üzrə metodik köməyə ehtiyacını müəyyənləşdirmək olar.

Metodbirləşmələrdə müzakirə edilən məsələlərin əhatə dairəsi genişdir. Onların iş sisteminə təlim-tərbiyə işlərinin səviyyəsinin və şagirdlərin bilik keyfiyyətinin yüksəldilməsinə dair tədbirlərin hazırlanıb keçirilməsi, pedaqogika və psixologiyanın aktual problemlərinin, şagirdlərin mənəvi və estetik tərbiyəsi üzrə məsələlərin müzakirəsi, müəllimlərin elmi-pedaqoji ədəbiyyat sahəsində yeniliklər ilə tanış edilməsi, proqramın nisbətən çətin mövzuları üzrə dərslərin planlaşdırılması, daha təcrübəli müəllimlərin “açıq dərs”lərinin təşkili, əyani və didaktik materialların hazırlanması, biliklərin mənimsənilməsinin monitorinqi, Təhsil Nazirliyinin və yerli idarəetmə orqanlarının tədris prosesi ilə bağlı metodik tövsiyə və göstərişlərinin öyrənilməsi və s. daxildir. Bütün bu məsələlərin yerinə yetirilməsi metodbirləşmələrin işinin elmi əsaslar üzrə planlaşdırılmasını tələb edir. İş planı metodbirləşmələrin əsas fəaliyyət sənədidir. Ona görə də metodbirləşmələrin işini planlaşdırarkən məktəbdə təlim prosesinin təşkilinə dair ümumi tələbləri, planlaşdırılan dövr üçün nəzərdə tutulmuş tədbirləri, müəllimlərə konkret kömək göstərmək zərurətindən irəli gələn tələbləri və rayon (şəhər) təhsil şöbəsinin (idarəsinin) metodik kabinetlərinin tövsiyələrini nəzərə almaq lazımdır. Respublikamızın qabaqcıl metodik kabinetləri dərs ilinin əvvəlində fəaliyyət planı ilə bağlı müvafiq tövsiyələr hazırlayıb yerlərə göndərir. Metodbirləşmələrin iş planı onlardan istifadə edilərək tərtib olunur.

Rayon (şəhər) təhsil şöbələrinin (idarələrinin) metodik kabinetlərinin və qabaqcıl məktəblərin iş təcrübəsi əsasında metodbirləşmələrin illik iş planının aşağıdakı formada tərtib edilməsi tövsiyə olunur:

·metodbirləşmələrin tərkibi, müəllimlər haqqında məlumat, onların iş keyfiyyətinin qısa səciyyəsi; metodbirləşmələrin ötən ildəki fəaliyyətinin yekunu və yeni dərs ilində qarşıda duran vəzifələr;
·tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş təşkilati-pedaqoji tədbirlər;
·metodbirləşmə iclaslarında müzakirə ediləcək məsələlər, məruzə mövzuları, tematik planlaşdırmalar, “açıq dərs”lər və dərslərdə qarşılıqlı iştirak, onların keçirilməsi və müzakirəsi üzrə metodik işləmələr qrafiki;
·pedaqoji mühazirə üçün məruzələrin, sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlərin planlaşdırılması;
·fənlərin tədrisi vəziyyəti və şagirdlərin bilik səviyyəsinin monitorinqi;
·gənc müəllimlərlə işdə hamilik, stajkeçmə;
·əyani vəsait və didaktik materialların hazırlanması;
·normativ sənədlərin öyrənilməsi;
·aradıcı, novator, interaktiv təlim metodlarından istifadə edən müəllimlərin iş təcrübəsinin öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və tətbiqi;
·şəxsi təhsilini artırmaq üzrə müəllimlərin hesabatı.
Tədris ilinin sonunda metodbirləşmələrin fəaliyyətini aşağıdakı ardıcıllıqla təhlil etmək olar:
·metodbirləşmələrin qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi;
·hansı nəticələr əldə edilmişdir;
·imtahanların nəticəsi;
·olimpiadaların nəticəsi;
·ali məktəblərə qəbulun nəticəsi;
·tədris proqramlarının yerinə yetirilməsi;
·şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsi;
·test yoxlamaları üzrə məktəb monitorinqinin nəticəsi;
Əldə edilən bu nəticələr hansı məsələlərin həllinə kömək etmişdir?
·kadr potensialının yaxşılaşdırılmasına (müəllimlərin hazırlığı, ixtisaslarının artırılması və s.);
·metodik səviyyənin yüksəlməsinə (yeni proqramlar, dərsliklər, dərs vəsaitlərinə dair işin təşkili, təcrübə mübadiləsinin aparılması, yeni texnologiyalardan istifadə, şəxsi təhsilini artırmaq üzrə işin yekunu və s.);

·normativ-hüquqi sənədlərin öyrənilməsinə (qərar, əmr, sərəncam, əsasnamə və təlimatlar və s.) .

Hər il metodbirləşmələrin qarşısında elə vəzifələr durmalıdır ki, onlar metodik problemləri həll edə bilsinlər. Məsələn, tutaq ki, bütün pedaqoji kollektiv təlim prosesində şagirdlərinin idrak fəaliyyətinin inkişafı üzərində işləyir. Deməli, hər bir metodbirləşmənin vəzifəsi bu olmalıdır.

Metodbirləşmələrə rəhbərliyin ən yaxşı formaları kimi metodistlərin, məktəb direktoru və ya onun müavinlərindən birinin məşğələlərdə iştirakı, elmi əsaslı və inandırıcı tövsiyələri, əsaslandırıcı nəticə çıxarıb işi qiymətləndirməsi ola bilər. Ona görə də məktəb rəhbərləri metodbirləşmə məşğələlərində müzakirə edilən məsələlərlə əvvəlcədən tanış olmalı, hazırlanmış materiallara dair müvafiq tövsiyələrini verməlidir.

Gənc müəllimlərlə işin təşkili. Gənc müəllimlərlə işin təşkili, onlara metodik və metodoloji kömək göstərilməsi metodik kabinetlərin ən başlıca vəzifələrindən və prioritet istiqamətlərindən biri olmalıdır.

Gənc müəllim ali təhsil müəssisəsini bitirib məktəbə gəlir. O, şagirdlərlə işləməyə hazırdırmı? Əlbəttə, hazır deyildir. Hələlik onda pedaqoji üslub, şagirdlərlə işləmək vərdişi formalaşmamışdır. Ona görə də ilk gündən başlayaraq metodik kabinetin əməkdaşları, məktəb rəhbərləri gənc müəllimlə əməkdaşlıq etməli, gündəlik dərs planının tərtibi, işin formalarının seçilməsi, təlimin yeni metodlarının tətbiqi, gənc müəllim üçün çox çətin olan şagirdlərlə ünsiyyət və əməkdaşlığın yaradılması və digər məsələlərdə ona yaxından kömək etməlidirlər. Əgər gənc müəllimin yanında müdrik, təcrübəli müəllim (hami) olmasa, o, dəyərli mütəxəssis kimi yetişə bilməz. Məşhur pedaqoq və psixoloq M.M.Rubinşteyn əsərlərinin birində qeyd edirdi ki, “pedaqoq sözün dar mənasında təhsil müəssisəsində deyil, praktik həyatda yaranır”. Ona görə də gənc müəllim həmişə özündən yaşlıların, təcrübəli hamilərin, metodistlərin, metodbirləşmə rəhbərlərinin, müəllim yoldaşlarının, sinif rəhbərinin və psixoloqun müntəzəm olaraq köməyini hiss etməlidir. Gənc müəllimin pedaqoji kollektivə uyğunlaşması üçün onunla müntəzəm olaraq seminar və treninqlərin keçirilməsi çox vacibdir.

Məktəb təcrübəsində gənc müəllimlərlə aparılan metodik işin fərdi formalarına daha çox üstünlük verilir. Onlardan ən başlıcası məktəb rəhbərlərinin gənc müəllimlərlə apardığı fərdi söhbətlərdir. Bu söhbətdə məktəbin rəhbərliyi gənc müəllimin hansı məsələləri öyrənməyə daha çox ehtiyacı olduğunu müəyyənləşdirə bilər. Məsələn, tutaq ki, gənc müəllimlərdən birinə VII-VIII siniflərdə Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənninin tədrisi tapşırılmışdır. Bununla əlaqədar şagirdlərin hazırlıq səviyyəsini aydınlaşdırmaq üçün müəllim keçən ilin sinif jurnalları, şagirdlərin şəxsi işləri ilə tanış olmalı, həmin siniflərdə dərs demiş müəllimlər, sinif rəhbərləri, uşaq yaradıcılıq birliyinin rəhbəri, sinif valideyn komitəsinin sədrləri ilə görüşərək söhbət aparmalıdır. Bundan əlavə, məktəb rəhbərinin tapşırığı əsasında təcrübəli müəllimlərdən biri müxtəlif məsələlər, məsələn, dərsə necə hazırlaşmaq, dərsə verilən didaktik tələblər, tədris prosesində təlimin fəal metodlarından istifadə, şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi, ev tapşırıqlarının seçilməsi və s. barədə ona məsləhət verə bilər.

