Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ
1. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ANLAYIŞI. Nitq mədə-niy-yəti dedikdə, hər şeydən əvvəl, filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını elmi əsasda öyrənən sahəsi nəzərdə tutulur. Nitq mədəniyyəti anlayışından bu və ya digər nitq təzahürünün keyfiyyətini bildirmək üçün də istifadə edilir.
Nitq mədəniyyətinin konkret predmetini müəyyənləşdirmək (məsələn, fonetika, qrammatika və s. predmeti kimi) çox çətindir və bu sahə bir növ predmetsiz sahədir. Çünki burada bu və ya digər dil faktı, hadisəsi yox, üsullar, qayda-qanunlar sistemi öyrənilir.
Nitq mədəniyyəti dilçilik elminin praktik sahəsidir və filologiya elminin nəzəri göstəriciləri məhz nitq mədəniyyətində təcrübi əhəmiyyət qazanır.
2. NITQ MƏDƏNIYYƏTI MILLI MƏDƏNIYYƏTIN TƏR–KIB HISSƏSIDIR. Mil-lətin mədəniyyətinin göstərici-lərin-dən biri də gözəl nitqdir (həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün birinci növbədə aşağıdakılar tələb olunur:
a) dilin özünün səmimiliyi, ifadə imkanlarının genişliyi (Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu buna tam imkan verir);
b) həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yə`ni dilin səmi-miliyindən, ifadə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vər-dişlərinin inkişaf etməsi.
3. NITQIN DÜZGÜNLÜYÜ, DƏQIQLIYI VƏ IFADƏ-LI-LIYI. Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri bunlardır: 1) nitqin düzgünlüyü; 2) nitqin dəqiqliyi; 3) nitqin ifadəliyi.
Düzgün nitq o nitq forması və ya təzahürü hesab olunur ki, orada dilin fonetik, qrammatik və leksik və s. qayda-qanunları po-zulmasın. Nitqin düzgünlüyü nitq mədəniyyətinin birinci şərtidir. Bu zaman məsələ belə qoyulur: düzgündür, ya düzgün deyil? Məs: “Qapını vurmaq” düzgün deyil, “qapını döymək” düzgün-dür.
Nitqin dəqiqliyi – fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsini (sözü, ifadəni, cümləni və s.) tapmaqla müəyyən edilir. Məs: “qış gəlir” düzgündür, ancaq dəqiq deyil. “Qış düşür” həm düzgün, həm də dəqiqdir.
Nitqin ifadəliliyi dedikdə, ən müvafiq, ən uğurlu dil vasitəsini tapıb işlətmək başa düşülür. Qeyd etmək lazımdır ki, nitqin ifadəliliyini onun dəqiqliyindən fərqləndirmək bir o qədər də asan deyil. Məs: “O, ömrünü boş-boşuna keçirdi” cümləsi həm düz-gün, həm də dəqiqdir, ancaq ifadəli deyil. “O, ömrünü yelə verdi” isə daha ifadəli və gözəldir.
4. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ÜMUMI (ICTIMAI) VƏ XÜSUSI (FƏRDI) MƏSƏLƏLƏRI. Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri vardır ki, ümumi (ictimai) xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur. Demək, dilin qayda- qanunlarına hamı riayət etməlidir. Dilin fonetik tərkibini, düzgün tələffüz və yazılış qaydalarını, cümlənin quruluşunu hamı eyni cür qavrayır. Əgər belə olmasaydı, dil öz əsas vəzifəsini – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi.
Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri də vardır ki, bunlar xüsusi (fərdi) səciyyəlidir. Bu o deməkdir ki, hamı eyni cür dəqiq danışıb yazmır, yaxud hamının nitqi gözəl (ifadəli) deyil. Həm də nitqin gözəlliyi hərədə bir cür təzahür edir.
Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri ilə xüsusi məsələləri birbaşa bir-birinə bağlıdır və bunları eyni zamanda həll edən nitq sahibinin nitqi əsl nitq mədəniyyəti nümunəsi hesab olunur (düzgünlük, dəqiqlik və ifadəlilik).
5. DIL, NITQ VƏ NITQ FƏALIYYƏTI. Dil – ünsiyyət va-si-təsi olub, mücərrəd işarələr sistemindən ibarətdir. Hər bir dilin özünəməxsus quruluşu, ifadə imkanları vardır ki, bunun nəticəsində müəyyən ifadə formaları və üsullar meydana çıxır.
Nitq – ünsiyyət prosesidir. Nitq bu və ya digər mə`lumatın (informasiyanın) ifadə təbiətinə uyğun olaraq dilin ifadə imkanları əsasında meydana çıxır.
Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən çox az dəyişikliklərə uğrayır, nitq isə ona nisbətən dəyişkəndir.
Nitq fəaliyyəti – nitqin təzahürü üçün lazım gələn ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemidir.
Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq isə ünsiyyət prosesidir.
6. ƏDƏBI DIL. NITQ NORMALARI. Tarixən müəyyənləş-miş möhkəm qayda-qanunlara tabe olub, xalqın, millətin ümumi, nümunəvi ünsiyyətinə xidmət edən nitq forması dilçilikdə ədəbi dil adlanır.
Ədəbi dilin (nitqin) tabe olduğu qayda-qanunların sisteminə ədəbi dilin (nitqin) normaları deyilir. Norma-müəyyən dövrdə sözün fonetik tərkibi və leksik mə`nasının, cümlənin qrammatik quruluşunun bu və ya digər dil kollektivində obyektiv (hamı tərəfindən qəbul olunan) şəkildə fəaliyyətidir.
Ədəbi dilin iki təzahür forması var: 1) şifahi ədəbi dil və 2) yazılı ədəbi dil.
7. MÜASIR AZƏRBAYCAN ƏDƏBI DILININ NOR-MA-LARI. Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Müasir dilimizin normaları da buna uyğundur. Bunlar aşağıdakılardır.
1) Fonetik norma. Söz ümumxalq dilində müxtəlif variantlarda işlənsə də, ədəbi dildə ancaq bir cür yazılır və tələffüz olunur.
Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır. Orfoepik norma orfoepiya lüğətlərində, orfoqrafik norma isə orfoqrafiya lüğətlərində əks olunur.
Həm orfoepik, həm də orfoqrafik normalar dilin fonetik quruluşu, xüsusilə onun xarakterik əlaməti olan ahəng qanunu ilə müəyyən edilir.
Fonetik normaya əməl olunması, yə`ni sözün düzgün tələffüz və yazılışı şəxsin savadlılığının və ədəbi dili mənimsəməsinin ən mühüm göstəricisidir.
2) Leksik norma. Leksik norma hər bir şəxsdən sözün mə`-na-sına bələd olmağı, onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir.
Söz öz yerində işlənmirsə, demək, fikir düzgün ifadə olunmur və nitq mədəniyyətinin tələbi pozulur.
Ədəbi dildə söyüşlərə, loru, yaxud kobud sözlərə yer verilmir. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir. Bədii üs-lubda obrazlı sözlər, ifadələr işləndiyi halda, elmi üslub üçün bu, xa-rakterik deyil, yə`ni elmi üslubda daha çox terminlərdən istifadə olunur.
Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, nitq mədəniyyəti tələb edir ki, o, eyni zamanda dəqiq və ifadəli olsun. Bunlar leksik normaya aid olan elementlərdir.
