Книга: Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi – Эмин Абид Гюльтекин

Kitabın altıncı fəsli Teymur Əhmədovun qələmə aldığı Azərbaycan ədəbiyyatında dramaturgiyanın banisi, məşhur ədib Mirzə Fətəli Axundzadənin Güney Azərbaycan ədəbiyyatının formalaşmasında rolundan bəhs edən iki məqalə və Əbülfəzl Hüseyni ilə Nazim Rizvanın birgə qələmə aldıqları Mirzə Ağa Təbrizinin yaradıcılığından bəhs edən tədqiqat işindən ibarətdir.

Həsən Səfəri

“Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi XIX-XX əsrlərdə” adlanan kitab Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyat Şöbəsi tərəfindən çap edilib. İki cilddən ibarət, XIX-XX əsrləri əhatə edən tədqiqat əsəri bu sahədəki boşluğu doldura bilib. Əsərin ortaya çıxmasında layihənin və plan-prospektin müəllifi mərhum akademik Mirzə İbrahimovun rolu danılmazdır. Redaksiya heyəti akademik Mirzə İbrahimov, f.e.d. prof. Teymur Əhmədov və f.e.d. Rəhim Əliyevdən ibarətdir.

Əsərin birinci fəsli “XIX əsr Cənubi Azərbaycanda folklor” adlanır. Fəsil Hüseyn Kürdoğlu tərəfindən qələmə alınıb. Dastanlar və bayatılar hissəsindən ibarət olan fəsildə müəllif Azərbaycan folklorunun şah əsərlərindən olan “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Əsli və Kərəm”, “Abbas və Gülgəz”, “Aşıq Valeh”, “Qəndab”, “Qaçaq Nəbi” və s. məhəbbət və qəhrəmanlıq dastanlarımızı, eləcə də folklorun digər qollarını bayatı, nağıl, atalar sözləri, zərb-məsəllər və s. folklor nümunələrini araşdırmış, təhlili etmişdir.

Müəllif bir çox folklor tədqiqatçısının Azərbaycanın ikiyə parçalanmasından sonra Cənubda yaranan folklor nümunələrinə diqqət yetirə bilməmələrinə işarə edərək yazır: “Elmi tədqiqatçıların bir neçə nəslinin görkəmli nümayəndələri bu yönümdə dəyərli əsərlər yaratsalar da, Cənubda yaranan “Cənub folkloru” anlayışına daxil edilə bilən dastanlardan və ya dastan variantlarından tarixi imkansızlıqla əlaqədar bəhs edə bilməmişlər. Vəli Xuluflu, Hənəfi Zeynallı, Salman Mümtaz, Məmmədhüseyn Təhmasib, Hümmət Əlizadə, Əhliman Axundov, Həmid Araslı kimi görkəmli tədqiqatçıların yaradıcılığında “Cənub folkloru”nun yeri boş qaldığına görə bu günün araşdırıcıları üzərinə daha ağır vəzifələr düşür”.

Əsərin ikinci fəsli isə “XIX əsrin birinci yarısında ədəbi-mədəni proses” adlanır. Fəsli kitabın məsul redaktoru f.e.d. Rəhim Əliyev qələmə almışdır. Müəllif bu fəsildə ilk öncə XIX əsrin əvvəlində güneyli-quzeyli Azərbaycan da daxil olmaqla regionda yaranan ictimai-siyasi vəziyyəti təhlil edərək, Azərbaycanın Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə ikiyə parçalanması və ümumiyyətlə Rusiya və xarici dövlətlərin Azərbaycanda gedən ədəbi proseslərə təsirindən söhbət açır. Daha sonra müəllif həmin dövrdə o taylı bu-taylı Azərbaycanda mövcud olan ədəbi bədii proseslə bağlı yazır: “Türkmənçay (1828) müqaviləsinə qədər Cənubi Azərbaycanla Şimalın ictimai-mədəni və ticarət əlaqələri hələ də öz ümumiliyini saxlayırdı. Hətta demək olar ki, XIX əsrin birinci yarısında ədəbi-mədəni prosesin ümumiliyi hələ xeyli dərəcədə qalırdı. Çarizm Şimalı Azərbaycanı ələ keçirəndən sonra burada xalq üsyanlarından ehtiyat edərək yeni müstəmləkə üsul-idarəsini çox ehtiyatla yaradırdı, yerli xüsusiyyətləri dağıtmağa tələsmirdi. Ancaq əsrin ortalarına yaxın Arazboyu sərhəd möhkəmləndirildi, Cənubla rabitə çətinləşdi, Şimalda yeni idarə quruluşu yaranmağa başladı”.

