Kimyo tarixi: Tarixdan tarixiy ma lumotlar

1918 yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford protonni kashf etdi va bu Albert Eynshteyn va nisbiylik nazariyasi kabi keyingi tadqiqotlarga yordam beradi.

Əczaçılığın qədim tarixi

1.Əczaçılığın inkişafında əsas tarixi dövrlər. Dərmanşünaslığın bir elm kimi yaranma qaynaqları,onun meydana gəlməsini şərtləndirən zərurət və şərait.
2. Dərmanşünaslığın və əczaçılığın inkişafında xalq təbabətinin və baytarlığının rolu. Müxtəlif tarixi dövrlərdə əczaçılığın inkişafında səciyyəvi cəhətlər. Qədim Yaxın Şərq xalqlarının (şumerlər, assiriyalılar, babilistanlılar və s.) dərmanşünaslığın və əczaçılığın inkişafında rolu.
3. Dərmanşünaslığın inkişafında qədim Misir dövrü və bu dövrün dərmanşünaslığının xüsusiyyətləri. Dərmanşünaslığa aid Misirdə aşkar edilmiş qədim tarixi tibb abidələri (“Ebers papirusu” və s.).
4. Qədim Yunanıstanda dərmanşünaslığın və əczaçılığın inkişafının xüsusiyyətləri. Bu sahədə Hippokratın, Feofrastın, Dioskoridin və digərlərinin nailiyyətləri və xidmətləri. Xəstəliklərin baş vermə səbəbləri və buna müvafiq dərman vasitələrinin və müalicə üsullarının seçilməsinə dair Hippokratın nəzəriyyələri, alimin “Corpus Hippocratica” əsəri. Feofrastın “Bitkilər haqqında tədqiqatlar” və Dioskoridin “Materia medica” əsərlərinin dərmanşünaslığın inkişafında rolu.
5. Dərmanşünaslığın və əczaçılığın inkişafında qədim Roma dövrü. Bu sahədə Klavdi Qalenin xidmətləri, qalen preparatları, bu preparatların hazırlanma üsullarınının prinsipləri.
6. Qədim skif tayfalarının dərmanşünaslığın inkişafında rolu.