3) Qrammatik norma. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Qram-matik normalar dedikdə, əsasən, aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
a) miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir: məs: on qələm, yüz uşaq və s.
b) adlara əvvəl kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbərlik şəkilçisi artırılır. Məs: şəgird-lər-imiz-in-dir; qohum-lar-ınız-dan-am və s.
c) fe`l köklərinə əvvəl tə’sirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs-xəbər əlaməti (şəkilçisi) artırılır. Məs: gül-dür-ül-məli-dir; yaz-ış-a-q və s.
ç) mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır. Məs: Mən şagird-əm; Onlar getdi-lər və s.
d) cümlədə əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir; tə`yin izah etdiyi cümlə üzvündən əvvəl, zərflik isə, əsasən, xəbərdən əvvəl işlənir. Məs: Həsən tarixi filmlərə həvəslə baxırdı.
Beləliklə, ədəbi dilin normaları müəyyən tarixi mərhələdə bir sistem olaraq fəaliyyət göstərir. Ədəbi dilin normalarını əməl etmək nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərtidir.
8. DILIMIZIN TƏKIBINDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEYL-LƏ-RI. Müasir Azərbay-can dilinin tərkibində 60-cı illərdən (XX əsr) başlayaraq özəl-ləş-mə meylləri müşahidə olunur.
Özəlləşmə üç yolla gedir: 1) Hər hansı söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi, yaxud mövcud oxşarlıq əsasında söz yaratması yolu ilə; 2) cəmiyyətin özündə müəy-yən hadisə ilə bağlı yeni sözlərin yaranması yolu ilə; 3) Türk dillərinin tə`siri ilə.
Dilimizdə sözlərin türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də olmuş, bu gün işlətdiyimiz bir sıra sözlər (qurultay, bildiriş, görün-tü, başqan, seçki, ildönümü və s.) belə yaranmışdır. Son zaman-larda da bu qayda ilə qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənən bir sıra sözlər, leksik vahidlər yaranmışdır. Məs: əyləc (tormoz), dönüm (mərhələ), dürlü (müxtəlif), qaynaq (mənbə), çağdaş (müasir), yüzillik (əsr), durum (vəziyyət), özəlləşmə (xüsusiləşmə) və s.
9. NITQ NORMALARININ TARIXLIYI. Norma tarixi kate-qoriyadır və zaman keçdikcə dəyişikliklərə uğraya bilir. Məs: 30-cu illərə qədər Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasında sağır nun (N1) adlı bir səs var idi və bu səs xüsusi hərflə göstərilirdi. Hazırda bu səs fonetik normativliyini itirmişdir.
Bir neçə il bundan əvvəl ədəbi dildə fəal işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, partkom və s. sözlər fəal nitq prosesindən yavaş-yavaş çıxmaqda, dilə yeni-yeni sözlər gəlməkdədir.
10. NITQ ISTISNALARI. Normanın mövcudluğunu istis-na-larsız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Müasir ədəbi dilimizdə istisnalar – qeyri-normativ hallar, əsasən, normanın tarixi hərəkətinin – təkamülünün nəticəsi kimi aşağıdakı hallarda meydana çıxır:
1) artıq öz dövrünü keçirmiş nitq vahidləri bu və ya digər üslubda “ilişib” qalır;
2) yeni meydana çıxan nitq vahidləri bir müddət normativləşmir.
11. NATIQLIK SƏNƏTI. Nitqi mövcud ədəbi normalara uyğun (düzgün) olmaqla yanaşı, həm də dəqiq və gözəl (ifadəli) olan adam-lar natiq adlanırlar. Natiqlik müəyyən peşakarlıq tələb edən sənətdir. Bir fəaliyyət sahəsi olaraq natiqlikdən bəhs edən elm sahəsi natiqlik sənəti və ya ritorika adlanır.
Natiqlik sənətinin əsas tələbləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) danışmaq;
2) Dinləyicilərin (auditoriyanın) səviyyəsini, xarakterini nəzərə almaq, yə`ni auditoriya üçün anlaşıqlı olmaq;
3) Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir vermək və bu deyilənlərin tələblərinə uyğun bədən, baş, əl-qol hərəkətləri etmək;
4) Mümkün qədər yığcam danışmaq, mətləbdən uzaqlaşmamaq və dinləyiciləri yormamaq;
5) Nitqə (çıxışa, mühazirəyə və s.) əvvəlcədən hazırlaşmaq, sonra isə təhlil edib konkret nəticələr çıxarmaq.
Natiqliyin aşağıdakı sahələri mövcuddur: 1) bədii natiqlik; 2) akademik natiqlik; 3) siyasi natiqlik; 4) inzibati-idarə natiqliyi; 5) işgüzar natiqlik.
12. JESTLƏR. Natiqlik sənətinin mühüm şərtlərindən biri əl-qol hərəkətlərindən – jestlərdən nitqin ritm və intonasiyasına uy-ğun şəkildə istifadə etməkdir. Jestlər nitqin tə`sirini artırır, ona emosionallıq verir. Ancaq yersiz əl-qol atmaq məqbul sayılmır. Bu, nitqin tə`sirini artırmaq əvəzinə, azalda bilər.
13. MIMIKA. Nitq prosesində üz əzələlərinin mə`nalı hərəkəti (təəccüb, narazılıq, sevinc və s. emosiyalar ifadə etməsi) mimika adlanır. Mimika nitqin anlaşılmasında, sözün ciddi, yaxud kinayə, ironiya ilə deyilməsini başa düşməkdə mühüm rol oynayır.
Jestlə mimika mükəmməl nitqdə bir-birini tamamlayır və vahid psixofizioloji akt kimi çıxış edir. Şifahi ədəbi dil bunlarsız mümkün deyil.
14. NITQ ETIKETLƏRI. Hər xalqın milli təfəkkürünə uyğun olaraq müxtəlif müraciət üsulları vardır ki, bunlara nitq etiketləri, yaxud yarlıqları deyilir. Nitq prosesində bu etiketlərə əməl etmək həm nitq, həm də insani mədəniyyətin göstəriciləri sayılır. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Müraciət etiketləri. Müsahib yaşca böyük olduqda, yaxud ortada tanışlıq olmadıqda ona “Siz” deyə müraciət olunur. Bu, bizim xalqımızda çox qədim adətdir. Bu qayda bütün müraciət formalarında gözlənilir. Məs: bağışlayın, əyləşin, buyurun, lütfən sözünüzə davam edin və s. Bundan başqa Bəy! cənab! Qardaş! Dərdin alım! və s. bu kimi müraciət formaları da vardır.
Müraciət etiketləri rəsmi (məs: cənab hakim! və s.) və qeyri- rəsmi (məs: Oğlum! və s.) olmaqla iki yerə ayrılır.
2. Görüşmə etiketləri. Salam! Salam-əleyküm! Xoş gördük! Gün aydın! Axşamınız xeyir! Xoş gəlmisiniz! və s.
3. Ayrılma etiketləri. Xudahafiz! Əlvida! Sağ olun! Allah amanında! Uğur olsun! Yaxşı yol! Xeyrə qənşər gedin! Uğurlu yol! Görüşənə qədər! və s.
4. Təbrik etiketləri. Təbrik edirəm! Gözünüz aydın! Mübarək olsun! və s. (Hamısının cavabında: sağ olun!)
5. Alqışlar. Allah kömək olsun! Yastığınız yüngül olsun! Allah rəhmət eləsin! və s.
6. Qarğışlar. Allah öldürsün! Gözün tökülsün! və s.
7. Söyüşlər. Səni yerə soxum! Üzünə tüpürüm! və s.
Nitq etiketlərindən yerli-yerində istifadə olunması ünsiyyətin normal gedişinə, anlaşmaya kömək edir, səmimi münasibətlər yaradır.