Müəllif Gülüstan müqaviləsindən sonrakı dövrdə Cənubi Azərbaycanda bir sıra xanlıqların mərkəzi hakimiyyət tərəfindən hakimiyyətini tanıması və bunun da xanlıqların ana dilinin və milli mədəniyyətin, xüsusilə ədəbiyyatın inkişafı üçün çox müsbət rol oynadığını vurğulayır.

Müəllif həmin fəsildə Cənubi Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi prosesləri şərh edərək, onun Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyata təsirini təhlil edir. Şimali Azərbaycanın Cənubi Azərbaycandan ayrılması və Azərbaycanın hər iki hissəsində fərqli ictimai siyasi prosesin getdiyini vurğulayan Rəhim Əliyev Şimali Azərbaycanın Avropa burjua maarifinə üz qoyması, lakin Cənubda ənənəvi islam ideologiyasının hakim olduğunu qeyd edərək bunun təbii ki, fərqli çalarların meydana gətirdiyini vurğulayır.

Müəllif bu fəsildə Cənubi Azərbaycanda XIX əsrdə yaranan ədəbiyyatın müxtəlif forma və səpkilərini 7 ayrı hissədə təhlil etmiş, Cənubla Şimal arasında eyniliyin davam etməsi və yaranan cüzi fərqləri üzə çıxarmışdır.

Kitabın üçüncü fəsli ədəbi portretlər adlanır. Bu fəsildə üç görkəmli şairimiz Əndəlib Qaracadaği, Heyran Xanım və Seyid Əbülqasım Nəbatinin yaradıcılığı araşdırılıb.

Əndəlib Qaracadağinin portretini prof. Teymur Əhmədov incələyib. Müəllif Əndəlib Qaracadağinin həyatı haqqında yazır: “Əndəlib Qaracadağinin XVIII əsrin sonu – XIX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratması ehtimal olunur. Əslən Cənubi Azərbaycanın Qaracadağ mahalının Əhər qəsəbəsindən olan şair gənclik illərindən doğma vətənini tərk edib qürbətdə yaşamışdır”. Müəllif Əndəlib Qaracadağinin yaradıcılığı ilə bağlı yazır: “Əndəlib Qaracadaği açıq fikirli, istedadlı şair idi. Onun poetik yaradıcılığı zəngin xalq ədəbiyyatının, eləcə də Füzuli dühasının təsiri altında pərvəriş tapmışdır. Qoşma, gəraylı, heyratı, qəzəl, rübai, qəsidə, təxmis və digər janrlarda doğma dildə və farsca yazdığı şeirlər Əndəlib Qaracadağinin öz dövründə tanınmış şair olduğunu sübut edir”.

Heyran Xanımın həyatı və yaradıcılığını isə Rəfiqə Qasımova qələmə almışdır. Müəllif şairənin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı yazır: “XVIII əsrin axırı, XIX əsrin əvvəllərində yazıb yaradan, Füzuli ədəbi məktəbinin ənənələrini davam etdirən qadın şairələrimiz içərisində Heyran xanım öz orijinal yaradıcılıq xüsusiyyətləri ilə xüsusi yer tutur”. Müəllif Heyran xanımın hazırda üç əlyazmasının mövcud olması və həmin əlyazmaların Tehran Universitetində, Gürcüstan EA Əlyazmalar İnstitutunda və Azərbaycan EA-nın Respublika Əlyazmaları İnstitutunda saxlandığını qeyd edir.