Dərmanşünaslıq elminin, o cümlədən onun əsas tərkib hissəsi olan əczaçılığın tarixi kökləri çox qədim dövrlərə gedib çixır. Belə ki, ən qədim tarixi məlumatlarda bildirilir ki, qədim insanların və xalqların xeyli sayda dərman vasitələri, onların insan və heyvan orqanizminə təsiri, tətbiq üsulları barədə artıq müəyyən təsəvvürləri mövcud imiş.
Qədim insanlar yaşadıqları coğrafi məkanı öyrənib onun sərvətlərini, yerli florasını və faunasını mənimsəyərək özləri üçün bir çox faydalı mineral bitki və heyvanı mənşəli maddələr də aşkar edirdilər ki, bunların da arasında müalicəvi təsirə malik vasitələrə də təsadüf edilirdi.
Tədricən dərman vasitələrinin tətbiqinə dair müəyyən məlumatlar və təcrübə toplamaqla, eləcə də müşahidələr əsasında dərmanların təsiri barədə əldə etdikləri nəticələri ümumiləşdirərək insanlar zaman-zaman bu maddələr arasından müalicəvi təsir baiımından daha fəal olan maddələri seçib onların müalicəvi təsirini dönə-dönə yoxlayıb dəqiqləşdirirdilər.Bu maddələri aşkar etməklə yanaşı, təbiidir ki, insanları habelə bunların daha əlverişli tətbiq üsulları və dərman formaları, əlverişli saxlanma qaydaları və şəraitləri də düşündürmüşdür. Əlbətdə ki, ilk dövrlərdə dərmanşünaslıq sahəsində qazanılmış bitkilər və təcrübə adi müşahidələrə əsaslanırdı.Zaman keçdikcə müşahidələr dəfələrlə təkrarən təcrübədə sınaqdan keçirilməklə, nəsildən-nəsilə ötürülür və dərmanşünaslığın inkişafının davamını, onun bir elm kimi formalaşmasını təmin edirdi.
İnsan biliklərinin başqa sahələrində olduğu kimi, dərmanşünaslığın inkişafında da empirik biliklər və müşahidələr elmi tədqiqatların nəticələrini dəfələrlə qabaqlayırdı. Dərmanşünaslıq sahəsində əldə etdikləri bilikləri qədim xalqlar müəyyən vasitələrlə və yollarla özlərindən sonra gələn nəsillərə ötürməyə çalışırdılar.Bunu sübut edən bir sıra qədim tarixi təbabət və dərmanşünaslıq abidələri mövcuddur.
Yaxın Şərqdə aşkar edilmiş gildən düzədilmiş lövhəciklər üzərindəki yazı işarələrinin məzmunu göstərir ki, hələ eramızdan bir neçə minilliklər öncə bu bölgədə yaşamış qədim xalqlar (şumerlər, assiriyalılar, babilistanlılar və s.) dərmanlar haqqında və dərmanşünaslığa dair xeyli bilik və təcrübə toplamışlar.
Qədim Mesopotamiyada bir sıra bitki, mineral, heyvanı mənşəli maddələrin müalicəvi əhəmiyyəti və dərman maddəsinin təsirinin onun formasından asılılığı kimi məsələlər yerli əhaliyə məlum imiş və onlar bəzi dərman formalarından (miksturalar, bişirmələr, pastalar,himalələr, vannalar və s.) istifadə edirmişlər.
Təbabətin və dərmanşünaslığın inkişafında Qədim Misir təbabətin rolu böyük olmuşdur.Ən qədim tarixi tibb abidələrindən biri sayılan “ Ebers Papirusu” Misirdə aparılmış (b.e.ə. IV əsr) arieoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilmişdir.Eramızdan əvvəl IV əsrə təsadüf edən bu maraqlı tarixi təbabət abidəsində bir çox dərman vasitələrinin (nanə, bağayarpağı, tiryək, gənəgərçək yağı, ravənd otu, səna yarpağı və s.) müalicəvi xassələri barədə məlumatlara rast gəlmək olur.Qədim Misirdə din və ayrı-ayrı dini cərəyanlar meydana gəldikcə, dərman tətbiqini və təsirini müəyyən ilahi qüvvələrlə əlaqələndirməyə çalışırdılar.Bunun səbəbi onda idi ki, həmin dövrlərdə xəstələrin müalicəsi ilə dini qurumların nümayəndələri, xüsusilə kahinlər daha çox məşğul olurdular.
Zaman-zaman Qədim Misirdə dərmanşünaslıq və dərman vasitələrinin tətbiqi üzrə əldə edilmiş dəyərli nəticələr, nailiyyətlər və qazanılmış təcrübə təhlil edilərək ümumiləşdirildi və yayılırdı.
Dərmanşünaslığın və əczaçılığın inkişaf tapmasında və nailiyyətlərində Qədim Yunan təbabətinin rolu və tövhəsi xüsusilə qeyd edilməlidir.Belə ki, qədim dövrlərdə tətbiq olunan dərman vasitələri haqqında daha dolğun və maraqlı məlumatlara məhz yunan təbabəti haqqında olan ədəbiyyatlarda rast gəlinir.Qədim yunanların özünəməxsus təbabəti və dərmanşünaslığı yaranmaqla və inkişaf etməklə yanaşı, onlar habelə başqa qədim xalqların da (misirlilərin, şumerlərin, babilistanlıların və s.) dərmanşünaslıq sahəsində əldə etdikləri nailiyyətlərdən və təcrübədən uğurla istifadə edirmişlər.
Eramızdan əvvəl V əsrdə (b.e.ə. 450 — 377) Yunanıstanın məhşur dahi yunan alimi və həkimi Hippokratın təbabət və dərmanşünaslıq sahəsində xidmətləri xüsusilə əhəmiyyətli olmuşdur.
Elmi təbabətin əsasını qoymuş və «tibbin atası» kimi məşhurlaşmış Hippokrat yaşadıgı dövrdə hökm sürən dini baiışların və təsəvvürlərin əksinə çıxaraq xəstəliyi orqanizmin humoral-patoloji pozuntulari kimi təsvir edirdi.Xəstəliklərin müalicəsində isə Hippokrat hər hansı bir konkret şəraiti nəzərə almaqla, xəstəliyin əsas simptomlarını aradan götürə biləcək dərman vasitələrindən istifadə etməyi təklif edirdi. Bunun əsasında Hippokrat öz dövrü üçün olduqca əhəmiyyətli sayılan «simptomatik terapiyanin»prinsiplərini işləyib hazirlamiş və təklif etmişdir. Düzdür, hazırda qəbul olunub ki, dərmanlar xəstəliyin simptomlarına deyil, onu törədən amilə və ya orqanizmdə pozulmuş biokimyəvi proseslərə təsir göstərir. Lakin buna baimayaraq, Hippokratin təklif etdiyi ” simptomatik terapiya” prinsipləri həmin dövr üçün kifayət qədər dəyərli olmaqla, ondan müasir dövrdə də istifadə olunur.