Ədəbi dilin normaları

Azərbaycan dili dərsi

NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ

1. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ANLAYIŞI. Nitq mədə-niy-yəti dedikdə, hər şeydən əvvəl, filologiyanın dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə qaydalarını elmi əsasda öyrənən sahəsi nəzərdə tutulur. Nitq mədəniyyəti anlayışından bu və ya digər nitq təzahürünün keyfiyyətini bildirmək üçün də istifadə edilir.
Nitq mədəniyyətinin konkret predmetini müəyyənləşdirmək (məsələn, fonetika, qrammatika və s. predmeti kimi) çox çətindir və bu sahə bir növ predmetsiz sahədir. Çünki burada bu və ya digər dil faktı, hadisəsi yox, üsullar, qayda-qanunlar sistemi öyrənilir.
Nitq mədəniyyəti dilçilik elminin praktik sahəsidir və filologiya elminin nəzəri göstəriciləri məhz nitq mədəniyyətində təcrübi əhəmiyyət qazanır.
2. NITQ MƏDƏNIYYƏTI MILLI MƏDƏNIYYƏTIN TƏR–KIB HISSƏSIDIR. Mil-lətin mədəniyyətinin göstərici-lərin-dən biri də gözəl nitqdir (həm şifahi, həm də yazılı nitq nəzərdə tutulur). Gözəl nitq üçün birinci növbədə aşağıdakılar tələb olunur:
a) dilin özünün səmimiliyi, ifadə imkanlarının genişliyi (Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və qrammatik quruluşu buna tam imkan verir);
b) həmin dildən istifadə edənlərin hazırlığı, yə`ni dilin səmi-miliyindən, ifadə imkanlarının genişliyindən faydalanmaq vər-dişlərinin inkişaf etməsi.
3. NITQIN DÜZGÜNLÜYÜ, DƏQIQLIYI VƏ IFADƏ-LI-LIYI. Nitq mədəniyyətinin əsas şərtləri bunlardır: 1) nitqin düzgünlüyü; 2) nitqin dəqiqliyi; 3) nitqin ifadəliyi.
Düzgün nitq o nitq forması və ya təzahürü hesab olunur ki, orada dilin fonetik, qrammatik və leksik və s. qayda-qanunları po-zulmasın. Nitqin düzgünlüyü nitq mədəniyyətinin birinci şərtidir. Bu zaman məsələ belə qoyulur: düzgündür, ya düzgün deyil? Məs: “Qapını vurmaq” düzgün deyil, “qapını döymək” düzgün-dür.
Nitqin dəqiqliyi – fikrin ifadəsi üçün bilavasitə tələb olunan dil vasitəsini (sözü, ifadəni, cümləni və s.) tapmaqla müəyyən edilir. Məs: “qış gəlir” düzgündür, ancaq dəqiq deyil. “Qış düşür” həm düzgün, həm də dəqiqdir.
Nitqin ifadəliliyi dedikdə, ən müvafiq, ən uğurlu dil vasitəsini tapıb işlətmək başa düşülür. Qeyd etmək lazımdır ki, nitqin ifadəliliyini onun dəqiqliyindən fərqləndirmək bir o qədər də asan deyil. Məs: “O, ömrünü boş-boşuna keçirdi” cümləsi həm düz-gün, həm də dəqiqdir, ancaq ifadəli deyil. “O, ömrünü yelə verdi” isə daha ifadəli və gözəldir.
4. NITQ MƏDƏNIYYƏTININ ÜMUMI (ICTIMAI) VƏ XÜSUSI (FƏRDI) MƏSƏLƏLƏRI. Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri vardır ki, ümumi (ictimai) xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, nitqin düzgünlüyü bütövlükdə cəmiyyətdən tələb olunur. Demək, dilin qayda- qanunlarına hamı riayət etməlidir. Dilin fonetik tərkibini, düzgün tələffüz və yazılış qaydalarını, cümlənin quruluşunu hamı eyni cür qavrayır. Əgər belə olmasaydı, dil öz əsas vəzifəsini – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi.
Nitq mədəniyyətinin elə məsələləri də vardır ki, bunlar xüsusi (fərdi) səciyyəlidir. Bu o deməkdir ki, hamı eyni cür dəqiq danışıb yazmır, yaxud hamının nitqi gözəl (ifadəli) deyil. Həm də nitqin gözəlliyi hərədə bir cür təzahür edir.
Nitq mədəniyyətinin ümumi məsələləri ilə xüsusi məsələləri birbaşa bir-birinə bağlıdır və bunları eyni zamanda həll edən nitq sahibinin nitqi əsl nitq mədəniyyəti nümunəsi hesab olunur (düzgünlük, dəqiqlik və ifadəlilik).
5. DIL, NITQ VƏ NITQ FƏALIYYƏTI. Dil – ünsiyyət va-si-təsi olub, mücərrəd işarələr sistemindən ibarətdir. Hər bir dilin özünəməxsus quruluşu, ifadə imkanları vardır ki, bunun nəticəsində müəyyən ifadə formaları və üsullar meydana çıxır.
Nitq – ünsiyyət prosesidir. Nitq bu və ya digər mə`lumatın (informasiyanın) ifadə təbiətinə uyğun olaraq dilin ifadə imkanları əsasında meydana çıxır.
Dil əsasdır, nitq isə ondan törəmədir. Dil tarixən çox az dəyişikliklərə uğrayır, nitq isə ona nisbətən dəyişkəndir.
Nitq fəaliyyəti – nitqin təzahürü üçün lazım gələn ictimai, psixoloji və fizioloji aktların sistemidir.
Dil ünsiyyət vasitəsi, nitq isə ünsiyyət prosesidir.
6. ƏDƏBI DIL. NITQ NORMALARI. Tarixən müəyyənləş-miş möhkəm qayda-qanunlara tabe olub, xalqın, millətin ümumi, nümunəvi ünsiyyətinə xidmət edən nitq forması dilçilikdə ədəbi dil adlanır.
Ədəbi dilin (nitqin) tabe olduğu qayda-qanunların sisteminə ədəbi dilin (nitqin) normaları deyilir. Norma-müəyyən dövrdə sözün fonetik tərkibi və leksik mə`nasının, cümlənin qrammatik quruluşunun bu və ya digər dil kollektivində obyektiv (hamı tərəfindən qəbul olunan) şəkildə fəaliyyətidir.
Ədəbi dilin iki təzahür forması var: 1) şifahi ədəbi dil və 2) yazılı ədəbi dil.
7. MÜASIR AZƏRBAYCAN ƏDƏBI DILININ NOR-MA-LARI. Dilin daxili quruluşunu onun fonetikası, leksikası (lüğət tərkibi) və qrammatikası təşkil edir. Müasir dilimizin normaları da buna uyğundur. Bunlar aşağıdakılardır.
1) Fonetik norma. Söz ümumxalq dilində müxtəlif variantlarda işlənsə də, ədəbi dildə ancaq bir cür yazılır və tələffüz olunur.
Sözün ədəbi dildəki tələffüz qaydası orfoepik norma adlanır. Orfoepik norma orfoepiya lüğətlərində, orfoqrafik norma isə orfoqrafiya lüğətlərində əks olunur.
Həm orfoepik, həm də orfoqrafik normalar dilin fonetik quruluşu, xüsusilə onun xarakterik əlaməti olan ahəng qanunu ilə müəyyən edilir.
Fonetik normaya əməl olunması, yə`ni sözün düzgün tələffüz və yazılışı şəxsin savadlılığının və ədəbi dili mənimsəməsinin ən mühüm göstəricisidir.
2) Leksik norma. Leksik norma hər bir şəxsdən sözün mə`-na-sına bələd olmağı, onu düzgün, yerində işlətməyi tələb edir.
Söz öz yerində işlənmirsə, demək, fikir düzgün ifadə olunmur və nitq mədəniyyətinin tələbi pozulur.
Ədəbi dildə söyüşlərə, loru, yaxud kobud sözlərə yer verilmir. Leksik norma funksional üslublara görə fərqlənir. Bədii üs-lubda obrazlı sözlər, ifadələr işləndiyi halda, elmi üslub üçün bu, xa-rakterik deyil, yə`ni elmi üslubda daha çox terminlərdən istifadə olunur.
Sözdən düzgün istifadə ilə yanaşı, nitq mədəniyyəti tələb edir ki, o, eyni zamanda dəqiq və ifadəli olsun. Bunlar leksik normaya aid olan elementlərdir.
3) Qrammatik norma. Qrammatik norma sözlər və cümlələr arasındakı əlaqələrin nitqdə düzgün qurulmasını tələb edir. Qram-matik normalar dedikdə, əsasən, aşağıdakılar nəzərdə tutulur:
a) miqdar saylarından sonra gələn isimlər təkdə işlədilir: məs: on qələm, yüz uşaq və s.
b) adlara əvvəl kəmiyyət, sonra mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbərlik şəkilçisi artırılır. Məs: şəgird-lər-imiz-in-dir; qohum-lar-ınız-dan-am və s.
c) fe`l köklərinə əvvəl tə’sirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan sonra isə şəxs-xəbər əlaməti (şəkilçisi) artırılır. Məs: gül-dür-ül-məli-dir; yaz-ış-a-q və s.
ç) mübtəda ilə xəbər cümlədə şəxsə, müəyyən dərəcədə isə kəmiyyətə görə uzlaşır. Məs: Mən şagird-əm; Onlar getdi-lər və s.
d) cümlədə əvvəl mübtəda, sonra tamamlıq, daha sonra xəbər gəlir; tə`yin izah etdiyi cümlə üzvündən əvvəl, zərflik isə, əsasən, xəbərdən əvvəl işlənir. Məs: Həsən tarixi filmlərə həvəslə baxırdı.
Beləliklə, ədəbi dilin normaları müəyyən tarixi mərhələdə bir sistem olaraq fəaliyyət göstərir. Ədəbi dilin normalarını əməl etmək nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərtidir.
8. DILIMIZIN TƏKIBINDƏ ÖZƏLLƏŞMƏ MEYL-LƏ-RI. Müasir Azərbay-can dilinin tərkibində 60-cı illərdən (XX əsr) başlayaraq özəl-ləş-mə meylləri müşahidə olunur.
Özəlləşmə üç yolla gedir: 1) Hər hansı söz ustasının qədim mənbələrdən, xalq dilindən söz götürməsi, yaxud mövcud oxşarlıq əsasında söz yaratması yolu ilə; 2) cəmiyyətin özündə müəy-yən hadisə ilə bağlı yeni sözlərin yaranması yolu ilə; 3) Türk dillərinin tə`siri ilə.
Dilimizdə sözlərin türkləşdirilməsi prosesi əvvəllər də olmuş, bu gün işlətdiyimiz bir sıra sözlər (qurultay, bildiriş, görün-tü, başqan, seçki, ildönümü və s.) belə yaranmışdır. Son zaman-larda da bu qayda ilə qeyri-türk mənşəli qarşılıqları ilə paralel işlənən bir sıra sözlər, leksik vahidlər yaranmışdır. Məs: əyləc (tormoz), dönüm (mərhələ), dürlü (müxtəlif), qaynaq (mənbə), çağdaş (müasir), yüzillik (əsr), durum (vəziyyət), özəlləşmə (xüsusiləşmə) və s.