Rəfiqə Qasımova Heyran xanımın həyat və yaradıcılığını təhlil etməklə yanaşı, həmin şairənin həyat və yaradıcılığını araşdıran ədəbiyyatçı alimlərin araşdırmalarını da diqqətdən kənarda saxlamamışdır.

Fəsildə araşdırılan üçüncü ədəbi portret – Seyd Əbülqasım Nəbatinin həyat və yaradıcılığı isə Əbülfəzl Hüseyni və Nazim Rizvan qələmə almışlar. Müəlliflər ilk öncə Nəbatinin həyatı və yaradıcılığı və ümumiyyətlə Nəbati irsinin tədqiqatçı və təzkirəçilərin əsərlərində əks etdirildiyini şərh edir və Nəbatinin bir sıra təxəllüslərlə, o cümlədən Nəbati, Xançobanı, Məcnun və başqa təxəllüslərlə şeir yazdığını vurğulayırlar. Nəbatinin yaradıcılığını araşdıran adını çəkdiyimiz alimlər o qənaətə gəlmişlər ki, şairin yaradıcılığında iki mənbəyin güclü təsiri görünür. Bunlardan biri klassik ədəbiyyat, digəri şifahi xalq ədəbiyyatıdır.

Əsərin dördüncü fəsli “XIX əsrin ikinci yarısında ədəbi-tarixi mühit, mədəniyyət və xalq sənəti” adlanır. Fəsli M. Müciri qələmə almışdır. Əsərin diqqətəlayiq cəhəti odur ki, burada təkcə Güney Azərbaycanda baş verən ədəbi-bədii proseslər haqqında deyil, həm də dövrün ictimai-siyasi mənzərəsi haqqında da müfəssəl məlumat verilir. Müəllif XIX əsrin ikinci yarısında Qacarlar sülaləsinin yanlış iqtisadi siyasəti və xarici kapitalın ağalığı şəraitində baş verən dərin iqtisadi böhranın ədəbi mühitdəki əksini ustalıqla oxucuya çatdıra bilmişdir. Xüsusilə taxıl möhtəkirliyinə qarşı Zeynəb paşanın üsyanı və Təbrizdə baş verən Tənbəki üsyanı haqqında ədəbiyyatımıza az bəlli olan şeirlərdən nümunələr verməklə oxucuda dövr barəsində dolğun təsəvvür yaratmağa çalışmışdır. Müciri eyni zamanda Güney Azərbaycanda maarifçilik sahəsində görülən işlər və dövrün görkəmli maarifçiləri barəsində də məlumat verir. Əsərdə “İran maarifinin atası” adlandırılan Mirzə Həsən Rüşdiyyənin maarifçilik sahəsində gördüyü tədbirlər sadalanmış və bunun Güney Azərbaycan ədəbi mühitinə təsiri şərh edilmişdir. Fəsildən məlum olur ki, Mirzə Əli Möcüz, Marağalı Zeynalabdin, Mirzə Mehdi Şükuhi kimi söz ustadlarının formalaşmasında Quzey Azərbaycan ədəbiyyatında gedən proseslərin danılmaz təsiri olmuşdur. XX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində bu tayda çap edilən ədəbi-bədii nəşrlərin rolu bu sahədə daha artıqdır. Xüsusilə “Əkinçi”, “Şərqi Rus”, “Molla Nəsrəddin” kimi qəzet və dərgilər Cənubda maraqla qarşılanırdı. Bu mətbu orqanlar M.Ə.Ləli, M.Ə.Talıbov kimi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq istiqamətlərini müəyyənləşdirməyə böyük kömək etmişdir.