Müalicə üçün Hippokrat ən müxtəlif vasitələrdən və dərman formalarından istifadə edirdi: aromatik sular, qidalandirici maddələr, seliklər, şirin, qıcıqlandırıcı, büzücü maddələr, yaglar, pıylər, qətranlar, balzamlar və s. Tədqiqatlarının nəticələrini Hippokrat öz məhşur «Corpus Hippocratıca» əsərində vermişdir.
Dərmanşünaslıq məsələlərinə, о cümlədən dərman bitkilərinə qədlm yunan təbiətşünası Feofrast (b.e.ə. 372 — 267) böyük maraq göstərmiş və buna dair «Bitkilər haqqinda tədqiqatlar» adli məşhur əsərini yaratmişdir.
Dərmanşünaslığın inkişafında yunan alimi Dioskoridin (I əsr) böyük xidmətləri olmaqla, alimin «Materia medica» əsərindən dərman şünaslar neçə-neçə əsrlər boyu dərman bitkilərinə dair nüfuzlu rəhbərlik kimi istifadə etmişlər.
Dərmanşünaslıgın və əczaçılığın inkişafında qədim Romа təbabətinin özünə məxsus rolu olmaqla, əczaçılığın inkişafına böyük müsbət təsiri olmuşdur. Roma Imperiyasının səkkiz əsrlik hakimiyyəti dövründə romalılar işgal etdikləri ölkələrin təbabət sahəsindəki nailiyyətlərindən faydalanmiş, müsbət cəhətlərini qəbul etmiş və daha da inkişaf etdirməyə çalışmışlar. Eyni zamanda romalıların öz təbabəti və dərmanşünaslıgı da inkişaf etməkdə idi. Bu sahədə bir şox rоmа alimlərinin (Kolumella, Katon, Lukretsi, Avl Kornelliy Sels və s.) xidmətləri qeyd edilməlidir, Bununla belə, qədim Romа dərmanşünaslıgının və əczaçılıgının ən məhşur və görkəmli nümayəndəsi milliyyətcə yunan olmuş, lakin Romada yaşamış K.Qalen (131-210) hesab edilir. Qalen bitkilərin dərman vasitəsi kimi əhəmiyyətini yüksək qiymət-ləndirməklə, ektraksiya yolu ilə alınan preparatların istehsalının nəzəri və təcrübi əsasını qoymuşdur. Qalen ilk dəfə olaraq dərmanların təbiətdə hazır halda olması haqda nəzəriyyələri və mülahizələri tənqid etmiş və özü belə fikir irəli sürmüşdür ki, bitkinin tərkibində farmakoloji cəhətdən fəal maddələrdən başqa, habelə digər maddələr, о cümlədən faydasız, zərərli və hətta zəhərli birləşmələr də ola bilir ki, bunlar da əsas farmakoloji maddələrin müalicəvi təsirini zəiflədə bilir. Ona görə də Qalen söyləyirdi ki, daha effektli preparatların alınması üçün bitki dərman xammalını nə qədər imkan varsa, yəni maksimum dərəcədə ballast maddələrdən azad etmək vacibdir. Buna nail olmaq məqsədilə Qalen dərman bitkilərindən dəmləmə, bişirmə, ekstrakt, cövhər kimi dərman preparatlarını hazırlamağı məsləhət görmürdür və eləcə də onların hazırlanma prinsiplərini və üsullarını işləyib hazırlamışdır. Klavdi Qalen əçzaçılıq sahəsində ona qədər əldə edilmiş təcrübəni ümumiləşdirmiş, bir qədər də təkmilləşdirmış və dərman formalarının hazırlanma texnologiyasına dair yeni prinsiplər irəli sürmüşdür. Bu prinsiplərə istinad edərək K.Qalen dərman xammalını zərərli və faydasız maddələrdən azad edib təmizləməyə və bu məqsədlə də dərman bitki xammalını dəmləmək, bişirmək, əzib sıxıb suyunu (şirəsini) çıxarmaq, süzmək və digər bu kimi üsullarla onların tərkibindən əsas təsiredici maddələri ayırb əldə etməyə çalışmışdır… Onun təklif etdiyi yeni dərman formaları və dərman preparatları (bişirmələr, dəmləmələr, cövhərlər, ekstraktlar, ətirli sular, islatmalar, təpitmələr, sabunlar və s.) dərman vasitələrinin müalicəvi təsirinin xeyli artmasını təmin edirdi. Qalenin təklif etdiyi isullarla hazirlanmış preparatların çoxu müasir dövrdə də geniş istifadə olunmaqdadır. Bu sıradan olan dərman formaları və dərman preparatları Klavdi Qalenin şərəfinə «Qalen preparatları” kimi adlandırılmışdır. Hazırda müasir avadanlıq və fiziki-kimyəvi üsulların hesabına Qalen preparatları- nın hazırlanma üsullarını daha da təkmilləşdirməklə, bunların ballast maddələrdən tamamilə azad edimiş preparatlarını almaq mümkün olmuşdur ki, bunlara da yenə də Qalenin şərəfinə “Yeni Qalen preparatları” adı verilmişdir. Klavdi Qalen dərmanşünaslığa aid öz əsərlərində spesifik sidikqovucu, qusdurucu, bəlğəmgətirici, işlədici və digər farmakoloji istiqamətlərdə təsir edən dərman maddələri qruplarının təsir xüsusiyyətləri və hansı məqsədlərlə tətbiq edilmələri barədə də xeyli məlumatlar vermişdir.
Qədim Misir, Yunan və Roma dərmanşünaslığının zəngin ənənələri ilə yanaşı həmin dövrləri əhatə edən zamanlarda digər ayrı-ayrı qədim xalqlarda da özünəməx- sus dərmanşünaslıq mövcud olmuş və müəyyən inkişaf yolu keçmişdir. Bu baxımdan, müasir rusların və bəzi slavyan xalqlarının əcdadları hesab edilən qədim skif tayfalarının da özünəməxsus dərmanşünaslıq ənənələri mövcud imiş. Bizim eramızdan bir neçə əsr əvvəl Qara dənizin şimal sahılləri boyu yayılmış və həmin ərazilərdə yaşamış qədim Skif qəbilələrinin nümayəndələri müalicə məqsədilə dərman vasitələri kimi ən müxtəlif vasitələrdən və maddələrdən istifadə edirmişlər. Qədim yunan filo- sofu və tarixçısı Herodot yazırdı ki, Skif qəbilələrinin nümayəndələri müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində dərman vasitələri kimi soğandan, sarmısaqdan, tozağacı şirə- sindən, bağayarpağıdan, gülxətmi kökündən və digər bitki dərman xammalından istifadə edirmışlər.
Hippokratın əəsərlərindən məlum olur ki, dəmləmə, bişirmə, məlhəm və tozlar kimi dərman formalarının hazırlanma üsulları qədim skiflərə məlum imiş; onlar yaraların kənarlarını at quyruğunun tükü ilə tikməyi bacarırlarmış, müalicəvi məqsədlə kumısdan, baldan, porsuq piyindən və s. vasitələrdən uğurla istifadə edirmişlər.