9. NITQ NORMALARININ TARIXLIYI. Norma tarixi kate-qoriyadır və zaman keçdikcə dəyişikliklərə uğraya bilir. Məs: 30-cu illərə qədər Azərbaycan ədəbi dilinin fonetikasında sağır nun (N1) adlı bir səs var idi və bu səs xüsusi hərflə göstərilirdi. Hazırda bu səs fonetik normativliyini itirmişdir.
Bir neçə il bundan əvvəl ədəbi dildə fəal işlənən sosializm, kolxoz, sovxoz, partkom və s. sözlər fəal nitq prosesindən yavaş-yavaş çıxmaqda, dilə yeni-yeni sözlər gəlməkdədir.
10. NITQ ISTISNALARI. Normanın mövcudluğunu istis-na-larsız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Müasir ədəbi dilimizdə istisnalar – qeyri-normativ hallar, əsasən, normanın tarixi hərəkətinin – təkamülünün nəticəsi kimi aşağıdakı hallarda meydana çıxır:
1) artıq öz dövrünü keçirmiş nitq vahidləri bu və ya digər üslubda “ilişib” qalır;
2) yeni meydana çıxan nitq vahidləri bir müddət normativləşmir.
11. NATIQLIK SƏNƏTI. Nitqi mövcud ədəbi normalara uyğun (düzgün) olmaqla yanaşı, həm də dəqiq və gözəl (ifadəli) olan adam-lar natiq adlanırlar. Natiqlik müəyyən peşakarlıq tələb edən sənətdir. Bir fəaliyyət sahəsi olaraq natiqlikdən bəhs edən elm sahəsi natiqlik sənəti və ya ritorika adlanır.
Natiqlik sənətinin əsas tələbləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Düzgün, dəqiq və gözəl (ifadəli) danışmaq;
2) Dinləyicilərin (auditoriyanın) səviyyəsini, xarakterini nəzərə almaq, yə`ni auditoriya üçün anlaşıqlı olmaq;
3) Nitqin intonasiyasına, ritminə fikir vermək və bu deyilənlərin tələblərinə uyğun bədən, baş, əl-qol hərəkətləri etmək;
4) Mümkün qədər yığcam danışmaq, mətləbdən uzaqlaşmamaq və dinləyiciləri yormamaq;
5) Nitqə (çıxışa, mühazirəyə və s.) əvvəlcədən hazırlaşmaq, sonra isə təhlil edib konkret nəticələr çıxarmaq.
Natiqliyin aşağıdakı sahələri mövcuddur: 1) bədii natiqlik; 2) akademik natiqlik; 3) siyasi natiqlik; 4) inzibati-idarə natiqliyi; 5) işgüzar natiqlik.
12. JESTLƏR. Natiqlik sənətinin mühüm şərtlərindən biri əl-qol hərəkətlərindən – jestlərdən nitqin ritm və intonasiyasına uy-ğun şəkildə istifadə etməkdir. Jestlər nitqin tə`sirini artırır, ona emosionallıq verir. Ancaq yersiz əl-qol atmaq məqbul sayılmır. Bu, nitqin tə`sirini artırmaq əvəzinə, azalda bilər.
13. MIMIKA. Nitq prosesində üz əzələlərinin mə`nalı hərəkəti (təəccüb, narazılıq, sevinc və s. emosiyalar ifadə etməsi) mimika adlanır. Mimika nitqin anlaşılmasında, sözün ciddi, yaxud kinayə, ironiya ilə deyilməsini başa düşməkdə mühüm rol oynayır.
Jestlə mimika mükəmməl nitqdə bir-birini tamamlayır və vahid psixofizioloji akt kimi çıxış edir. Şifahi ədəbi dil bunlarsız mümkün deyil.
14. NITQ ETIKETLƏRI. Hər xalqın milli təfəkkürünə uyğun olaraq müxtəlif müraciət üsulları vardır ki, bunlara nitq etiketləri, yaxud yarlıqları deyilir. Nitq prosesində bu etiketlərə əməl etmək həm nitq, həm də insani mədəniyyətin göstəriciləri sayılır. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Müraciət etiketləri. Müsahib yaşca böyük olduqda, yaxud ortada tanışlıq olmadıqda ona “Siz” deyə müraciət olunur. Bu, bizim xalqımızda çox qədim adətdir. Bu qayda bütün müraciət formalarında gözlənilir. Məs: bağışlayın, əyləşin, buyurun, lütfən sözünüzə davam edin və s. Bundan başqa Bəy! cənab! Qardaş! Dərdin alım! və s. bu kimi müraciət formaları da vardır.
Müraciət etiketləri rəsmi (məs: cənab hakim! və s.) və qeyri- rəsmi (məs: Oğlum! və s.) olmaqla iki yerə ayrılır.
2. Görüşmə etiketləri. Salam! Salam-əleyküm! Xoş gördük! Gün aydın! Axşamınız xeyir! Xoş gəlmisiniz! və s.
3. Ayrılma etiketləri. Xudahafiz! Əlvida! Sağ olun! Allah amanında! Uğur olsun! Yaxşı yol! Xeyrə qənşər gedin! Uğurlu yol! Görüşənə qədər! və s.
4. Təbrik etiketləri. Təbrik edirəm! Gözünüz aydın! Mübarək olsun! və s. (Hamısının cavabında: sağ olun!)
5. Alqışlar. Allah kömək olsun! Yastığınız yüngül olsun! Allah rəhmət eləsin! və s.
6. Qarğışlar. Allah öldürsün! Gözün tökülsün! və s.
7. Söyüşlər. Səni yerə soxum! Üzünə tüpürüm! və s.
Nitq etiketlərindən yerli-yerində istifadə olunması ünsiyyətin normal gedişinə, anlaşmaya kömək edir, səmimi münasibətlər yaradır.

webmaster:CahidKaz ı mov

Используются технологии uCoz

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Azərbaycan dilinin tarixində ilk orfoepiya normaları

“Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları” Nazirlər Kabinetinin 2021-ci il 18 iyun tarixli 175 nömrəli Qərarına əsasən təsdiq edilib.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun mütəxəssislərinin iştirakı ilə yaradılmış İşçi Qrupu tərəfindən “Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları”nın layihəsi işlənilib hazırlanıb.

Ədəbi dilin normaları universaldır və ünsiyyətdə tənzimləyici kimi çıxış edir. Orfoepiya normaları ədəbi dilin strukturu ilə bağlıdır. Bu norma ədəbi dilimizə daxil olan bütün sözlərin nitqdə düzgün tələffüzünü təmin edir.

Dil mədəniyyətin güzgüsüdür. Yazılı ədəbi dilin normaları olduğu kimi, şifahi ədəbi dilin də normaları vardır.

Yazılı ədəbi dilin normaları tam müəyyənləşdirilib və bu sahədə xeyli işlər görülüb. Lakin şifahi ədəbi dilimizin normalarına riayət etmək və bu sahədə qaydalar yaratmaq uzun illərdir vacib məsələlərdən biri idi.

İlk dəfə olaraq Azərbaycan dilinin orfoepiya normaları 21 iyun 2021-ci ildə Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilib. Orfoepiya normaları şifahi nitqi tənzimləyir. Eyni sözün müxtəlif formalarda tələffüz olunmasına yol vermir.

Bu normalar müasir Azərbaycan ədəbi dilində işlənən sözlərin, şəkilçilərin və ixtisarların düzgün tələffüzü qaydalarının müəyyən edilməsi və tətbiqi məqsədilə hazırlanıb.

Müasir dövrdə tələffüzün əsasını Azərbaycan ziyalılarının danışığı təşkil edir. Danışıqda ədəbi dil normaları sabitləşdikcə, tələffüzlə yazı qaydaları arasındakı fərq azalır. Tələffüz nümunəvi nitqin mühüm amilidir.

Orfoqrafiya və orfoepiya məsələsi dil məsələsidir. Dilimizin yazılı və şifahi normaları arasında xüsusi fərqlərin olmasına baxmayaraq, yazılı dilin normalarını orfoepik normalardan ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Təsadüfi deyil ki, B.Çobanzadə 1920-ci illərdə orfoqrafiya məsələlərinin nizama salınmasında tələffüzün də mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayıb.

Orfoepiyanın böyük ictimai əhəmiyyəti var. Orfoepiya ədəbi dilin şifahi qolunu formalaşdıran bir sistemdir. Hər bir nitq necə tərtib olunursa-olunsun, onun dinləyiciyə çatdırılması tələffüzün üzərinə düşür. Sözlərin düzgünlüyü, səlisliyi, aydınlığı tələffüzün əsasını təşkil edir.

Müasir dövrümüzdə mətbuatın, təhsilin kütləviləşməsi nəticəsində tələffüz normalarına xüsusi önəm verilir. Orfoepik normalar ekran, efir dilində sözün səlis tələffüzünü təmin edir. Yeni hazırlanan orfoepiya normaları KİV-in televiziya və radio sahəsinə öz müsbət təsirini göstərəcəkdir. Dildə gedən proseslərlə cəmiyyətin inkişafı arasında sıx əlaqə var. Bu gün mətbuatın televiziya və radio sahəsində ədəbi dilin şifahi qolu yeni keyfiyyət qazanır. Ünsiyyət zamanı nitqin qavranılması üçün düzgün tələffüz əsasdır. Düzgün nitq ədəbi dilin normalarına uyğun bir nitqdir.

Ədəbi tələffüz normalarına riayət edən şəxslərin nitqi kamil nitq mədəniyyətinin səviyyəsi isə yüksək olur. Şifahi nitqin inkişafı üçün orfoepiya normaları xüsusi əhəmiyyəti kəsb edir. Hər bir şəxs fikrini necə şərh edirsə etsin, orfoepik normalara riayət etməlidir.

Orfoepiya üzrə işlər həm nəzəri, həm də praktik istiqamətdə aparılır. Qeyd edək ki, dildə orfoepiya lüğətlərinin də tarixi qədim deyil. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun qarşıda duran əsas vəzifələrindən biri orfoepiya lüğətinin çapa hazırlanmasıdır. Bu istiqamətdə ciddi işlər görülür.

Təranə ŞÜKÜRLÜ, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun İctimaiyyətlə əlaqələr üzrə məsul şəxsi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Azərbaycan dili/Fonetik norma

Söz ümumxalq dilində müxtəlif cür işlənsə də, ədəbi dildə, əsasən, bir variantda işlənir, tələffüz olunur və yazılır. Sözün ədəbi dildəki tələffüz variantı orfoepik norma adlanır. Bu normalar orfoepiya lüğətində əks olunur. Sözün ədəbi dildə-ki yazılış variantı orfoqrafik norma adlanır. Bu normalar dövlət tərəfindən təsdiq olunur və orfoqrafik lüğətlərdə təsbit edilir. Bu normalar dilimizin fonetik hadisələrini, xüsusən ahəng qanununu nəzərə almaqla müəyyən olunur.

Ədəbi dilin səs sistemi də normalar əsasında tənzimlənir. Səslərin sözlərdə mü-əyyən düzülüş forması və ünsiyyətdə məqbul sayılan fonetik dəyişmələrə uyğun variantları və ənənəvi deyiliş forması norma kimi qəbul olunur. Məsələn, dilimizin ahəng qanununa görə şəkilçilər sözlərin son hecasının ahənginə uyğun olaraq onlara qoşulur. Əgər binalar, anam, almaq, gəlmək kimi sözlərdə şəkilçilər bunalər, anəm, almək, gəlmax şəklində işlədilirsə, bu, fonetik normaya görə qüsur sayılır. Başqa bir misal: dilimizdə şəkilçi tərkibində e, o, ö saitləri işlənmir. Yerli dialektdə sözlər aton, nənön, gəler, alacek kimi işlədilirsə, deməli, burada da fonetik norma pozulmuş olur. Azərbaycan dilinə məxsus sözlərdə vurğu, əsasən, sözün son hecası üzərinə düşür. Bəzilərinin danışığında sözlər o`xu, da`ha, ba`şla, a`rzu, i`sim, si`fət kimi tələffüz olunursa, yaxud mənəvi, mavi, vadar (etmək) kimi sözlərin birinci hecasındakı qısa tələffüz olunursa bu da fonetik normadan uzaqlaşmadır.

İnsan ünsiyyəti yazılı və şifahi formada həyata keçirir. Hər adam çalışır ki, onun yazısı və oxusu orfoqrafik-orfoepik qayda-qanuna uyğun gəlsin. Hər bir azərbaycanlının əsas vəzifəsi ədəbi dilə yiyələnmək, onun leksik, qrammatik, orfoqrafik və orfoepik normalarını öyrənməkdir. Həmişə kitab tələffüzü canlı dilin tələffüzünün incəliyinə və gözəlliyinə maneçilik törədir. Çoxları ömrü boyu bu yanlış tələffüz üslubundan yaxa qurtara bilmir. Bir sıra sözlərin kitab tələffüzü quru və sxematik görünür. Belə sözləri canlı danışıq nitqinə uyğun tələffüz etmək məqsədə uyğundur. Məsələn, ikinci şəxsin cəmini bildirən –sınız şəkilçisi –sız kimi tələffüz olunur. Nəqli keçmiş zaman şəkilçisindən ş samiti düşür: atmışsınız – atmısız.

Orfoqrafiya yazı sisteminin inkişaf etmiş və zəruri hissəsidir. Orfoqrafiya dilin yazıda vahid formada əks etdirilməsini təmin edən qaydalar sistemi, orfoepiya isə şifahi nitqin səslənməsini formalaşdıran tələffüz normalarının toplusudur. Hər dilin öz orfoqrafiya qaydaları və orfoepiya normaları mövcuddur. Orfoqrafiya sözlərin yazılışını, sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsini, durğu işarələrinin işlədilmə qaydalarını, orfoepiya isə ədəbi tələffüz normalarını öyrənir. Yüksək yazı mədəniyyəti ancaq orfoqrafiya qaydalarının sabitliyi, möhkəmliyi və xəlqiliyindən asılıdır.

Müasir ədəbi dilin yazılı və şifahi formaları (orfoqrafiya və orfoepiya) arasında yaxınlıq əvvəlki illərə nisbətən artmışdır. Son onilliklərdə şifahi ədəbi dillə yazılı dil arasında intensiv yaxınlaşma, qarşılıqlı təsir, bir-birinə təmasetməha güclü müşahidə olunur. Yazı qaydalarının tələffüzə münasibətini üç əsas qrupa ayırmaq olar: 1) yazılışı birbaşa tələffüzünə görə müəyyənləşən söz və morfemlər; 2) yazılışı dolayı tələffüzünə görə müəyyənləşməyən söz və morfemlər; 3) yazılışı tələffüzünə görə müəyyənləşməyən söz və morfemlər. Sözlərin deyilişi ilə yazılışı arasında tam eyniyyət və ya oxşarlıq ola bilməz. Obrazlı desək, yazı tələffüzü əks etdirən güzgüyə çevrilə bilməz, tələffüz isə yazını eynilə əks etdirməyə qadir deyil.

Orfoqrafiya ilə orfoepiya arasında qarşılıqlı əlaqə, ümumi uyğun cəhətlər olsa da, fərqli cəhətlər də var: 1) orfoqrafiya dilin yazıda vahid formada əks etdirilməsini təmin edən qaydalar sistemidir, orfoepiya isə şifahi nitqin səslənməsini formalaşdıran vahid tələffüz normalarının toplusudur; 2) orfoqrafiya “belə deyir, lakin belə yazılır”, orfoepiya isə “belə yazılır, lakin belə tələffüz olunur” prinsipinə əsaslanır; 3) orfoqrafiya ilə orfoepiya arasında fərq orfoepiyanın xüsusiyyətləri ilə bağlıdır: əsas prinsip tələffüzdə ağırlıq törədən, kobud səslənən, dilin ahəngini pozan cəhətlərdən qaçmaq, asanlıqla tələffüz edilən, zərif, incə və gözəl səslənən cəhətləri saxlamaqdan ibarətdir. Məsələn, ala idi, gələ idi formasına nisbətən alaydı, gələydi formasının tələffüzü asandır, diləyatımlıdır, danışığa zəriflik, incəlik gətirir; 4) orfoepiya ümumxalq danışıq xüsusiyyətlərinə yol verir; 5) orfoepiyada saitlərin uzun və ya qısa tələffüzünün xüsusi əhəmiyyəti var; 6) şəkilçilərin tələffüzündə ahəngə uyğunluq gözlənilməlidir; 7) şifahi tələffüzdə səsdüşümü və səsuyğunluğu hadisələrinə yol verilir. Səslərin düzülüşü və ənənəvi deyiliş forması norma kimi qəbul edilməlidir. Bü-tün bunlar fonetik normanı səciyyələndirən cəhətlərdir. Azərbaycan ədəbi dili-nin fonetik norması dedikdə, ilk növbədə, dilin tələffüz (orfoepik) və yazılı (or-foqrafik) normaları başa düşülür. Televiziya dili şifahi ədəbi dilə əsaslandığı üçün burada orfoepik normanın gözlənilməsi təbii haldır. Orfoepik norma pozuntusu ekran nitqində daha çox müşahidə olunur. Ekranda orfoepik norma sözün, ifadənin düzgün tələffüz edilməsini tənzim edir.

Milyonların tribunası sayılan televiziyada nitq qüsurları yol verilməzdir.Televi-ziyadilindəx’ səsindənəksər aparıcılar, müxbirləristifadəetmirlər. Bu səsdilorta-sı, sürtünən, nəfəslisamitdir.Sonu k samitiiləbitənsözlər x’ səsiilətələffüzedi-lir.Təəssüfki, efirdilində x’ səsinionuncingiltiliqarşılığıolan y səsiiləəvəzedirlər. Fonetiknormanıxarakterizəedəncəhətlərdənbirisəslərinvəsözlərindüzgüntə-ləffüzedilməsidir.Səslərinvəsözlərindüzgüntələffüzühəmdəfikrindəqiqçatdı-rılımasıdeməkdir.Qeydedəkki, orfoepikqaydalarorfoqrafikqaydalarlamüqayi-səlişəkildəöyrədilir.Bu normalarədəbidilinlüğətfondundaolansözlərindüz-güntələffüzedilməsinitənzimedir.Məsələn, gələcəkzamanformasınıifadəedən -acaq, -əcəkşəkilçisininbəziinsanlarınnitqində -acey, -acöy, -əceyvə s. formaları-narastgəlinir.Televiziyadilindədiqqəticəlbedənproblemlərdənbiridəvurğumə-sələsidir.Qeydedəkki, vurğununşifahinitqdəçoxböyükəhəmiyyətivardır. Beləliklə, fonetik norma həm yazılışı, həm də tələffüzü müəyyən edir.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı [ redaktə ]

1.AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun böyük elmi işçiləri. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aytən Bəylərova. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Təranə Şükürova. Milli Televiziya və Radio Şurası Elektron Mediaya Yardım Fondu ilə birgə KİV-in inkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə yardımı ilə “Azərbaycan Media məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi əsasında aparılmış monitorinqin nəticələri
2. Abdullayev N.Ə. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı, 2013
3. Azərbaycan dili (dərs vəsaiti). TQDK – “Abituriyent”. Bakı, 2010
4. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin fonetikası. Dərslik. Bakı, “Təfəkkür” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, 2004