Kitabın beşinci fəsli Güney Azərbaycanın tanınmış ədəbi simaları Məhəmməd Bağır Xalxali, Mirzə Mehdi Şükuhi və Əbülhəsən Raciyə həsr edilmiş məqalələrdən ibarətdir. Xalxali yaradıcılığı barədə tədqiqat işinin müəllifi olan Xuraman Quliyeva, şairin həyat və yaradıcılığında mühüm yer tutan “Sələbiyyə” poemasına xüsusi yer ayırmışdır. Əsər barəsində ilk tənqidi təhlilin müəllifi olan Firidin bəy Köçərlinin fikirlərinə geniş yer verən müəllif, bu satirik şairin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yerini və rolunu realist poeziyanın ən görkəmli nümayəndələrindən biri kimi xarakterizə etmişdir.

Bu fəsildə eyni zamanda Mirzə Mehdi Şükuhinin yaradıcılığından bəhs edən Məmmədəli Müsəddiqin araşdırması da maraqlı faktlarla zəngindir. Şükuhinin ədəbi yaradıcılığının müəyyən hissəsini tutan lirik şeirləri ilə yanaşı, onun folklor ruhlu şeirlərini də tədqiq edən müəllif onun türk dilinin zənginləşməsindəki xidmətlərini üzə çıxarmağa çalışmışdır.

XIX əsrdə Azərbaycan poeziyasının daha bir görkəmli nümayəndəsi olan Əbülhəsən Raci barədə Nazim Rizvan tərəfindən qələmə alınmış məqalədə şairin lirikası barədə müfəssəl məlumat almaq mümkündür.

Kitabın altıncı fəsli Teymur Əhmədovun qələmə aldığı Azərbaycan ədəbiyyatında dramaturgiyanın banisi, məşhur ədib Mirzə Fətəli Axundzadənin Güney Azərbaycan ədəbiyyatının formalaşmasında rolundan bəhs edən iki məqalə və Əbülfəzl Hüseyni ilə Nazim Rizvanın birgə qələmə aldıqları Mirzə Ağa Təbrizinin yaradıcılığından bəhs edən tədqiqat işindən ibarətdir.

Yeddinci fəsil isə Xeyrulla Məmmədov tərəfindən qələmə alınan “XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanda maarifçi ədəbiyyat” məqaləsindən ibarətdir. Əsərdə Azərbaycan maarifçiliyini ifadə edən XIX əsrin ikinci yarısından XX əsrin əvvəllərinə qədərki mərhələdə yaranmış maarifçilik dövrünün bədii-estetik fikrin zəngin milli xüsusiyyətləri, əlvan koloriti, tipik realist özünəməxsusluqları ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, Azərbaycan maarifçiliyinin əsasını qoymaqla bərabər, onun milli zəmində hərəkata çevrilməsinə kömək etmiş, özündən sonra yetişən ədib və dramaturqların bu istiqamətdəki fəaliyyətlərinə, xüsusilə də Güney Azərbaycan ədəbiyyatına müsbət təsir göstərmiş M.F.Axundov yaradıcılığı timsalında biz bunun əyani şahidi ola bilərik. Məqalədə bu kimi cəhətlər dolğun əks etdirilib.

Kitabın ən maraqlı hissəsini təşkil edən səkkizinci fəsildə dövrün görkəmli şəxsiyyətləri Zeynalabdin Marağalının (Əflatun Məmmədov) və Mirzə Əbdürrəhim Talıbovun (Mirəli Mənafi) yaradıcılığından bəhs edən iki məqalə yer alıb. Talıbov haqqında məqalədə onun ilk orijinal bədii əsəri “Kitab yüklü eşşək” (1888) alleqorik romanında maarifçiliyin təbliği şərh edilib. Məlumdur ki, “Səfineyi-Talibi, ya Kitabi Əhməd” (“Talibin gəmisi, yaxud Əhmədin kitabı” iki cilddə, 1894-1895) əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında uşaqların həyatından bəhs edən ilk kitabdır. Məqalədə Talıbovun əsərləri maarifçilik aspektindən tədqiq edilib. Doqquzuncu fəsil isə Arif Hacıyevin Azərbaycan ədəbiyyatında “Ədəbi əlaqələr” məqaləsində Şimalla Cənubun qarşılıqlı əlaqəsi və bunun ədəbi proseslərə təsiri barəsində maraqlı araşdırma aparılmışdır.

Kitabda yer alan məqalələr, Güney Azərbaycanın ədəbi simaları haqqında aparılan qiymətli araşdırmalar Güney Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi aspektindən diqqətəlayiq əhəmiyyət daşıyır.

Книга: Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi – Эмин Абид Гюльтекин

Kitaba 1938-ci ildə, 40 yaşı tamam olmamış güllələnmiş, repressiya qurbanı Əmin Abidin əsərləri daxil edilmişdir. Qorqudşünas, folkorçu, nəzəriyyəçi və ədəbiyyat tarixçisi alimin elmi əhəmiyyətini bu gün də qoruyub saxlayan, indiyədək çap olunmamış çoxcildlik “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” əsərini, “Heca vəzninin tarixi”, “Türk xalq ədəbiyyatinda mani növü və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyəti”, “Kitab-i Dədə Qorqud”la bağlı məqalələrini, türkçənin təkamülü və folklorla bağlı digər araşdırmalarıını oxuyanlar müasirlərinin onun araşdırmalarını neçə mənimsəyərək öz adlarına çap etdirdiklərinin şahidi olacaqlar.

Скачать книгу в форматах: fb2 &nbsprtf &nbspepub &nbsptxt &nbsppdf &nbsppdf (мобильная версия) &nbspfb3 &nbsp

Читать книгу “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” Эмина Абида Гюльтекина
(фрагмент)

Данное произведение размещено по согласованию с ООО “ЛитРес” (20% исходного текста). Если размещение книги нарушает чьи-либо права, то сообщите об этом.

Оплатили, но не знаете что делать дальше?

Dbiyyat tarixi

Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin Özay Günsel Çocuk Universitetinin təşkilatçılığı ilə İkinci Dünya Uşaq Konfransı keçirilib. Müxtəlif ölkələrin elm adamlarının qatıldığı konfransda Bakı Dövlət Universitetini Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının dosenti İradə Rəhmanova təmsil edib.
“Uşaq ədəbiyyatının yeni nəslin tərbiyəsində rolu” adlı məruzə ilə çıxış edən İ.Rəhmanova ХIХ əsrin sоnu, ХХ əsrin əvvəllərində söz sənətinin müstəqil bir sаhəsinə çеvrilən Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının inkişaf tarixinə nəzər salaraq müdrik və ibrətаmiz fоlklоr nümunələrinin bu ədəbiyyаtın bünövrəsini təşkil etdiyini bildirib, S.Mаrşаk, K.Çukоvski, А.Bаrtо, S.Miхаlkоv, S.Vurğun, R.Rzа, Ə.Cəmil kimi sənətkarların yaradıcılığından gətirdiyi örnəklər əsasında uşaq əsərlərinin yeni nəslin tərbiyəsində roluna diqqət çəkərək bu əsərlərin uşaqlara vətən məhəbbəti, insаn əməyinə, istеdаdınа və ləyаqətinə еhtirаm, təbiət gözəlliklərinə vurğunluq, vаlidеynə, müəllimə, ümumən, böyüklərə hörmət, özündən kiçiklərə mеhribаnlıq, şəfqət, dоstluqdа dəyаnət kimi kеyfiyyətlər aşıladığını vurğulayıb.
Konfransın sonunda məruzəçilərə sertifikatlar təqdim olunub.