Təcrübəli məktəb rəhbərləri dərs ilinin ilk günlərində yeni işə başlayan gənc müəllimə cədvəldə dərs salınmasını məqsədəmüvafiq hesab etmirlər. İlk günlərdə məktəbin direktoru, yaxud təlim-tərbiyə işləri üzrə direktor müavininin gənc müəllimi öz dərslərinə aparmağı tövsiyə edirlər. Bu zaman gənc müəllim dərsin təşkili, dərsdə təlimin yeni metodlarının tətbiqi, şagirdlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsini əyani surətdə görür, öz dərslərini keçməyə psixoloji cəhətdən hazır olur. Gənc müəllimi ilk dərslərə hərtərəfli hazırlaşdırmaq, onda öz qüvvə və bacarığına inam yaratmaq, onu ruhlandırmaq təkcə metodistlərin və məktəb rəhbərlərinin vəzifəsi deyil, eyni zamanda bütün pedaqoji kollektivin, ilk növbədə hər fənn üzrə metodbirləşmə rəhbərinin də əsas vəzifəsi olmalıdır.

Gənc müəllimlərlə aparılan fərdi metodik iş bununla məhdudlaşa bilməz. Məktəb direktorunun gənc müəllimlə ilk söhbəti problemi həll etmir. Gənc müəllimə təlim-tərbiyə prosesində kömək göstərmək, onu işləməyə öyrətmək, onun vaxtaşırı təcrübəli müəllimlərin dərslərində iştirakını təmin etmək sistem halını almalıdır. Gənc müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsini yalnız bu yolla artırmaq mümkündür. Müşahidələr göstərir ki, bəzi məktəb rəhbərləri ilk günlərdən gənc müəllimlərin dərslərində ya tez-tez iştirak edir, yeni şəraitə, pedaqoji kollektivə uyğunlaşmasına imkan vermir, ya da onun dərslərində ümumiyyətlə iştirak etmir. Hər iki hal məqbul sayılmır.

Bəs məktəb rəhbərləri gənc müəllimin dərsində nə vaxt iştirak etməlidirlər? Məsələ ilə bağlı pedaqoji və metodik ədəbiyyatda vahid fikir yoxdur. T.İ.Qorskaya “Məktəbdə təlim-tərbiyə prosesinin təşkili” adlı kitabında gənc müəllimin ilk dərsində məktəb rəhbərlərinin iştirakını məqsədəmüvafiq hesab etmir. Onun fikrincə, gənc müəllimə imkan verilməlidir ki, şagirdləri tanısın, yeni şəraitə uyğunlaşsın, sinifdə öz yerini tapsın. İlk dərsinin necə keçməsi haqqında məktəb rəhbərlərinin gənc müəllimlə söhbəti kifayətdir. Müəllimdən soruşmaq olar: dərs necə keçdi? Şagirdlər dərsdə keçilən materialı tam mənimsədilərmi? Dərsdə şagirdlərin fəaliyyəti necə təşkil olunmuşdu? Kim daha intensiv işləmişdir – müəllim, yoxsa şagirdlər? Dərsin təşkili, onun quruluşu, pedaqoji texnologiyaların tətbiqinə necə yer verildi? Müəllim-şagird əməkdaşlığı necə quruldu? Dərsdə hansı cəhətlər uğurlu olmuşdur?

Məktəb rəhbərlərinin gənc müəllimlə söhbəti elə məz munda olmalıdır ki, o, ruhdan düşməsin, onda öz qüvvəsinə inam yaransın. Dərsin nəticəsi ilə əlaqədar müəllimlə söhbət edərkən təkliflər yazdırmağa tələsmək lazım deyildir. Yaxşı olar ki, ona dərsin təşkili metodikasına dair bir neçə metodik vəsait oxumaq tövsiyə edilsin. Bu, gənc müəllimdə elmi-pedaqoji və metodik ədəbiyyata həvəs yaratmaq baxımından da faydalı olar. Gənc müəllimlərə metodik köməyin ən səmərəli formalarından biri “açıq dərs”lərin təşkili və dərslərdə qarşılıqlı iştirakdır.

“Açıq dərs”lər bir tərəfdən öyrədici xarakter daşıyırsa, digər tərəfdən qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsinin öyrənilib yayılmasına xidmət edir. Dərsin təşkili, qarşıya qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi ən mürəkkəb və daim təkmilləşdirilməsi tələb olunan prosesdir. Yaxşı təşkil olunmuş “açıq dərs”in çox böyük faydası vardır. “Açıq dərs”lərin aparılması yüksək peşəkarlığı ilə seçilən yaradıcı müəllimlərə tapşırılmalıdır ki, dərsdə təlimin ən səmərəli metod və üsullarından istifadə edilsin, çünki pedaqoji yaradıcılıq son dərəcə mürəkkəb bir təzahürdür. Burada müəllimdən hədsiz dərəcədə məharət tələb olunur. B.P.Strezikozin qeyd edir ki, “. müəllimin “açıq dərs”ə hazırlaşmasından sui-istifadə etmək olmaz. Əks-təqdirdə müəllim öz pedaqoji fikrinə görə deyil, məktəb rəhbərlərinin və metodistlərin verdikləri çoxlu miqdarda, bəzən bir-birinə əks olan məsləhətlərə əməl etməli olur ki, nəticədə dərs adilərinə nisbətən xeyli pis keçir”. Ona görə də dərsin strukturunun və mərhələlərinin seçilməsində müəllimə bir qədər sərbəstlik verilməlidir, çünki dərs müəllimin yaradıcılığının məhsuludur.

Məktəb təcrübəsində “açıq dərs”lərin təşkilinin iki forması mövcuddur.

·Müəllim müstəqil surətdə dərsin tipini və quruluşunu seçir və özü planlaşdırdığı formada dərsi keçir. Bu dərslər adətən qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsini öyrənmək məqsədi daşıyır;

·Müəllimin “açıq dərs” üçün hazırladığı plan həmin fənn üzrə metodbirləşmədə müzakirə edilir, təklif və qeydlər əsasında dərsin planını yenidən işləyir və onun əsasında “açıq dərs”i keçir. Belə dərslər təlimin metodlarının tətbiqində müəllimə kömək göstərir.

Müəllimlərin pedaqoji ustalığının yüksəldilməsi üçün metodbirləşmələrin təşkil etdiyi qarşılıqlı qaydada dərslərdə iştirakın da mühüm əhəmiyyəti vardır. Yenicə fəaliyyətə başlayan müəllimlər daha təcrübəli yoldaşlarından dərslərə hazırlaşmağın forması ilə tanış olur, dərsin hər bir mərhələsində tətbiq edilən təlimin yeni metodlarının əməli surətdə necə reallaşdırıldığını görürlər. Lakin dərslərdə qarşılıqlı surətdə iştirak yalnız yeni fəaliyyətə başlayan pedaqoqların öyrədilməsi ilə məhdudlaşmamalıdır. Hər bir müəllim həmkarının dərslərində iştirak etməklə ondan nə isə faydalı, öz dərslərində istifadə edə biləcək bir şey götürə bilər.

Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, ilk müstəqil dərslər, birinci pedaqoji fəaliyyət ili gənc müəllimlərin pedaqoji ustalığa yiyələnməsində mühüm mərhələdir. Burada ilk səhvlər və məyusluq labüddür. Gənc müəllimin pedaqoji prosesdəki səhvlərini görmək, onun təkrar olunmasının və dərinləşməsinin qarşısını vaxtında almaq, təcrübədə özünü doğrultmüş metodik priyomlara yiyələnməkdə onlarla əməkdaşlıq etmək, onlara kömək göstərmək məktəb rəhbərlərinin və metodik kabinet əməkdaşlarının ümdə vəzifəsi olmalıdır.. Məktəbdə müəllimlərlə aparılan kollektiv metodik iş əsasən metodbirləşmələrdə mərkəzləşir. Metodbirləşmələr məktəbin struktur bölməsidir və müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsində daha çox yayılmış, özünü doğrultmuş metodik işin kollektiv formalarından biridir. Metodbirləşmələrin təşkili formaları (məktəbdaxili, məktəblərarası və rayon metodbirləşmələri), onların işinin məzmunu pedaqoji və metodik ədəbiyyatda müəyyən qədər işıqlandırılmışdır. Metodik kabinetin əməkdaşları və məktəb rəhbərlərinə kömək məqsədilə metodbirləşmələrin işinin məzmunu və təşkilinin bəzi cəhətlərinə toxunmaq istərdik.

·tədrisin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilmiş təşkilati-pedaqoji tədbirlər;

·metodbirləşmə iclaslarında müzakirə ediləcək məsələlər, məruzə mövzuları, tematik planlaşdırmalar, “açıq dərs”lər və dərslərdə qarşılıqlı iştirak, onların keçirilməsi və müzakirəsi üzrə metodik işləmələr qrafiki;

·pedaqoji mühazirə üçün məruzələrin, sinifdənxaric və məktəbdənkənar tədbirlərin planlaşdırılması;

·fənlərin tədrisi vəziyyəti və şagirdlərin bilik səviyyəsinin monitorinqi;

·gənc müəllimlərlə işdə hamilik, stajkeçmə;

·əyani vəsait və didaktik materialların hazırlanması;

·normativ sənədlərin öyrənilməsi;

·yaradıcı, novator, interaktiv təlim metodlarından istifadə edən müəllimlərin iş təcrübəsinin öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və tətbiqi;

·şəxsi təhsilini artırmaq üzrə müəllimlərin hesabatı.

Tədris ilinin sonunda metodbirləşmələrin fəaliyyətini aşağıdakı ardıcıllıqla təhlil etmək olar:

·metodbirləşmələrin qarşısına qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi;

·hansı nəticələr əldə edilmişdir;

·ali məktəblərə qəbulun nəticəsi;

·tədris proqramlarının yerinə yetirilməsi;

·şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsi;

·test yoxlamaları üzrə məktəb monitorinqinin nəticəsi;

Əldə edilən bu nəticələr hansı məsələlərin həllinə kömək etmişdir?

·kadr potensialının yaxşılaşdırılmasına (müəllimlərin hazırlığı, ixtisaslarının artırılması və s.);

·metodik səviyyənin yüksəlməsinə (yeni proqramlar, dərsliklər, dərs vəsaitlərinə dair işin təşkili, təcrübə mübadiləsinin aparılması, yeni texnologiyalardan istifadə, şəxsi təhsilini artırmaq üzrə işin yekunu və s.);

·normativ-hüquqi sənədlərin öyrənilməsinə (qərar, əmr, sərəncam, əsasnamə və təlimatlar və s.) .

Məktəb rəhbərlərinin gənc müəllimlə söhbəti elə məzmunda olmalıdır ki, o, ruhdan düşməsin, onda öz qüvvəsinə inam yaransın. Dərsin nəticəsi ilə əlaqədar müəllimlə söhbət edərkən təkliflər yazdırmağa tələsmək lazım deyildir. Yaxşı olar ki, ona dərsin təşkili metodikasına dair bir neçə metodik vəsait oxumaq tövsiyə edilsin. Bu, gənc müəllimdə elmi-pedaqoji və metodik ədəbiyyata həvəs yaratmaq baxımından da faydalı olar. Gənc müəllimlərə metodik köməyin ən səmərəli formalarından biri “açıq dərs”lərin təşkili və dərslərdə qarşılıqlı iştirakdır.

Məktəb təcrübəsində “açıq dərs”lərin təşkilinin iki forması mövcuddur.

Təhsil və Zaman qəzeti

Məktəbli oxusu Təhsil naziri Mikayıl Cabbarov ümumtəhsil məktəb şagirdlərinin mütaliə vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi və onlard.

Azərbaycan respublikası öz tarixi müstəqilliyinə qovuşandan bəri böyük inkişaf yolunu keçmişdir. Arxada qoyduğumuz bu 24 ildə çox uğurlara.

Məlumdur ki, hər hansı bir dil üç aspekdə öyrənilir. Bu, fonetika, qrammatika və leksikadan ibarətdir. Bu əlaqələr üzvü surətdə bir-biri i.

Məktəbin idarə olunmasinda təhsil menecmentinin rolu Hazırkı dövrdə təhsil sisteminin idarə olunmasında inzibati-amirlik prinsipi üstünlük .

Bakının Şüvəlan qəsəbəsində yerləşən Fuad Fərhadoğlu adına 230 nömrəli tam orta məktəblə tanışlığım yeni olsa da, bu təhsil ocağı haqqın.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli 13 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respu.

Böyük potensiala, dərin məzmuna malik olan hikmətli sözlər, ilahi kəlamlar insanda yüksək mənəvi- əxlaqi keyfiyyətlər yaradır. Müxtəlif ta.

Yazı Bakı şəhəri Nəsimi rayonu 164 saylı tam orta məktəbin müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin qalibi Qafilə Əliyevaya həsr olunur.

Tərbiyə prosesi ziddiyyətli və uzun sürən prosesdir. O, məktəbəqədər dövrdən başlanır və əmək fəaliyyəti prosesində davam edir. Yeniyetm.

Hər bir təhsil ocağının siması, mənəvi mühiti orada çalışan müəllimlərin hansı peşəkarlıq, intellektual, pedaqoji-psixoloji hazırlı.

Daimi oxucu

Tərcümə

Haqqımda

Sevinc. Powered by Blogger.

Metodik tövsiyyə

Xüsusən, direktor müavinləri üçün:

DƏRS CƏDVƏLİNİN TƏRTİBİ ÜÇÜN TÖVSİYƏ Ümumtəhsil məktəblərində təlim-tərbiyə prosesi tədris planları əsasında qurulsa da, bu prosesin normal təşkilini təmin edən əsas sənəd dərs cədvəlidir. Məhz buna görə də dərs cədvəlinin tərtibinə ciddi diqqət yetirmək lazımdır.
Ümumtəhsil məktəblərində aparılan müşahidələr göstərir ki, bəzi hallarda dərs cədvəllərinə verilən metodiki, pedaqoji, gigiyenik tələblərə düzgün əməl olunmur. Bu isə müəllimlərin iş qabiliyyətinin aşağı düşməsinə, şagirdlərin isə həddindən artıq yorulmalarına gətirib çıxardır Ona görə də ümumtəhsil məktəblərinin dərs cədvəllərinin tərtibində aşağıdakı tələblərə maksimum dərəcədə əməl olunması tövsiyə edilir.
Dərs cədvəllərinə verilən başlıca tələb, hər şeydən əvvəl dərslərin həm tədris həftəsinin günləri üzrə, həm də bir təlim günü daxilində düzgün yerləşdirilməsidir.
Müşahidələr göstərir ki, həftə ərzində şagirdlərin təlim fəaliyyətinin keyfiyyəti eyni səviyyədə olmur. Belə ki, ikinci, üçüncü dördüncü və beşinci günlərdə onların iş qabiyyəti çox yüksək olur, birinci gün isə aşağı düşür. Çünki şagirdlər istirahət günündən sonra işə başlayırlar. Axrıncı təlim günü şənbə isə şagirdlərin ixtiyarı diqqəti zəifləyir. Onlar, yorulduqlarından qeyri-ixtiyarı olaraq istirahətə hazırlaşırlar.
Təlim günü ərzində dərs məşğələləri üçün iş qabiliyyəti, ən yaxşı diqqət, fəaliyyət, maraq ancaq ikinci, üçüncü və dördüncü məşğələ saatlarında yaranır. Birinci məşğələ saatında, beşinci, altıncı saatlarda isə aşağı olur. Axırıncı dərslərdə şagirdlər yorğun olur-lar.
Həftəlik dərs cədvəlini tərtib edərkən aşağıdakı metodik tələbləri gözləmək məqsədəuyğun hesab edilir.
● Fənlərin çətin tədris edildiyi günlərdən onları təsviri incəsənət, rəsmxət, fiziki hazırlıq, musiqi və nəğmə, əmək təlimi kimi nisbətən asan fənlərlə növbələşdirmək lazımdır. Çətin fənlər üzrə dərslər 2-ci, 3-cü və 4-cü məşğələ saatlarında olmalıdır. Yazılı çalışmaların yerinə yetirildiyi dərslərdən əvvəl bədən tərbiyəsi dərslərinin keçirilməsi məqsədəuyğun deyil, çünki hərəkətlərlə orqanizmin əzələ sisteminin həddindən artıq yüksəlməsi kalliqrafiyaya təsir göstərir;
● Çətin fənlər üzrə ikidən artıq dərsin cədvəllə ardıcıl salınmasından çəkinmək lazımdır. O qədər də çətin olmayan, lakin böyük həcmli ev tapşırıqları ilə fərqlənən bir neçə fənnin (məsələn, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya) eyni günə salınması məsləhət deyil. Hər bir sinifdə dərslər xarakter və məzmunca müxtəlif olmalıdır, yəni dəqiq fənlər, dillər, ədəbiyyat və ictimai fənlərlə növbələşdirilməlidir.
● Tədrisinə həftədə iki saat vaxt ayrılan fənlər üzrə dərslər cədvələ elə salınmalıdır ki, onların aralarında iki-üç gün, tədrisinə həftədə üç saat verilən fənlər üzrə isə dərslər arasındakı fasilə hər gün olsun. Hər hansı fənn üzrə dərslərə uzun müddət fasilə verilməsi, cədvəldəki saatların bərabər bölüşdürülməməsi şagirdlərin fənnə müntəzəm diqqət yetirməmələri imkan verir.
● Pedaqoji mülahizələrə əsasən, lazım gəldikdə, cədvəldə bir fənn üzrə qoşa dərslərin salınmasına icazə verilir.
Yuxarı siniflərdə fizika və kimyadan qoşa dərslər laboratoriya işlərini düzgün təşkil etməyə imkan verir. Ədəbiyyatdan qoşa dərslər inşa yazıları üçün, böyük həcmli bədii əsərləri daha dərindən araşdırmaq üçün istifadə edilə bilər. Yuxarı siniflərdə riyaziyyat və informatika təhsil sahələri üzrə qoşa dərslər nəzəri materialları daha yaxşı möhkəmləndirməyə kömək edir. Riyaziyyat üzrə həmin saatlardan iki saatlıq yoxlama yazı işləri üçün də istifadə etmək olar. Fiziki tərbiyə və əmək təlimi üzrə də qoşa dərslərin təşkili tələb olunur. Bazar ertəsi və şənbə günlərində qoşa dərslərin cədvələ salınması didaktik cəhətdən əhəmiyyətli hesab edilmir. Bu məqsədlə,
● Müəllimin eyni fənn üzrə dərslərini paralel siniflərdə eyni bir dərs gününə salmaq məsləhətdir. Bu müəllimin məşğələlərə hazırlaşmasını yüngülləşdirir, siniflər üzrə şagirdlərin biliyində olan kəsrləri müəyyənləşdirməyə, dərhal təhlil aparmağa və geriləyənlərə vaxtında kömək etməyə imkan yaradır;
● Müəllimə hər bir təlim günündə bir növbədə işləməsinə, hətta əgər o, birinci və ikinci növbədə işləsə belə dərslərini ardıcıl keçməyə imkan verilməlidir. Əgər müəllim bu gün birinci növbədə oxuyan sinifdə dərs deyirsə, onda o, sabah ikinci növbədəki sinifdə dərs deməlidir. Bu işdə dil və riyaziyyat müəllimləri istisna edilir, çünki onlar demək olar ki, hər gün tədris edilir. Müəllim üçün birnövbəli məşğələlər mümkün olmadıqda həmin günlərdə dərsləri elə bölüşdürmək lazımdır ki, növbələr arasında fasilə əmələ gəlməsin.
Fasiləsiz mümkün olmadıqda, fasilənin müddəti minumum olmalıdır;
● Həftəlik dərs yükünü müəllimlər arasında günlər üzrə bərabər surətdə bölüşdürmək, cədvəldə müəllimin dərs ardıcıllığını gözləmək (dərslər arasında boş saat saxlamaq) lazımdır. Bu direktor və ya təlim-tərbiyə üzrə direktor müavini üçün istisna edilir, çünkü onlara başqa müəllimlərin dərslərini dinləmək, işlərini yoxlamaq lazım gəlir;
● Dərs cədvəllərində siniflərdə müəllimlər tərəfindən əyani vəsait və mövcud kabinetlərdən (fizika, kimya, biologiya, informatika, idman zalı və s.) istifadə edilməsi imkanları nəzərdə tutulmalıdır. Əgər əyani vəsaitlərin komplekti paralel siniflərdə dərs deyən eyni fənn müəllimlərini təmin etmirsə, onda onların dərsləri cədvəldə müxtəlif saatlara düşməlidir;
● Pedaqoji təhsil müəssisələrinin qiyabi təhsil alan müəllimlərinə zəruri məşğələlər üçün həftədə azad günlər ayrılmalıdır;
● Dərs cədvəllərinə yeni işə başlayan gənc müəllimlərin təcrübəli müəllimlərin dərslərində iştirak etmələri imkanları nəzərdə tutulmalıdır;
● Həm birinci, həm də ikinci növbələrdə sinif rəhbərlərinin dərsdən sonra iclas və söhbət keçirmələri üçün bazar ertəsində dərs cədvəlində sonuncu saatlara sinif rəhbərlərinin dərslərinin salınması tövsiyə edilir. Həmin günlərdə sinif rəhbərlərinin siniflə işləmələri üçün başqa məşğələlərdən azad olunmaları məsləhətdir.
Dərs cədvəllərinə verilən başlıca tələb, hər şeydən əvvəl dərslərin həm tədris həftəsinin günləri üzrə, həm də bir təlim günü daxilində düzgün yerləşdirilməsidir.
Müşahidələr göstərir ki, həftə ərzində şagirdlərin təlim fəaliyyətinin keyfiyyəti eyni səviyyədə olmur. Belə ki, ikinci, üçüncü dördüncü və beşinci günlərdə onların iş qabiyyəti çox yüksək olur, birinci gün isə aşağı düşür. Çünki şagirdlər istirahət günündən sonra işə başlayırlar. Axrıncı təlim günü şənbə isə şagirdlərin ixtiyarı diqqəti zəifləyir. Onlar, yorulduqlarından qeyri-ixtiyarı olaraq istirahətə hazırlaşırlar.
Təlim günü ərzində dərs məşğələləri üçün iş qabiliyyəti, ən yaxşı diqqət, fəaliyyət, maraq ancaq ikinci, üçüncü və dördüncü məşğələ saatlarında yaranır. Birinci məşğələ saatında, beşinci, altıncı saatlarda isə aşağı olur. Axırıncı dərslərdə şagirdlər yorğun olur-lar.
Həftəlik dərs cədvəlini tərtib edərkən aşağıdakı metodik tələbləri gözləmək məqsədəuyğun hesab edilir.
● Fənlərin çətin tədris edildiyi günlərdən onları təsviri incəsənət, rəsmxət, fiziki hazırlıq, musiqi və nəğmə, əmək təlimi kimi nisbətən asan fənlərlə növbələşdirmək lazımdır. Çətin fənlər üzrə dərslər 2-ci, 3-cü və 4-cü məşğələ saatlarında olmalıdır. Yazılı çalışmaların yerinə yetirildiyi dərslərdən əvvəl bədən tərbiyəsi dərslərinin keçirilməsi məqsədəuyğun deyil, çünki hərəkətlərlə orqanizmin əzələ sisteminin həddindən artıq yüksəlməsi kalliqrafiyaya təsir göstərir;
● Çətin fənlər üzrə ikidən artıq dərsin cədvəllə ardıcıl salınmasından çəkinmək lazımdır. O qədər də çətin olmayan, lakin böyük həcmli ev tapşırıqları ilə fərqlənən bir neçə fənnin (məsələn, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya) eyni günə salınması məsləhət deyil. Hər bir sinifdə dərslər xarakter və məzmunca müxtəlif olmalıdır, yəni dəqiq fənlər, dillər, ədəbiyyat və ictimai fənlərlə növbələşdirilməlidir.
● Tədrisinə həftədə iki saat vaxt ayrılan fənlər üzrə dərslər cədvələ elə salınmalıdır ki, onların aralarında iki-üç gün, tədrisinə həftədə üç saat verilən fənlər üzrə isə dərslər arasındakı fasilə hər gün olsun. Hər hansı fənn üzrə dərslərə uzun müddət fasilə verilməsi, cədvəldəki saatların bərabər bölüşdürülməməsi şagirdlərin fənnə müntəzəm diqqət yetirməmələri imkan verir.
● Pedaqoji mülahizələrə əsasən, lazım gəldikdə, cədvəldə bir fənn üzrə qoşa dərslərin salınmasına icazə verilir.
Yuxarı siniflərdə fizika və kimyadan qoşa dərslər laboratoriya işlərini düzgün təşkil etməyə imkan verir. Ədəbiyyatdan qoşa dərslər inşa yazıları üçün, böyük həcmli bədii əsərləri daha dərindən araşdırmaq üçün istifadə edilə bilər. Yuxarı siniflərdə riyaziyyat və informatika təhsil sahələri üzrə qoşa dərslər nəzəri materialları daha yaxşı möhkəmləndirməyə kömək edir. Riyaziyyat üzrə həmin saatlardan iki saatlıq yoxlama yazı işləri üçün də istifadə etmək olar. Fiziki tərbiyə və əmək təlimi üzrə də qoşa dərslərin təşkili tələb olunur. Bazar ertəsi və şənbə günlərində qoşa dərslərin cədvələ salınması didaktik cəhətdən əhəmiyyətli hesab edilmir. Bu məqsədlə,
● Müəllimin eyni fənn üzrə dərslərini paralel siniflərdə eyni bir dərs gününə salmaq məsləhətdir. Bu müəllimin məşğələlərə hazırlaşmasını yüngülləşdirir, siniflər üzrə şagirdlərin biliyində olan kəsrləri müəyyənləşdirməyə, dərhal təhlil aparmağa və geriləyənlərə vaxtında kömək etməyə imkan yaradır;
● Müəllimə hər bir təlim günündə bir növbədə işləməsinə, hətta əgər o, birinci və ikinci növbədə işləsə belə dərslərini ardıcıl keçməyə imkan verilməlidir. Əgər müəllim bu gün birinci növbədə oxuyan sinifdə dərs deyirsə, onda o, sabah ikinci növbədəki sinifdə dərs deməlidir. Bu işdə dil və riyaziyyat müəllimləri istisna edilir, çünki onlar demək olar ki, hər gün tədris edilir. Müəllim üçün birnövbəli məşğələlər mümkün olmadıqda həmin günlərdə dərsləri elə bölüşdürmək lazımdır ki, növbələr arasında fasilə əmələ gəlməsin.
Fasiləsiz mümkün olmadıqda, fasilənin müddəti minumum olmalıdır;
● Həftəlik dərs yükünü müəllimlər arasında günlər üzrə bərabər surətdə bölüşdürmək, cədvəldə müəllimin dərs ardıcıllığını gözləmək (dərslər arasında boş saat saxlamaq) lazımdır. Bu direktor və ya təlim-tərbiyə üzrə direktor müavini üçün istisna edilir, çünkü onlara başqa müəllimlərin dərslərini dinləmək, işlərini yoxlamaq lazım gəlir;
● Dərs cədvəllərində siniflərdə müəllimlər tərəfindən əyani vəsait və mövcud kabinetlərdən (fizika, kimya, biologiya, informatika, idman zalı və s.) istifadə edilməsi imkanları nəzərdə tutulmalıdır. Əgər əyani vəsaitlərin komplekti paralel siniflərdə dərs deyən eyni fənn müəllimlərini təmin etmirsə, onda onların dərsləri cədvəldə müxtəlif saatlara düşməlidir;
● Pedaqoji təhsil müəssisələrinin qiyabi təhsil alan müəllimlərinə zəruri məşğələlər üçün həftədə azad günlər ayrılmalıdır;
● Dərs cədvəllərinə yeni işə başlayan gənc müəllimlərin təcrübəli müəllimlərin dərslərində iştirak etmələri imkanları nəzərdə tutulmalıdır;
● Həm birinci, həm də ikinci növbələrdə sinif rəhbərlərinin dərsdən sonra iclas və söhbət keçirmələri üçün bazar ertəsində dərs cədvəlində sonuncu saatlara sinif rəhbərlərinin dərslərinin salınması tövsiyə edilir. Həmin günlərdə sinif rəhbərlərinin siniflə işləmələri üçün başqa məşğələlərdən azad olunmaları məsləhətdir.

Sinif rəhbərinin iş formaları
Sinif rəhbərinin iş formaları yaran mış pedaqoji vəziyyətdən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.
– sinif kollektivinin dərsdənkənar, məktəbdənkənar işinin, asudə və tətil vaxtı tədbirlərin (kollektiv yaradıcılıq işləri, söhbətlər, debatlar, müşavirələr, tamaşalar, konsertlər, treninqlər, yarışlar, yürüşlər və ekskursiyalar, müsabiqələr, ictimai-faydalı və yaradıcı əmək) təşkili;
– fərdi iş (söhbətlər, məsləhətlər, fərdi köməyİn göstərilməsi, problemlərin həllinin birgə axtarışı);
– qruplarla (yaradıcı qruplar, uşaq parlamentləri, özünüidarəetmə orqanları, şuralar) iş.
Dərs saatı müəllim və şagirdlərin ünsiyyətinin təşkili formasıdır və onun gedişində mühüm əxlaqi, mənəvi və etik problemlər qaldırıla və həlledilə bilər. Şagirdlərlə iş formalarının seçimində aşağıdakıları rəhbər tutmaq məqsədəuyğundur:
– işin mövcud dövrü üçün müəyyənləşdirilmiş tərbiyə məsələlərinin nəzərə alınması;
– tərbiyə prosesinin təşkili prinsiplərinin, uşaqların imkan, maraq və tələblərinin, xarici şəraitin, müəllim və valideynlərin imkanlarının nəzərə alınması;
– tərbiyə işinin metod və formalarının məzmun bütövlüyünün təmin edilməsi.

“Sinif rəhbərləri haqqinda ə s a s n a m ə”dən

İnşa yazı bacarıqlarını necə inkişaf etdirirəm?

“Uşaqlar bizim sevincimiz, xoşbəxtliyimiz, cəmiyyətin gələcəyidir. Uşaqlar hər bir insanın mənəviyyatıdır. Ona görə də dünyada, hər bir insanpərər cəmiyyətdə uşaqlara daim xüsusi qayğı, xüsusi diqqət göstərilibdir. Uşaqlar daim qayğı altında olmalıdır, onları qorumaq, müdafiə etmək, böyütmək, insan cəmiyyətinin fəal iştirakçısı, fəal üzvü etmək lazımdır. Azərbaycan Prezidenti kimi mən bu gün bəyan edirəm ki, uşaqlara, körpələrə olan qayğı bütün qayğılardan üstündür.” Heydər Əliyev. Ulu öndərimizin dəyərli davamçısı olan ölkəmizin prezidentı İlham Əliyev də uşaqlara xüsusi diqqət və qayğı ilə yanaşır.

O, deyir: “Uşaqlarımızın tərbiyə olunması, vətənpərvərlik ruhunda böyüməsi çox mühüm amildir. Eyni zamanda bizim gənc nəslimiz bilikli, savadlı olmalı, dünyada baş verən bütün yeniliklərə bələd olmalıdırlar.” Bu gün ölkəmizin birinci xanımı Mehriban Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev fondu da ulu öndərimizin yolunu uğurla davam etdirərək uşaqlara çoxsaylı qayğısı ilə çox böyük işlər görür. Bütün bunları nəzərə alaraq bu gün hər bir müəllim də öz üzərinə düşən vəzifələri başa düşür və bütün imkanlarını uşaqların savadlı, bilikli, bacarıqlı, fərdi düşüncəli böyüməsinə sərf etməkdən yorulmur. Ölkəmizdə son zamanlar təhsilə yetirilən diqqət biz müəllimləri bir az da həvəsləndirir, daha da çox axtarışlar aparmağa, yeniliklərdən bəhrələnməyə yönəldir. Biz bilirik ki, ibtidai sinif təhsilin baza hissəsidir. Demək olar ki, bütün fənnlərin təməli ibtidai sinifdə qoyulur. Ona görə də elmin, texnikanın belə inkişaf etdiyi bir dövrdə biz şagirdlərimizi daha da inkişaf etdirməli, onlarda, eyni zamanda, mütaliəyə maraq yaratmalı, yaradıcılığa, fərqli düşüncəyə malik bir fərd kimi böyütməliyik. Ancaq bunu elə etməliyik ki, şagirdlər bilikləri yorulmadan,s evə-sevə qazansınlar. Evdən, anadan ayrılan uşaq birdən –birə məktəbə gəlir və ibtidai sinif müəllimi ilə qarşılaşır. Müəllim həm ana, həm də müəllim rolunu ifa etməlidir. Məktəbi sevdirməli, müəllimi sevdirməli, səbrlə, sevgilərlə bilikləri şagirdlərə aşımalıdır. Elektron informasiyalarının inkişaf etdiyi bir dövrdə biz şagirdlərimizə mütaliəyə də maraq yaratmağı bacarmalıyıq. Mən bu sahədə öz təcrübəmdən danışmaq istəyirəm. Şagirdlərim birinci sinfi qurtarandan sonra mən onların yaşına uyğun (tətillərdə) kitabları oxumağı tapşırıram. Məsələn, Abdulla Şaiqin “Yaxşı yoldaş”, ”Tülkü həccə gedir”, ”Tıq-tıq xanım” və s. İlk oxunan kitablara çox diqqət edirəm ki, çox maraqlı, rəngli, şəkilli olsun. Uşaqlar yorulmadan, sevə-sevə kitabı oxusunlar. Tədricən yaş səviyyəsinə uyğun müəllifləri dəyişirəm. 3-cü sinifdən başlayaraq isə sinfimdəki şagirdlər tədris ili ərzində bir kitabı (həftədə bir nəfər) təqdimat etməlidirlər. Ancaq burada bir neçə meyarı nəzərə alıram. 1. Kitab seçimi sərbəstdir. 2. Məhz bu kitabı nə üçün seçdiyini izah etməlidir. 3. Kitabın müəllifi haqqında məlumat verməlidir. 4. Kitabın ən maraqlı bildiyi hissəsini sinif yoldaşlarına oxumalıdır. 5. 15 dəqiqəlik kitab haqqında təqdimat etməlidir. Təqdimatı sinif yoldaşları bəyənməlidirlər. Uşaqlar təkcə müəllimdən yox, həm də bir-birindən öyrənməlidirlər. Şagirdlərim çox maraqlı kitablar seçib mənimlə məsləhətləşirlər. İlin əvvəlindən şagirdlərin siyahısı tutulur və hər bir şagird təqdim edəcəyi kitabın adını və müəllifini siyahıda qeyd elətdirir. Və hər kəs nə vaxt təqdimat edəcəyini bilir. Siyahı “Sinfin pasportu”ndan asılır. Şagirdlərin bu formada təqdimatı onlarda mütaliəyə böyük maraq yaradır. Çox vaxt çıxışın qiymətləndirilməsi sinifdəki uşaqlar tərəfindən yerinə yetirilir. Əgər onlar çıxışdan narazı qalarlarsa yaxşı qiymət almaq mümkün deyil. Ona görə də bu işə uşaqlar məsuliyyətlə yanaşmalıdırlar. Bu vaxt şagirdlərdə başqalarını dinləmək və dəyərləndirmək keyfiyyəti formalaşır. Onlar təqdimat edəcəkləri günü səbirsizliklə gözləyirlər. Artıq dördüncü sinfi bitirəndə xeyli kitab oxumuş olurlar. Əgər bu, yuxarı siniflərdə də davam etdirilərsə elə bilirəm ki, vərdişə çevrilər. İnşa yazıları da şagirdlərin yaradıcılığını çox gözəl inkişaf etdirir. Amma elə etmək lazımdır ki, şagirdlər bunu sevə-sevə etsinlər. Həftədə iki dəfə şagirdlərimə inşa yazdırıram. Bunu necə edirəm? Məsələn: Bir neçə açar söz deyirəm: yağış, külək, payız, sarı yarpaqlar, qara buludlar və s. Şagirdlərimə tapşırıram ki, elə mətn qurun ki, bu sözlər orada işlənsin. Yaxud, verilən atalar sözünə elə mətn qurun ki, həmin atalar sözünu tamamlasın, ya da əksinə qurduğunuz mətndən məsələn, ”Özgəsinə quyu qazan özü düşər”atalar sözü anlanılsın. Yaxud, mən bir neçə cümlə ilə mətni başlayıram, siz tamamlayın. Şagirdlərim bu tapşırıqları məmnuniyyətlə yerinə yetirirlər. Bəzən soruşuram,”Yorulmursunuz”?, ”Xeyr müəllim, xoşumuza gəlir”cavabını alıram. Əlbəttə mən həm oxunan kitabların, həm də belə inşaların yaş səviyyəsinə uyğun olmasına daim nəzarət edirəm. Belə hekayələr uydurmaq (tez-tez) uşaqlarda sərbəst yazmaq qabiliyyətini inkişaf etdirir. Sərbəst danışmaq, özünü ifadə etmək üçün üçüncü sinifdən başlayaraq verilmiş mövzuda plakatlar hazırlamaq və onu sinif qarşısında təqdim etmək də maraqla qarşılanır. Çalışıram ki, uşaqlar öz sağlamlığı və təhlükəsizliyi üçün məsuliyyət daşıdıqlarını da dərk etsinlər. Ona həm məktəb daxilində,h əm də kənarda əməl etsinlər. Şeirlərin seçimini də çox vaxt şagirdlərimin ixtiyarına buraxıram. Onlara mövzunu verirəm. (Məsələn, Payızın gəlişi). Uşaqlar internet və ya digər mənbələrdən çox xoşlarına gələn şeiri seçib əzbərləyirlər. Tapşırıq şeiri deməklə bitmir. Öncə şagirdlər niyə bu şeiri seçdiyini əsaslandırmalı, müəllif haqqında məlumat verməli və şeir demək texnikasını nümayiş etdirməlidir. Şeiri deyən zaman özünə inamlı olmalıdırlar. Bu keyfiyyətlər olmadan əla qiymət almaq müşkül məsələdir.

Şəcahan RAMAZANOVA, Səttar Bəhlülzadə adına Xarici Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın ibtidai sinif müəllimi

Azərbaycan dilində alınma sözlər

Əsl Azərbaycan (türk) sözləri və alınma sözlər haqqında ilkin məlumatla şagirdlər orta məktəb kursunda V sinifdə tanış olurlar. X sinifdə isə bu məlumat bir qədər də dərinləşmiş şəkildə yenidən tədris olunur. Çox zaman şagirdləri maraqlandıran bir sıra suallar meydana çıxır: İndi belə zəngin olan dilimiz qədimdə necə olmuşdur? Onun keçmişini, daha doğrusu, qədim mənzərəsini öyrənmək olarmı? O, necə zənginləşmiş və inkişaf etmişdir? Dilin tarixi ilə insan cəmiyyətinin tarixi arasındakı əlaqə nə ilə izah olunur? Şagirdlərlə birgə apardığım araşdırmaları sizinlə də bölüşmək istəyirəm. Vaxtilə dilimiz yoxsul olmuşdur. Qədimdə ana dilimiz bu gün işlətməkdə olduğumuz sözlərin bir qismindən məhrum idi.

Dilimizdə işlənməkdə olan pəncərə sözünü götürək. Uzaq keçmişdə evlər pəncərəsiz olduğu üzündən həmin sözü babalarımız işlətməmişlər. O zaman insanlara ev və qapı sözləri məlum idi. Bütün xalqlarda ibtidai evlərin ancaq qapısı vardı. Sonralar pəncərəyə kəskin ehtiyac hiss olunduğundan pəncərə və onu ifadə etmək üçün müstəqil söz yaranır. Fars dilində bu söz pənc (beş) və arə (ara) kimi müstəqil sözlərə parçalanır. Əvvəllər istiot insanlara məlum deyildi. O, xalqın məişətinə girəndən sonra həmin mədəni bitkini adlandırmaq üçün ehtiyac doğur. Burada sözün özünün xüsusiyyəti köməyə gəlir, yəni acı, yandırıcı olduğu üçün ona məlum olan isti sifətini əlavə etməklə yeni məfhum alınır. Deməli, dil meydana çıxmaqda olan yenilikləri əks etdirir. Qədimdən bu günə qədər xalqımız bir sıra xalqlarla əlaqə və münasibətdə olmuşdur. Buna uyğun olaraq dilimizə başqa dillərdən bir sıra sözlər keçmişdir. Samovar sözü rus dilindən alınmışdır. Rus dilində onun mənası öz-özünə qaynayan (само-вар) deməkdir. Dilimiz başqa dillərdən söz almaqla zənginləşir. Sual yaranır ki, niyə biz başqa dillərdən sözlər götürürük? Məgər dilimizdə onları ifadə etmək üçün sözlər əmələ gələ bilməzdimi? Bəli, əmələ gələ bilərdi. Vaxtilə torpaqlarımızda zəfəran yetişmirdi. Onu tacirlər Ərəbistandan gətirərdilər. Zəfəranla bərabər onu bildirən söz də hazır şəkildə dilimizə gəlir. Xalq onu ifadə etmək üçün başqa bir sözə ehtiyac hiss etmir. Beləliklə, zəfəran sözü dilimizə daxil olur. Bizim ana dilimizdə ən çox ərəb, fars və rus dillərindən keçmiş sözlər vardır. Onlar xalqımız tərəfindən qəbul olunaraq işlənir. Alınma sözlər dilə daxil olan ilk dövrlərdən dilimizin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmışdır. Bizdə olan adam (adəm), mağaza (maqazin), qəzet (qazeta), maşın (maşina), rezin (rezina), vedrə (vedro), fayda (faidə), qayda (qaidə) və s. kimi sözlər dilimizin quruluşuna uyğun şəkildə tələffüz olunur. Bu sözlər get-gedə işlənərək dilimizin doğma sözlərinə çevrilir, daha doğrusu, dilimizdə vətəndaşlıq hüququ qazanır. Dilimizdə ilk baxışda bizə rus sözləri kimi görünən, lakin əslində rus sözləri olmayan bir sıra sözlər də vardır. Məsələn: “курорт “ sözü alman dilinə məxsus kur və ort sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir ki, bunun da mənası müalicə yeri deməkdir. Alman dilində belə bir sadə mənası olan bu söz rus dilində və bizim dilimizdə başqa mənada işlənir, yəni onun mənası bir qədər genişlənmişdir. Dilimizdə işlənməkdə olan pomidor sözünün rus dilindən alındığına şübhə yoxdur. Təəccüblü burasıdır ki, həmin söz rus dilinə italyanlardan keçmişdir. İtalyanların dilində pomidor sözü vaxtilə iki sadə və müxtəlif mənalı pomi (qırmızı) və doro (alma) sözlərinin birləşməsindən alınmışdır, yəni qırmızı alma. Həm bizim dilimizdə, həm də rus dilində karandaş sözünün işləndiyini hamımız bilirik. Keçmişinə görə karandaş mürəkkəb sözdür. O, qara və daş sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Vaxtilə ruslar karandaş ixtira edildiyi zaman bizim dilimizdən qara daş ifadəsini götürərək işlətmişlər. Həmin sözlərdən alınan söz onların dilində yeni məna vermişdir. Ay adları ilə də bağlı maraqlı mülahizələr var. Onlar əvvəllər Roma təqviminə aid olmuş, sonralar bütün dünyaya yayılmışdır. Yanvar ayını bildirən söz Romada hər bir başlanğıcın allahı Yanusun adından alınmışdır. Bu ayın birinci günü Yanusa həsr edilərdi. Fevralın adını bildirən sözün mənası təmizlik ayı deməkdir. Həmin ayın ortasında romalılar yazın gəldiyi üçün bayram keçirərdi. Mart Romanın müharıbə allahı Marsın adındandır. Aprel ayının adı latın dilindəki aparire felindən əmələ gəlmişdir ki, bu da açmaq mənasını verir. Həmin ayda Romada yaz açılarmış. May romalıların yaz ilahəsi Mayinin adından götürülmüşdür. İyun adının əmələ gəlməsi haqqında iki rəvayət var. Birinci rəvayətə görə, o, kəbin və doğum hamisi olan Roma ilahəsi Yunonun adındandır. İkinci rəvayətə görə, iyunun adı ilk Roma konsullarından biri olan Yuni Brutun adı ilə əlaqələndirilir. İyul ilk dəfə köhnə təqvimi islah etmiş Roma imperatoru Yuli Sezarın adı ilə bağlıdır. Yuli Sezar həmin ayda anadan olmuşdu. Avqust ayını bildirən söz Roma imperatoru Avqustun adındandır. Sentyabr ayının adı latın dilində yeddini bildirən septem sözündəndir. Sentyabr mart ayından başlayan qədim Roma təqviminin yeddinci ayı idi. Oktyabr latın sözü olan okto (səkkiz) sözündən əmələ gəlmişdir. Həmin ay qədim Roma təqvimində səkkizinci ay sayılırdı. Noyabr latınca doqquzu bildirən novem sözündəndir. Vaxtilə noyabr ilin doqquzuncu ayını bildirərdi. Dekabr ayının adı isə latın dilində desem (on) sözündəndir. Keçmişdə həmin ayda ilin onuncu ayı bildirilirdi. Dünyada elə bir dil yoxdur ki, onun lüğət tərkibində bu və ya digər dərəcədə alınma sözlər olmasın. Bütün dillərdə alınma sözlərə təsadüf edilir. Eyni zamanda bir sıra dillər dolayı yollarla öz sözlərini başqa dillərə verir. Söz götürmə və söz vermə ancaq bir-birilə qonşuluqda və münasibətdə olan dillərə deyil, uzaq dillərə də aiddir. Bəzi sözlər başqa dillərdən gələrkən dilimizdə öz ilk mənalarında deyil, yeni mənada işlənir. Dilimizdə olan afərin sözü fars dilindəki afəridən felindəndir, mənası yaratmaq, xəlq etmək deməkdir. Fars dilində afərin sözü yaradan, xaliq mənalarını verir. Bizim dilimizdə isə o, başqa mənada işlənir. Azar sözü fars dilində azurdən felinin köküdür. Həmin dildə o, təhqir, qəm, qüssə mənalarında işlənir. Bizim dilimizdə isə azar sözü xəstəlik mənasını verir. Azərbaycan dilində ləyaqət, bacarıq mənasında işlənən dəyanət sözünün kökü din sözü sayılır. Dəyanət sözü ərəb dilində isə dini qaydaları düzgün və dəqiq yerinə yetirməyi bildirir. Bizim dilimizdə isə o, yeni məna ifadə edir. Belə qəribə keçmişi olan sözlər dilimizdə çoxdur. Bir dildə müəyyən məna verən söz başqa dilə keçdikdə bəzən ilk mənasını itirir. Rus dilinə keçmiş elə türk sözləri var ki, onların izah edilməsinə ehtiyac duyulmur. Məsələn: айва – heyva, арбуз – qarpız, караул – qaravul, очак – ocaq, туман – duman, кочевать– köç etmək və s. Bunlar özlüyündə aydındır. İndi isə geniş açıqlama tələb edən sözlərin izahına başlayırıq. 1. Rusca “таскать” sözü türkcə “taşımaq” (daşımaq) sözü ilə bağlıdır. Rusca “тащи”, türkcə “daşı” (“taşı”) – “çək apar” sözlərini tutuşduraq. “Dəyirmana dən daşı” deyimi bəllidir. 2. Rusca “сунуть” sözü türkcə “sunmaq” (uzatmaq, təqdim etmək, vermək) sözü ilə bağlıdır. Böyük Füzuli deyir: “Saqiya, cam sun ol aşiqə kim, qayğuludur”. 3. Rusca “тыль” sözü türkcə “arxa” mənasında işlədilən “dal” (tal, tıl) sözü ilə bağlıdır. “Daldan atılan daş topuğa dəyər” məsəli bəllidir. 4. Rusca “толстый” sözü türkcə “dolu-tolu” (kök, dolğun, yoğun) sözü ilə bağlıdır. 5. Rusca “сыпать” sözü türkcə “səpmək” sözü ilə bağlıdır. 6. Rusca “бок “ sözü türkcə “bögür”(əsli: bokur) “böyür” sözü ilə bağlıdır. 7. Rusca “искра” (qığılcım) sözü türkcə “isti sözünün qədim şəkli sayılan “issık” (issıkraq –isticə, ən isti) sözü ilə bağlıdır: issıkraq – iskra. Qığılcım odun zərrəsi, çınqasıdır. Qırğızıstandakı İssıkkul (İstigöl) gölünün adı bəllidir.

8. Rucsa “пища” sözü türkcə “bişmə” (bişmiş) sözü ilə bağlıdır: (b-p əvəzlənməsi) Tutuşduraq: baba-papa. 9. Rusca “чертеж” sözü türkcə “çərtmək” (cızmaq) sözü ilə bağlıdır. “Çərtmək” sözünə feldən isim düzəldən “-ış” şəkilçisi artırıldıqda “çərtiş” (çertiş) sözü yaranmışdır. Ruslar “çertiş” sözünü deyilişdə “çertej” şəklinə salmışlar: чертиш- чертеж. 10. Rusca “кусок” sözü türkcə “kəsik” sözü ilə bağlıdır. 11. Rusca “гореть” (yanmaq), “горячий”(isti, qaynar) sözü türkcə “qor” (odun qoru-qığılcım) sözü ilə bağlıdır. Qədim türklər ildırım tanrısını Quar adlandırmışlar. “Quar” sözünün “qor” şəklinə düşməsi təbii sayılmalıdır. 12. Rusca “крайний” sözü türkcə “qıraq” (kırak) sözü ilə bağlıdır. 13. Rusca “платить” (ödəmək) sözü türkcə “pul atmaq” deyimi ilə bağlıdır. “Pul atmaq”, “pul saymaq” deyimlərini “ödəmək” mənasında anlamalıyıq. 14. Rusca “область” (vilayət) sözü türkcə “oba” , “obalaştı” sözü ilə bağlıdır. “Elim-obam” deyimi bəllidir. 15. Rusca “пост” sözü türkcə “pusmaq” (güdmək) sözü ilə bağlıdır. Post – “pusqu yeri”, “güdük yeri” deməkdir. Rusca “post” sözü orucluq, pəhriz (əsli:pakriz) mənası da bildirir. Oruc – post tutan adam öz nəfsi üzərində nəzarəti gücləndirir. Oruc tutan adam öz nəfsinin istəklərini cilovlamaqla Tanrıya yaxınlaşır. Alınma sözlərin əksəriyyətinin elmin müxtəlif sahələrinə aid olan terminlərdən ibarət olduğunu bilirik. Elmin inkişafı yeni anlayışların yaranmasına səbəb olur. Milli təhsilimizin beynəlxalq sistemə inteqrasiya etməsi dilimizin yeni təhsil terminləri ilə zənginləşməsinə səbəb olur. Bir sıra yeni termin və anlayışlar var ki, onlar Azərbaycan dilinin leksikasında hələ tam sabitləşməmişlər. Müasir milli təhsil prosesində istifadə edilən termin və anlayışların bəzilərinin tərcüməsi və izahını da sizlərə təqdim etmək istəyirəm. 1. Blum təsnifatı – Bilik, anlama, tətbiqetmə, təhlil, sintez və dəyərləndirmə kimi dərketmə proseslərinin iyerarxiyasını təsvir etmək üçün Benjamin Blum tərəfindən təklif edilmiş ardıcıl nizamlanmış sxem. 2. Dekonsentrasiya – səlahiyyətlər və məsuliyyətlərin idarəetmə sistemində müxtəlif səviyyələri arasında bölünməsi və yuxarıdan aşağıya doğru paylanılması. 3. Diaqnostik test – Güclü, yaxud zəif cəhətlərin müəyyənləşdirilməsi və təhlili üçün tətbiq olunan test. Təhsildə problemləri olan şagirdlərin müəyyənləşdirilməsi məqsədi güdən diaqnostik testin nəticələrinə əsaslanaraq problemin aradan qaldırılması istiqamətində tədbirlər görülür.

4. Didaktik təlim – Nəqletmə vasitəsilə təlim. Didaktik təlim prosesində müəllim şagirdə mövzu üzrə nə düşünməli olduğunu çatdırır. Şagirdin vəzifəsi isə müəllimin dediklərini yadda saxlamaq və tələb olunanda ondan istifadə etməyi bacarmaqdır. 5. Disleksiya – oxu qabiliyyətinin pozulması – Oxu, yazı, orfoqrafiya və s. sahəsində bir-birinə təsir edən çətinliklərin birləşməsi. Bu çətinliklər sürətdə, qısamüddətli yaddaşda, uzlaşmada, dinləmə və görmə qabiliyyətində, nitqdə və s. görünə bilər. 6. Distant təhsil – Tədris prosesinin virtual rejimdə, ayrı-ayrı məkanlardan müəllim və şagird arasında informasiya texnologiyalarının köməyi ilə yazışmalar əsasında təşkil olunduğu formal təhsil üsulu. 7. Esse (Kiçik inşa testi) – Bu janrda yazılan əsər müəyyən qədər etiraf, (xatirədəki kimi) müəyyən qədər düşüncə (məqalədəkitək) və müəyyən qədər də təhkiyəni (hekayə kimi) özündə cəmləşdirir. Esseni xarakterizə edən prinsipial cəhət onun bu cür janrdankənar xüsusiyyətidir. Göstərilən janrlara xas hər hansı əlamətin üstünlüyü essenin asanlıqla xatirəyə, məqaləyə və ya hekayəyə çevrilməsinə gətirib çıxarır. 8. Formativ qiymətləndirmə – tədris prosesi zamanı baş verən qiymətləndirmə növüdür. Formativ qiymətləndirmə müəyyən olunmuş göstəricilər əsasında şagirdlərin bilik və bacarıqlarının formalaşma səviyyəsini müəyyənləşdirməyə imkan yaradır və tədris prosesinin düzgün istiqamətləndirilməsinə kömək edir. Formativ qiymətləndirmə zamanı şagirdin daha irəliyə addım atması üçün müəllimlər tərəfindən ehtiyaclar müəyyənləşdirilir. 9. İnnovasiya – müxtəlif təşəbbüs və elmi tədqiqatlar əsasında formalaşan mütərəqqi xarakterli, səmərəli yenilik və ixtiralar. 10. Kampus – müvafiq maddi-texniki baza və infrastruktura malik tələbə şəhərciyi strukturunda təhsil kompleksi. 11. Karusel metodu – Bu üsula Fırlanğıc (Karusel) Metodu adının verilməsi, bir neçə şagird və ya tələbədən ibarət işçi qrupların müəyyən bir məsələnin həlli üzərində növbə ilə işləyərək öz rəylərini ifadə etməsi ilə izah edilir. Məqsəd – müzakirələrdə bütün şagirdlərin fəal iştirakını təmin etməklə daha çox nəticələr əldə etməkdir. 12. Kommunikativ yanaşma – Səhvlərin düzəldilməsindən daha çox fəal ünsiyyətə cəlb etmə prinsirinə əsaslanan, həmçinin xarici dillərin tədrisi zamanı geniş istifadə edilən öyrətmə üsulu. 13. Kurikulum –mənşəcə latın sözü olub, lüğəvi mənası “yol”, “istiqamət” deməkdir. Kurikulum təlim-tədris prosesilə bağlı bütün fəaliyyətlərin təşkilini əks etdirən konseptual sənəddir.

14. Portfolio(Qovluq) – Dərs ili ərzində öyrənən və öyrədənin fəaliyyətinə, təhsildə və şəxsi yaradıcılıqda əldə etdiyi nailiyyətlər, eyni zamanda uğursuzluqlara dair materialları, müəyyən tapşırıqları, fərdi işləri əks etdirən sənədlər toplusu. Qiymətləndirmə alternativ üsul kimi həmin məsələlər və sənədlər üzrə də aparıla bilər. 15. Mentor – Təhsil müəssisələrində pedaqoji təcrübə keçən tələbə-müəllimlərə, həmçinin pedaqoji fəaliyyətə yeni başlayan müəllimlərə kömək üçün təhkim edilən bilikli və təcrübəli məsləhətçi-müəllim. 16. Resurs mərkəzi – Audio-vizual materialların nümayişinə imkan yaradan texniki vasitələrə, çap və digər materiallar toplusuna, müəyyən məlumat bazasına malik olan mərkəz. 17. Sertifikat – İmtahan nəticələri əsasında tədris kursunun məzununa təqdim edilən və onun təhsil nailiyyətlərini təsdiqləyən rəsmi sənəd. 18. Standartlar – Şagird nəticələrinin keyfiyyətini, təlim-tədris metodları və proqramını dəyərləndirmək üçün istifadə olunan razılaşdırılmış meyarlar və normalar. 19. Treninq (təlim) – Müəllim və ya hər hansı bir şəxsin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən məqsədyönlü təhsilvermə və tərbiyəvermə prosesi. Bu proses öyrədən və öyrənənin qarşılıqlı fəaliyyətinin vəhdətinə əsaslanır. 20. Ziqzaq – Birgə öyrənmə strategiyası. İlk mərhələdə öyrənənlər təcrübəli qrupda iştirak edərək fənnin ayrı-ayrı aspektləri haqqında öyrənir, öz komandalarına qayıdaraq əldə etdikləri məlumatı qrupun hər bir üzvü ilə paylaşır və onu ümumi məqsəd üçün tətbiq edirlər. Sınaq və qəbul imtahanlarında alınma sözlərlə bağlı test tapşırıqlarında bəzən şagirdlər çətinlik çəkirlər. Bu məqsədlə bir neşə testn izahını verməyi də məqsədəuyğun hesab edirəm. TEST 1. Alınma sözlərdən ibarət cərgəni göstərin: A) Ramiz, şahin, biz B) təşkil, duyğu, hörgü C) inanc, nəzm, bahar D) şagird, alim, pəncərə E) gömgöy, briqada, namaz İzahı: Şagird bilməlidir ki, sadə fellər, əvəzliklər (filan, bəzi və s.istisna olmaqla), rəng bildirən sifətlər, saylar (həştad, milyon, milyard və trilyon istisna olmaqla) milli mənşəlidir. A bəndində biz, B bəndində duyğu, hörgü, C bəndində inanc, E bəndində gömgöy sözləri milli mənşəli sözlər olduğu üçün həmin bəndlər kənarlaşır. D bəndindəki sözlər isə alınmadır. Şagird və alim sözlərində ahəng qanunu pozulmuşdur. Pəncərə sözü fars mənşəli, öz sözlərimizdən seçilməyən alınma sözdür. Doğru cavab: D bəndi TEST 2. Hansı misradakı sözlərin hamısı alınmadır? A) Adam gərək görsün həqqi aradə. (M.P.Vaqif) B) Mədənisən felin, nazü qəmzənin.(Q.Zakir) C) Bülbül mənim əfqanimə qatlanmadı, uçdu. (Q.Təbrizi) D) Tanrı səni xoş camala yetirmiş. (Qurbani) E) Durna uçuban həvaya düşdü. (Ş.İ.Xətai) İzahı: Bu test tapşırığında şagirdlərin fikrini fellərə yönəltmək kifayətdir. A, C, D, E variantlarında olan fellər həmin misrada milli mənşəli sözlərin olduğunu göstərir. B variantı isə tamamilə alınma sözlərdən ibarətdir. Doğru cavab: B bəndi. TEST 3. Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət cərgəni göstərin. A) narazı, nainsaf, naşükür B) bisavad, baməzə, narahat C) yurd, torpaq, oğul D) bixəbər, zülmkar, zalım E) katib, kitabxana, Rəna İzahı: Bu test tapşırığı da şagirddən diqqət istəyir. Belə ki, dilimizdə olan ön şəkilçili sözlər ( nakişi, nadinc və natəmiz istisna olmaqla) A, B, D variantlarında işlənib. Deməli, alınma söz var. E variantındakı katib, Rəna sözləri uzun tələffüz olunan, kitabxana isə həm ahəng qanununa tabe olmayn, həm də 1 cür yazılan alınma şəkilçisi olan sözdür. Doğru cavab: C bəndi. Alınma sözlərin bir çoxu nitqimizi zənginləşdirir, onu dəqiq və ifadəli edir. Lakin onlardan yerli-yersiz istifadə etmək dili korlamağa aparıb çıxarır. Böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” əsərini buna ən gözəl sübut kimi göstərə bilərik.

İstifadə olunan mənbə: 1.Ş.Sədiyev . “Dil haqqında hekayələr”. 2.Təhsil lüğəti. Bakı 2011 3. ABİTYRİYENT. Azərbaycan dili. Test bankı I hissə 2001 4.Məmməd Elli “Rus dilində türk sözləri” məqaləsi.

Coğrafiya 8 müəllim üçün metodik vəsait

Dərs vəsaitlərinin və digər tədris vasitələrinin elmi-metodiki monitorinqi şöbəsi

Metodbirləşmələr

Təhsil və Zaman qəzeti

Daimi oxucu

Tərcümə

Haqqımda

Metodik tövsiyyə

Xüsusən, direktor müavinləri üçün:

Related posts: