Cpm-in tələblərinə uyğun olmayan sübutlar
6) həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin zəruriliyinin əsaslandırılması;
NEFT-MƏDƏN IŞLƏRI
4.1. Ümumi tələblər 4.1.1. Texnoloji reqlament, layihə təşkilatı tərəfindən hər bir texnoloji proses üçün tərtib olunmalı, neftqazçıxarma müəssisəsi tərəfindən isə təsdiq edilməlidir. Texnoloji reqlament, işəsalma-sazlama işlərindən sonra dəqiqləşdirilməlidir. 4.1.2. Avadanlıqların və sistemlərin qüsurları, dayanmaları, texnoloji reqlamentin pozulması, digər hadisələr müəssisə tərəfindən «Texniki təhlükəsizlik haqqında» AR Qanununun tələblərinə uyğun qeydə alınmalıdır [1]. 4.1.3. Quyunun istismara buraxılması müvafiq Akt (Əlavə 11) təsdiq edildikdən sonra yerinə yetirilməlidir. 4.2. Neft, qaz və qazkondensat yataqlarının istismarına dair layihələndirmə 4.2.1. Yatağın işlənmə layihəsi, yatağın texnoloji işlənmə sxeminə uyğun olaraq yatağın optimal işlənməsini, bütün növ karbohidrogen xammalının nəqlə hazırlanmasını təmin etməlidir. Istehsal obyektlərinin sənaye təhlükəsizliyinin səviyyəsi qüvvədə olan müvafiq Qaydaların və digər normativ sənədlərin tələblərinə uyğun olmalıdır. Layihələndirilən və yenidən qurulan obyektlər üçün istismar vaxtı və qəza vəziyyətlərində işçilərə və ətraf mühitə istilik, zərbə, zəhərlənmə, radiasiya və digər təsirlərin səviyyəsi qiymətləndirilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 Bu qiymətləndirmə əsasında texnoloji proseslərin və texniki mühafizə vasitələrinin avtomatlaşdırılmasının səviyyəsi, həmçinin lazımi mühafizə zonaları müəyyən edilir. 4.2.2. Layihədə aşağıdakılar nəzərdə tutulmalıdır: -işçilərin daim obyektdə olmasının minimuma endirilməsi və obyektlərin işi haqqında texnoloji proseslərlə idarə olunma məntəqəsində yığılan məlumatın bütövlüyünün təmini üçün həmin obyektlərin maksimal avtomatlaşdırılması; -yükdaşıyıcı konstruksiyalara dağıdıcı olmayan üsulla nəzarət sistemi, avadanlığın və boru kəmərlərinin korroziyaya qarşı mühafizəsi; -qəza vəziyyətlərinin yaranması ilə işə düşən çoxsəviyyəli bloklayıcı sistem və qoruyucu qurğular; -obyektin partlayış-yanğın təhlükəli və zəhərləyici göstəriciləri də daxil olmaqla, mümkün fövqəladə vəziyyətlərinin səviyyələrinin hesablanması; -qəza vəziyyəti üçün hər bir obyektdə işçilərin fəaliyyət planının tərtibi; -neftin, qazın və qazkondensatının itgisiz yığım və nəql sistemi; -qəzaların, yanğınların, qazlaşmanın məhdudlaşdırılmasını və obyektin sabit işinin bərpasını təmin edən, texnoloji, energetik avadanlığın, həmçinin su, istilik, kimyəvi reagent və materiallar ehtiyatını. 4.3. Qurğular, avadanlıqlar, aparatlar və texnoloji proseslər 4.3.1. Texnoloji avadanlıqlar və boru kəmərləri istismar şəraitləri nəzərə alınmaqla təhlükəsizlik, möhkəmlik, korroziyaya davamlılıq və etibarlılıq tələblərinə cavab verməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.2. Qazkompressor stansiyaları neft, qaz və qazkondensat yataqlarının istismarına dair layihələndirməyə uyğun təchiz edilməlidir: -nəql olunan məhsulun texnoloji parametrlərinə (təzyiq, sərf, temperatur və s.) nəzarət cihazları ilə; -kompressor avadanlığının diaqnostikası (titrəmə, yastıqların temperaturu və s.) üçün cihazlar sistemi ilə; -kompressor binasında hava mühitinə nəzarət sistemi ilə; -ventilyasiya sistemi ilə; -texnoloji parametrlərin pozulması, hava mühitinin qazlaşması, ventilyasiya sisteminin nasazlığı zamanı kompressorun dayandırılması üçün bloklayıcılarla; -kompressor binasında və operator zalında idarəetmə pultları ilə; -radio və ya telefon rabitə sistemi ilə; -yanğınsöndürmə sistemi ilə. 4.3.3. Nasos stansiyasının idarəetmə pultunda təzyiqə, sərfə, nasos aqreqatlarının, yastıqların temperaturuna və binada hava mühitinin vəziyyətinə nəzarət etmək üçün layihəyə uyğun cihazlar quraşdırılmalıdır. 4.3.4. Küt halda istismar olunan quyularda neft-qaz atqı kəmərləri, qazlift qaz kəmərləri, mancanaq dəzgahları, idarəetmə stansiyaları, transformator yarımstansiyaları, kabel xətləri küt quyuların oxuna nisbətən bir tərəfdə yerləşməlidir. Bu əraziyə nəqliyyatın (texnoloji nəqliyyatdan başqa) daxil olması qadağandır. 4.3.5. Porşenli (pistonlu) nasosun basqı xəttində qapayıcı quruluşa qədər əks və qoruyucu klapanlar, mərkəzdənqaçma nasosunun basqı xəttində isə əks klapan olmalıdır. 4.3.6. Tezalışan və zərərli məhlulların vurulması üçün yalnız məhlulun sızmasını istisna edən nasoslardan istifadə edilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.7. Partlayışyanğın təhlükəli zonalarda istifadə edilən bütün xüsusi əhəmiyyətli aqreqatlar partlayışdan mühafizəli olmaqla, qəza işıqlanması və səs siqnalları, danışıq qurğuları və işıqlanma sistemi ilə təchiz olunmalıdır. 4.3.8. Quyuların təmiri üçün nəzərdə tutulmuş aqreqatlar mexanikləşdirilməli və maşinistin görmə zonasında təhlükəsiz yerdə yerləşdirilmiş idarəetmə pultu və nəzarət – ölçü cihazları ilə, o cümlədən qarmaqdakı yükü qeyd edən çəki indikatoru ilə təchiz olunmalıdır. Bütün texnoloji proseslər və quyudakı əməliyyatlar aqre- qatın idarəetmə pultundan yerinə yetirilməlidir. Bu işlərin yerinə yetirilməsi zamanı vışkanın (qüllənin), bucurqadın və quyu ağzının idarəetmə pultundan görünməsi təmin olunmalıdır. 4.3.9. Hər bir qülləli istismar vışkası, dor (eklips) və səyyar qaldırıcı aqreqatların teleskopik vışkaları görünən yerdə asılan (bərkidilmiş) metal lövhəciklə təchiz edilməlidir. Bu lövhəcikdə aşağıdakılar göstərilməlidir: -istehsal tarixi; -istehsalçı zavod; -zavod nömrəsi; -qülləli istismar vışkasının, dorun (eklipsin) və səyyar qaldırıcı aqreqatların teleskopik vışkalarının yükqaldırma qabiliyyəti (nominal); -vışkanın, dorun (eklipsin) və teleskopik vışkaların növbəti sınağının vaxtı (texniki vəziyyətinin yoxlanılması). 4.3.10. Bucurqadın yükqaldırma məhdudlaşdırıcısının və tal blokunun qalxmasının məhdudlaşdırıcısının vəziyyəti hər növbənin əvvəlində yoxlanılmalıdır. 4.3.11. Qülləli istismar vışkalarının, dorların (eklipslərin) və teleskopik vışkaların yoxlanılması və sınağı 223, 242 -in tələblərinə uyğun yerinə yetirilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.12. Qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə) və teleskopik vışkalara istismar prosesində iki ayda bir dəfədən az olmamaq şərti ilə mexanik, quyu ustası tərəfindən baxış keçirilməlidir. 4.3.13. Baxışların nəticələri, avadanlıqların texniki vəziyyətinin yoxlanılması jurnalına yazılmalı və onların imzaları ilə akt tərtib edilməlidir. Bundan başqa, aşağıdakı hallarda qülləli istismar vışkalarının, dorların (eklipslərin) və teleskopik vışkaların vəziyyəti istehsalat avadanlıqlarının təmir sexi nümayəndəsinin və yaxud quraşdırma işinə məsul şəxsin iştirakı ilə yoxlanılmalıdır: -tutma işlərinə başlamazdan əvvəl və qurtarandan sonra; -açıq neft-qaz təzahüründən və yanğından sonra; -qasırğalı küləkdən (sürəti 25m/san-dən artıq) sonra. 4.3.14. Qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə) baxış keçirən zaman aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: -qülləli istismar vışkasıının, dorun (eklipsin) quraşdırıl- masının düzgünlüyünə; -boltların bərkidilməsinə; -kəlləçarxın bərkidilməsinə; -qülləli istismar vışkasıının, dorun (eklipsin) detallarına və ayaqlarının deformasiya olmamasına; -qırıqların, çatların və başqa qüsurların olmamasına; -qülləli istismar vışkasıının, dorun (eklipsin) ayaqlarının düzxətliliyinə və birləşmə (flans) yerlərində məsamələrin olmamasına; -qaynaq tikişlərinin vəziyyətinə; -qülləli istismar vışkalarıının, dorların (eklipslərin) fəza vəziyyətinin (həndəsi) pozulmasına; -özülün (əsasın) vəziyyətinə; -ayaqların mərkəzləri arasındakı məsafələrinə;
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 -dartıcıların və qülləli istismar vışkalarının, dorların (eklipslərin), teleskopik vışkaların ayaqlarını bərkidən boltların texniki vəziyyətinə. 4.3.15. Qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə), teleskopik vışkalara texniki baxışın nəticələri aktlaşdırılmalı, aşkar olunmuş qüsurlar aradan qaldırılmalı, yararsız detallar bərpa olunmalı və yaxud dəyişdirilməlidir. 4.3.16. On təqvim ilindən sonra qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə), teleskopik vışkalara neftqazçıxarma idarələrinin baş mütəxəssislərinin iştirakı ilə xüsusi komissiya tərəfindən baxış keçirilməli, onların gələcək istismarı üçün yararlı olması müəyyən edilməli və bundan sonra yükqaldırma qabiliyyətinin təyin edilməsi üçün sınaqdan keçirilməlidir. Sonra qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə), teleskopik vışkalara (25 ilə qədər) vaxtaşırı-5 ildən gec olmayaraq komissiya tərəfindən baxış keçirilməli və onlar təsdiq olunmuş təhlükəsiz (dağıdıcı olmayan) üsulla sınanmalıdır. 25 il istismar edildikdən sonra qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə), teleskopik vışkalara baxış keçirilməli, onların bütün bənd və elementləri təftiş edilməli, zay və istismara yararlı olmayan hissələr dəyişdirilməklə yenidən təhlükəsiz (dağıdıcı olmayan) üsulla sınaqdan (hər üç ildən bir) keçirilməlidir. Bundan sonra qülləli istismar vışkalarına, dorlara (eklipslərə) və teleskopik vışkalara mütləq vaxtaşırı baxış keçirilməklə onlar təhlükəsiz (dağıdıcı olmayan) üsulla sınanmalı, istismara yararsızlığı müəyyən edildikdə isə istismardan çıxarılmalıdır. 4.3.17. Təhlükəsiz (dağıdıcı olmayan) üsulla qülləli istismar vışkalarının, dorların (eklipslərin) və teleskopik vışkaların sınaqdan keçirilməsinin təşkili və aparılmasını
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943
müəssisənin baş Azdövdağtexnəzarət yaradılmış komissiya
mühəndisinin Komitəsinin yerinə yetirm
rəhbərliyi altında, yerli nümayəndəsinin iştirakı ilə əlidir.
4.3.18. Qülləli istismar vışkalarının, dorların (eklipslərin) və teleskopik vışkaların sınağının nəticələri barədə sədr və komissiya üzvlərinin, həmçinin ölçü və hesablama işləri icraçılarıının imzası ilə akt tərtib edilməlidir. 4.3.19. Quyuların təmiri üçün nəzərdə tutulmuş aqreqatlar neftqazçıxarma sənayesində qüvvədə olan təhlükəsizlik texnikası tələblərinə cavab verməlidir, o cümlədən: -aqreqatların vışkaları və qüllələri polad kanatdan olan dartıcılarla bərkidilməlidir. Dartıcıların sayı, diametri və bərkidilmə yerləri aqreqatın texniki sənədlərinə uyğun gəlməlidir; -bucurqadın intiqalının transmissiyasında, qarmaqda yükqaldırma qabiliyyətinin məhdudlaşdırıcısı nəzərdə tutulmalıdır; -aqreqat, bucurqadın barabanının hərəkətini dayandıran (bloklayan) mexanizmi olan, talblokun qalxmasını avtomatik məhdudlaşdıran quruluşla (talblokun kronblokun altına dartıb aparmasının qarşısını alan mexanizmlə) təchiz olunmalıdır; -aqreqat, şassini üfiqi vəziyyətdə quraşdırmağa imkan verən cihazlara malik olmalıdır; -aqreqatın, nəql zamanı, talbloku təsbit edən və qülləni mexaniki zərbələrdən qoruyan quruluşları olmalıdır; -qülləni qaldırmaq sistemi, məsafədən idarə olunmalıdır və hidroavadanlıq elementlərinin sıradan çıxması hallarında təhlükəsizliyi təmin etməlidir; -daimi iş yerlərində səs-küyün səviyyəsi [98]-in tələblərinə uyğun olmalıdır; -aqreqat partlayışdan mühafizəli çıraqlarla təchiz olunmalıdır; -aqreqatın daxiliyanma mühərrikinin səsboğucusu (tüstü borusu) qığılcımsöndürənlə və mühərrikə (hava qəbulediciyə)
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 hava daxil olmasının təcili qarşısını alan qapaqla təchiz olunmalıdır; -aqreqat, mühərriki qəza hallarında söndürmək üçün quruluşla təchiz olunmalıdır; -aqreqat, iş yerlərinin işıqlandırılması üçün 24V sabit cərəyan düzləndirici transformatoru ilə, akkumulyatorların doldurulması üçün quruluşla və qəza işıqlandırılması üçün 24V sabit cərəyan dövrəsi ilə təchiz olunmalıdır; -aqreqat, mexaniki qıfıllı hidravlik dayaq domkratları ilə təchiz olunmalıdır; -aqreqatın pnevmosistemi elektrik hava quruducusu ilə təchiz olunmalıdır; -bucurqadın əyləc sistemi soyutma sisteminə malik olma- lıdır; -aqreqatın qülləsində elektrik mərkəzdənqaçma nasosunun kabeli üçün diyircəyin asılmasını təmin edən vasitə (quruluş) olmalıdır. Müəssisənin müdiriyyəti bu Qaydalar əsasında müəyyən edilmiş qaydada, iş növləri üzrə təhlükəsizlik texnikasına dair təlimatların işlənib hazırlanmasını təmin etməlidir. 4.3.20. Quyularda işləmək üçün nəzərdə tutulmuş səyyar nasos aqreqatlar qapayıcı və qoruyucu quruluşlarla təchiz olunmalı və onların texnoloji proseslərə nəzarət edən, idarəetmə pultuna (aqreqatın kabinəsinə) çıxarılmış cihazları olmalıdır. 4.3.21. Quyu ağzı, fontan armaturu ilə və ya borudaxili və boruarxası fəzanın germetikliyini, onların əlaqəsinin mümkünlüyünü, dərinlik tədqiqatlarının aparılmasını təmin edən xüsusi quyuağzı quruluşla təchiz edilməlidir. Boru və boruarxası fəzanın atqı xətlərinin qurulması (yığımı), quyuların boşaldılmasına, qazın boruarxası fəzaya verilməsinə, quyuların boğulması da daxil olmaqla, texnoloji əməliyyatların aparılsına imkan verməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.22. Stasionar qurğuların nəzarət və mühafizə sisteminin idarəetmə məntəqəsinə çıxışı olmalıdır. 4.3.23. Qəza siqnalizasiyası və hava mühitinin vəziyyətinə nəzarət vasitələri saz vəziyyətdə olmalı, onların işləmə qabiliyyəti isə ayda 1 dəfədən az olmayaraq yoxlanılmalıdır. 4.3.24. Partlayış təhlükəli zonalarda avadanlıqlar hökmən partlayışdan mühafizəli olmalıdır. 4.3.25. Təbii qazın və qaz kondensatının yığımı, hazırlanması, mədən və mədənlərarası nəqlinin avtomatlaşmış sistemi aşağıdakıları nəzərdə tutmalıdır: -boru kəməri ilə nəqlin inqibitorlaşdırma sistemini; -texnoloji xətlərin, qurğuların, quyuların parametrlərinin qəza kənaraçıxmalarında ayrı-ayrı avadanlıqların avtomatik söndürülməsini; -qurğunun texnoloji xəttinin növbətçi operator pultundan məsafədən qəza dayandırılmasını və texnoloji mühitin məşəl xəttinə və ya qəza tutumuna keçirilməsini; -texnoloji parametr kəmiyyətlərinə məsafədən nəzarəti və texnoloji əməliyyatların parametrlərinin qeydə alınmasını; -texnoloji əməliyyatların parametrlərinin kənaraçıxmalarında (otklonenie) texnoloji avadanlıqdakı mühitin təzyiqinin avtomatik tənzimlənməsini; -texnoloji parametrlər (təzyiq, temperatur və s.) YVH-ni aşdıqda, xəbərdaredici siqnalların qurğuların yerləşmə yerinə və operator pultuna verilməsi ilə, avtomatik siqnalizasiyanı; -obyektlərin hava mühitinin vəziyyətinə nəzarəti. 4.3.26. Elastik borulu tübinq qurğuları aşağıdakılarla təchiz edilməlidir: -yükqaldırma məhdudlaşdırıcısı ilə; -endirmə-qaldırma əməliyyatlarında əmələ gələn yüklənmələrə nəzarət və onların qeydiyyatı sistemləri ilə; -boruların nazikləşməsinə nəzarət sistemi ilə.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.27. Meydançanın hazırlanması, tübinq qurğularının montajı və istismarı istehsalçı –zavodun texniki şərtləri və istismar üzrə təlimatına uyğun yerinə yetirilməlidir. Tübinq qurğularının istifadəsi ilə işlər xüsusi öyrədilmiş heyət tərəfindən yerinə yetirilməlidir. 4.3.28. Traverslərin, sürgü qollarının, mancanaq dəzgahlarının kanat asqılarının təmiri və dəyişdirilməsinə, vışkanın və ya qüllənin kronblokunun dəyişdirilməsinə, talkanatının təchizatına, dərinlik ölçmələrinə küləyin sürəti 8m/san. –dən artıq olmadıqda icazə verilir. Dəniz şəraiti üçün əlavə tələblər 4.3.29. Dəniz tikililərinin və vışkaların suüstü, bəzi hallarda sualtı hissələrinin qovşaq birləşmələri və qaynaq yerləri, vışkalara və özüllərə böyük yük düşməsilə (kəmərlərin endirilməsi, quyuda qalmış alətin çıxarılması və digər əməliyyatlar) əlaqəli mürəkkəb işlərdən əvvəl və sonra, həmçinin küləyin sürəti 25m/san və daha artıq olan fırtınadan sonra yoxlamadan keçməlidir. 4.3.30. Istismar vışkaları kanat burazlarla və ya vışkanın ayaqlarını (aşağı hissələrini) dəniz özüllərinin dayaq dirəkləri ilə etibarlı bağlayan xüsusi mexanizmlərlə bərkidilməlidirlər. 4.3.31. Atqı və hava xətlərinin dayaqları özüllərə xamıtlarla bərkidilməlidir. Hava və atqı xətləri elə çəkilməlidir ki, körpülər, işçi meydançalar və başqa keçidlərlə kəsişməsin. 4.3.32. Dəniz neftqazmədən obyektlərində tətbiq olunan avadanlıqlar (o cümlədən xaricdə istehsal olunmuş) müvafiq təlimatlara və onların texniki şərtlərinə uyğun quraşdırılmalı və istismar olunmalıdır. 4.3.33. Avadanlıqlar DNQT-də quraşdırıldıqdan sonra yüksüz yoxlanılmalıdır. Yoxlanılma məsul işçinin rəhbərliyi (baş mexanik, baş energetik) altında aparılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.3.34. Quyu ağzından texnoloji qurğulara gedən boru kəmərləri bir yarusda çəkilməlidir və maksimal işçi təzyiqdən 1,5 dəfə artıq təzyiqə hesablanmalıdır. 4.3.35. Platformada quyuların çoxcərgəli yerləşdiyi hallarda, quyu cərgələrinin aralarından hasilat quyularının boru kəmərlərinin çəkilməsi qadağandır. Boru kəmərləri etibarlı bərkidilməli, təzyiqə uyğun markalanmalı və müvafiq rənglə rənglənməlidir. 4.3.36. Gəmilərdən yanacağı və metanolu qəbul etmək üçün olan boru kəmərləri stansionar olaraq, özülün iki əks isti- qamətindən yanacaq və metanol anbarlarına yaxın olan körpü meydançalarına çıxarılmalı; boru kəmərlərinin qəbul edən hissələri yaşayış blokundan 10m-dən az olmayan məsafədə yerləşməlidir. Boru kəməri yanacaq anbarının yuxarı hissəsinə birləşdirilməli, elastik şlanqı və qapayıcı klapanı birləşdirmək üçün qurğu ilə təchiz edilməlidir. 4.3.37. Qaz və ya AAM (YM) boru kəmərləri yanmayan maddə nəql edilən boru kəmərləri ilə kəsişdikdə sonuncular aşağıda yerləşməlidir. 4.3.38. Fontan mümkünlüyü ilə əlaqəli məsuliyyətli işləri yerinə yetirərkən DDÖ-də (EYM-də) yanğınsöndürmə gəmisi (maşını) növbə çəkməlidir. 4.4. Neft, qaz və qazkondensat quyularının istismarı 4.4.1. Quyuların fontan və qazlift üsulu ilə istismarı 4.4.1.1. Kəmər başlığının və fontan armaturunun konstruksiyası, onların qurulma (obvəzka) sxemi quyuların optimal iş rejimini, boru, boruarxası və borulararası fəzanın germetikliyini, quyularda texnoloji əməliyyatların mümkünlüyünü,
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 dərinlik tədqiqatlarını, nümunələrin götürülməsini və quyuağzı təzyiqə və temperatura nəzarəti təmin etməlidir. 4.4.1.2. Fontan armaturunun işçi təzyiqi istismar kolonunun sınaq təzyiqindən az olmamalıdır. 4.4.1.3. Fontan armaturu quyu ağzında quraşdırılana qədər pasportda nəzərdə tutulan təzyiqlə kipliyə yoxlanılmalı, quyu ağzında quraşdırıldıqdan sonra isə istismar kəmərinin sınaq təzyiqinə bərabər təzyiqlə sınanılmalıdır. Yoxlamanın nəticəsi aktla təsdiqlənməlidir. 4.4.1.4. Buraxıla bilən həddən artıq təzyiq tələb olunan işləri (layın hidroyarılması, laya turşu ilə təsiretmə və digər müxtəlif təsirlər) yerinə yetirərkən, quyu ağzında xüsusi artmatur, istismar kolonunda isə paker quraşdırılmalıdır. 4.4.1.5. Fontan armaturu, istehsalçı zavod tərəfindən əl ilə idarə olunan, sifarişçinin tələbi ilə isə məsafədən idarə olunan drossellərlə, məsafədən idarə olunan və (və ya) əl ilə idarə olunan qapayıcı armaturlarla təchiz edilməli, təzyiq atmosfer təzyiqinə qədər aşağı salınmadan, üçgedişli krandan istifadə edilməklə manometrlərin dəyişdirilməsi mümkünlüyü təmin etməlidir. 4.4.1.6. Quyu ağzında temperaturu 200 0 C-dən artıq olan quyuların istismarı zamanı konstruksiyası və istiliyə davamlılığı texnoloji proseslərin və xidmət heyətinin təhlükəsizliyini təmin edən, müvafiq fontan armaturu tətbiq edilməlidir. 4.4.1.7. Quyunun istismarı prosesində ayırıcı-klapanın işə düşməsi dövri olaraq istehsalçı zavodun təlimatına uyğun yoxlanılmalıdır. Ayırıcı klapanın quraşdırılması və onun işə düşməsinin yoxlanılması haqqında akt tərtib olunmalıdır. 4.4.1.8. Quyuların 80 0 C və daha artıq temperaturlu işçi mühitində işləyən atqı xətlərində və manifoldlarında, temperatur kompensatorları quraşdırılmalıdır. 4.4.1.9. Təzyiq altında fontan armaturunun nasazlıqlarının aradan qaldırılması, tezyeyilən və dəyişilməli
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943
hissələrinin dəyişdirilməsi (qəza vəziyyətlərində və s.) tərəfindən, xüsusi texniki yerinə yetirilməlidir.
qadağandır. Müstəsna hallarda bu işlər, xüsusi öyrədilmiş işçilər vasitələrdən istifadə edilməklə
4.4.1.10. Manifoldun quraşdırılmasından və onun fontan armaturunun və boru başlığının qolları ilə birləşdirilməsindən sonra, sistemin işçi təzyiqdə hidrosınağı aparılmalıdır. 4.4.1.11. Qazlift quyusunun fontan armaturunun idarəetmə stansiyası quyu ağzından 30-35 m məsafədə, xüsusi tikilidə quraşdırılmalı, etibarlı bərkidilməli və yerləbir-
ləşdirilməlidir. 4.4.1.12. Quyunun baş mühəndisi (texniki layihəyə və plana uyğun
qazlift istismarına keçidi müəssisənin rəhbəri) tərəfindən təsdiq olunmuş yerinə yetirilməlidir.
4.4.1.13. Quyunun qazlift istismarına keçirilməsindən əvvəl, istismar kolonu, quyuağzı avadanlıq, nasos-kompressor boruları maksimal (işəburaxma) təzyiqə sınanmalıdır. 4.4.1.14. Fontan və qazlift istismarında qaz kəmərləri üçün, həmçinin quyuların və aparatların yığımı (obvəzka) üçün qaynaqla birləşdirilmiş tikişsiz polad borulardan istifadə edilməlidir. Flans birləşmələrinə isə ancaq siyirtmələrin və digər armaturların quraşdırıldığı yerlərdə yol verilir. 4.4.1.15. Qazpaylayıcı boru kəmərləri quraşdırıldıqdan sonra sıxılmış hava ilə üfürülməli, maksimal işçi təzyiqdən 1,25 dəfə artıq təzyiqdə maye ilə sınaqdan keçirilməlidir. Qazpaylayıcı batareyalar, dispetçer məntəqəsinə çıxarılmış idarəetmə sistemi olan, qaz sərfinin fərdi avtomatik ölçü sisteminə, üfürmə üçün şamlara və inqibitorun verilməsi üçün qurğuya malik olmalıdır. Qazlift quyusunun quyu ağzı, 20 m-dən az olmayaraq uzaqlaşdırılmış, şama çıxışı olan üfürmə xətlərinə malik manifoldlu fontan armaturu ilə təchiz edilməlidir. Manifoldda əks klapan quraşdırılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.1.16. Qazlift istismarında işçi agentin (qazın) hazırlanması, onun su buxarından şeh nöqtəsi (do toçki rosı) minus 10 0 C qədər qurudulmasını nəzərdə tutmalıdır. 4.4.1.17. Hidrat tıxaclarının ləğvi zamanı qaz kəmərindəki təzyiq atmosfer təzyiqinə qədər azaldılmalı və bu sahələrin qızdırılması buxarla yerinə yetirilməlidir. Buraxma qabiliyyəti saxlandıqda ingibitorun qaz kəməri dayandırılmadan ilkin olaraq verilməsinə yol verilir. 4.4.1.18. Qazlift sisteminin kompressor stansiyasının iş prosesində aşağıdakılar yerinə yetirilməlidir: -bütün sahədaxili texnoloji boru kəmərləri, separatorlar, tutumlar, qapayıcı-tənzimləyici armaturlar hər növbədə baxışdan keçirilməli, nəticələri isə növbə jurnalında qeyd edilməlidir; -yanğınsöndürmə, qazın qurudulması, işıqlandırma, ventilyasiya və qəza siqnalzasiyası, ildırımdan mühafizə, statik elektrikləşmədən mühafizə, rabitə və telemexanika sistemlərinin işləmə qabiliyyətinə təsdiq olunmuş cədvəl üzrə nəzarət. 4.4.1.19. Kompressorların təhlükəsiz istismarı [11]–ə uyğun aparılmalıdır. 4.4.2. Quyuların dərinlik ştanq nasosları ilə istismarı 4.4.2.1. Mancanaq dəzgahı elə quraşdırılmalıdır ki, onun hərəkət edən hissələrinin özülə və ya yerə toxunması istisna olunsun. 4.4.2.2. Mancanaq dəzgahının əyləcinə (tormozuna) xidmət etmək üçün çəpərli meydança quraşdırılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.2.3. Mancanaq dəzgahının çarx sürgü qollu mexanizmi, elektrik intiqalına və işəsalma quruluşuna xidmət meydançası müvafiq rənglə rənglənməli və çəpərlənməlidir. 4.4.2.4. Mancanaq dəzgahını işə salmazdan əvvəl əmin olmaq lazımdır ki, dəzgahın reduktoru tormozlanmayıb, çəpərlər qoyulub və təhlükəli zonada adamlar yoxdur. 4.4.2.5. Çarx-sürgü qollu mexanizmin millərinin yerini dəyişdirdikdə və ya əvəz etdikdə, kipkəc ştokuna sıxac quraşdırılmalı, sürgü qolu isə mancanaq dəzgahının dayağına etibarlı bərkidilməlidir. 4.4.2.6. Quyunun quyu ağzı, ştokun germetikliyi üçün qapayıcı armaturla və kipkəc quruluşu ilə təchiz olunmalıdır. 4.4.2.7. Quyunun quyuağzı yığımı, cilalı ştokun kipkəcinin içliyinin dəyişdirilməsinə, quyuağzı təzyiqin və temperaturun ölçülməsinə imkan yaratmalıdır. 4.4.2.8. Balansir başlığının ən aşağı vəziyyətində, kipkəc ştokunun asılqanının traversi ilə və ya ştanqsaxlayanla quyuağzı kipkəc arasında 20 sm-dən az olmayan məsafə olmalıdır. 4.4.2.9. Mancanaq dəzgahının gövdəsi (rama) texniki kəmərlə, ikidən az olmayan, müxtəlif yerlərdə qaynaq edilmiş yerləbirləşdirici polad keçiricilər vasitəsi ilə birləşdirilməlidir. Düzbucaqlı keçiricinin en kəsiyi 48 mm 2 -dən, günyə poladının divarının qalınlığı 4 mm-dən, dairəvi yerləbirləşdiricilərin diametri 10 mm-dən az olmamalıdır. Mancanaq dəzgahının gövdəsini texniki kolonla birləşdirən yerləbirləşdirici keçiricilər torpağa 0,5m-dən az olmayaraq basdırılmalıdır. Yerləbirləşdirici keçirici kimi dairəvi, zolaq, bucaqlı və ya digər profilli poladlar tətbiq edilə bilər. Bu məqsəd üçün polad kanatdan istifadə etməyə icazə verilmir. Yerləbirləşdirici keçiricilərin birləşmələrinin yoxlanılması mümkün olmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.2.10. Mancanaq dəzgahı avtomatik və məsafədən idarə olunan quyularda, işəsalma qurğusunun yaxınlığında, görünən yerdə «Diqqət! Işəsalma avtomatikdir» yazılı plakat bərkidilməlidir. 4.4.2.11. Hasilatın ölçülməsi, quyuların işə salınması, dayandırılması sistemlərinin dispetçer punktuna çıxışı olmalıdır. 4.4.2.12. Avadanlığın təmirinə başlayana qədər və ya baxışdan əvvəl dövrü işləyən quyunun avtomatik, məsafədən və ya əl ilə işə salınan mühərriki söndürülməli, kontryük yuxarı vəziyyətə gətirilməli və bu vəziyyətdə tormoz qurğusu ilə etibarlı tormozlanmalıdır, işəsalma qurğusunda isə plakat («Işə salma, adamlar işləyir») asılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.3. Quyuların mərkəzdənqaçma, diafraqmalı, vintli dalma elektrik nasosları ilə istismarı 4.4.3.1. Quyunun quyu ağzı bu Qaydaların 4.3.21 bəndinin tələblərinə uyğun avadanlıqla təchiz olunmalıdır. Quyuağzı armaturda güc kabelinin keçid dəliyinin germetik kipləşdiricisi olmalıdır. 4.4.3.2. Güc kabeli idarəetmə stansiyasından quyu ağzına estakada üzrə çəkilməlidir. Kabelin xüsusi dayaqlar üzərində çəkilməsinə icazə verilir. 4.4.3.3. Elektrik nasoslarının yerüstü elektrik avadanlıqlarının quraşdırılmasını və sökülməsini, təmirini və sazlanmasını, onlara baxışı elektrotexniki heyət yerinə yetirməlidir. 4.4.3.4. Kabel diyircəyi qaldırıcı aqreqatın qülləsindən zəncirlə və ya xüsusi kanat asqısından asılmalıdır. 4.4.3.5. Diyircəkdən keçirilmiş kabel, endirmə-qaldırma əməliyyatlarında yükqaldırma mexanizmlərinin konstruksiya elementlərinə və torpağa toxunmamalıdır. 4.4.3.6. Boruların burulub bərkidilməsi və burulub açılması zamanı kabeli işçi zonadan elə hesabla kənarlaşdırmaq lazımdır ki, o, işçi heyətə mane olmasın. 4.4.3.7. Dalma avadanlığının quyuya endirilmə (qaldırma) sürəti 0,25 m/san-dən artıq olmamalıdır. Maili istiqamətli quyularda hər 10 m-ə 1,5 0 əyrilk düşərsə, endirmə sürəti 0,1 m/san-dən artıq olmamalıdır. 4.4.3.8. Quyunun lüləsi, oraya elektrik nasosu ilk dəfə endirildikdə, həmçinin nasosun ölçü növü dəyişdirildikdə, dalma elektrik nasoslarının istismarı üzrə təlimatın tələblərinə uyğun olaraq şablonla yoxlanılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.4. Quyuların hidroporşenli və şırnaqlı nasoslarla istismarı 4.4.4.1. Qurğunun texnoloji blok otağı aşağıdakılara malik olmalıdır: -1 saat ərzində otağın tam daxili həcmində səkkizdəfəlik havadəyişməni təmin edən daimi məcburi ventilyasiyaya; -bloklarda 5 0 C-dən aşağı olmayan temperatura, səsküyün səviyyəsinin 80dBA-dan və titrəmə səviyyəsinin 92dBdən artıq olmamasına ([98, 104]–ə əsasən). 4.4.4.2. Quyunun məhsulunu işçi maye kimi istifadə etdikdə, qurğu, avtomatik yanğınsöndürmə avadanlığı ilə təchiz olunmalıdır. 4.4.4.3. Texnoloji blok otağına daxil olmazdan əvvəl aşağıdakılara əməl etmək lazımdır: -otağın qazlaşmasını və ventilyasiya sisteminin vəziyyətini yoxlamaq; -işıqlandırmanı işə salmaq; -yanğınsöndürmə sistemini avtomatik işəsalma rejimindən əl ilə işəsalma rejiminə keçirmək. 4.4.4.4. Blokda yanğın baş verdikdə otağı tərk etmək, bütün qapıları bağlamaq, giriş qapısının yanında yerləşən düymə ilə avtomatik yanğınsöndürmə sistemini işə salmaq lazımdır. 4.4.4.5. Pakerin endirilməsindən əvvəl istismar kolonu şablonlanmalı, lazım gələrsə rayberlənməli, dibinə qədər yuyulmalı və təzyiqə sınanmalıdır. 4.4.4.6. Hidroporşenli nasosun, kürəkciyin (skrebok) və digər avadanlıqların çıxarılması qurğunun komplektində olan xüsusi lubrikatorun tətbiqi ilə yerinə yetirilməlidir. 4.4.4.7. Mərkəzi siyirtmənin bağlı halında lubrikatorun quraşdırılmasını və sökülməsini qüllədən istifadə etməklə, bu
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 növ işlərin aparılması təlimatlarına əməl edilməklə yerinə yetirmək lazımdır. 4.4.4.8. Hər bir basqı xətti manometrlə və işçi mayenin sərf tənzimləyicisi ilə təchiz edilməlidir. 4.4.4.9. Güc nasosları elektrokontakt və göstərici manometrlərlə, həmçinin qoruyucu klapanlarla təchiz edilməlidir. Güc nasosunun qoruyucu klapanının dirsəyi nasosun girişi ilə birləşməlidir. 4.4.4.10. Avtomatika sisteminin və qoruyucu qurğuların sazlığı istismar üzrə təlimatlarda müəyyənləşdirilmiş müddət- lərdə yoxlanılmalıdır. 4.4.4.11. Güc nasosunun, işçi mayeni sorma, basqı və buraxma xətlərində, qapayıcı qurğuların açıq halında, avtomatika sistemlərinin sazlığının yoxlanmasından sonra güc qurğusu işə buraxılır. Basqı sistemində təzyiq, yerüstü avadanlıq normal iş rejiminə düşdükdən sonra yaradılmalıdır. 4.4.4.12. Güc nasosu dayandıqda, basqı boru kəmərində təzyiq, atmosfer təzyiqinə qədər azaldılmalıdır. 4.4.4.13. Quyunun hasilat ölçmə sisteminin, güc nasoslarının işinin göstəricilərinin dispetçer məntəqəsinə çıxışı olmalıdır. 4.4.5. Basqı quyularının istismarı 4.4.5.1. Basqı quyularının quyuağzı avadanlığı, vurulan agentin tərkibi, fiziki-kimyəvi xassələri və maksimal gözlənilən basqı təzyiqi nəzərə alınaraq işlənib-hazırlanan layihəyə uyğun olmalıdır. 4.4.5.2. Basqı quyuları, vurulan agentin fiziki-kimyəvi xassələrindən asılı olmayaraq, istismar kolonunu, vurulan agentin təsirindən mühafizə edən və izolyasiyasını təmin edən
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 nasos-kompressor boruları kolonu ilə və lazım gələrsə, pakerləyici quruluşla təchiz edilməlidir. 4.4.6. Kompressorsuz qazlift quyularının istismarı 4.4.6.1. Kompressorsuz qazlift quyularının təhlükəsiz istismarı [229]–un və bu Qaydaların tələblərinə uyğun aparılmalıdır. 4.4.6.2. Qaz-lift quyularının qazpaylayıcı bölmələri (bata- reyaları) işçi agentin quyuya avtomatik olaraq verilməsini təmin edən quruluşlarla təchiz edilməlidir. Quyuya doğru gedən hər bir xəttdə manometr, sərfölçən və əks –klapan quraşdırılmalıdır. 4.4.6.3. Kompressorsuz qazlift qurğusunu istismar edən sexdə (sahədə) kompressorsuz qazlift qurğusunun (quyu daxil olmaqla) və onun ayrı-ayrı bölmələrinin texnoloji sxemləri olmalıdır. Bu sxemdə siyirtmə və nəzarət-ölçü cihazlarının yeri, adı və ölçüləri yazılı surətdə göstərilməlidir. Qazlift quyularının istismar təlimatlarında siyirtmələrin açılıb-bağlanması ardıcıllığı göstərilməlidir. 4.4.6.4. Qazpaylaşdırıcı batareyadan quyuya çəkilən yüksək təzyiqli boru kəməri, eləcə də quyunun atmosferə üfürmə xəttlərini zədələnmədən mühafizə etmək üçün onlar etibarlı bərkidilməlidir. 4.4.6.5. Kəmər başlığının və qazlift armaturlarının quraşdırma sxemləri boruiçi, boruarxası və borular arası fəzaların kipliyini, eləcə də neft və qaz nümunələrinin götürülməsini, quyuların tədqiqini və boğulmasını təmin etməlidir. 4.4.6.6. Qazlift armaturlarını idarəetmə otağı ilə birləşdirən hava-boru kəmərləri qanovun, kabel isə borunun içərisi ilə çəkilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.4.6.7. Quyunu qazlift üsulu ilə istismara başlamazdan əvvəl və təmirdən sonra istismar kəməri, quyuağzı avadanlıq və digər borular maksimal işçi təzyiqdən 1,25 dəfə çox təzyiqlə kipliyə yoxlanılmalıdır. 4.4.6.8. Qazlift quyularının istismarı zamanı lazım olmadan yüksək təzyiqli boru, siyirtmə və başqa avadanlığın yanında dayanmaq qadağandır. Bunun üçün operator otağı və nəzarət ölçü cihazları var. 4.4.6.9. Qazlift quyularının işi zamanı təzyiq altında flans birləşmələrdəki qayka və boltları bərkitmək, kipkəc sistemin- dəki kipləşdiricini (nabivka) dəyişmək və ya yenisini əlavə etmək qəti qadağandır. 4.4.6.10. Qazlift quyularının təhlükəsiz və normal işləməsi üçün gündəlik texniki qulluqdan başqa həftəlik texniki qulluq nəzərdə tutulmalıdır və bunun üçün xüsusi jurnal olmalıdır. 4.4.6.11. Işləyən quyunun avadanlığının açıq alovla qızdırılması qadağandır. Donmuş boru kəmərlərini və qapayıcı quruluşları (kipkəc) ancaq buxar və ya isti su ilə qızdırmaq olar. 4.4.6.12. Qazlift quyularının istismarı zamanı ehtiyat xəttinin armaturlarından başqa bütün armaturlar açıq olmalıdır. 4.4.6.13. Qazlift quyularının təmiri zamanı quyuların ağzı kiçik qabaritli preventorla təchiz olunmalıdır. 4.5. Quyuların tədqiqi 4.5.1. Istismar quyusunun tədqiqat dövrülüyü və həcmi, həmin yatağın işlənmə layihəsinə uyğun hazırlanıb, təsdiq olunmuş reqlament əsasında müəyyənləşdirilməlidir. 4.5.2. Kanatla endirilən dərinlik cihaz və alətlərinin endirilməsi, ancaq quyu ağzında quraşdırılmış, germetikləşdirici kipkəc qurğusu olan lubrikatorla yerinə yetirilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.5.3. Endirmə-qaldırma əməliyyatları, barabanın kanatla istənilən sürət diapozonunda və kanatda (məftildə) təsbit edilmiş yüklə fırlanmasını təmin edən, hidrointiqallı bucurqadın tətbiqi ilə aparılmalıdır. 4.5.4. Lubrikator quyuda quraşdırılmazdan əvvəl, quyu ağzında gözlənilən təzyiqlə hidravlik sınaqdan keçirilməlidir. Quraşdırıldıqdan sonra və hər əməliyyatdan əvvəl, quyu məhsulunun təzyiqini tədricən artırmaqla, lubrikator kipliyə yoxlanılmalıdır. 4.5.5. Dərinlik tədqiqatları üçün tətbiq edilən məftil bütöv, burulmamış olmalıdır, 6%-dən artıq hidrogen sulfid tərkibli mühit üçün isə hidrogensulfid korroziyasına davamlı materialdan hazırlanmalıdır. 4.5.6. Maye məhsulun utilizasiyası mümkün olmadıqda, istismar quyularının tədqiqatı qadağandır. 4.6. Layların neft – qaz veriminin artırılması 4.6.1. Ümumi tələblər 4.6.1.1. Quyuya qazın, buxarın, kimyəvi və digər agentlərin vurulması işləri neftqazçıxarma idarəsi tərəfindən təsdiq olunmuş layihə və plana uyğun yerinə yetirilməlidir. Planda hazırlıq işlərinin aparılma qaydası, avadanlıqların yerləşmə sxemi, prosesin aparılma texnologiyası, təhlükəsizlik tədbirləri, işlərə cavabdeh olan rəhbər göstərilməlidir. 4.6.1.2. Quyu ağzının yaxınlığında basqı xəttində əks klapan quraşdırılmalıdır. 4.6.1.3. Basqı sistemi quraşdırıldıqdan sonra (reagentləri vurmamışdan əvvəl) gözlənilən işçi təzyiqdən 1,5 dəfə artıq təzyiqlə sınanılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.1.4. Basqı sistemlərinin hidravlik sınaqları zamanı xidməti heyət təhlükəli zonadan (planda nəzərdə tutulmuş) uzaqlaşdırılmalıdır. Təzyiq altında olan sistemlərdə sızmaların ləğv edilməsi qadağandır. 4.6.1.5. Quyuda səyyar aqreqatlardan istifadə olunmaqla aparılan texnoloji prosesin başlanmasından əvvəl işin rəhbəri ikitərəfli rabitə əlaqəsinin mövcudluğuna əmin olmalıdır. 4.6.1.6. Qış vaxtı reagentlərin, suyun vurulmasından əvvəl və işlər müvəqqəti olaraq dayandırıldıqdan sonra, nasos qurğularının kommunikasiyalarında və basqı xəttlərində buz tıxaclarının olmamasına əmin olmaq lazımdır. Boru kəmərlərinin açıq oddan istifadə etməklə qızdırılması qadağandır. 4.6.1.7. Quyuda kip olmayan kəmər və kəmərarxası axın olduqda, quyudibi zonanın işlənməsi və neft (qaz) veriminin artırılması işlərinin aparılması qadağandır. 4.6.1.8. Istiliklə və kompleks işlənmə müddətində quyu və tətbiq olunan avadanlıq ətrafında 50 m-dən az olmayan radiusda təhlükəli zona müəyyən olunur. 4.6.1.9. Səyyar nasos qurğuları quyu ağzından 10 m-dən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidir. Onlar arasında məsafə 1 m-dən az olmamalıdır. Işlərin yerinə yetirilməsində istifadə olunan digər qurğular (kompressor, buxar generatoru qurğusu və s.) quyu ağzından 25 m-dən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.1.10. Işlərin aparılmasının texnoloji rejimi, aqreqat və qurğuların konstruktiv icrası, aparat və boru kəmərlərinin daxilində partlayış-yanğın təhlükəli qarışıqların əmələ gəlməsini istisna etməlidir. 4.6.1.11. Bütün obyektlərdə (quyularda, boru kəmərlərində, ölçmə qurğularında) partlayış –yanğın təhlükəli qarışıqların əmələ gəlməsi yolverilməzdir. Işlərin aparılması planında mütləq iş prosesi zamanı qazhava mühitinin dövrü olaraq yoxlanılması nəzərdə tutulmalıdır. 4.6.1.12. Nasosun qoruyucu qurğusunun atqı xətti möhkəm bərkidilməli, örtüklə bağlanmalı, xüsusi tutuma və ya nasosun qəbul xəttinə istiqamətləndirilməlidir. 4.6.1.13. Basqı kommunikasiyalarında olan vibrasiya və hidravlik zərbələr qəbul olunmuş normalardan artıq olmamalıdır. 4.6.2. Kimyəvi reagentlərin vurulması 4.6.2.1. Bu işlər aidiyyati (məlum) reagentin istifadəsi üzrə təlimatın tələblərinə müvafiq və lazım olan fərdi mühafizə vasitələri tətbiq olunmaqla aparılmalıdır. 4.6.2.2. Aqressiv kimyəvi reagentlərlə (kükürd, xlorid, ftor turşuları və s.) işlərin aparıldığı yer aşağıdakılarla təmin olunmalıdır: -xüsusi geyim, xüsusi ayaqqabı və digər fərdi mühafizə vasitələrinin qəza ehtiyatı; -təmiz şirin su ehtiyatı; -məhlul üçün neytrallaşdırıcı komponentlər (təbaşir, əhəng, xloramin). 4.6.2.3. Kimyəvi reagentlərin qalıqları yığılıb, utilizasiya və ya məhv edilmək üçün xüsusi ayrılmış və təchiz olunmuş yerə aparılmalıdır. 4.6.2.4. Kimyəvi reagentləri və ya digər zərərli maddələri
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 vurduqdan sonra, aqreqatın basqı sistemi sökülənə qədər, sistem lazımi həcmdə neytral maye ilə yuyulmalıdır. Sistem yuyulduqdan sonra maye xüsusi tutuma axıdılmalıdır. 4.6.2.5. Kükürd turşusu və kükürd anhidridi buxarlarının qatılığını təyin etmək üçün briqada qaz analizatoru ilə təmin olunmalıdır. Onların işçi zonada yol verilən qatılığı 1mq/m 3 çox olmamalıdır. 4.6.2.6. Turşu və qələvilərin vurulmasında istifadə olunan nasosların kipkəcləri xüsusi sipərlə (örtüklə) örtülməli və yalnız təmir müddətində açılmalıdır. 4.6.2.7. Turşu və qələvilərin tutumlara doldurulması və boşaldılması əməliyyatları mexanikləşdirilməlidir. 4.6.2.8. Turşuların daşınması və saxlanılmasında istifadə olunan tutumlar və onların bağlayıcı (qapayıcı) qurğuları turşuya davamlı və kip olmalıdır. 4.6.2.9. Əgər basqı təzyiqi istismar kəmərinin sınanıldığı təzyiqdən çox deyilsə, qələvilərin, turşuların boru arxası fəzaya vurulmasına icazə verilir. 4.6.2.10. Dozator nasosları işlədikdə qələvilərin vurulması rejiminə injeksiya quyularının ağzında və nasosların atqı xəttində qoyulmuş manometrlərlə nəzarət edilməlidir. 4.6.2.11. Quyuya gətirilən turşular və qələvilər birdəfəlik vurma üçün lazım olan həcmdə olmalıdır. 4.6.2.12. Küləyin sürəti 11 m/san çox olduqda, duman və sutkanın qaranlıq vaxtı turşunun quyuya vurulması qadağandır. 4.6.2.13. Kükürd turşusunun quyuya vurulmasından əvvəl və sonra həcmi 0,5m 3 az olmayan karbohidrogen əsaslı məhluldan quyuda bufer təbəqəsi yaradılmalıdır. 4.6.2.14. Kimyəvi reagentlər saxlanılan yerlər çəpərlənməli, qırmızı bayraqlarla nişanlanmalı və müvafiq təhlükəsizlik nişanları ilə təchiz olunmalıdır. 4.6.2.15. Termoreaktor bilavasitə quyuya endirilməzdən
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 əvvəl maqneziumla yüklənməlidir (doldurulmalıdır). 4.6.2.16. Maqneziumla dolu termoreaktor, tutumlar və işlərin aparıldığı yer, basqı boru kəmərlərindən və turşularla dolu tutumlardan azı 10 m aralı məsafədə yerləşdirilməlidir. 4.6.2.17. Səthi-aktiv maddə və polimerlərin sulu məhlulu, nasos stansiyalarında yerləşdirilmiş xüsusi qurğularda hazırlanmalıdır. Qurğuların yerləşdiyi otaqlar sürüşməyən döşəməyə malik olmalıdır. 4.6.2.18. Məhlulların dozalaşdırılması mexanikləşdirilməli, səthi-aktiv maddələrin və polimerlərin bütün həcm üzrə bərabər paylanması təmin olunmalıdır. 4.6.2.19. Turşuların doldurulması və boşaldılması əməliyyatı mexanikləşdirilməli və ventilyasiya qurğusunun qoşulmuş vəziyyətində yerinə yetirilməlidir. 4.6.2.20. Məhlulların hazırlanması, səthi-aktiv maddələrin və polimerlərin dozalaşdırılması üçün qurğular nasosların qızdırılma bloku, nəzarət-ölçü və avtomatlaşdırma cihazları ilə təchiz olunmalı və qızdırılan otaqlarda yerləşdirilməlidir. Nəzarət-ölçü cihazları bloku, nasoslar yerləşən blokdan istilik keçirməyən arakəsmə ilə ayrılmalı və elektrik avadanlıqları partlayışdan mühafizəli olmalıdır. 4.6.2.21. Səthi-aktiv maddələrin və onların komponentlərinin işçi zonanın havasında YVQ-si sənaye müəssisələrinin layihələndirilməsi üzrə sanitariya normalarına uyğun olmalıdır. 4.6.3. Quyuların isti su və buxarla işlənməsi 4.6.3.1. Buxar generatorları və suqızdırıcı qurğular, istilik daşıyıcılarının hazırlanması və vurulması proseslərinə nəzarət etmək və onları tənzimləmək üçün cihazlarla, texnoloji prosesin pozulduğu hallarda yanacaq verilməsini dayandıran (kəsən) vasitələrlə təchiz olunmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.3.2. Buxar və ya isti suyun vurulmasında istifadə olunan boru kəmərlərinin stasionar qurğulardan quyuya çəkilməsi və onların istismarı [13]-ün tələblərinə riayət edilməklə yerinə yetirilməlidir. 4.6.3.3. Buxarpaylayıcı məntəqədən və ya paylayıcı buxar kəmərlərindən quyu ağzına qədər məsafə 25 m-dən az olmamalıdır. 4.6.3.4. Buxar və ya isti suyun vurulması üçün təchiz olunmuş quyuağzı bağlayıcı armatur məsafədən idarə olunan olmalıdır. Flans birləşmələri örtüklə bağlanmalıdır. 4.6.3.5. Qəza hallarında buxar generatoru və suqızdırıcı qurğuların fəaliyyəti dayandırılmalı, xidməti heyət baş verə biləcək qəzaların ləğvi planına müvafiq hərəkət etməlidir. 4.6.3.6. Buxar generatorunun odluğuna yanacaq ötürən boru xəttində avtomatik qoruyucu qurğu olmalıdır. Həmin qurğu istilik kəmərində təzyiq buraxıla bilən həddən yuxarı və ya aşağı olduqda, eyni zamanda suyun verilməsi dayandırıldıqda, avtomatik olaraq odluğa yanacaq verilməsini dayandırmalıdır (kəsməlidir). 4.6.3.7. Buxar və ya isti suyun vurulması üçün təchiz olunmuş quyuların ərazisi çəpərlənməli və həmin sahəyə xəbərdaredici nişanlar qoyulmalıdır. 4.6.3.8. Istilik daşıyıcısı istiliyə davamlı paker quraşdırıldıqdan sonra, istismar kəməri üçün buraxıla bilən maksimal təzyiqdən yuxarı olmayan təzyiqlə laya vurulmalıdır. 4.6.3.9. Paker quraşdırılmış quyuya istilik daşıyıcısını vurarkən boruarxası fəzadan gələn ötürücü boru xəttindəki siyirtmə açıq olmalıdır. 4.6.3.10. Boru arxası fəzanın çıxış ötürücü boru xətti texnikadan və xidməti heyətdən kənara istiqamətləndirilməlidir. 4.6.3.11. Quyu işləndikdən sonra birləşdirici qurğular yoxlanılmalı, armatur rənglənməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.4. Quyuların qaynar neftlə işlənməsi 4.6.4.1. Nefti qızdıran qurğu qaynar neftlə dolu tutumdan 25 m-dən az olmayan məsafədə yerləşdirilməlidir. 4.6.4.2. «Ilanvari» boruda neftin olmasını yoxlamadan sobanı alışdırmaq qadağandır. 4.6.4.3. Nefti qızdıran qurğuda quraşdırılmış elektrik avadanlıqları partlayışdan mühafizəli olmalıdır. 4.6.4.4. Qaynar neftlə dolu tutum quyunun ağzından 10 m-dən az olmayan məsafədə külək döyməyən tərəfdə yerləşdirilməlidir. 4.6.4.5. Qaynar neft tutumlu arabanı (sani) daşıyan traktorun işlənmiş borusu qığılcımsöndürənlə təchiz olunmalıdır. 4.6.4.6. Işlərin aparılması planında işçilərin təhlükəsizliyini təmin edən tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır. 4.6.5. Quyuların qazkondensatla işlənməsi 4.6.5.1. Quyuların işlənməsi üçün ancaq qazsızlaşdırılmış (propan və butandan təmizlənmiş) kondensatdan istifadə edilməlidir. 4.6.5.2. Avtosisternlər doldurulmazdan və ya boşaldılmazdan əvvəl yerləbirləşdirici qurğuya etibarlı qoşulmalıdır. Yerləbirləşdirici ötürücü doldurma-boşaltma əməliyyatı başa çatana qədər açılmamalıdır. 4.6.5.3. Qazkondensatı daşıyan avtosisternin üzərində «Oddan təhlükəlidir» yazısı olmalıdır. 4.6.5.4. Qazkondensatın yalnız germetik bağlanan lyuk və boşaltma ştuseri olan avtosisternlərdə daşınmasına icazə verilir. 4.6.5.5. Avtosisternlərə qazkondensatın doldurulması və ya boşaldılması zamanı siqaret çəkmək, həmçinin yaxınlıqda
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 açıq alovdan istifadə etmək qadağandır. 4.6.5.6. Avtosisternlərin qazkondensatla doldurulubboşaldılması və onunla quyunun işlənməsi ancaq sutkanın işıqlı vaxtı aparılmalıdır. 4.6.5.7. Avtosisternlərdə doldurma-boşaltma rezin şlanqları olmalıdır. Şlanqların hər iki tərəfində, aqreqatların ştuserinə kip birləşən xüsusi tərtibatları olmalıdır. 4.6.5.8. Quyular qazkondensatla işlənərkən qazkondensatın avtosisterndən bunkerə və aqreqatın qəbuluna vurulması qadağandır. 4.6.5.9. Quyunun işlənməsi zamanı iş aparılan sahədə partlayıcı qazın qatılığı mütəmadi olaraq yoxlanılmalıdır. Əgər qazın qatılığı onun aşağı partlama həddinin 20% -dən çoxdursa (yəni partlayıcı qazın həmin yerdə həcmi 1% -dən çoxdursa), qazkondensatın vurulması dərhal dayandırılmalıdır. 4.6.5.10. Quyunun qazkondensatla işlənməsi qurtardıqdan sonra aqreqatın manifold xətti və quyunun armaturu su ilə yuyulmalıdır. Manifoldun ayrılmasına, quyunun armaturundakı siyirtmə bağlandıqdan və təzyiq atmosfer təzyiqinə qədər aşağı salındıqdan sonra icazə verilir. 4.6.6. Quyuların quyudibi zonasının quyudibi elektrik qızdırıcısı ilə işlənməsi 4.6.6.1. Quyudibi elektrik qızdırıcısı partlayış mühafizəli olmalıdır. Quyudibi elektrik qızdırıcıları elektrik sexlərində yığılmalı və cərəyan mənbəyinə qoşulmaqla sınanılmalıdır. Çöl şəraitində quyudibi elektrik qızdırıcılarının sökülməsi, təmiri və güc altında sınanılması qadağandır. 4.6.6.2. Quyudibi elektrik qızdırıcısının quyuya endirilməsi və qaldırılması mexanikləşdirilməli və quyu ağzının
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 kip vəziyyətində xüsusi lubrikatordan istifadə etməklə yerinə yetirilməlidir. 4.6.6.3. Quyu ağzı, dayaq sıxacının elektrik qızdırıcısının kabel-trosuna quraşdırılmasından əvvəl bağlanmalıdır. 4.6.6.4. Yalnız kabel-trosu transformatora qoşduqdan, elektrik avadanlığını yerləbirləşdirdikdən, quyuda və quyu ağzında bütün hazırlıq işlərini gördükdən, adamları həmin ərazidən uzaqlaşdırdıqdan sonra şəbəkə kabeli elektrik qızdırıcısının işəsalma avadanlığına qoşulmalıdır. 4.6.6.5. Kabelin elektrik qızdırıcısının başlığına girəcək qovşağı, həmçinin klemma boşluğu tamamilə kipləşdirilməlidir. 4.6.6.6. Kabelin elektrik qızdırıcıları ilə klemma birləşməsinin konstruksiyası elə olmalıdır ki, kabel tellərinin ucluqlarının qırılması istisna olsun. 4.6.6.7. Kabel neftə və yüksək temperatura davamlı, bütün uzunluğu boyunca bütöv olmalıdır. 4.6.8. Səyyar qaldırıcı bucurqadın barabanına kabelin bərkidilmə qaydası kabelin barabana səlis keçməsini, sarınmasını və onun izolyasiyasının bütövlüyünün saxlanmasını təmin etməlidir. 4.6.6.9. Quyuya endirilməzdən əvvəl kabelin vəziyyəti yoxlanılmalıdır. Əgər onun tellərindən biri belə qırılmış olarsa, kabelin quyuya salınmasına icazə verilmir. 4.6.7. Quyuların termoqazkimyəvi üsulla işlənməsi 4.6.7.1. Quyudibi zonanın kompleks işlənməsində istifadə olunan partlayıcı maddələr (barıt təzyiq generatorları və ya təzyiq akkumlyatorları) [19]-un tələblərinə uyğun saxlanılmalı və daşınmalıdır. 4.6.7.2. Partlayıcı maddələr olan qutular quyu ağzından 50m-dən az olmayan məsafədə yerləşən qıfıllı otaqlarda saxlanılmalıdır.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.7.3. Barıt təzyiq generatorları (akkumulyatorları), endirilən partlayıcı maddələr zəncirəsinə (girlyanda) yalnız onun lubrikatora daxil edilməsindən əvvəl quraşdırılmalıdır. 4.6.7.4. Partlayıcı maddələr zəncirəsi lubrikatora, mərkəzi siyirtmənin bağlı vəziyyətində yerləşdirilməlidir. Endirilən qurğu siyirtmənin lövhələrinə (plaşka) toxunmamalıdır. Işi iki fəhlə yerinə yetirməlidir. 4.6.7.5. Quyu dibinə endirilmiş barıt təzyiq generatorunun və ya akkumlyatorunun idarəetmə cihazlarına və elektrik şəbəkəsinə qoşulması aşağıdakı ardıcıllıqla yerinə yetirilməlidir: -quyu ağzı germetikləşdirilməli; -partlayıcı maddələr zəncirəsinin elektrik kabelini transformatora (paylayıcı lövhəyə) qoşmalı; -işçi meydançada olan (bilavasitə icraçılardan başqa) briqada üzvlərini və digər şəxsləri quyu ağzından 50 m-dən az olmayan təhlükəsiz məsafəyə uzaqlaşdırmalı; -işəsalma (qoşma) cihazlarının kodunu «ayrılmışdır» (söndürülmüşdür) vəziyyətinə qoymalı; -elektrik şəbəkəsinin kabelini transformatora və ya idarəetmə cihazlarına qoşmalı; -kənar cərəyanların daxil olmasını (navedenie) istisna edən tədbirləri görməli; -idarəetmə cihazlarına elektrik enerjisini verməli; -partlayıcı maddələr zəncirəsini elektrik enerjisinə qoşmalı (yalnız işlərə cavabdeh olan rəhbərin göstərişi ilə yerinə yetirilir). 4.6.7.6. Quyunun quyudibi zonasının kombinasiyalı işlənməsi zamanı ADS-6 tipli partlayıcı maddələrdən istifadə edərkən və ya layın hidravlik yarılmasının digər elementlərində istismar kəmərinin toxunulmazlığını təmin edən tələblər yerinə yetirilməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.8. Layın hidravlik yarılması 4.6.8.1. Layın hidravlik yarılması əməliyyatı, müəssisə tərəfindən təsdiq olunmuş plana əsasən, məsul mühəndistexniki işçinin rəhbərliyi altında yerinə yetirilməlidir. 4.6.8.2. Layın hidravlik yarılması zamanı quyu ağzında və basqı boru kəmərləri yaxınlığında işçilərin dayanması (olması) qadağandır. 4.6.8.3. Manifoldlar blokunun basqı kollektoru nəzarətölçü cihazlarının vericiləri (datçik) ilə, qoruyucu klapanlarla və mayenin ötürülməsi üçün atqı xətti ilə, vurucu boru kəmərləri isə əks klapanlarla təchiz olunmalıdır. 4.6.8.4. Quyuağzı avadanlıq quraşdırıldıqdan sonra vurucu boru kəmərləri layın hidravlik yarılması zamanı gözlənilən təzyiqlə [29]–un tələblərinə uyğun olaraq müəyyən olunmuş ehtiyat əmsalı nəzərə alınmaqla sınanılmalıdır. 4.6.8.5. Layların hidravlik yarılması zamanı mütləq pakerlərdən istifadə olunmalıdır. 4.6.8.6. Turşular vasitəsi ilə aparılan hidravlik yarılmalarda korroziyaya qarşı ingibitorlardan istifadə olunmalıdır. 4.6.9. Qazın yüksək təzyiq altında vurulması 4.6.9.1. Basqı qaz boru kəmərlərinin qaynaq olunmuş hissələri qammoqrafiya və ya rentgenoqrafiya yolu ilə yoxlanmalıdır. Sınaq partiyası (nümunələri) kimi buraxılmış boruların və qaynaq materiallarının istifadəsi qadağandır. 4.6.9.2. Basqı qaz kəmərləri maksimal işçi təzyiqdən 1,25 dəfə artıq təzyiqlə sınanılmalıdır. 4.6.9.3. Basqı (injeksiya) quyularının quyuağzı avadanlığı, quyunun lift borularından və boruarxası fəzadan boğulmasını təmin etməlidir.
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 4.6.9.4. Basqı (injeksiya) quyusunun qoruyucu borular kəmərinin arxası quyu ağzına qədər sementlənmiş olmalı və sementləmənin keyfiyyətini yoxlamaq üçün, o, sınanılmalıdır. 4.6.9.5. Basqı quyularının qoruyucu kəmərlərinin yiv birləşmələri, həmin birləşmələrin kipliyini təmin edən, özübərkiyən sürtgü ilə bərkidilməlidir. 4.6.9.6. Qoruyucu borular kəməri ilə lift boru kəməri arasındakı fəza quyu ağzına qədər təsirsiz maye ilə doldurulmalıdır (qazsızlaşdırılmış neft, dizel yanacağı və s.). 4.6.9.7. Qazpaylayıcı qurğuların (qazpaylayıcı stansiya- ların, məntəqələrin və batareyaların) texnoloji sxeminin seçilməsi zamanı, qazın yüksək təzyiqlə basqı (injeksiya) quyularına paylanması qaydası nəzərə alınmalıdır. 4.6.9.8. Qazpaylayıcı qurğular qazın buraxılması üçün dayaqlarla, qazpaylayıcı batareyalar isə üfürülmə qurğuları və ehtiyat xəttlərlə təchiz olunmalıdır. 4.6.9.9. Quyuya qazın vurulmasını dayandırmaq lazım gəldikdə, basqı xəttlərindəki bağlayıcı qurğular bağlanmalı; bağlayıcı armaturdan sonra gələn flansda qapayıcı (zaqluşka) və üçgedişli kranla təchiz olunmuş manometr quraşdırılmalıdır. 4.6.9.10. Qaz kompressor stansiyalarında qazın pillələrarası soyudulması kollektor sistemi ilə həyata keçirilirsə (qaz kəmərləri tək (odinoçnımi) bağlayıcı qurğularla təchiz olunduğu halda), kompressorların boş-boşuna (xolostoy xod) işə salınmasından qabaq, pillələrarası qaz kəmərlərində olan müvafiq bağlayıcı qurğular və kollektorlar arasında quraşdırılmış əks klapanların sazlığı yoxlanılmalıdır. 4.6.9.11. Əks klapanların sazlığı kompressorun hər sıxma pilləsinin basqı (vurma) xəttində quraşdırılmış manometr vasitəsilə yoxlanılmalıdır. Əgər əks klapanlar sazdırsa, bağlayıcı qurğular ilk açılan anda (baypaslar və şama gedən atqı xətti bağlı olduğu halda) manometrin əqrəbi sıfır rəqəminin üzərində dayanmalıdır. Əks klapanlardan hər hansı biri
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 nasazdırsa, kompressorun təzyiq altında olan kollektora qoşulması qadağandır. 4.6.9.12. Əks klapanların sazlığı həmçinin hər bir kompressor kollektordan açılmamışdan əvvəl yoxlanılmalıdır. Əks klapan nasaz olduğu halda, yəni baypaslardan hər hansı birinin tədricən açılması ilə təzyiq aşağı düşmürsə, kompressor dərhal dayandırılmalıdır. 4.7. Quyuların, boruların və avadanlıqların parafinsizləşdirilməsi 4.7.1. Istilik generasiya edən qurğuların basqı boru kə- mərləri: -qoruyucu və əks klapanlarla təchiz olunmalı; -quyuda işlərin aparılmasından əvvəl, qurğunun pasportunda göstərilən təzyiqdən artıq olmamaqla quyuda gözlənilən maksimal təzyiqin 1,5 misli qədər təzyiqlə sınanmalıdır. 4.7.2. Səyyar parafinsizləşdirmə qurğuları quyu ağzından 25 m-dən və digər avadanlıqlardan 10 m-dən az olmayan məsafədə quraşdırılmalıdır. 4.7.3. Atqı boru kəmərinin buxara verilməsi zamanı ona və quyunun quyu ağzına 10 m-dən az məsafəyə yaxınlaşmaq qadağandır. 4.7.4. Istilikdaşıyıcının təzyiq altında verilməsi üçün rezin şlanqlardan istifadə etmək qadağandır. 4.8. Quyuların əsaslı və cari təmiri 4.8.1. Quyuların əsaslı təmiri üzrə işlər ixtisaslaşdırılmış briqada tərəfindən, müəssisənin baş mühədsinin (texniki rəhbərinin) təsdiq etdiyi plan üzrə aparılmalıdır. Planda yerinə yetirilməli işlərin bütün növləri,
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 təhlükəsizliyi və ətraf mühitin mühafizəsini təmin edən bütün texniki vasitələr nəzərdə tutulmalıdır. 4.8.2. Quyuların təmirə verilməsi və onların təmirdən sonrakı qəbulu müəssisədə müəyyənləşdirilmiş qaydalara uyğun akt üzrə həyata keçirilir. 4.8.3. Quyuda işləri aparmağa başlamazdan əvvəl briqada qəzaları ləğvetmə planı ilə və quyuların konstruksiyası və vəziyyəti, lay təzyiqi, quyudaxili avadanlıq, aparılacaq əməliyyatların siyahısı, həmin əməliyyatlar aparılarkən gözlənilən texnoloji parametrlər haqqında məlumatlardan ibarət iş planı ilə tanış olmalıdır. Işlərin icraçıları təhlükəsizlik texnikası üzrə təlimatlandırılmalı və bu barədə təlimat jurnalında müvafiq qeydlər aparılmalıdır. 4.8.4. Iş yerləri, avadanlıqlar və işlərin aparıldığı zona [211]–in tələblərinə uyğun işıqlandırılmalıdır. 4.8.5. Aqreqatların, avadanlıqların, alətlərin yerləşdirilməsi və iş zonasındakı meydançaların qurulması müəssisənin texniki rəhbərinin təsdiq etdiyi sxem və texnoloji reqlamentə uyğun yerinə yetirilməlidir. 4.8.6. Qaldırıcı aqreqatın, vışkaların, qüllələrin yükqaldırma qabiliyyəti və yolverilən külək təzyiqi təmir prosesində gözlənilən ən maksimal yüklənməyə uyğun olmalıdır. 4.8.7. Quyuların təmiri üçün aqreqatlar quyuağzı meydançada, istehsalçı zavodun istismar təlimatına uyğun qurulmalıdır. Aqreqat meydançada elə qurulmalıdır ki, ona qulluq rahat olsun. O, sürüşmənin (yerdəyişmənin) qarşısını alan dayaqlarla təchiz olunmalıdır. 4.8.8. Təmir işlərinə başlamazdan əvvəl quyu, sıxlığı bu Qaydaların 3.5.66 bəndinin tələblərinə uyğun gələn məhlulla boğulmalıdır. Lay təzyiqi hidrostatik təzyiqdən yüksək olan bütün quyular və (aparılmış hesabatlara görə) lay təzyiqi hidros-
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 tatik təzyiqdən aşağı olan fontan və ya qazneftsu təzahürü şəraiti saxlanılan quyular da boğulmalıdır. Lay flyuidinin öz-özünə quyuağzına çıxması istisna olunan dağ-mədən-geoloji şəraitli yataqlardakı quyularda əvvəlcədən boğulmadan yeraltı (cari) və əsaslı təmir işlərini aparmağa icazə verilir. 4.8.9. Quyuağzı avadanlığın sökülməsindən əvvəl boru və boruarxası fəzalardakı təzyiq atmosfer təzyiqinə qədər aşağı salınmalıdır. Iş planında əvvəlcədən boğulması nəzərdə tutulmayan, quyudibi ayırıcı-klapanla təchiz edilmiş quyuları saxlamalı, təzyiqi atmosfer təzyiqinə qədər endirməli və 3 saatdan az olmayaraq, bu vəziyyətdə saxlamaq lazımdır. Quyudan qazçıxmanın kəsilməsi müəyyənləşdirildikdən və quyuda mayenin səviyyəsinin sabitliyi yoxlanıldıqdan sonra quyuağzı armatur sökülməlidir. 4.8.10. Lay təzyiqindən asılı olaraq yeraltı və əsaslı təmir aparılarkən quyu ağzı TQA ilə təchiz edilməlidir. TQA-ın yerləşmə və bağlanma sxemi müəssisə tərəfindən işlənib hazırlanır və Azdövdağtexnəzarət Komitəsinin yerli nümayəndəsi ilə razılaşdırılır. TQA quyu ağzında quraşdırıldıqdan sonra, quyu, istismar kolonunun sınaq təzyiqindən artıq olmayan, gözlənilən maksimal təzyiqə sınanır. 4.8.11. Mümkün qazneftsu təzahürünün qarşısını almaq və ləğv etmək üçün doldurma (doliv) bloku quraşdırılır və quyu ağzına elə hesabla bağlanılır ki, quyunun öz-özünə dolması və ya nasosun (quyunun yuyulması üçün aqreqat) köməyilə məcburi dolması təmin edilsin. Boruların quyudan qaldırılması əməliyyatı dolma və quyuağzında səviyyənin saxlanması ilə aparılır. Dolma tutumu səviyyəölçənlə təchiz edilməli və dərəcələrə bölünmüş olmalıdır. 4.8.12. Fontan quyusu boğulmazdan əvvəl boru kəməri və armaturların bağlanma sistemi işçi təzyiqin 1,5 mislinə
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 bərabər təzyiqlə sınaqdan keçirilməlidir. 4.8.13. Fontan quyusu boğulmazdan əvvəl qazma məhlulunun lazımi parametrlərinin təmir olunan quyunun maksimal həcminin iki mislindən az olmayan ehtiyatı nəzərdə tutulmalıdır. Quyu, məhlul olan yerdə və ya birbaşa quyunun yaxınlığında yerləşmiş, iki quyu həcmindən az olmayan həcmdə müvafiq sıxlıqlı ehtiyat maye ilə təchiz olunmalıdır. 4.8.14. Quyunun dərinliyindən asılı olmayaraq saz vəziyyətdə olan çəki indikatoru olmadan endirmə-qaldırma əməliyyatlarını, həmçinin qülləyə (vışkaya) ağırlıq düşməsi ilə əlaqədar olan təmir işlərini aparmaq qadağandır. 4.8.15. Küləyin sürəti 15 m/san. və daha artıq, leysanda, güclü qar yağmada və dumanda (50 m-dən az görünmədə) endirmə-qaldırma əməliyyatlarını aparmaq qadağandır. 4.8.16. Neftqazsu təzahürü aşkarlandıqda quyu ağzı kipləşdirilməli, briqada isə bu Qaydaların 19-cu əlavəsinə uyğun işlənib hazırlanmış qəzaların ləğv edilmə planına uyğun hərəkət etməlidir. 4.8.17. Dalma mərkəzdənqaçma elektrik nasosları ilə təchiz olunmuş quyuları təmir etməzdən əvvəl kabelin gərginliyi açılmalıdır. Kabelin diyircəyi və quyuağzı ilə eyni şaquli səthdə quraşdırılmış barabana kabelin sarınması və açılması mexanikləşdirilməlidir. Kabelin sarğıları barabanın üzərində düzgün sıralarla yığılmalıdır. 4.8.18. Dalma elektrik nasosunun kabelli barabanı işçi meydançadan görünə bilən zonada yerləşbirilməlidir. 4.8.19. Fontan quyularında, neftqazsu təzahürü mümkün olan quyularda, həmçinin hidrogen-sulfid (kükürdlü) olan quyularda qum tıxaclarını jelonka ilə təmizləməyə yol verilmir. 4.8.20. Təmir – izolyasiya işlərini apararkən qazın, neftin (axımı əmələ gətirdikdən sonra) təzyiqi ilə layların yarılması
vk.com/club152685050 | vk.com/id446425943 ehtimalı olan intervalda, həmçinin keçirici qeyri-məhsuldar laylar intervalında qoruyucu kəmərlərin perforasiyası qadağandır. 4.8.21. Quyuların kanat texnikasından istifadə etməklə təmiri aşağıdakı şərtləri təmin etməklə aparılmalıdır: -quyuların profilaktiki təmir işləri neftqazçıxarma müəssisəsinin baş mühəndisinin (texniki rəhbərinin) təsdiq etdiyi plan əsasında xüsusi briqada tərəfindən aparılmalıdır; -ayırıcı-klapanın yoxlanması işləri və onların dövrüliyi istehsalçı – zavodun tövsiyələri və sifarişçinin mədən sifarişlərinə uyğun yerinə yetirilməlidir; -seksiyalı lubrikatorun və plaşkalı preventorların yoxlanmasının dövriliyi: hidravlik üsulla kipliyə yoxlanma – 6 aydan bir, defektoskopiya – ildə 1 dəfə; -ekssentrik kameralardan (ingibitor sağanaqlarından) ingibitor klapanını, qazlift klapanını, sirkulyasiya klapanını çıxardıqdan sonra onların oturacaqlarına kip tıxac taxılmalıdır. Quyuların sağanaqda açıq «yuvalar»la istismarı qadağandır; -endirmə-qaldırma əməliyyatlarını və kanat texnikasından istifadə etməklə görülən bütün işləri, kanatlı barabanın hər hansı istənilən sürət diapozonunda və kanata təsbit edilmiş yüklə fırlanmasını təmin etməyə imkan verən hidravlik bucurqadın tətbiqi ilə aparmaq lazımdır.
Cpm-in tələblərinə uyğun olmayan sübutlar
Azərbaycan Respublikası
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun
Q Ə R A R I
Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 137 və 445.2-ci maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair
12 fevral 2015-ci il Bakı şəhəri
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu Fərhad Abdullayev (sədr), Sona Salmanova, Südabə Həsənova, Rövşən İsmayılov, Ceyhun Qaracayev (məruzəçi-hakim), Rafael Qvaladze, Mahir Muradov, İsa Nəcəfov və Kamran Şəfiyevdən ibarət tərkibdə,
məhkəmə iclas katibi Fəraid Əliyevin,
maraqlı subyektlərin nümayəndələri Qəbələ rayon Məhkəməsinin sədri Vahid Sadıqovun, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi Aparatının İnzibati qanunvericilik sektorunun müdiri Fuad Məmmədovun,
ekspert Bakı Dövlət Universitetinin Hüquq fakültəsinin Cinayət prosesi kafedrasının professor əvəzi, hüquq üzrə elmlər doktoru Midhəd Qəfərovun və müstəqil ekspert hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Aydın Yusubovun,
mütəxəssislər Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin Cinayət Kollegiyasının sədri Şahin Yusifovun, Azərbaycan Respublikası Baş Prokurorluğunun Daxili işlər orqanlarında istintaq, təhqiqat və əməliyyat-axtarış fəaliyyətində qanunların icrasına nəzarət idarəsinin böyük prokuror-metodisti Munis Abuzərlinin, Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Baş istintaq idarəsinin şöbə rəisi Mahir Qasımovun, Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Baş cinayət axtarışı idarəsinin əməliyyat müvəkkili Ceyhun Əliyevin iştirakı ilə,
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsinə müvafiq olaraq xüsusi konstitusiya icraatı üzrə açıq məhkəmə iclasında Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 137 və 445.2-ci maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair Qəbələ rayon Məhkəməsinin müraciəti əsasında konstitusiya işinə baxdı.
İş üzrə hakim C.Qaracayevin məruzəsini, maraqlı subyektlərin nümayəndələrinin və mütəxəssislərin çıxışlarını, ekspertlərin rəyini dinləyib, iş materiallarını araşdırıb müzakirə edərək, Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
MÜƏYYƏN ETDİ:
Qəbələ rayon Məhkəməsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra – Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək, keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbiri nəticəsində əldə edilən materiallara münasibətdə məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəmənin səlahiyyətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Cinayət Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra – CPM) 137 və 445.2-ci maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsini xahiş etmişdir.
Müraciətdə göstərilmişdir ki, Qəbələ rayon Məhkəməsinin icraatına CPM-in 445.2-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq Qəbələ rayon polis şöbəsi tərəfindən “Əməliyyat-axtarış tədbirlərinin keçirilməsinə dair” 8 iyul 2014-cü il tarixli qərar və bu qərar əsasında həmin tarixdə həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirləri ilə bağlı “Baxış keçirilməsi haqqında” iki protokol daxil olmuşdur.
Müraciətedənin fikrincə, əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş materialların sübut kimi qəbul və istifadə edilməsinə yalnız həmin materialların cinayət-prosessual qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun təqdim edilməsi və yoxlanılması şərti ilə yol verilir (CPM-in 137-ci maddəsi). Bu isə CPM-in 445.2-ci maddəsinə əsasən əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərarın məhkəməyə sadəcə məlumatlandırmaq üçün təqdim edilməsini deyil, həm də məhkəmənin əməliyyat-axtarış tədbiri nəticəsində əldə edilmiş materiallar üzrə müvafiq tədbirin keçirilməsinin qanuniliyini yoxlamaq səlahiyyətini nəzərdə tutur. Əməliyyat-axtarış materiallarının təqdim edilməsi və yoxlanılması qaydaları isə cinayət-prosessual qanunvericiliyində müəyyən edilməmişdir.
Qeyd edilənlərə əsaslanaraq, Qəbələ rayon Məhkəməsi CPM-in 137 və 445.2-ci maddələrinin bəzi müddəalarının əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə məhkəmə nəzarətinin hədləri baxımından şərh edilməsinin zəruri olduğu qənaətinə gəlmişdir.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu müraciətlə əlaqədar aşağıdakıları qeyd etməyi vacib hesab edir.
Azərbaycan Respublikasında hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində aparılan islahatların əsas istiqamətlərindən biri də məhkəmə-hüquq islahatlarıdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında (bundan sonra – Konstitusiya) ali dəyər olan insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatında məhkəmələrin rolu xüsusi qeyd olunmuşdur. Hüquqi dövlətdə insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması yalnız qanun əsasında mümkündür. İnsan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasının qanuniliyinə, mütənasibliyinə və ədalətliliyinə nəzarəti isə məhkəmələr həyata keçirirlər.
Məhkəmə nəzarəti cinayət-prosessual qanunvericiliyi sahəsində əsasən məhkəməyədək icraat mərhələsində öz funksional yükünü daşıyır. Məhkəmə nəzarəti cinayət-prosesi çərçivəsində təhqiqatçının, müstəntiqin və ya ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurorun fəaliyyəti nəticəsində insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına qanunsuz müdaxilələrin qarşısını almağa, pozulmuş hüquqların bərpasına xidmət edən məhkəmə fəaliyyətinin müstəqil növüdür.
Məhkəmə nəzarətinin hüquqi əhəmiyyəti Konstitusiya və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr ilə müəyyən edilir.
Konstitusiyanın 60-cı maddəsinə əsasən hər kəsin hüquq və azadlıqlarının məhkəmədə müdafiəsinə təminat verilir. Hər kəs dövlət orqanlarının, vəzifəli şəxslərin qərar və hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) məhkəməyə şikayət edə bilər.
İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasının qanuniliyinin məhkəmələr tərəfindən həll edilməsi məhz Konstitusiyanın 71-ci maddəsinin VII hissəsindən irəli gəlir. Belə ki, Konstitusiyanın həmin normasına görə insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının pozulması ilə əlaqədar mübahisələri məhkəmələr həll edir. Hər kəs əmin olmalıdır ki, dövlət orqanları tərəfindən hər hansı qanuni təqib həyata keçirilirsə, həmin fəaliyyətə müstəqil məhkəmə orqanı tərəfindən nəzarət mövcuddur.
Bununla yanaşı, ayrı-ayrı konstitusiya normalarında insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasında məhkəmə nəzarətinin vacibliyi xüsusi qeyd edilir. Məsələn, Konstitusiyanın 33-cü maddəsinin II hissəsində göstərilir ki, qanunla müəyyən edilmiş hallar və ya məhkəmə qərarı istisna olmaqla mənzildə yaşayanların iradəsi ziddinə heç kəs mənzilə daxil ola bilməz.
“İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında” Konvensiyanın (bundan sonra – Konvensiya) 5-ci maddəsində azadlıq və toxunulmazlıq hüququnun təminatında məhkəmə nəzarətinin vacibliyi birbaşa vurğulanmışdır.
Azərbaycan Respublikasının cinayət-prosessual qanunvericiliyində məhkəməyədək icraat mərhələsində məhkəmə nəzarəti nisbətən yeni institutdur. Prokuror nəzarətindən fərqli olaraq, məhkəmə nəzarəti məhkəməyədək icraat mərhələsində ibtidai araşdırma subyektlərinin fəaliyyətinin insan hüquq və azadlıqlarına qanunsuz müdaxiləsinin qarşısının alınmasına yönəlmişdir. Prokuror nəzarəti ümumilikdə təhqiqat və əməliyyat-axtarış orqanlarının fəaliyyətində qanunçuluğa riayət edilməsinə yönəldiyi halda, məhkəmə nəzarəti əməliyyat-axtarış fəaliyyəti subyektləri tərəfindən insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasının qanuniliyi, əsaslılığı, mütənasibliyi, məqsədəmüvafiqliyi və təxirəsalınmazlığının yoxlanılması funksiyasını daşıyır.
“Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1999-cu il 28 oktyabr tarixli Qanununa (bundan sonra – “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanun) əsasən əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə məhkəmə nəzarəti prokuror nəzarətindən fərqli olsa da, onlar arasında oxşar cəhətlər də mövcuddur.
“Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanunun 20-ci maddəsinin I hissəsində göstərilir ki, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin subyektləri tərəfindən qanunların icrasına nəzarəti Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru və onun tərəfindən müvəkkil edilmiş prokurorlar həyata keçirirlər. Həmin maddənin IV və V hissələrinə görə əməliyyat-axtarış tədbirlərinin təşkili, taktikası, üsul və vasitələrinə dair məlumatlar prokuror nəzarətinin predmetinə daxil deyil və əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirən Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru və onun tərəfindən müvəkkil edilmiş prokurorlar onlara verilən sənədlərdə əks olunan məlumatların məxfiliyini təmin etməlidirlər.
Beləliklə, məhkəmə nəzarəti ilə prokuror nəzarəti arasında nəzarətin predmeti baxımından fərqlilik müşahidə olunsa da, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanunun 20-ci maddəsinin IV və V hissələrinin tələblərini məhkəmə nəzarəti fəaliyyətinə də aid etmək olar.
Məhkəmə prosessual funksiyaların bölüşdürülməsi prinsipini rəhbər tutaraq, əməliyyat-axtarış və ya ibtidai araşdırma subyektlərinin fəaliyyəti sahəsində bütövlükdə qanunçuluğa nəzarət etmək vəzifəsini daşımır. Belə ki, cinayət barədə məlumatların qeydiyyatı, ibtidai araşdırmanın başlanması haqqında qərar və ya digər insan hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı olmayan prosessual tədbirlər məhkəmə nəzarətinin predmeti ola bilməz.
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 449.2.3-cü maddəsinin şərh edilməsinə dair” 5 avqust 2009-cu il tarixli Qərarında qeyd edilmişdir ki, məhkəmə nəzarəti icraatında məhkəmə əsasən iki vəzifə daşıyır: cinayət təqibi üzrə müvəkkil edilmiş orqanlar və vəzifəli şəxslər tərəfindən edilən ayrı-ayrı hərəkətlərin və qəbul olunan qərarların qanuniliyinin təmin olunması; cinayət prosesi iştirakçılarının hüquq və azadlıqlarının qorunması (əsassız və qanunsuz məhdudlaşdırılmasının istisna edilməsi, hüquqların pozulmasına son qoyulması və pozulmuş hüquqların bərpası).
Beləliklə, prokuror nəzarətindən fərqli olaraq, məhkəmə nəzarətinin predmetini – insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatı ilə əlaqədar təhqiqat, istintaq və prokurorluq orqanları tərəfindən qəbul edilən qərarların qanuniliyi və əsaslılığı təşkil edir.
Qeyd edildiyi kimi, məhkəmə nəzarəti Azərbaycan Respublikasının cinayət-prosessual qanunvericiliyində nisbətən yeni institutdur. 2000-ci il 1 sentyabr tarixindən qüvvəyə minmiş CPM-in 442.2-ci maddəsi məhkəmə nəzarətinin obyektini müəyyən edərək göstərir ki, məhkəmə nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydasında məhkəmə aşağıdakılara baxır: hər kəsin azadlıq, mənzil toxunulmazlığı, şəxsi toxunulmazlıq, mülkiyyət hüququnu, şəxsi sirrinin (o cümlədən ailə həyatının, yazışmaların, telefon danışıqlarının, poçt, teleqraf və başqa məlumatların) saxlanılması hüququnu məhdudlaşdıran, habelə dövlət, peşə və ya kommersiya sirrini özündə əks etdirən məlumatları ilə bağlı istintaq hərəkətlərinin məcburi aparılmasına, prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiq edilməsinə və ya əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsinə dair vəsatət və təqdimatlara, bununla yanaşı cinayət prosesini həyata keçirən orqanın prosessual hərəkətlərinə və ya qərarlarına dair şikayətlərə.
Məhkəmə nəzarəti sahəsinə aid olan məsələlər, habelə onların həyata keçirilməsi qaydası CPM-in 443-454-cü maddələri ilə müəyyən edilir. Bu maddələr cinayət prosesində istintaq hərəkətinin məcburi aparılması, prosessual məcburiyyət tədbirinin tətbiq edilməsi, habelə əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsi halında mütləq qaydada məhkəmə nəzarətinin mövcudluğunu nəzərdə tutur.
Bununla yanaşı, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin əsasları “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanun ilə tənzimlənir. Bu Qanun insanların konstitusiya hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına yönələn hər hansı bir əməliyyat-axtarış tədbirinin yalnız məhkəmənin qərarı əsasında keçirilməsini və ya keçirildikdən dərhal sonra məhkəməni həmin tədbir haqqında məlumatlandırmağı nəzərdə tutur.
İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsi (bundan sonra – Avropa Məhkəməsi) bir sıra qərarlarında məhkəmə nəzarətinin vacibliyini vurğulamışdır. Belə ki, Avropa Məhkəməsi Xudobin Rusiyaya qarşı iş üzrə 26 oktyabr 2006-cı il tarixli Qərarında bildirmişdir ki, istintaq tədbirlərinə sanksiya verən, nəticələrini öncədən görmək mümkün olan aydın prosedur mövcud olmalı, eləcə də həmin tədbirlərə lazımi qaydada nəzarət təşkil edilməlidir ki, hakimiyyət orqanlarının vicdanlı davranması və hüquqa zidd olmayan hüquq-mühafizə məqsədlərinə riayət edilməsi təmin olunsun. Eyni hüquqi mövqe Avropa Məhkəməsinin Klass və başqaları Almaniyaya qarşı iş üzrə 6 sentyabr 1978-ci il, Lüdi İsveçrəyə qarşı iş üzrə 15 iyun 1992-ci il tarixli Qərarlarında da ifadə edilmişdir.
Avropa Məhkəməsi öz qərarlarında göstərir ki, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə məhkəmə nəzarəti sui-istifadənin qarşısının alınmasına və qüvvənin mütənasib istifadəsinə nəzarət edir. Avropa Məhkəməsi Uzun Almaniyaya qarşı işi üzrə 2 sentyabr 2010-cu il tarixli Qərarında bildirmişdir ki, şübhəli şəxslərin avtomobilində quraşdırılan və güdmə funksiyasını daşıyan GPS (qlobal təsvir sistemi) hazırlanan cinayətin qarşısının alınması məqsədi ilə məhkəmə nəzarəti altında istifadə edildiyinə görə adekvat və effektiv təminatlarla aparılıb. Bu isə istifadə olunan əməliyyat-axtarış tədbirlərinin aparılmasında sui-istifadənin qarşısının alınması üçün faydalı vasitədir.
Məhkəmə nəzarətinin mövcudluğu, ilk növbədə, əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə qərəzsiz orqanın nəzarətinin mövcudluğunu ifadə edir. Avropa Məhkəməsi Avropaya inteqrasiya və insan hüquqları naminə Assosiasiya və Ekimciyeva Bolqarıstana qarşı iş üzrə 28 iyun 2007-ci il tarixli Qərarında qeyd etmişdir ki, məxfi müşahidənin tətbiqinə ümumi nəzarətin bilavasitə xüsusi vasitələrin tətbiq edilməsini həyata keçirən daxili işlər orqanlarına həvalə edilməsi nəticə etibarı ilə əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə qərəzsiz orqanın nəzarətinin olmadığını bildirir, bu isə Konvensiyanın 8-ci maddəsinin tələblərinin pozulduğunu göstərir.
Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq cinayət prosesində istifadə olunan əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin nəticələri iki yolla əldə oluna bilər: 1) məhkəmənin razılığı ilə aparılan tədbirlər nəticəsində; 2) əvvəlcədən məhkəmənin razılığını almadan, lakin sonradan həmin tədbir barəsində məhkəməyə məlumat vermək şərti ilə, keçirilən tədbirlər nəticəsində.
Birinci halda, məhkəmə qərarının əvvəlcədən alınması qaydasında əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin aparılmasına məhkəmə nəzarətinin həcmi (həddi) problemi təcrübədə hər hansı mübahisə yaratmır. CPM-in 446.4-cü maddəsindən görünür ki, istintaq hərəkətinin məcburi aparılmasının, prosessual məcburiyyət tədbirinin tətbiq edilməsinin və ya əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsinin zəruriliyini təsdiq edən materiallar vəsatətə əlavə edilməlidir. Həmin materiallar kifayət etmədikdə, ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror və ya məhkəmə nəzarəti funksiyalarını həyata keçirən hakim onların tamamlanmasını tələb etmək hüququna malikdir.
Qanunverici əməliyyat-axtarış tədbirini həyata keçirən orqanın rəhbərinin vəsatətinin əsaslandırılması üçün bir sıra tələblər irəli sürür. Məsələn, vəsatətdə əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsinin zəruriliyi əsaslandırılmalı, əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi nəticəsində hansı nəticənin əldə edilməli olduğu və nə üçün həmin nəticənin digər üsul və vasitələrlə əldə edilməsinin mümkün olmaması, əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsinin hansı müddətdə, harada və hansı üsullarla nəzərdə tutulduğu və digər əhəmiyyətli məlumatlar göstərilməlidir.
Əməliyyat-axtarış tədbirini həyata keçirən orqanın vəsatətində qeyd olunan müddəalar əsaslandırılmaqla prokurora təqdim edilir. Prokuror öz növbəsində əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi haqqında materialları nəzərdən keçirməklə müvafiq qərar qəbul edir, yəni vəsatətin müdafiə edilməsindən imtina haqqında əsaslandırılmış qərar çıxarır, yaxud zəruriliyini təsdiq edən materialları vəsatətə əlavə etməklə müvafiq qərarın qəbul edilməsi üçün məhkəməyə təqdimat göndərir.
Beləliklə, məhkəmənin razılığı ilə aparılan tədbirlərə dair məhkəmə nəzarətini həyata keçirən hakimin qanunvericiliklə müəyyən edilən səlahiyyətləri kifayət qədər genişdir. Əvvəla, məhkəmənin razılığını almaq məqsədi ilə qaldırılan vəsatətə istintaq hərəkətinin məcburi aparılmasının, prosessual məcburiyyət tədbirinin tətbiq edilməsinin və ya əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsinin zəruriliyini təsdiq edən materiallar əlavə edilməlidir. Həmin materiallar kifayət etmədikdə, hakim onların tamamlanmasını tələb etmək hüququna malikdir.
Göründüyü kimi, CPM-də əməliyyat-axtarış tədbirləri keçirilərkən şəxsi toxunulmazlıq, yazışma, telefon danışıqları, poçt, teleqraf və poçt rabitəsi şəbəkələri ilə ötürülən digər məlumatların sirri, eləcə də mənzil toxunulmazlığı barədə hər bir kəsin konstitusiya hüquq və azadlıqlarının məhdudlaşdırılmasına dair materiallara məhkəmə qaydasında baxılması nəzərdə tutulmuşdur. Məhkəmə nəzarəti qaydasında daxil olan əməliyyat-axtarış sənədlərində göstərilən məlumatların məxfiliyinin təmin edilməsi üçün məhkəmədə şərait yaradılır.
CPM-in 448-ci maddəsinə görə əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsi məsələlərinə dair məhkəmə iclasının nəticələri üzrə hakim müvafiq əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsinə icazə verir və ya onun keçirilməsindən imtina edir, bu barədə əsaslandırılmış qərar qəbul edir. Həmin qərar əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsinin təşəbbüskarına verilir və təqdim olunmuş materiallar geri qaytarılır. Eyni zamanda, məhkəmə nəzarəti qaydasında qəbul edilən qərar hakim tərəfindən tam əsaslandırılmalıdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu tərəfindən Qəbələ rayon Məhkəməsinin müraciəti araşdırılarkən müəyyən edilmişdir ki, təxirəsalınmaz tədbirlərin keçirilməsindən sonra məhkəmə nəzarəti qaydasında keçirilmiş tədbirlər barəsində məhkəməni məlumatlandırmaq qaydası təcrübədə fərqli tətbiq edilir. Bunun səbəbi isə ilk növbədə, qanunu tətbiq edən subyektlərin normanın tələblərinə tam formal yanaşmasıdır. Belə ki, CPM-in 445.2-ci maddəsinin tələblərinə görə “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanununun 10-cu maddəsinin dördüncü hissəsində nəzərdə tutulmuş hallarda CPM-in 445.1-ci maddəsində göstərilən əməliyyat-axtarış tədbirləri məhkəmənin qərarı olmadan, əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsinin əsaslandırılmış qərarı ilə həyata keçirilə bilər. Bu halda əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsi müvafiq tədbir aparıldıqdan sonra 48 saat müddətində əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə əsaslandırılmış qərarı məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəməyə və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora təqdim etməlidir.
CPM-in qeyd edilən norması əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqandan məhkəmə nəzarəti qaydasında, formal olaraq müvafiq tədbir keçirildikdən sonra 48 saat müddətində əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə yalnız əsaslandırılmış qərarı məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəməyə təqdim etməsini tələb edir.
Məsələyə formal cəhətdən yanaşıldığı təqdirdə məhkəmə yalnız həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin zəruriliyini və qanuna uyğun aparıldığını yoxlamaqla müvafiq qərar çıxarmalıdır. Bu qərarın surəti əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqana və ibtidai istintaqa rəhbərlik edən prokurora göndərilir. Gələcəkdə işə mahiyyəti üzrə baxılarkən bu əməliyyat tədbirinin nəticələrinə ümumi qaydada baxılır. Yəni digər sübutlar kimi əməliyyat-axtarış tədbirlərinin nəticələri də yoxlanılıb qiymətləndirilir.
Məhkəmə nəzarətinin formal olması məhkəmə nəzarəti funksiyasını “passiv legitimləşdirmə” fəaliyyətinə oxşar edə bilər. Bu terminin izahı ətraflı olaraq Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 2.1-ci və Azərbaycan Respublikası İnzibati Prosessual Məcəlləsinin 2.2 və 2.2.1-ci maddələrinin şərh edilməsinə dair” 19 may 2014-cü il tarixli Qərarında verilmişdir. Lakin məhkəmə qarşısında məhkəməyədək mərhələdə nəzarətə dair xüsusi prosessual vəzifə – insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarına qanunsuz müdaxilənin qarşısının alınması vəzifəsi qoyulmuşdur.
Nəzərə alınmalıdır ki, məhkəmə nəzarətinin obyekti iki əsas elementdən ibarətdir: 1) konstitusiya hüquq və azadlıqlarının qorunması; 2) həmin hüquq və azadlıqların qorunması ilə əlaqədar təhqiqat, istintaq və prokurorluq orqanları tərəfindən qəbul edilən qərarların qanuniliyi və əsaslılığı. Bu elementlərə nəzarətin təminatı üçün məhkəmələrin kifayət qədər məhkəmə nəzarəti funksiyalarını həyata keçirmək səlahiyyətləri olmalıdır.
CPM-in 143.2-ci maddəsində qeyd edilir ki, məhkəmə cinayət prosesi tərəflərinin vəsatəti, yaxud öz təşəbbüsü ilə sübutların toplanması prosesində fiziki, hüquqi və vəzifəli şəxslərdən, habelə əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanlardan cinayət təqibi üzrə əhəmiyyət kəsb edən sənəd və əşyaları təqdim etməyə, yoxlama və təftişin keçirilməsini səlahiyyətli orqanlardan və vəzifəli şəxslərdən tələb etməyə haqlıdır.
Məhkəmənin bu səlahiyyətləri sübutların toplanması prosesinə aiddir. Əməliyyat-axtarış tədbirlərinin məhkəmə nəzarəti altında aparılması isə sonda həmin tədbirin nəticələrinin cinayət-prosessual qaydada sübut qismində istifadəsinə əsas verir. Beləliklə, məhkəmələr sübutların gələcək məhkəmə prosesində faydalı və obyektiv istifadəsini təmin etmək məqsədi ilə məhkəməyədək mərhələdə məhkəmə nəzarəti funksiyasının geniş və hərtərəfli aparılmasında səlahiyyətli olmalıdırlar.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu hesab edir ki, hakim məhkəməyə qədər mərhələdə məhkəmə nəzarətini həyata keçirən zaman aşağıdakı səlahiyyətlərə malikdir:
– əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsinə icazə vermək və tədbirin keçirilməsinə dair qaldırılan vəsatəti təmin etmək və ya etməmək;
– şəxsin konstitusiya hüquq və azadlıqlarının qanuni məhdudlaşdırılması haqqında qərarın güvədə olma müddətini uzatmaq;
– əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsinin əsaslarına dair əlavə materialları tələb etmək;
– hüquq və azadlığı məhdudlaşdırılan şəxsi dinləmək və ehtiyac olduğu halda (əməliyyat-axtarış tədbirlərinin gizli və ya aşkar keçirilməsindən asılı olaraq) ərizəçini ona qarşı aparılan əməliyyat-axtarış tədbirlərinin səbəbləri haqqında məlumatlandırmaq;
– şəxsin konstitusiya hüquq və azadlıqlarının təminatı məqsədi ilə digər tədbirlər görmək.
Nəzərə alınmalıdır ki, qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin nəticələrinin məhkəmənin razılığı ilə aparılan tədbirlər nəticəsində və ya əvvəlcədən məhkəmənin razılığını almadan, lakin sonradan bunun barəsində məhkəməyə məlumat vermək şərti ilə, keçirilən tədbirlər nəticəsində əldə edilməsindən asılı olmayaraq, həmin tədbirlərin keçirilməsinə məhkəmə nəzarətinin hədləri dəyişilməzdir. Öz növbəsində, məhkəmə nəzarəti qaydasında keçirilən yoxlamanın nəticəsində məhkəmələr müvafiq qərar qəbul edirlər. Məhz bu baxımdan, məhkəmələr əməliyyat-axtarış tədbiri keçirildikdən sonra məhkəmə nəzarəti qaydasında həmin tədbirin insan hüquq və azadlıqlarının təminatı baxımından qanuni, əsaslı, mütənasib, məqsədəmüvafiq və təxirəsalınmaz keçirilməsini yoxlayaraq CPM-in 448-ci maddəsinə əsasən müvafiq qərar qəbul etməlidirlər.
Qeyd olunanları nəzərə alaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu aşağıdakı nəticələrə gəlir:
– CPM-in 445.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərar məhkəməyə daxil olduqda, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi baxımından onun qanuniliyi və əsaslılığı məhkəmə nəzarəti qaydasında yoxlanılmalı və ehtiyac olduğu halda əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş materiallar məxfiliyi təmin olunmaqla tələb edilə bilər;
– əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərara əsasən əldə edilmiş materiallar “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanuna uyğun əldə olunduqda və CPM-in tələblərinə uyğun təqdim edildikdə və məhkəmə nəzarəti qaydasında ətraflı yoxlanıldıqda, həmin Məcəllənin 137-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq cinayət təqibi üzrə sübut kimi qəbul edilə bilər.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 130-cu maddəsinin VI hissəsini, “Konstitusiya Məhkəməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 60, 62, 63, 65-67 və 69-cu maddələrini rəhbər tutaraq, Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu
QƏRARA ALDI:
1. Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 445.2-ci maddəsinə müvafiq olaraq əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərar məhkəməyə daxil olduqda, insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi baxımından onun qanuniliyi və əsaslılığı məhkəmə nəzarəti qaydasında yoxlanılmalıdır, ehtiyac olduğu halda isə əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş materiallar məxfiliyi təmin olunmaqla tələb edilə bilər.
2. Əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərara əsasən əldə edilmiş materiallar “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun əldə olunduqda və Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin tələblərinə uyğun təqdim edildikdə, habelə məhkəmə nəzarəti qaydasında ətraflı yoxlanıldıqda, həmin Məcəllənin 137-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq cinayət təqibi üzrə sübut kimi qəbul edilə bilər.
3. Qərar dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
4. Qərar “Azərbaycan”, “Respublika”, “Xalq qəzeti”, “Bakinski raboçi” qəzetlərində, “Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin Məlumatı”nda dərc edilsin.
5. Qərar qətidir, heç bir orqan və ya şəxs tərəfindən ləğv edilə, dəyişdirilə və ya rəsmi təfsir edilə bilməz.
Sədr Fərhad Abdullayev
«Konstitusiya Məhkəməsi haqqında» Qanunun 64-cü maddəsinə əsasən Konstitusiya Məhkəməsinin Azərbaycan Respublikasının Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra-CPM) 137 və 445.2-ci maddələrinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair 12 fevral 2015-ci il tarixli Qərarının təsviri-əsaslandırıcı hissəsilə tam və nəticə hissəsilə isə qismən razı deyiləm.
Qəbələ rayon məhkəməsi Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsinə (bundan sonra-Konstitusiya Məhkəməsi) müraciət edərək keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbiri nəticəsində əldə edilən materiallara münasibətdə məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəmənin səlahiyyətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin (bundan sonra-CPM) 137 və 445.2-ci maddələrinin 137-ci maddədə nəzərdə tutulmuş “. təqdim edildikdə və yoxlanıldıqda. ” müddəasına aydınlıq gətirməklə əlaqəli şərh edilməsini xahiş etmişdir.
Qəbələ rayon məhkəməsinin icraatına CPM-nin 445.2-ci maddəsinin tələblərinə uyğun olaraq Qəbələ rayon Polis şöbəsinin rəis müavininin “Əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsinə dair” 08 iyul 2014-cü il tarixli qərarı və bu qərar əsasında həmin tarixdə həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirləri ilə bağlı “Baxış keçirilməsi haqqında” iki protokol daxil olmuşdur.
Müraciətedənin fikrincə CPM-də əməliyyat-axtarış tədbiri nəticəsində əldə edilən materialların təqdim edilməsi və yoxlanılmasının qaydası müəyyən olunmamışdır.
Konstitusiya Məhkəməsinin Plenumu dəfələrlə öz qərarlarında qanunverici tərəfindən hər hansı ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə dair normativ hüquqi aktları qəbul edərkən hüquqi dövlətin ali prinsiplərindən olan hüquqi müəyyənlik prinsipinə riayət edilməsinin vacibliyini vurğulamışdır. Hüquqi müəyyənlik prinsipinin təmin edilməsi üçün hüquq normaları birmənalı və aydın olmalıdır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Amann İsveçrəyə qarşı iş üzrə qəbul etdiyi 16 fevral 2000-ci il tarixli qərarında qeyd edilmişdir ki, müvafiq münasibətləri tənzimləyən milli qanunvericilik “anlaşıqlı”, “aydın” və “proqnozlaşdırıla bilən” olmalıdır.
Müəyyənlik, aydınlıq, hüquq normalarının birmənalı və ardıcıl olması tələbləri cinayət-prosessual qanunvericiliyi çərçivəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin əsas prinsipləri kimi qanunçuluq, humanistik, insan hüquq və azadlıqlarına hörmət və onları gözləmək, konspirasiya, aşkar və gizli iş üsullarının uzlaşdırılması qanunvericilik tərəfindən müəyyən edilmişdir. Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti hüquq fəaliyyətinin bir növü olmaqla, cəmiyyətin və dövlətin cinayətkar qəsdlərdən müdafiəsinə, həmçinin əməliyyat-axtarış orqanlarının üzərinə qoyulmuş müəyyən vəzifələrin həllinə yönəlmişdir. “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun (bundan sonra -“Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanun) 1-ci maddəsinin II bəndinə əsasən əməliyyat-axtarış fəaliyyəti insan həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, hüquqi şəxslərin qanuni mənafelərini, dövlət və hərbi sirrini habelə, milli təhlükəsizliyi cinayətkar qəsdlərdən müdafiə etmək məqsədi ilə həyata keçirilir. Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti çox vaxt qeyri aşkar metodlar, qüvvə və vasitələrin tətbiqi ilə həyata kecirildiyi ücün o, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının, dövlət və qeyri dövlət qurumlarının qanuni mənafelərini məhdudlaşdırma təhlükəsini özündə saxlayır.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin vəzifələri aşağıdakılar kimi müəyyən edilmişdir:
1) hazırlanan və törədilən cinayətlərin qarşısının alınması;
2) törədilmiş cinayətlərin aşkar edilməsi və açılması;
3) cinayətləri hazırlayan, törədən və ya törətmiş şəxslərin müəyyən edilməsi;
4) məhkəmə, istintaq və təhqiqat orqanlarından gizlənən, cəza çəkməkdən boyun qaçıran və ya itkin düşən şəxslərin axtarılması;
5) naməlum meyitlərin şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin subyektlərinə öz səlahiyyətlərinin icra edilməsi zamanı insanların həyatını, sağlamlığını, əmlakını və qanuni mənafelərini təhlükə altına alan hərəkətlərə yol vermək; hər hansı şəxsi qanun pozuntularına təhrik etmək; zor işlətmək, hədələmək və şantaj etmək, habelə insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını, qanunla müdafiə olunan mənafelərini məhdudlaşdıran digər qanunsuz tədbirlərə əl atmaq; səlahiyyətindən kənara çıxan tədbirləri həyata keçirmək qadağan olunur (Qanunun 8-ci maddəsi).
Əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün səbəblər və əsaslar “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanunun 11-ci maddəsi ilə müəyyən edilmişdir.
Qanunvericinin tələbinə görə əməliyyat-axtarış tədbirinin keçirilməsi barədə qərarda, yazılı tapşırıqda və ya rəsmi sorğuda belə tədbirin zəruriliyi əsaslandırılmalıdır (12-ci maddənin II hissəsi).
28 oktyabr 1999-cu il tarixdə qüvvəyə minmiş Azərbaycan Respublikasının “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanunda əməliyyat-axtarış fəaliyyəti üzərində məhkəmə nəzarəti nəzərdə tutulmamışdır. Lakin 5 mart 2004-cü il tarixdə bu Qanuna “Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə məhkəmə nəzarəti” adlı 19-1 maddəsi əlavə edilməklə qanunda olan boşluq aradan qaldırılmışdır.
CPM-nin 137-ci maddəsinə əsasən əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş materiallar “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun əldə olunduqda və bu Məcəllənin tələblərinə uyğun təqdim edildikdə və yoxlanıldıqda, cinayət təqibi üzrə sübut kimi qəbul edilə bilər.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətin nəticəsində əldə edilmiş materiallar dedikdə, bu barədə prokurorun əsaslandırılmış vəsadətində və yaxud təhqiqat orqanının səlahiyətli şəxsinin əsaslandırılmış qərarında Qanunun 10-cu maddəsinin IV hissəsində nəzərdə tutulan hərəkətlərin icrası nəticəsində əldə edilən məlumatların Qanuna və CPM-nə müvafiq olan normalara uyğun prosessual sənədlərdə öz əksini tapması başa düşülməlidir.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinə məhkəmə nəzarəti, Qanunun 10-cu maddəsinin IV hissəsində nəzərdə tutulan hərəkətlərin həyata keçirilməsi prosesində Konstitusiya və qanunlarda nəzərdə tutulan insan və vətəndaş hüquq və azadlıqların pozulub-pozulmamasını müəyyən etməkdən ibarətdir.
Bu fəaliyyət nəticəsində toplanmış materiallarda ibtidai araşdırma orqanları üçün maraqlı olan faktların və məlumatların CPM-nin müvafiq normalarının tələbinə əsasən yoxlanılaraq sübut kimi qəbul edilməsi vəzifəsi isə ibtidai araşdırmanı aparan şəxsə məxsusdur.
СPM-nin 137-ci maddəsinin yuxarıda qeyd edilən müddəası əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticələrinin əldə edilməsi məsələlərini qanunaltı tənzimlənmənin səlahiyyətinə aid edir, həmin nəticələrin istıfadə edilməsi məsələlərinin həllini cinayət-prosessual qanunvericiliyinin digər normalarının dispozisiyasına yönəldir.
Qanun əməliyyat-axtarış fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş materiallara münasibətində “qəbul edilə bilər” ifadəsini nəzərdə tutur. Deməli, onlar həm qəbul oluna, həm də qəbul olunmaya bilər.
Sübutların əldə edilməsinə yönələn hərəkətlərin tənzimlənməsi Konstitusiya və beynəlxalq hüquqi aktlara zidd olmamalı, sübutetmə nəzəriyyəsinin ümumi prinsiplərindən irəli gəlməli və həyata keçirilən hərəkətlər nəticəsində pozulmuş hüquqlarının bərpa edilməsinə təminat verməlidir.
Gizli (qeyri-aşkar) mənbələrdən əldə olunmuş dəlillər sübut kimi qəbul edilə bilməz. CPM-nin 86.5-ci maddəsində müəyyən edildiyi kimi, təhqiqatçı öz icraatında olan işlə əlaqədar qeyri-aşkar üsullarla əməliyyat-axtarış tədbirləri keçirməyə haqlı deyil. Məcəllənin 125.1-ci maddəsinə əsasən məlumatların, sənədlərin və digər əşyaların həqiqiliyinə, yaranma mənbəyinə və əldə edilməsi hallarına şübhələr olmadıqda onlar sübut kimi qəbul edilə bilər. Göründüyü kimi, ədalət mühakiməsi həyata keçirilərkən şübhəli və mənbələri naməlum olan məlumatlardan istifadə edilməsi yolverilməzdir. Əldə etmənin prosessual qaydası materialın əldə edilmə vasitələrinin və mənbələrinin məlum olmasını nəzərdə tutur. Öz növbəsində, sübut materiallarının etibarlılığının müəyyən edilməsi onların əldə edilməsinin mənbə və vasitələrinin də yoxlanılmasını ehtiva edir. Əks halda, sübut materiallarının prosessual çərçivədə qanuniliyini yoxlayan və etibarlılığını müəyyən edən məhkəmə gedişatı ittiham tərəfini çətin vəziyyətə salardı. Məhz bu səbəbdən əməliyyat-axtarış tədbirləri nəticəsində əldə olunmuş materialların yoxlanılması və qiymətləndirilməsi zamanı onların mənbə və etibarlılığı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yalnız əldə edilməsi zamanı qanunvericiliklə müəyyən edilmiş prosessual qaydaların pozulmasının yol verilmədiyi, vətəndaş və təşkilatların qanuni maraqları pozulmadığı, əsassız və qanunsuz zorakılıq tətbiq edilmədiyi, bütün iştirakçıların hüquqlarının həyata keçirilməsi təmin edildiyi təqdirdə əldə olunmuş materiallar etibarlı hesab edilə bilər.
Bunlarla yanaşı hesab edirəm ki, əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında qanunvericiliyin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, araşdırma-təsdiqedici fəaliyyəti kəşfiyyat fəaliyyətindən fərqləndirmir, məlumatların əldə edilməsinə yönəlmiş ayrı-ayrı əməliyyat-axtarış hərəkətlərinin aparılması qaydalarını müəyyən etmir, onların kim tərəfindən və hansı qaydada həyata keçirilməsini, icraatın gedişatı və nəticələrinin sənədləşdirilməsi qaydalarını və prosesin digər iştirakçılarının hansı hüquqlara malik olmaları məsələsini tənzimləmir və tənzimləməməlidir, çünki qanunverici təhqiqat orqanlarının spesifik fəaliyyətinin metodlarının məxfiliyini gözləməkdə məcburdur.
CPM-nin 445.1-ci maddəsində müəyyən edildiyi kimi aşağıdakı əməliyyat- axtarış tədbirləri məhkəmənin qərarı əsasında həyata keçirilir: telefon danışıqlarına qulaqasma; poçt, teleqraf və digər göndərişlərin yoxlanılması; texniki rabitə kanallarından və digər texniki vasitələrdən məlumatın çıxarılması; binaya, o cümlədən, yaşayış yerlərinə, hasarlanmış tikinti obyektlərinə, qurğu və ya torpaq sahələrinə daxil olma və onlara baxış keçirilməsi; texniki vasitələrdən istifadə etməklə və ya səs yazan, video, foto, kino və digər çəkiliş cihazların quraşdırılması yolu ilə mənzilin müşahidə edilməsi; insanların güdülməsi.
CPM-nin 446.1.3-cü maddəsində əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi məsələlərinin məhkəmədə baxılmasında əsas kimi əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsinin əsaslandırılmış vəsatəti və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurorun təqdimatı göstərilmişdir. “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanununun 11-ci maddəsinin III hissəsində əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün əsaslarlar sırasında məhkəmənin (hakimin) qərarları ilə yanaşı istintaq orqanlarının qərarları və əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin səlahiyyətli subyektlərinin qərarları müəyyən edilmişdir.
Qanunverici Məcəllənin 445.2-ci maddəsində «Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 10-cu maddəsinin IV hissəsində nəzərdə tutulmuş hallarda bu Məcəllənin 445.1-ci maddəsində göstərilən əməliyyat-axtarış tədbirlərin məhkəmənin qərarı olmadan, əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsinin əsaslandırılmış qərarı ilə həyata keçirilə bilməsini müəyyən etmişdir. Bu halda əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsi müvafiq tədbir aparıldıqdan sonra 48 saat müddətində əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə əsaslandırılmış qərarı məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəməyə və ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora təqdim etməlidir. Eyni müddəa «Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında» Qanununun 10-cu maddəsinin V hissəsində də göstərilmişdir.
“Təqdim etmək” azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “vermək üçün əlində tutaraq birinin hüzuruna gətirmək, ona vermək” kimi göstərilmişdir.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin nəticəsində əldə edilmiş materialların məhkəməyə verilməsi üsulları (poçt vasitəsi ilə göndərmə, əldən-ələ verilmə və s.) hər bir konkret halda əməliyyat axtariş fəaliyyətini həyata keçirən orqan tərəfindən seçilir (kargüzarlığın təşkil edilməsini tənzimləyən normativ hüquqi aktların tələblərini nəzərə almaqla).
Təqdimedilən materiallara əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı əldə edilən foto şəkillər və neqativlər, kinolentləri, diopozitivlər, fonoqramlar, kassetlər, videoyazılar, kompyuter məlumatının daşıyıcıları, hüsnxətt materialları, planlar, sxemlər, aktlar, arayışlar, digər sənədlər, habelə cinayət- prosessual qanunvericiliyinə görə maddi sübut həsab edilə biləcək digər maddi sübutla əlavə oluna bilər.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin subyektləri hakimin qərarı olmadan:
1) şəxsiyyət əleyhinə ağır cinayətlərin və ya xüsusi təhlükəli dövlət cinayətlərinin qarşısının alınması məqsədi üçün telefon danışıqlarına qulaq asa, poçt, teleqraf və digər göndərişlərini yoxlaya, texniki rabitə kanallarından və digər texniki vasitələrdən informasiyanı çıxara, habelə insanları güdə bilərlər;
2) cinayəti hazırlayan, törədən, törətmiş, cəzaçəkmə müəssisələrindən və ya həbsdən qaçmış və gizlənən şəxslərin yaxalanması, yanğın, partlayış və ictimai təhlükəsizliyə qəsd edən və ya qəsd edə biləcək halların aradan qaldırılması üçün binalara, o cümlədən, yaşayış binalarına, habelə digər qapalı tikililərə, qurğulara və torpaq sahələrinə baxış keçirə bilərlər.
Məhkəmə nəzarəti istintaq hərəkətlərinin məcburi aparıldığı, prosessual məcburiyyət tədbirinin tətbiq edildiyi və ya əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirildiyi yer üzrə səlahiyəti daxilində müvafiq birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir (CPM-nin 442.1-ci maddəsi).
CPM-nin 442.2-ci maddəsinin tələbinə görə məhkəmə nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydasında məhkəmə aşağıdakılara baxır:
– hər kəsin azadlıq, mənzil toxunulmazlığı, şəxsi toxunulmazlıq, mülkiyyət hüququnu, şəxsi sirrinin (o cümlədən ailə həyatının, yazışmaların, telefon danışıqlarının, poçt, teleqraf və başqa məlumatların) saxlanılması hüququnu məhdudlaşdıran, habelə, dövlət, peşə və ya kommersiya sirrini özündə əks etdirən məlumatları ilə bağlı istintaq hərəkətlərinin məcburi aparılmasına, prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiq edilməsinə və ya əməliyyat-axtarış tədbirlərinin həyata keçirilməsinə dair vəsatət və təqdimatlara;
– cinayət prosesini həyata keçirən orqanın prosessual hərəkətlərinə və ya qərarlarına dair şikayətlərə.
Qanunverici CPM-nin 442.2-ci maddəsində məhkəmə nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydasında vəsatət, təqdimat və şikayətlərə məhkəmə nəzarəti funksiyasını həyata keçirən məhkəmənin hakimi tərəfindən təkbaşına baxılmasını nəzərdə tutmuşdur.
CPM-nin 445.2-ci maddəsinə əsasən əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərarın məhkəmə nəzarəti qaydasında yoxlanılması proseduru cinayət-prosessual qanunvericiliyi ilə müəyyən edilməmişdir. Belə olan halda Mülki Prosessual Məcəllədə olduğu kimi (Məcəllənin 13-cü maddəsinin 4-cü bəndi), cinayət-prosessual münasibətlərin tətbiq edilməsi zamanı qanun analogiyasının, hətta, hüquq analogiyasının tətbiq edilməsinin mümkünlüyünü qeyd etmək məqsədə uyğundur.
Cinayət prosesində analogiya mümkün represiyaları genişləndirmir, o, cinayət-prosessual münasibətlərə və onları yaradan hüquqi faktlara dinamizm verməklə pozitiv rol oynayır. Cinayət-prosessual münasibətlərin tənzimlənməsində analogiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, məhkəmə və ya müstəntiq CPM-nin oxşar hallarda tətbiq edilən hüquq normalarını tətbiq edir.
Rusiya Konstitusiya Məhkəməsi cinayət-prosessual münasibətlər sahəsində analogiyanın tətbiq edilməsinin mümkünlüyünü vurğulamışdır. Bir sıra hallarda RKM qərarlarında birbaşa bunu qeyd edir, digər hallarda birbaşa göstərməsə də analogiyanı nəzərdə tutur.
Bununla belə qeyd edilməlidir ki, cinayət prosesində analogiya müəyyən çərçivələrdə və bir sıra şərtlərə riayət edildiyi təqdirdə tətbiq edilə bilər.
Bunlara aşağıdakılar aiddir:
1) cinayət-prosessual münasibətləri tənzimləyən qanunvericilikdə boşluq olduqda;
2) qanunla tənzimlənən oxşar hal olduqda;
3) cinayət prosesinin konstitusion prinsiplərini rəhbər tutaraq;
4) cinayət prosesində iştirak edən tərəflərin prosessual hüquqlarını təmin etməklə;
5) yalnız CPM-nin normaları çərçivəsində hərəkətlərin həyata keçirilməsi və qərarların qəbul edilməsi.
Belə olan təqdirdə məhkəmələr cinayət-prosessual qanunvericiliyə müvafiq dəyişiklər edilənə qədər, CPM-nin 445.2-ci maddəsinə əsasən əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə qərarın məhkəmə nəzarəti qaydasında yoxlayaraq CPM-nin 448-ci maddəsinə istinad edərək müvafiq qərar qəbul etməlidirlər.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyətli şəxsinin qərarında aşağıdakılar göstərilməlidir:
1) onun tərtib edildiyi tarix, vaxt və yer;
2) onu tərtib edən şəxsin soyadı, adı, atasının adı və vəzifəsi;
3) cinayət işinin olduğu halda, o nə vaxt, kimin tərəfindən və nə ilə əlaqədar başlandığı;
4) əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi nəticəsində törədilən, qarşısı alınan və ya xəbərdar edilən cinayət haqqında məlumatlar;
5) əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi nəticəsində kimin və hansı hüquq və ya azadlıqlarının məhdudlaşdırılması;
6) həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin zəruriliyinin əsaslandırılması;
7) əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsi nəticəsində hansı nəticənin əldə olunduğu və nə üçün həmin nəticənin digər üsul və vasitələrlə əldə edilməsinin mümkün olmaması;
8) həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin müddəti, yeri və üsulları;
9) həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin sonunda əldə edilmiş nəticə və həmin nəticənin hansı üsulla rəsmiləşdirilməsi;
10) həyata keçirilmiş əməliyyat-axtarış tədbirinin kimə həvalə edilməsi;
11) məsələyə dair qanuni və əsaslı qərarın qəbul edilməsi üçün zəruri olan digər məlumatlar.
Məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəmənin qərarında əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyətli şəxsinin əsaslandırılmış qərarının bu Məcəllənin və «Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında» Qanunun müddəalarının tələbərinə uyğun olub-olmaması əsaslandırılmaqla müəyyən edilməlidir.
Hakimin qərarında aşağıdakılar göstərilməlidir:
1) qərarın tərtib edildiyi tarix, vaxt və yer;
2) hakimin soyadı, adı, atasının adı və vəzifəsi;
3) əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsinin soyadı, adı, atasının adı və vəzifəsi;
4) qərarın mahiyyəti: əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsinin əsaslandırılmış qərarına məhkəmənin münasibətinin dəqiq göstərilməsi;
5) məhkəmənin möhürü ilə təsdiq edilmiş hakimin imzası.
Məhkəmənin qərarı ibtidai araşdırma materiallarına əlavə edilməsi üçün müvafiq orqana göndərilir.
CPM-nin 446.4-cü maddəsində göstərildiyi kimi, əməliyyat-axtarış tədbirinin həyata keçirilməsinin zəruriliyini təsdiq edən materiallar vəsatətə əlavə edilməlidir. Həmin materiallar kifayət etmədikdə, ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokuror və ya məhkəmə nəzarəti funksiyalarını həyata keçirən hakim onların tamamlanmasını tələb etmək hüququna malikdir.
Qərarda məhkəmə və prokuror nəzarətlərinin qarşılıqlı analizi edilmiş və fərqli xüsusiyyətləri müəyyən edilmişdir. Lakin, daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən “Polis haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununda (bundan sonra-“Polis haqqında” Qanun) nəzərdə tutulan vəzifələri ilə “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Qanunda əks olunan vəzifələrin fərqli xüsusiyyətləri göstərilməmişdir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qanunverici əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin vəzifələrini hazırlanan və törədilən cinayətlərin qarşısının alınması, törədilmiş cinayətlərin aşkar edilməsi və açılması, cinayətləri hazırlayan, törədən və ya törətmiş şəxslərin müəyyən edilməsi, məhkəmə, istintaq və təhqiqat orqanlarından gizlənən, cəza çəkməkdən boyun qaçıran və ya itkin düşən şəxslərin axtarılması və naməlum meyitlərin şəxsiyyətinin müəyyən edilməsi kimi müəyyən etmişdir.
“Polis haqqında” Qanunun 2-ci maddəsində polisin təyinatı insanların həyatını, sağlamlığını, hüquq və azadlıqlarını, dövlətin, fiziki və hüquqi şəxslərin qanuni mənafelərini və mülkiyyətini hüquqa zidd əməllərdən qorumaq kimi müəyyən edilmişdir.
Cinayətlərin və digər hüquqpozmaların qarşısının alınması və onların açılması sahəsində polis əməkdaşının vəzifələri sırasında cinayətin və digər hüquqpozmanın qarşısının alınması, baş vermiş cinayət hadisəsinin aşkara çıxarılması və onu törədən şəxsin müəyyənləşdirilməsi, cinayəti doğuran səbəblərin öyrənilməsi və aradan qaldırılması üçün tədbirlər görmək, qanunvericilik ilə müəyyənləşdirilmiş hallarda və qaydada cinayət işlərini başlamaq, təhqiqat və istintaq aparmaq, qanunvericilik ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirmək kimi vəzifələri qeyd etmək olar.
Qanunverici ictimai qaydanın və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində polis əməkdaşını bir sıra hüquqlarla təmin etmişdir. Bunların arasında inzibati xəta törətmiş şəxs barəsində protokol tərtib etmək, şəxsi baxış keçirmək, əşyalarını yoxlamaq, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada və müddətdə onu polisdə saxlamaq; hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən odlu silahın, döyüş sursatının, zərərli maddələrin və digər zərərli materialların saxlandığı və istifadə olunduğu yerlərə, habelə onların dövriyyədə olduğu obyektlərə (hərbi obyektlər istisna olmaqla) baxış keçirmək və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulan digər tədbirləri görmək hüququnu önə keçirmək olar (“Polis haqqında” Qanun, m.18).
Qanunun 21-ci maddəsinin III hissəsinə əsasən polis əməkdaşı tərəfindən məhkəmənin (hakimin) qərarı olmadan hər hansı şəxsin təxirəsalınmadan tutulmasına yalnız aşağıdakı hallarda yol verilə bilər:
2) hadisəni bilavasitə görənlər, o cümlədən zərər çəkmiş şəxslər məhz həmin şəxsin cinayət və ya inzibati xəta törətdiyini göstərdikdə;
3) şübhə edilən şəxsdə və ya onun paltarında, ona məxsus digər əşyalarda və ya mənzilində cinayətin və ya inzibati xətanın izləri tapıldıqda.
Qeyd olunmalıdır ki, şəxsin qanunsuz tutulmasına və ya həbsə alınmasına yol vermiş polis əməkdaşı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş məsuliyyət daşıyır.
Göründüyü kimi, ictimai qaydanın və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində polis əməkdaşı qanunvericilik ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada baxış və şəxsi baxış keçirmək hüququna malikdir, hətta məhkəmənin (hakimin) qərarı olmadan hər hansı şəxsin polis tərəfindən təxirəsalınmadan tutulması müəyyən edilmişdir. Sadalanan hərəkələrin, məsələn polis əməkdaşı tərəfindən cinayətin və digər hüquqpozmanın qarşısının alınması, baş vermiş cinayət hadisəsinin aşkara çıxarılması və onu törədən şəxsin müəyyənləşdirilməsi vəzifəsin yerinə yetirərkən həyata keçirilməsinin mümkünlüyü qanunverici tərəfindən birmənalı şəkildə göstərilmişdir. Baxış tədbirinin əməliyyat-axtarış fəaliyyəti vəzifəsi (“Polis haqqında” Qanun, m. 15) müstəvisində həyata keçirilməsi məhz «Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 10-cu maddəsinin IV hissəsində nəzərdə tutulmuş hallarda mümkündür.
Qeyd etməyi zəruri hesab edirəm ki, cinayət törətmiş şəxsin şəxsiyyəti, olduğu yeri, habelə törətdiyi cinayətin aşkarlığı bəlli olduğu və onun heç bir xüsusi qüvvə və texnika cəlb edilmədən və əməliyyat keçirilmədən polisə gətirilərək şübhəli şəxs kimi (CPM-nin 90, 147 maddələri) tutulması, baxışa və şəxsi axtarışa məruz qalması “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti” hesab edilə bilinməz.
“Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti” yalnız müstəsna hallarda eyni adlı Qanunun 11-ci maddəsində göstərilən səbəblər və əsaslar əsasında həyata keçirilir.
Plenumun iclasındakı çıxışlardan məlum oldu ki, “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti” haqqında Qanun qüvvəyə mindiyi gündən indiyədək, səlahiyyətli şəxsin əsaslandırılmış qərarı əsasında aparılan əməliyyat-axtarış fəaliyyətlərinin əksəriyyəti məhkəmə nəzarətindən kənarda qalmışdır. Bu sahədə olan nöqsanların aradan qaldırılması üçün Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin məhkəmə təcrübəsini ümumiləşdirilməsi zəruri və faydalı olardı.
Həmçinin, bu mövqeni müdafiə edirəm ki, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə tövsiyyə edilsin ki, Azərbaycan Respublikası Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 445.2-i maddəsi və “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 10-cu maddəsinin V hissəsinin mövcud müddəası “bu halda əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanın səlahiyyətli şəxsi müvafiq tədbir aparıldıqdan sonra 24 saat müddətində əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə məhkəmə nəzarətini həyata keçirən məhkəməni mütləq xəbərdar etməlidir. Əməliyyat-axtarış tədbirinin başlandığı andan 48 saat ərzində onu həyata keçirən orqan həmin əməliyyat-axtarış tədbirinin aparılması barədə məhkəmə qərarı almalı və ya həmin tədbirin həyata keçirilməsini dayandırmalıdır ” məzmununda müddəası ilə əvəz edilsin.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya
Məhkəməsinin hakimi: İ sa Nəcəfov
Cpm-in tələblərinə uyğun olmayan sübutlar
Sübutetmə prosesinin obyektivləşdirilməsi dedikdə, ibtidai istintaq və təhqiqat iştirakçılarının faktiki məlumatların elə vasitələrin köməyi ilə müəyyən edilməsi və möhkəmləndirilməsinə (rəsmiləşdirilməsinə) yönəlmiş fəaliyyəti başa düşülür ki, bunların tətbiqi gələcəkdə hər hansı subyektiv və digər amillərin həmin məlumatlara təsirini istisna edir (təkzib, saxtalaşdırma, dəyişdirmə və s.). Obyektivləşdirmə üçün elə kompleks prosessual və texniki vasitələr cəlb edilir ki, onlardan istifadənin nəticələri hər hansı bir şəxsin özbaşına qərarı ilə mövcud olmayan, dəyişdirilmiş və ya saxtalaşdırılmış hesab edilə bilməz. Əgər belə fərziyyələr irəli sürülərsə, onların köməyi ilə bu fərziyyələrin əsassızlığı heç çətinlik olmadan müəyyən edilir. Beləliklə, obyektivləşdirmə elə sübutlar sistemini formalaşdırmağa imkan verir ki, onların mövcudluğu şəraitində ifadənin dəyişdirilməsi imkanları müvafiq formada möhkəmləndirilmiş faktiki məlumatların köməyi ilə aradan qaldırılır. İstintaq prosesi, həmçinin, təhqiqat prosesində sübutetmənin indiki mürəkkəb dövründə, müstəntiqin kifayət qədər sabit sübutlar sistemi formalaşdırmaq bacarığı zəruridir. Mütəşəkkil cinayətkarlığın mövcud olması nəinki şübhəli, təqsirləndirilən şəxslərin, bəzi hallarda hədə-qorxu və ya pulla ələ alma, fiziki zorakılığın təsiri altında artıq ibtidai istintaqın gedişində zərər çəkmiş və şahidlərin də vermiş olduqları ifadələrini dəyişməyə şərait yaradır. Məhkəmə baxışı mərhələsində də bu cür mənzərə müşahidə olunur (müdafiəçilərin də mövqeyi heç də həmişə qüsursuz olmur).
İbtidai istintaq zamanı sübutetmənin obyektivləşdirilməsi müxtəlif yollarla reallaşdırılır. Bu zaman ənənəvi və ən etibarlı yol, maddi sübut növündə işə əlavə edilə bilən cinayətin maddi izlərinin aşkar edilməsi, obyektlərin axtarılıb tapılmasıdır. Təcrübənin təhlili göstərir ki, müstəntiqlər, bir qayda olaraq, yalnız təqsirləndirilən şəxsin və ya şübhəli şəxsin hərəkətləri ilə bağlı olan iz və predmetlərin axtarışına səy göstərirlər.
Cinayətkarın hərəkəti ilə birbaşa əlaqəsi olmayan maddi sübut və izlərdən nadir hallarda istifadə olunur.
Praktiki işçilər arasında belə bir fikir mövcuddur ki, ümumiyyətlə, bu cür obyektlərə maddi sübut statusu verilməsi qeyri-qanunidir. Bu fikir düzgün deyildir, çünki qanun cinayət işi üzrə faktiki halların müəyyən olunmasına xidmət edə bilən bütün predmetləri sonunculara aid edir. Bununla əlaqədar, məsələn, şahidin və ya zərər çəkmişin müəyyən yerdə olması faktını təsdiq edən predmetin cinayət işinə əlavə edilməsi, ifadənin düzgün qiymətləndirilməsinə kömək edir və onun dəyişdirilməsinin qarşısını alır.
Müasir şəraitdə müstəntiqin zəruri peşəkarlıq keyfiyyətlərindən biri də onun təqsirləndirilən şəxs və onun müdafiəçisi tərəfindən düzgün ifadələrin “gizlədilməsinə” yönəldilmiş müxtəlif fərziyyələrini irəli sürmək imkanlarını əvvəlcədən görmək, məlumatlar üzrə obyektiv həqiqətin müəyyən edilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edən maddi daşıyıcıların düzgün protokol və texniki kriminalistik qeydiyyatının (fiksə edilməsinin) köməyi ilə onlara qarşı obyektiv əks-arqumentlər hazırlamaq bacarığının olmasıdır.
Hadisə yerində cinayətin izlərinin və cinayətkarın axtarışının səmərəliliyinin yüksəldilməsi aktual vəzifədir. Təəssüf ki, bəzi hallarda kriminalistik cəhətdən yaxşı öyrənilmiş əl, ayaq, sındırma alətləri, nəqliyyat vasitələri və s. predmetlərin izləri barədə onların aşkar edildiyi yerdə tələsik və belə izlərin eyniləşdirmə üçün yararlı olmaması barədə kifayət qədər əsası olmayan qərarlar qəbul edilməsi əsas nöqsan kimi qalmaqda davam edir. Bu kimi hallar xüsusilə baxışda təcrübəsiz mütəxəssis iştirak etdikdə müşahidə edilir. Baxış zamanı izləri səthi öyrənərək o, izdaşıyıcılarının əhəmiyyətini tam qiymətləndirə bilmir və onların götürülməsi üçün tədbirlər görmür. Bununla yanaşı, təcrübə göstərir ki, hətta qismən qalmış bir çox izlər laboratoriya şəraitində onların müsbət nəticələrini təmin edəcək metodların köməyi ilə təsdiq oluna bilir (məsələn, vakkum tozlandırması).
Məhkəmə-tibbi ekspertizası təcrübəsində, hazırda gen eyniləşdirilməsi (genetik daktiloskopiya) metodunun tətbiqi ilə əlaqədar, bioloji mənşəli obyektlərin (qan izləri, tüklər, dırnaqlar və s.) sübut əhəmiyyəti xeyli artmışdır. Lakin bu cür eksperimentlər heç də hər yerdə aparılmır. Məhz bu səbəbdən, bağlı qalmış adam öldürmə və zorlama cinayətləri üzrə genetik məlumat bankı çox zəif formalaşır.
Adi izlərin aşkar edilmədiyi hallarda obyektiv faktiki məlumatlar tam məhv edilməsi qeyri-mümkün olduğu üçün mikroizlərin və mikrohissəciklərin köməyi ilə müəyyən edilə bilər. Ekspertizada yeni bir istiqamətin – məhkəmə mikrologiyasının inkişafı sayəsində digər maddi informasiya (məlumat) daşıyıcıları içərisində mikroobyektlərin əhəmiyyəti artmağa başlayır. Bu istiqamət çərçivəsində işlənib hazırlanmış müddəalar dərsliklərə və metodiki vəsaitlərə daxil edilmişdir. Cinayət işləri üzrə sübutetmədə mikroizlərdən və mikrohissəciklərdən praktiki istifadə üçün bu obyektlərlə işin bütün mərhələlərinin lazımi qaydada prosessual rəsmiləşdirilməsi, müvafiq metodik tövsiyələrin mənimsənilməsi xüsusilə vacibdir.
Sübutetmənin obyektivləşdirilməsində və alınmış faktiki məlumatların mühafizəsində texniki-kriminalistik fiksasiya metodu böyük rol oynayır. Fiksasiya (qeyd olma) vasitələri içərisində baxış, axtarış, götürmə, tanınma, dindirmə və digər istintaq hərəkətlərində istifadə olunan videoyazı xüsusi yer tutur. Montaj edilməsi imkanları mövcud olduğundan çəkişmə prosesinin gedişində videoyazının nəticələri mübahisələndirilə bilər. Videoyazıda dəyişikliyin olmaması barədə rəy (videolentə alınmış istintaq hərəkətinin fiksə edilməsi tarixi və vaxtı göstərilməklə), onun əslini (orijinal olmasını) təsdiq edir və sübutetmədə istifadə olunmasına imkan yaradır.
İfadənin səmimiliyi və ya əsl niyyətin gizlədilməsi, yalan proqramlaşdırma və s. haqqında məsələnin aydınlaşdırılması üçün videolentə çəkilmiş şəxsin davranışının psixoloji ekspertizası xüsusi maraq doğurur.
Sübutların mühafizəsində sübutetmə subyektinin təsdiqetmə funksiyası mühümdür ki, bu da praktikada əksər hallarda lazımınca qiymətləndirilir. Təsdiqetmə dedikdə, ibtidai istintaqın və məhkəmə baxışının sonrakı gedişində sübutetməni sadələşdirmək (asanlaşdırmaq) məqsədilə, faktın yerinə yetirilmiş işlərin məzmun və nəticələrini, maddi obyektlərin əslini (orijinalını), qablaşdırmanın tamlığını, mənzil və ya saxlanc yerlərinə girişin olub-olmamasını təsdiq etmək üçün müstəntiq və cinayət prosesinin digər iştirakçıları tərəfindən tətbiq edilən prosessual aksiyalar və onları tamamlayan texniki-kriminalistik tədbirlər başa düşülür. Prosessual aksiyalara təsdiqedici imzalar, obyektlərin möhürlənməsi daxil edilir. Bu aksiyalar kriminalistika tərəfindən işlənib hazırlanmış tədbirlərdir (birkaların tətbiqi, plomblama və s.).
Çəkişmə prosesi şəraitində hal şahidləri mühüm təsdiqedici rol oynayır. Bir sıra praktiki işçilər qanunun hal şahidlərinin iştirakı barədə tələbini müstəntiqə etimadsızlıq (inamsızlıq) kimi qiymətləndirirlər. Əslində isə, hal şahidlərinin iştirakında hamıdan çox müstəntiq maraqlıdır, çünki bu, tam yararlı sübutların saxlanmasını təmin edir, həqiqətə uyğun olmayan ifadələrin təkzib olunmasına kömək edir, prokuror tərəfindən ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyin səmərəli həyata keçirilməsinə şərait yaradır. İnkişaf etmiş bütün ölkələrin prosessual hüquqlarında cinayət prosesinin iştirakçıları hal şahidlərinin analoji funksiyalarını həyata keçirirlər (məsələn, Fransada – polisə tabe olmayan şahidlər; ABŞ-da etimad qazanmış, işdə marağı olmayan şəxs; Böyük Britaniyada axtarışa məruz qalan şəxsin tələbi ilə iştirak edən şahid).
Bununla yanaşı, məcburi tələbləri nəzərə alaraq, hal şahidlərinin cinayət prosesində iştirakının prosessual tənzimlənməsini təkmilləşdirmək lazımdır.
Azərbaycan SSR Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 177-ci (tanınmaq üçün şəxsiyyətin təqdim edilməsi qaydası); 178-ci (tanınmaq üçün predmetlərin göstərilməsi); 194-cü (götürmə və axtarış aparılması); 196-cı (götürmə və axtarış zamanı predmetlərin götürülməsi qaydası); 197-ci (şəxsi axtarış); 206-cı (meyitin müayinəsi, onun qəbirdən çıxarılması); 207-ci (şəxsi müayinə); 208-ci (istintaq eksperimenti) maddələrində nəzərdə tutulan istintaq hərəkətlərinin həyata keçirilməsi zamanı hal şahidinin iştirakı nəzərdə tutulurdu. Lakin Azərbaycan Respublikasının 2000-ci ilin sentyabrın 1-dən qüvvəyə minmiş yeni Cinayət-Prosessual Məcəlləsində qeyd olunan istintaq hərəkətləri zamanı hal şahidlərinin iştirakı, fikrimizcə, əsassız olaraq məhdudlaşdırılmış, yalnız bu institut Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 236-cı (baxış), 244-cü (axtarış və ya götürmə zamanı iştirak edən şəxslər) və 246-cı (şəxsi axtarış və götürmə) maddələrində saxlanılmışdır (CPM-nin 94-cü maddəsi).
Qeyd etmək lazımdır ki, qeyd olunan maddələrdə nəzərdə tutulanlardan daha vacib istintaq hərəkətlərində (şəxsin və əşyaların tanınması – (maddə 239-240; ifadənin yerində yoxlanılması – maddə 260; istintaq eksperimenti – maddə 262; meyidin qəbirdən çıxarılması – maddə 237 və s.) nədənsə qanun hal şahidinin iştirakını nəzərdə tutmamışdır.
Göstərilənləri nəzərə alaraq, hesab edirik ki, qüvvədə olan cinayət-prosessual qanunvericiliyində hal şahidlərinin iştirakının məcburi olduğu istintaq hərəkətlərinin dairəsi genişləndirilməli, həmçinin, qanunda göstərilənlərdən başqa digər hallarda da müstəntiqin təşəbbüsü və ya təqsirləndirilən şəxsin, şübhəli şəxsin, zərər çəkmişin, yaxud onların müdafiəçilərinin vəsatəti ilə hal şahidinin iştirakına yol verilməsi halları nəzərdə tutulmalıdır. Cinayət-Prosessual Məcəlləsinə belə normanın daxil edilməsi sübutetmənin obyektivləşdirilməsi və cinayət prosesi iştirakçılarının hüquqlarının genişləndirilməsinə kömək edərdi.
Götürülən obyektlərin fərdi əlamətlərinin mürəkkəbliyi üzündən onun protokolda tam təsvir edilməsi çətinlik törətdiyi hallarda (məsələn, əl-barmaq izləri olan predmet, ayaqqabı izləri və s.), belə obyektlərin qablaşdırılması, təsdiq edilməsi zamanı hal şahidlərinin iştirakı zəruridir. Bununla əlaqədar olaraq gips tökmələrində onlara təsdiqedici birkaların yapışdırılması ilə bağlı dərsliklərdə rast gəlinən tövsiyələri düzgün hesab etmək olmaz.
Belə təsdiqetmə şnurun kəsilməsi və ya birkanın başqa bir tökməyə yapışdırılması barədə fərziyyə irəli sürmək imkanını istisna etmir. Başqa bir üsul daha etibarlıdır: gipsdən hazırlanmış duru kütləyə onun möhkəmlənməsinədək səthi düz plastika və ya xüsusi ştamp – blankın əksi qoyulur. Duru gips kütləsinin üzərində əksin möhkəmlənməsindən sonra rəngli karandaşla (məsələn, “kosmetika”) təsdiqedici mətn və istintaq hərəkəti iştirakçılarının imzaları yerləşdirilir.
Hal şahidlərinin iştirakı ilə təsdiqetməyə, həmçinin, istintaq hərəkətlərinin baxışa məruz qalan obyektlərin qablaşdırılmadan otaqda saxlanmaqla dayandırılması (məsələn, nəmlənmiş obyektlərin, habelə qeyri-sabit əlamətlərə malik mikrohissəciklərin və mikroizlərin qurulması) zərurəti yarandığı hallarda da ehtiyac duyulur. Belə təsdiqetmə nəzarət qıfılı və ya istintaq hərəkəti iştirakçılarının imzaları olan əlavənin köməyi ilə həyata keçirilir.
Maddi sübutların qablaşdırılmasının təsdiq edilməsi də mühüm rol oynayır. Bu məqsədlə, xüsusi paketlər hazırlanıb təcrübədə tətbiq olunur. Yaxın xarici ölkələrin hüquq-mühafizə orqanları onlardan çoxdan istifadə edirlər. Belə paketlər möhkəm polietilen materiallardan hazırlanmaqla üzərlərində əvvəlcədən blank formasında tərtib edilməsi üçün məcburi rekvizitlər göstərilmişdir. Paketin yapışdırılması üçün xüsusi işlənmiş klapan, yapışqanı pozmadan onun açılması imkanını istisna edir. Paketin kənarında olan mühafizə kantları onu diqqəti cəlb etmədən kəsməyə imkan vermir. Klapanı qızdırmaq yolu ilə paketin açılmasına cəhd göstərilməsi zamanı onun üzərində belə cəhdi özündə əks etdirən siqnal yazıları görünür. Hər bir paketin sıra nömrəsi vardır ki, bunlar da maddi sübutların götürülməsi və qablaşdırılması ilə müşayiət olunan istintaq hərəkəti protokolunda əks olunur. Paketin yapışdırıldığı xüsusi markalaşdırma lentası paketin açılması imkanını aradan qaldırır. Paketin açılmasına cəhd qablaşdırmanın xarici səthində və həmin lentada aradan qaldırılması mümkün olmayan dəyişikliyə səbəb olur.
İstintaq təcrübəsində xaricdə istifadə olunan fərdi nömrələri olan birdəfəlik dairəvi plastmas birləşmələrin tətbiqinə başlamaq lazımdır (birkalarla birlikdə tətbiq olunur). Şübhə yarandığı halda, təsdiqedici vasitələr qablaşdırmada pozuntuların olub-olmamasının təsdiq və ya inkar edilməsi məqsədi ilə kriminalistik ekspertiza aparılır.
Təsdiqedici tədbirlərin müxtəlifliyini nəzərə alaraq, cinayət-prosessual qanunvericilikdə obyektlərin götürülməsini tənzimləyən normaların dairəsinin genişləndirilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman həmin normalara belə bir göstəriş əlavə edilməlidir ki, zəruri hallarda obyektlər onların əslini təsdiq edən və onlara çıxışı qeyri-mümkün edən digər üsullarla möhürlənir və ya təsdiq edilir.
Təcrübə göstərir ki, bəzi hallarda kriminalistik məlumatların müxtəlif maddi daşıyıcılarının götürülməsi prosesi, cinayət prosessual qanunvericiliyin kobud şəkildə pozulması ilə müşayiət olunur. Bu müvafiq sənədlərin tərtibində ifadə olunur ki, onların xarakteri gələcəkdə belə məlumatların sübut mənbəyi kimi qiymətləndirilməsi imkanını aradan qaldırır. Bunlar “gətirmə”, “vermə”, “aşkar etmə”, “götürmə” protokolları adı ilə tərtib olunur ki, prosessual qanunvericilikdə belə protokol adları nəzərdə tutulmamışdır.
Bu xarakterli pozuntulara, xüsusilə daxili işlər orqanları əməkdaşları tərəfindən daha çox yol verilir. Bu istintaq hərəkətlərinin həyata keçirilməsi barədə qərar qəbul edən prokurorluq işçiləri isə həmin pozuntulara əhəmiyyət vermir və onlardan prosessual tələblərə cavab verən sənədlərin tərtib edilməsini tələb etmirlər. Bu isə bəzən ona gətirib çıxarır ki, belə sənədlərlə məhkəməyə göndərilmiş cinayət işləri ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərliyi həyata keçirən prokurora qaytarılır.
Müasir şəraitdə, cinayət işi üzrə maddi sübutların mühafizəsi istintaq orqanlarının malik olduqları məlumatların yayılmasına qarşı mübarizə tədbirlərini nəzərdə tutur. İstintaq tərəfindən müəyyən edilmiş faktiki məlumatları əldə edən kriminal elementlər bundan şahid və zərər çəkmiş şəxslərə təzyiq göstərmək, maddi sübutları və sənədləri məhv etmək, uzun müddət yoxlanılması tələb olunan yalan fərziyyələr irəli sürülməsi üçün istifadə edə bilərlər. Bu aspektdə istintaq orqanının otaqlarında və ona bitişik zonalarda bu məlumatların qanunsuz əldə edilməsi kanalları və vasitələrinin (gizli radioötürücü və qeydiyyat qurğularından, telefon və elektrik şəbəkələrindən istifadə, kompüter məlumatların əldə olunması, audio-video aparatlarından istifadə və s.) aşkar edilməsi ən aktual məsələlərdən biridir. Aydındır ki, belə yoxlamalar müvafiq sahənin mütəxəssisləri tərəfindən aparılmalıdır və onlar səlahiyyətləri daxilində müvafiq normativ aktlar çərçivəsində hərəkət etməlidirlər. Bununla yanaşı, hesab edirik ki, müstəntiqlərdə ən sadə formada olsa da, daimi profilaktik nəzarəti həyata keçirmək üçün vasitələr (şüalanma detektoru, radioskayner və s.) olmalıdır. Prokuror – kriminalistlərin cinayət işinin istintaqı ilə bağlı məlumatların kriminal elementlər tərəfindən ələ keçirilməsi ilə mühafizə üçün kompleks vasitələrlə təmin edilməsi də faydalı olardı.
Sübutların ayrılmaz xüsusiyyətlərindən biri də onların mümkünlüyüdür. Cinayət-prosessual qanunvericilikdə (Azərbaycan Respublikası CPM-nin 125-ci maddəsi) və hüquq ədəbiyyatında mümkün olmayan sübutlardan söhbət getsə də, mümkünlük xassəsinə malik olmayan faktiki məlumatlar sübut hesab oluna bilməz. Buna görə də, burada söhbət sübut qismində faktiki məlumatların mümkünlüyü barədə getməlidir.
Qanunun pozulması ilə əldə edilmiş sübutlardan cinayət prosesində istifadəyə yol verilməməsi barədə qanunvericilikdə ciddi qayda müəyyən edilməsi faktiki məlumatlardan sübut kimi istifadə olunmasına imkan verən şərtlər barədə mövcud mübahisələri nəinki aradan qaldırdı, habelə ona əlavə təkan verdi. Təəssüf ki, qanunvericilik sübutların mümkünlüyü barədə yalnız ümumi müddəalar müəyyən etməklə kifayətlənmişdir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası belə bir ümumi müddəa müəyyən etmişdir ki, ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsi zamanı qanun pozulması ilə əldə olunmuş sübutlardan istifadəyə yol verilmir (50-ci maddənin 2-ci hissəsi). Hazırda bir çox prosessualistlər belə bir fikri inkar edirlər ki, mümkünlük – faktlar haqqında konkret məlumatların xarakteristikası, sübutların özü deyil, yalnız onların mənbələridir. Məsələn, F.N.Fatkullin hesab edir ki, faktiki məlumatlar qanunla nəzərdə tutulmuş mənbələrdən əldə edilmişdirsə, yolverilməz hesab edilə bilməz (4). L.M.Yakubun fikrincə, sübutların mümkünlüyü şərtlərinin daha geniş anlayışı sübutların etibarlılığı və onların mümkünlüyü anlayışlarının qarışdırılmasına gətirib çıxarır (5).
Lakin hazırda fikrimizcə, belə bir düzgün fikir mövcuddur ki, “qanunda nəzərdə tutulmuş mənbələrdən onunla müəyyən edilmiş şəraitdə əldə olunmuş sübutlar mümkün sübutlardır”. Sübutların mümkünlüyü və etibarlılığı arasındakı bu cür əlaqə onlara ayrılıqda baxılması imkanını aradan qaldırmır (6). “Sübutların mümkünlüyü – sübutların məzmununa və formasına aid olan əlamətdir və onların əldə olunması və qeydə alınması ilə əlaqədar qanunun bütün tələblərinə əməl edilməsini göstərir” (7).
Hüquq ədəbiyyatında haqlı olaraq, sübutların mümkünlüyü aşağıdakı metodlara ayrılır:
– əsl sübutetmə subyekti;
– əsl subyekt mənbəyi;
– sübutların toplanmasının lazımi üsulu;
– prosessual hərəkətlərin aparılması və rəsmiləşdirilməsinin lazımi qaydası (8).
Sübutların mümkünlüyü qaydası – sübutların lazımi forması haqqında qaydadır (9). Lakin sübutların mümkünlüyü haqqında qaydalar mənfi xarakterli də ola bilər, yəni iş üzrə faktların müəyyən olunması üçün hansı mənbələrə yol verilmir.
Azərbaycan SSR cinayət-prosessual qanunvericiliyinə əsasən, ilkin dinləmələrin nəticəsindən asılı olaraq, hakim münsiflər məhkəməsinin baxışından qanunun pozulması ilə alınmış və digər əsaslara görə yol verilməyən sübutları çıxarır. Buradan belə bir sual meydana çıxır: sübutların digər əsaslara görə yolverilməzliyi dedikdə, nə başa düşülür?
Y.İ.Stetsovski haqlı olaraq belə hesab edir ki, mənəviyyat, əxlaq, həqiqət, elmilik tələblərini pozmaqla əldə olunmuş sübutları digər əsaslara görə qəbuledilməz sübutlar hesab etmək lazımdır (10).
Prosessual sübutetmə zamanı təhqiramiz formada verilən suallara alınmış cavablar; dindirilən şəxsin senzuradan kənar (nalayiq formada deyilmiş) cavablarının protokolda “olduğu kimi” əks olunması; əqli cəhətdən zəif şəxsin terminlərlə müşayiət olunan ifadəsi; müxtəlif növ ekstrasenslərin ifadələri iş üzrə qəbuledilməz sübut kimi qiymətləndirilə bilər. Bununla əlaqədar, N.M.Kipnisin yalnız cinayət-prosessual normaların pozulması yolu ilə alınmış sübutların yolverilməzliyi barədə təklifi ilə razılaşmaq olmaz (11).
Cinayət-prosessual qanunvericiliyi cinayət işi üzrə icraatın bütün detalları üzrə tənzimləsə belə, yenə də sübut növündə istifadəsini qeyri- mümkün edən bütün həyati şəraiti nəzərdə tuta bilməz.
Azərbaycan SSR CPM-nin 69-cu maddəsinin 3-cü hissəsində göstərilir: “Qanun pozulması ilə əldə olunmuş sübutlar hüquqi qüvvəsi olmayan hesab edilir və hökmün əsasına qoyula bilməz, həmin bu məcəllənin 68-ci maddəsində sadalanan halların sübut edilməsi üçün istifadə edilə bilməz”.
Qanunun pozulması ilə əldə edilmiş sübutlardan hökmün əsaslandırılması üçün istifadə edilə bilməməsi barədə qanunun göstərişi bir sıra müəlliflərə belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, qanunun pozulması ilə əldə edilmiş sübutlardan yalnız ittiham hökmünün əsaslandırılması üçün istifadə oluna bilməz. Şəxsə bəraət verən halların sübut edilməsi üçün onlar tamamilə yararlıdır (12).
A.İ.Trusov qeyd edir ki, prosessual formanın hər hansı mühüm pozuntusu sübutları prosessual cəhətdən keyfiyyətsiz, yəni onlardan təqsirləndirilən şəxsin təqsirinin sübut edilməsi üçün istifadəni yolverilməz edir (13). Lakin cinayət prosessual qanunvericiliyinin qanunun pozulması yolu ilə əldə olunmuş sübutların hüquqi qüvvəsinin olmaması barədə tələbini inkar etmək olmaz.
Beləliklə, buradan belə bir məntiqi nəticə yaranır ki, qanunun pozulması ilə əldə olunmuş faktiki məlumatlar da sübut qismində tanına bilməz. Əgər müstəntiqin yönəldici sualına verilmiş cavab dindirmə protokolunda əks olunarsa və onunla şərtlənərsə, bu halda dindirilən şəxs tərəfindən verilmiş faktiki məlumatlar hüquqi qüvvəyə malik ola bilməz.
Bununla əlaqədar belə bir sual yaranır: bütün hallarda qanunun pozulması sübutların yolverilməzliyinə, onun hüquqi qüvvədən məhrum olmasına gətirib çıxarırmı?
İ.İ.Muxin qanunun hər hansı pozulması halını sübutların yolverilməz hesab olunması üçün əsas kimi qəbul etməyi zəruri hesab edir (14).
M.L.Yakub isə əksinə, hesab edir ki, sübutu onun qəbuledilməzliyi səbəbindən inkar edərək, mahiyyəti üzrə baxılmamış qoymaq olmaz (15).
O.V.Ximiçeva və R.V.Danilov qanun pozuntularını iki qrupa bölürlər:
– hər bir halda sübutların qəbuledilməzliyinə gətirib çıxaran pozuntular (cinayət xarakterli pozuntular, faktiki məlumatların etibarlılığını aradan qaldırılması mümkün olmayan şübhələr yaradan cinayət-prosessual qanununun digər pozuntuları);
– az əhəmiyyətli pozuntular.
Sonuncu pozuntular sübutların keyfiyyətsiz hesab edilməsinə gətirib çıxarmır, çünki onlar faktiki məlumatların etibarlılığının aradan qaldırılması mümkün olmayan şübhələr yaratmır və proses iştirakçılarının hüquqlarının pozulmasına səbəb olmur (16).
İ.D.Perlov hesab edir ki, hər hansı pozuntu konkret hallardan asılı olaraq, mühüm və qeyri-mühüm ola bilər.
Əgər təqsirləndirilən şəxsə onun hüquqları izah olunmayıbsa, lakin o həmin hüquqdan istifadə etmişdirsə, bunu mühüm pozuntu hesab etmək olmaz. Əgər hüququn izah olunmaması ondan istifadə edilə bilməməsi ilə nəticələnibsə, bu mühüm pozuntudur (17).
Beləliklə, sübutların qəbuledilməzliyini müəyyən edən qanun pozuntusunun xarakterini ittiham və bəraət sübutları üçün müxtəlif formada həll etmək mümkündür. Aydındır ki, bu məsələ yalnız faktiki məlumatların etibarlılığının müəyyən edilməsi zərurəti ilə bağlı deyildir. Məsələn, təqsirləndirilən şəxsin ifadə verməyə məcbur edilməsinə yönəldilmiş tədbirlərin tətbiqi onun etibarlılığına kömək edə bilər. Bununla yanaşı, belə sübut, şübhəsiz yolverilməz hesab edilir. Belə bir fikir də mübahisəlidir ki, dindirmədə qanunsuz metodların tətbiqi hər bir halda faktiki məlumatların etibarlılığına aradan qaldırılması mümkün olmayan şübhələr yaradır (18).
Bir şey aydındır ki, bu cür faktiki hallar “yol verilən” əlamətinə malik ola bilməz. Buna görə də, yolverilməzliyi yalnız sübutların etibarlılığının müəyyən edilməsini çətinləşdirən qanun pozuntusuna gətirib çıxarması barədə fikirlə razılaşmaq olmaz (19).
Bu məsələyə cinayət – prosessual məlumatların anlayışı və təyin edilməsindən təcrid olunmuş halda baxıla bilməz. Sonuncu bir çox hallarda ədalət mühakiməsinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi, şəxsiyyətin hüquqları və qanuni mənafelərinin mühafizəsinə kömək edən, qanunda nəzərdə tutulan vasitə və üsullar kimi müəyyən edilir. Təbii ki, bu iki növ məlumatı bir-birinə qarşı qoymaq düzgün olmazdı, həm də bu və ya digər prosessual vasitələrin müxtəlif təyinatlarının fərqini görməmək də mümkün deyildir (20).
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası (26-cı maddə) müəyyən edir ki, vətəndaş hüquqlarının müdafiəsi prioritet hesab olunmalıdır. Təqsirləndirilən şəxsin mənafeyinin müdafiəsi təminatının pozulması motivi ilə cinayət prosesində bəraətverici sübutları sübutetmə zamanı qəbuledilməz hesab etmək məntiqə uyğun olmazdı. Bu təminatların məqsədli təyinatı bəraətverici sübutlardır (21).
Əgər ədalət mühakiməsinin təminatı (həqiqətə nail olmağın təminatı) pozulmuşdursa, məsələn, şahid yalan ifadə verməyə görə məsuliyyət barədə xəbərdar olmamışdırsa, hətta bu cür bəraət sübutları da qəbuledilməz hesab olunmalıdır. İttiham sübutlarına gəldikdə isə həm həqiqətə nail olunmasını, həm də şəxsiyyətin hüquqlarını təmin edən normaların pozulması belə faktiki məlumatları sübut qismində qəbuledilməz edir.
Cinayət-prosessual təminatlara aid olmayan cinayət – prosessual normalarının pozulması faktiki məlumatların sübut qismində mümkünlüyünə təsir etməməlidir. Məsələn, cinayət-prosessual qanunvericiliyinin 227-ci maddəsində təqsirləndirilən şəxsin milliyyətinin, təhsilinin, ailə vəziyyətinin əks etdirilməsinə dair nəzərdə tutulan tələblərin müstəntiq tərəfindən pozulması, təqsirləndirilən şəxsin ifadəsinin sübut qismində mümkünlüyü məsələsinin həlli üçün mühüm pozuntu hesab edilə bilməz. Bu problemlə bağlı başqa fikirlər də mövcuddur. P.A.Lupinskaya hesab edir ki, qanunun pozulması ilə əldə olunan sübutlar əsasında nə ittihamedici, nə də bəraətverici halları müəyyən etmək olmaz. Bununla yanaşı, bir sıra sübutların yolverilməz hesab edilməsi özlüyündə müdafiə tərəfinə belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, istintaq qanun pozuntusu ilə aparılmışdır, bu isə konkret sübutu, məsələn, təqsirini etiraf edən təqsirləndirilən şəxsin ifadəsini şübhə altına ala bilər (22).
Bir sübutun əldə olunması zamanı prosessual qaydanın pozulması, başqa sübutları da pozmaqla əldə olunması kimi qiymətləndirilə bilməz.
Hazırda faktiki məlumatların sübut kimi qəbul edilməzliyi haqqında məsələnin düzgün həlli, cinayət-prosessual fəaliyyətin səmərəliliyi, bu məsələnin doktrinal təfsirinin müxtəlifliyinin aradan qaldırılması üçün mövcud məhkəmə təcrübəsi nəzərə alınmaqla, sübutların yolverilməzliyinə dair praktiki işçilərə əlavə rəhbər izahatlar verilməsi zərurəti yaranmışdır. Fikrimizcə, bu məsələnin cinayət-prosessual qanunvericiliyində də dəqiq tənzimlənməsi faydalı olardı.
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.