Müəllif: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Əczaçılıq və morfologiya kafedrasının dosenti Akif Əliyev

Ə D Ə B İ Y Y A T
1. İsmayılov Ə., Təhməzov F., Tağıyev S. – Dərman formalarının texnologiyası.
Bakı, 1989.
2. Hüseynov D. — Ümumi və xüsusi reseptura. Bakı, 1986.
3. Əliyev H. — Əczaçılıq kimyası. Bakı, 1989.
4. Dəmirov İ., Manafov Ə. — Farmakoqnoziya. Bakı, 1984.
5. Дамиров И., Прилипко Л. – Лекарственные растения Азербайджана. Баку, 1988.
6. Сорокина Т. — История медицины. Москва, 1992.

Kimyo tarixi: Tarixdan tarixiy ma’lumotlar

The kimyo tarixi u tarixdan oldingi davrlarda kuzatilishi mumkin. Ushbu tadqiqot sohasi, tashkil topganidan beri, sayyorada topilgan barcha narsalarning tarkibini kashf etishga qiziqib kelgan. Qadim zamonlardan buyon inson moddalar va moddalarni o’zi tashkil etadigan barcha narsalarni, shuningdek uning mumkin bo’lgan transformatsiya jarayonlarini ochib berishga harakat qilgan.

Falsafa, sehr va tasavvufdan o’tib, nihoyat ilmiy fikrga erishish uchun kimyo insonning kundalik hayotining asosiy qismiga aylandi. Tarix davomida amalga oshirilgan kashfiyotlar va tadqiqotlar ko’pligi tufayli bugungi kunda jamoaviy manfaat uchun turli xil materiallar yaratish mumkin. Yuvish vositalari, tozalash vositalari, yoqilg’i va boshqa moddalar.

Boshqa sohalar qatori, ushbu ilmiy soha sog’liqni saqlash muammolari jihatidan ham muhim ahamiyatga ega edi, chunki tibbiyotda kimyo yutuqlari odamlar uchun dori sifatida ishlaydigan birikmalarni yaratishga imkon berdi. Bundan tashqari, u oziqlanish va har bir oziq-ovqat mahsulotining ozuqaviy tarkibiy qismlarini o’rganish bilan chambarchas bog’liq.

Tarix

Kimyoning kelib chiqishi kimyoviy reaktsiyadan kelib chiqadigan olovni ishlatishda ko’rib chiqilishi mumkin. The Homo erectusbu 400 ming yil oldin uni boshqarishni boshlagan birinchi hominid. Biroq, yangi kashfiyotlar shuni ko’rsatadiki, odamlarda uni boshqarish imkoniyati taxminan 1,7 million yil oldin bo’lgan, ammo olimlar orasida bu sanalar haqida munozaralar mavjud.

Boshqa tomondan, birinchi tosh san’ati Homo sapiensBundan tashqari, kimyo bo’yicha ozgina bilimga ega bo’lish kerak; rasmlar hayvon qonini boshqa suyuqliklar bilan aralashtirishni talab qildi.

Keyinchalik, inson metallardan foydalanishni boshladi. Ispaniya g’orlaridan oz miqdordagi oltin topilgan; Ushbu namunalar paleolit davriga oid taxminan 40.000 yil.

Keyinchalik Homo sapiens miloddan avvalgi 3500 yillarda bronza ishlab chiqarishni boshladi. Keyinchalik, temir davrida, tog’-kon sanoati miloddan avvalgi 1200 yillarda boshlangan. Xettlar tomonidan.

Qarilik

Bobil

Bu vaqt miloddan avvalgi 1700 yildan miloddan avvalgi 300 yilgacha belgilanadi. Aynan qirol Xammurapi hukumati davrida, osmon jismlari bilan birgalikda vaqt uchun ma’lum bo’lgan og’ir metallarning tasnifi bilan birinchi ro’yxat tuzilgan edi.

Qadimgi Yunoniston

Keyinchalik, Qadimgi Yunoniston faylasuflari fikri doirasida materiya va moddalar tabiatiga bo’lgan qiziqishlar paydo bo’ldi. Miloddan avvalgi 600 yildan boshlab Milets Fales, Empedokl va Anaksimandr kabi belgilar allaqachon dunyoni er, havo, suv, olov va boshqa noma’lum manbalardan tashkil topgan deb o’ylashadi.

Miloddan avvalgi 400 yildan boshlab, Levkipp va Demokritlar bu borada materiyaning asosiy va bo’linmas zarrasi ekanligini tasdiqlab, atomning mavjudligini taklif qildilar va shu bilan materiyaning cheksiz bo’linadigan birlik bo’lishi mumkinligini inkor etdilar.

Aristotel

Biroq, Aristotel elementlar nazariyasini davom ettirdi va bundan tashqari u havo, suv, er va olov issiqlik, sovuq, nam va quruq kabi ba’zi sharoitlarning birlashishi natijasida kelib chiqadi degan nuqtai nazarni qo’shdi.

Bundan tashqari, Aristotel zarrachalarning bo’linmas versiyasiga ham qarshi edi va uning fazilatlari qanday ishlashiga qarab bir elementni ikkinchisiga aylantirish mumkinligiga ishongan.

O’rta asrlar

Alkimyo

Bir elementdan ikkinchisiga o’tish haqidagi ko’plab kontseptsiyalar O’rta asrlarda, ayniqsa alkimyo sohasida ta’sir ko’rsatdi.

Qadimgi Yunonistondan oldingi davrlarda ko’plab vazifalar materiallar bilan tajriba o’tkazish natijasida bilimlarni rivojlantirishga imkon berdi. Ming yillar ilgari o’tkazilgan tajribalar natijasida shisha, bronza, kumush, bo’yoqlar, po’lat va boshqalar kabi ba’zi manbalar paydo bo’ladi.

Materiallarni birlashtirish bo’yicha eng ko’p ma’lumotga ega bo’lganlar orasida qimmatbaho va yarim qimmatbaho materiallar bilan ishlagan zargarlar va zargarlar bor edi. Ular distillash, eritish, birlashtirish va boshqalar kabi eksperimentlar natijasida ishlab chiqilgan turli xil texnikalarni amalga oshirdilar.

Ushbu amaliy xilma-xillik Aristotel fikri bilan birgalikda kimyo orqali yangi materiallarni izlash va qidirish usuli sifatida alkimyoviy impulsning asosini yaratdi. Ushbu savdo-sotiqning eng taniqli maqsadlaridan biri oddiy materiallarni oltin kabi qimmatroq metallarga aylantirish yo’lini topish edi.

Bundan tashqari, guruch yoki temir kabi har qanday oddiy metallarni oltinga yoki kumushga aylantira oladigan sehrli buyum yoki modda ekanligi bilan mashhur bo’lgan “faylasuf toshi” haqidagi afsona tug’ildi.

Boshqa manfaatlarga kelsak, alkimyogarlar har qanday kasallikni davolashga va hattoki kimnidir o’limdan qaytarishga qodir bo’lgan hayot iksirini qidirib topdilar.

Biroq, ilmiy dalillarning yo’qligiga qaramay, alkimyo tarkibiy qismlar va moddalar bo’yicha turli xil yutuqlar va kashfiyotlarga yo’l qo’ydi. Simob va sof va kuchli kislotalarning xilma-xilligi kabi elementlar ishlab chiqilgan.

Zamonaviylik

XVI asrdan boshlab tadqiqotning yangi shakllari kimyo va alkimyo o’rtasidagi farqlashga yo’l ochdi, ammo ular o’rtasida mavjud bo’lgan munosabatni inkor etib bo’lmaydi.

Tarixdagi Isaak Nyuton va Robert Boyl kabi turli xil belgilar alkimyo amaliyoti bilan bog’liq edi, garchi ular ilmiy sohada ularni kimyo tomon yo’naltiradigan tizimli jarayonlar va miqdoriy usullarni birlashtirgan bo’lsa ham.

Aynan Boyl yozgan Skeptik kimyochi va u elementni kimyoviy vositalar yordamida boshqa oddiy moddalarga ajratib bo’lmaydigan modda ekanligini aniqladi. Bu Arkimning nazariyasini obro’sizlantirgan, alkimyo asoslaridan biri bo’lgan asarlardan biri edi.

Ma’rifatparvarlik eksperimentlar uchun yangi metodologiyalar impulsini olib keldi. Kimyo taraqqiyotga erishish uchun aql va tajriba bilan bog’langan yo’l sifatida targ’ib qilinadi, shuning uchun hammani alkimyo kabi mistik ohang bilan rad etadi.

Kimyoviy inqilob

Ma’rifatparvarlik bilan ilmiy izlanishlar natijasida turli xil nazariyalar va yangi kashfiyotlar paydo bo’la boshladi.

Phlogiston nazariyasi

Uni nemis alkimyogari va kimyogari Georg Ernest Stal ishlab chiqqan va ommalashtirgan. Bu yonish jarayonini tushuntirishga qaratilgan birinchi urinishlardan biri edi. Bu “phlogiston” mavjudligini, ya’ni har qanday yonuvchan moddalarni o’z ichiga oladigan yong’in turini taklif qildi.

Stalning ta’kidlashicha, yonuvchan moddalar phlogistonni yo’qotishi tufayli vaznini yo’qotgan. Uning asosiy ma’lumotlaridan biri ko’mir edi.

Biroq, bu nazariya juda katta qarama-qarshilikka duch keldi, chunki metallarning yonishidan keyin og’irligi oshadi, bu shubha tug’dira boshlagan va keyinchalik bu nazariyaning bekor qilinishiga olib keladigan narsa.

Lavoisier ishlaydi

Antuan-Loran Lavuazye frantsuz kelib chiqishi zodagonlari va kimyogari bo’lib, u yonish yoki oksidlanish jarayonida asosiy vositalardan biri sifatida kislorod bilan uchrashishga imkon beradigan turli xil kashfiyotlarni birlashtira oldi va u shu haqiqatni amalga oshirdi.

Lavuazye uni “ommaviy qonunlarni saqlash” nazariyasini shakllantirishga olib kelgan ko’plab topilmalari va tadqiqotlari bilan zamonaviy kimyoning otasi sifatida tanilgan. Ushbu qonun kimyoviy reaktsiyaning har qanday turida reaksiyaga kirishadigan moddalarning massasi hosil bo’lgan mahsulot massasiga teng ekanligini bildiradi. Shu tarzda, alkimyodan zamonaviy kimyoga o’tish aniq belgilanadi.

Daltonning atom nazariyasi

XIX asr davomida allaqachon Jon Dalton kimyo fanining “atom nazariyasi” sifatida rivojlanishi uchun eng muhim nazariyalardan biriga yo’l qo’ydi. Unda u har bir element atom deb nomlanuvchi bo’linmas zarraga ega ekanligini, bu atamani u qadimgi Demokrit va Leykipp fikridan foydalanganligini aytadi. Bundan tashqari, u atomlarning vazni ushbu elementga qarab o’zgarishi mumkinligini taklif qildi.

Uning eng ajoyib gipotezalari qatorida u bir tomondan kimyoviy birikma doimo bir xil miqdordagi atomlarni bir xil nisbatda o’z ichiga oladigan modda ekanligini ta’kidlaydi.

Boshqa tomondan, Dalton kimyoviy reaktsiyada bir yoki bir nechta tarkibiy qism yoki elementlarning atomlari boshqa atomlarga nisbatan qayta taqsimlanib, yangi birikma hosil bo’lishini aytdi. Boshqacha qilib aytganda, atomlarning o’zlari o’zliklarini o’zgartirmaydilar, faqat o’zlarini qayta tuzadilar.

Fizik yoki fizik-kimyoviy kimyo tug’ilishi

XIX asrning o’zida fizikadagi turli yutuqlar, shuningdek, termodinamika deb nomlanadigan narsalarning ba’zi omillarga qanday ta’sir qilishini tushunish uchun kimyoning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. Termodinamika issiqlik, harorat va energiyaning moddalar va moddalarga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan boshqa ko’rinishlarini o’rganish bilan bog’liq.

Termodinamikani kimyo bilan bog’lash orqali entropiya va energiya tushunchalari ushbu fan tarkibiga kira boshladi. Boshqa yutuqlar, shuningdek, elektrokimyoning paydo bo’lishi, kimyoviy spektroskop kabi asboblarning rivojlanishi va kimyoviy reaktsiyalarning kinetik o’rganilishi kabi fizik-kimyo turtkilarini belgilab berdi.

Shu tarzda, 19-asrning oxirida fizik kimyo allaqachon kimyoning bir bo’lagi sifatida tashkil topgan va dunyoning turli qismlarida, shu jumladan Shimoliy Amerikada kimyo o’qitish doirasida akademik tadqiqotlar tarkibiga kira boshladi.

1869 yilda Dimitri Ivanovich Mendeleyev va 1870 yilda Julius Lotar Meyerning elementlarini tasniflashni amalga oshirgan hissasini ta’kidlash kerak, bu o’z navbatida plastik, erituvchi moddalar va hattoki dori vositalarini ishlab chiqish uchun yutuqlar kabi materiallarni topishga imkon berdi. .

Ikkinchi “Kimyoviy inqilob”

Ushbu bosqich elektronlar, rentgen nurlari va radioaktivlik kabi tegishli kashfiyotlar bilan belgilanadi. Ushbu voqealar 1895 yildan 1905 yilgacha bo’lgan o’n yil ichida bo’lib o’tdi va yangi asrning kirib kelishini zamonaviy dunyo uchun muhim ilmiy kashfiyotlar bilan belgilab berdi.

1918 yilda ingliz fizigi Ernest Rezerford protonni kashf etdi va bu Albert Eynshteyn va nisbiylik nazariyasi kabi keyingi tadqiqotlarga yordam beradi.

XIX asr, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar va odamlar kabi tirik mavjudotlardan kelib chiqadigan moddalarga nisbatan biokimyoda katta yutuqlarga erishdi. Emil Fischer singari kimyogarlar ushbu filialda katta hissa qo’shdilar, masalan, turli oqsillar, aminokislotalar, peptidlar va uglevodlarning tuzilishini aniqlash va tabiatini topishda.

1912 yilda ingliz biokimyosi Frederik Xopkins va Polshada tug’ilgan biokimyogar Casimir Funk tomonidan mustaqil ravishda amalga oshirilgan “vitaminlar” kabi kashfiyotlar insonni oziqlantirish sohasida sezilarli yutuqlarga imkon berdi.

Va nihoyat, kimyo va biologiya o’rtasidagi munosabatlar uchun eng aniq va muhim kashfiyot amerikalik genetik olim Jeyms Uotson va ingliz biofizigi Frensis Krik tomonidan deoksiribonuklein kislota (DNK) tuzilishi edi.

Ilm-fan uchun taraqqiyot vositalarini ishlab chiqish

Turli sohalarda kimyo taraqqiyotining eng ko’zga ko’ringan elementlaridan biri bu ish va o’lchov vositalarini yaratishdir. Radiatsiya va elektromagnit spektrni, shuningdek spektroskopni o’rganish uchun spektrometrlar kabi mexanizmlar yangi reaktsiyalar va kimyo bilan bog’liq moddalarni o’rganishga imkon beradi.

Adabiyotlar

(2019). Kimyoning qisqacha tarixi. Chem.libretexts.org saytidan tiklandi
Rok. TO; Usselman. M (2020). Kimyo. Britannica entsiklopediyasi. Britannica.com saytidan tiklandi
Antuan-Loran Lavuazening kimyoviy inqilobi. ACS kimyo hayot uchun. Acs.org saytidan tiklandi
Kimyo tarixi. Kolumbiya universiteti. Columbia.edu-dan tiklandi
Bagley M (2014) .Kimyo tarixi | Mashhur kimyogarlar. Livescience.com saytidan tiklandi
Birinchi buyuk nazariyaning flogistoni, ko’tarilishi va tushishi. Ilmiy madaniyat jurnali FANLAR FAKULTETI, UNIVERSIDAD NACIONAL AUTÓNOMA DE MEXICO. Revistaciencias.unam.mx-dan tiklandi
Termodinamika. Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi
DNK. Vikipediya, bepul ensiklopediya. En.wikipedia.org saytidan tiklandi

Czaçılığın tarixi

Azərbaycan musiqisinin, incəsənətinin beşiyi olan Şuşa şəhəri Cənab Prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdi. Azərbaycanın dilbər guşəsi olan Şuşa şəhəri tarixi-mədəni, ictimai-siyasi, həyatının mühüm mərkəzlərindən biri, ölkəmizin mədəniyyət beşiyi, Qafqazın konservatoriyası olmuşdur. Ermənistan Respublikasının işğalçı hərbi qüvvələri tərəfindən 1992-ci il mayın 8-də Şuşa şəhəri işğal edilmiş, burada xalqımızın tarixi-mədəni irsinin məhv edilməsi, vandalizm siyasəti həyata keçirilmişdi.
Vandalizmin davam etdiyi 29 il ərazində Şuşada memarlıq abidəsi sayılan 170-dən çox yaşayış binası, 160-dək mədəniyyət və tarixi abidə, 7 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 22 ümumtəhsil məktəbi, mədəni-maarif və kənd təsərrüfatı texnikumları, orta ixtisas musiqi məktəbi, 8 mədəniyyət evi, 14 klub, 2 kinoteatr, 3 muzey, turizm bazası, şərq musiqi alətləri fabriki dağıdılmış, məbədgah və məscidlər təhqir edilmiş, çox sayda nadir əlyazma nümunələri məhv edilmiş, 20 kitabxana yandırılmışdır. Lakin Müzəffər Ordumuzun qətiyyətli mübarizəsi sayəsində 2020-ci il noyabrın 8-də Şuşa şəhəri işğaldan azad olunmuşdur. Müzəffər Ali Baş Komandan “Şuşa bizimdir! Qarabağ bizimdir!” deyərək bu münasibətlə bütün Azərbaycan xalqını təbrik etmişdir:

• Azərbaycan xalqına bu müjdəni vermək mənim həyatımda, bəlkə də, ən xoşbəxt günlərimdən biridir.

• Xoşbəxt adamam ki, ata vəsiyyətini yerinə yetirdim. Şuşanı azad etdik! Bu, böyük Qələbədir!

• Əziz Şuşa, sən azadsan!

• Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!

• Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndini rəhbər tutaraq, Şuşa şəhərinin tarixi görkəminin bərpası, əvvəlki şöhrətinin özünə qaytarılması və ənənəvi dolğun mədəni həyatına qovuşması, eləcə də Azərbaycanın çoxəsrlik zəngin mədəniyyətinin, memarlıq və şəhərsalma sənətinin parlaq incisi kimi beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədilə qərara alıram:

1. Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilsin.

2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti bu Sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll etsin.

Prezident İlham Əliyev hələ fevralın əvvəlində Azərbaycan Televiziyasına verdiyi müsahibəsində Şuşanın mədəniyyət paytaxtı elan ediləcəyini demişdi. Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin, Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsinin, “Azərsu” ASC-nin, Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyinin, “Azərişıq” ASC-nin, “Azərenerji” ASC-nin, “Bakı Abadlıq Xidməti” MMC-nin nümayəndələri də daxil olmaqla ilkin olaraq 60 nəfərə qədər heyətdən ibarət və 6 əsas istiqamət üzrə fəaliyyət göstərəcək işçi qrupuna müxtəlif sahələri təmsil edən qurumların mütəxəssisləri cəlb edilərək müvafiq tapşırıqlar verilib.

Qeyd olunan Sərəncamın imzalanma tarixi kimi məhz 7 may tarixinin seçilməsi özündə mühüm mesajlar ehtiva edir.
Şuşa 1992-ci il mayın 8-də işğal olunmuşdu. Ermənilər sonradan hər il həmin günü qələbə bayramı kimi qeyd edir, dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan ermənilər həmin gün fərqli tədbirlərlə işğala beynəlxalq dəstək qazanmağa çalışır, şəhərin adını da təhrif edərək “Şuşi” kimi təqdim edirdilər.

1992-ci ildən sonra hər il mayın 8-ni bayram edən Ermənistan 29 il sonra bu tarixi Şuşanın Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı olması faktı ilə qarşılamağa məhkumdur.

Bununla dünya erməniliyinə mesaj verilir ki, “Şuşi” adlı bir şəhər yoxdur, olmayıb və heç vaxt olmayacaq. Biz bacardıq, biz bütün dünyaya sübut etdik ki QARABAĞ AZƏRBAYCANDIR! Prezident İlham Əliyev, birinci xanım Mehriban Əliyeva və qızları Leyla Əliyevanın Şuşaya səfərləri zamanı ziyarət etdikləri obyektlərin hamısı – Şuşa Realnı məktəbi, Yuxarı Gövhərağa, Aşağı Gövhərağa, Saatlı məscidləri, Qazançı kilsəsi, Bülbülün ev muzeyi, Vaqifin türbəsi, Cıdır düzü tarixi dəyər daşıyır, şəhərin tarixin bütün mərhələlərində Azərbaycan xalqına məxsusluğunu simvolizə edir. Dillərə dastan, əfsanə olan “Xarıbülbül” gülü Şuşanın rəmzi, təbiətin möcüzəsidir. Əvvəlcədən anons edildiyi kimi, mədəniyyət paytaxtımız Şuşada “Xarıbülbül” musiqi festivalı keçirildi.
Şuşanın rəmzi olan gülün adını daşıyan “Xarıbülbül” musiqi festivalı ilk dəfə 1989-cu ilin may ayında Şuşanın əsrarəngiz Cıdır düzündə təşkil olunub. Şuşa şəhərinin işğaldan azad olunması və mədəniyyət paytaxtı elan olmasının daxili auditoriya üçün verilən mesajları da var. Prezident İlham Əliyev Azərbaycan Televiziyasına müsahibəsində Şuşanın müxtəlif qurumlar, oliqarxlar tərəfindən zəbt olunmasına yol verilməyəcəyini xüsusi qeyd etmişdi:

• Mən Şuşanı mədəniyyət paytaxtı elan etmişəm, məmurlar paytaxtı elan etməmişəm!

• Bərpa ilə bağlı görüləcək işlərdə mütləq ictimai nəzarət olmalıdır.

• Mütəxəssislər, memarlar, tarixçilər, şuşalılar şəhəri necə görmək istədiklərinə özləri qərar verməlidir.

• Dağıdılmış şəhərlər tezliklə elə planlı şəkildə bərpa ediləcək ki, oraya qayıdacaq insanların rahatlığı təmin olunsun, müasir, güclü Azərbaycanın gücü bütün dünyaya nümayiş etdirilsin.

Cənab Prezident İlham Əliyevin bu müsahibəsindən sonra Şuşa şəhərində bir sıra tarixi abidələr bərpa edilmişdi:

-Vaqifin məqbərəsi Heydər Əliyev Fondunun vəsaiti hesabına, Mehriban xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə bərpa edilir;

-Şuşa şəhərinin rəsm qalereyası bərpa edilərək yenə də rəsm qalereyası kimi fəaliyyət göstərəcək;

-Ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində inşa edilmiş “Qarabağ” mehmanxanası təmir-bərpa işlərindən sonra müasir səviyyəyə çatdırılacaq;

-Şuşa Xalça Muzeyi bərpa edilir;

-Keçmiş sanatoriya yenidənqurmadan sonra Park Otel kimi bu il istifadəyə veriləcək və qonaqlarını müasir səviyyədə qarşılaya biləcək;

-Şuşada “beş”, “dörd” və “üç” ulduzlu kiçik otellərin yaradılması nəzərdə tutulur;

-İstismar müddəti bitmiş “xruşşovka”larla bağlı tədbir görülür;

-Azərbaycan dövləti ermənilər tərəfindən baxımsız qaldığı üçün uçulub dağılmaqda olan xristian məbədlərinin bərpa edilməsini öz üzərinə götürüb. Şuşanın bərpa olunması Azərbaycan üçün tarixi, iqtisadi, siyasi cəhətdən böyük rol oynayır. Şuşa şəhəri təkcə Azərbaycanın yox bütün dünyanın ən gözəl şəhərinə çevriləcək. Cənab Prezident İlham Əliyev bildirib ki: Şuşanın girişində Azərbaycan bayrağı dalğalanır və bundan sonra əbədi dalğalanacaqdır.

Elçin Şəmiyev adına 149 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimi