Dəbiyyat janrları

Bu, bu ədəbi dövrdə ona daha çox həyat verən fərqli nüanslarla müxtəlif hərəkatların doğulmasına imkan verdi.

Bədii yaradıcılıq və tarix – Aynurə Mustafayeva

Təcrübə göstərir ki, ictimaiyyət vaxtaşırı tarixi həqiqətlərin təhrif olunduğu bədii əsərləri müzakirələrə çıxarır, mübahisələr edir, qınaqlar söyləyir. Bütün bunlar gəldi-gedər hadisə, bəzən iddia olunduğu kimi savadsız yanaşma, qeyri-peşəkarlıq deyil, əslində, tarixin bağışlaya bilmədiyi tarixi yanlışlıqdır.

Tarix qədim dövrdən başlayaraq günümüzə qədər ədəbiyyatın başlıca müraciət obyektlərindən biri olaraq qalır. Tarixi mövzuya hələ qədim dövrdən başlayan və zaman-zaman səngiməyən belə marağın səbəbi nədir? Yazıçı tarixə yalnız bədii predmet xatirinəmi müraciət edir?

Bu müraciət yalnız ideyanın tarixi kontekstdə ifadəsi xatirinə olmayıb, həm də bədii şüurun tarixi hadisə və şəxsiyyətlərə olan marağından qaynaqlanmışdır. Ümumiyyətlə, tarix həmişə tarixi-elmi araşdırmalar qədər bədii düşüncənin də maraq obyekti olmuşdur. Düzdür, ədəbi-tənqidi fikirdə tarixi mövzu daha çox bədii vasitə kimi qəbul ounmuş və bu aspektdən də elmi-nəzəri təhlillərə cəlb edilmişdir. Ancaq burda mübahisə etməli məqamlar çoxdur.

Fikrimizcə, yazıçı tarixi mövzuya ona görə müraciət etmir və ya etməməlidir ki, bu onun üçün əlverişli bədii vasitədir. Sanballı tarixi-bədii əsərləri yaradan yazıçı tarixiləşmiş dövrə ona görə üz tutur ki, o, tarixin araşdırıcısı olmaq fikrinə düşür. Ancaq bu araşdırma, əlbəttə ki, tarixçi alimin araşdırmasından fərqli bir şeydir. Əgər tarixçi alim tarixi gerçəkliyin obyektiv mənzərəsini əldə etməyə can atırsa, predmetin statistiktərəfləri ilə maraqlanırsa, yazıçı tarixin taleyini dərk etməyə, onun fəlsəfəsini yaratmağa cəhd göstərir.

Bədii sözün hələ real təsvirdən uzaq olduğu, tarixi predmet və münasibətlərin bədii düşüncənin əfsanəvi-fantastik boyaları fonunda verildiyi bir zamanda belə həqiqi sənət əsərləri bu planda qələmə alınmışdır. XII əsrdə “İsgəndərnamə”ni yaradan Nizaminin məqsədi yalnız İsgəndərin bir fateh kimi keçdiyi tarixi yolu təsvir etmək, çox vaxt yekdilliklə deyildiyi kimi dövrün hökmdarlarına ibrət dərsi vermək olmamış, ədib həm də böyük bir tarixi epoxanın dərki və təhlilinə çalışmış, bu epoxadan keçən insanlığın taleyi ilə maraqlanmışdır. Bu əsərdə bədii təhlillər qocaman sərkərdə Daranın gənc İsgəndər qarşısında məğlubiyyəti, İsgəndərin fatehliyi, sarayların qəddarlığı və yaxud xalqın, ölkənin tarixi taleyi kimi tarixi yüklü məsələləri tarixi-bədii kontekstin imkanları çərçivəsində araşdırmağa çalışır. İsgəndərlə Çin xaqanının qarşılaşdığı səhnədə Çin xaqanının dilindən söylənilənlər də Nizaminin tarixi mövzuya hansı bucaq altında yanaşdığını təyin edir:

O qədər hünərsiz deyiləm ki, mən

Yenmədən qayıdam hər bir döyüşdən.

Görürsən, dağ kimi var mətin ordum

Coşqun bir dənizdən belə yox qorxum.

Yalnız arxa duran tale var səndə

Yer sənə kölədir, göy sənə bəndə.

Sənin arxandadır bu göy, bu dövran

Dövranla döyüşmək olurmu asan?!

Göründüyü kimi, Nizamini İsgəndər zəfərlərinin bədii araşdırmalarında tarixi-faktik detallar maraqlandırmır, bu zəfərlərin fəlsəfi mahiyyətinə enmək istəyir. Nizamiyə görə tarixin taleyini qüvvələrin malik olduğu fiziki güc müəyyənləşdirmir. Nizami qələmində tarixin mənzərəsi yox, onun fəlsəfəsi yaranırdı. Ancaq bu fəlsəfə bədii təfəkkürün fantaziyasına yox, elmi-tarixi məntiqə əsaslanırdı. Ədib “İsgəndərnamə” əsərinin əvvəlində yazırdı:

Hansı bir pərdədə doğru söz gördüm,

O sözün telini şeirimlə hördüm.

Sözsüz ki, digər bədii əsərlərdə olduğu kimi tarixi mövzulu əsərlərdə də yazıçı hər şeydən əvvəl yaradıcıdır. Ancaq o birilərdən fərqli olaraq burada yazıçı həm də araşdırıcıdır. Həm də onun araşdırmaları bir tarixçinin araşdırmaları qədər əhəmiyyətlidir. Yazıçı bu mövzuda yaratdıqlarında yalnız bədii məntiqə arxalana bilməz, o həm də tarixi məntiqə söykənməlidir. Bu mövzuda yalnız yaradıcılıq istedadının ortaya qoyulması, adətən, qısaömürlü, yüngül əsərlərin yaranmasına gətirib çıxarır. Yazıçı tarixdən yazarkən cəmiyyəti bu günə gətirib çıxaran ümumi ictimai inkişafın istiqamət və meyillərini müəyyənləşdirməyə çalışmalıdır. Bədii əsərin predmetinə çevrilmiş hər hansı bir zamansa bu ümuminin bir parçasıdır.

Tarixi əsər tarixi proseslərin dərkində iştirak etməlidir. Əks təqdirdə oxucunu uzaq keçmişə aparmağın heç bir mənası yoxdur. Diqqət edək; tarixə müraciət edən yazıçı, adətən, əlamətdar tarixi hadisələrin baş verdiyi, böyük tarixi şəxsiyyətlərin iştirak etdiyi bir tarixi şəraitə üz tutur. Bədii təfəkkür tarixin təkərini irəliyə fırlayan hadisə və şəxsiyyətlərə maraq göstərir. Ancaq bədii təfəkkür tarixin yaradıcısı kimi tarixi şəxsiyyəti təhlil-tədqiq müstəvisinə çəkdikdə onu dəfedilməz güc, sarsılmaz iradə, yanılmaz əql kimi dərk etməməlidir. Tarix göstərir ki, böyük şəxsiyyətlərin səhvləri də özləri qədər böyük olur. Çox vaxt tarixi taleyüklü məsələlərdə istiqamət bucağı onların yanıldığı yerdən, sarsıldığı məqamdan başlayır. Məhz tarixin bu tərəflərini işıqlandırmaq, onun ən dərin qatlarına nüfuz etmək bədii düşüncənin tarixə münasibətdə məqsədinə çevrilməlidir. Bu proses isə qondarma yox, gerçək tarixə əsaslana bilər.

Tarixi əsərin dəyərini yalnız müasir dövrlə assosiasiyada axtarmaq, ona bu prizmadan qiymət vermək doğru deyildir. Müasirlik keyfiyyətinin son dərəcə qabardılması bəzən bədii düşüncədə tarixə yanlış münasibəti ortaya qoymuşdur. Müasirliyin ədəbi-bədii düşüncənin mərkəz xəttinə çıxarılması, ali bədii dəyər formasını alması tarixi gerçəkliklərə barmaqarası münasibətin formalaşmasına, onun ikinci dərəcəli bir məsələyə çevrilməsinə gətirib çıxarmışdır. Yazıçının müasir problemlərlə tarixi şərait və vəziyyətdən çıxış etməsi ən mükəmməl bədii model kimi qəbul edilmişdir. Odur ki, ya yazıçı zor-güc müasir həyatın problemlərini tarixə yamaq etməyə cəhd etmiş, ya də tənqidçi zor-bəla əsərdə müasir problemlərin izlərini tapmağa çalışmışdır. Halbuki tarixə müasir həyatın deyil, tarixin özünün problemləri ilə müraciət etmək daha məqsədəuyğundur və daha mükəmməl bədii formanın yaranmasına gətirib çıxarır. Yaşar Qarayevin dediyi kimi, “…uzaq tarixə üz çevirdikcə müasirlikdən uzaqlaşmırıq, müasirliyin ölçü və hüdudlarını, onun ərazisini genişləndirmiş və böyütmüş oluruq”.

Tarixi-bədii əsər tarixi dövrün statistik mənzərəsindən və müasir gerçəkliyin ona yamağından yaranmamalıdır. Tarixi zaman və şəraitə onun tarixi mənasında yanaşmaq günü ilə səsləşməyən, aktuallıq qazana bilməyən əsərlərin yaranması demək deyil. Tarix elminin, görəsən, olub-keçənləri, ömrünü başa vuranları öyrənməkdə məqsədi nədir?! Olub-keçmək, ömrünü başa vurmaq hələ əhəmiyyətini itirmək demək deyil. Onlarda həyatın, zamanın əbədi qanunları həkk olunub, sualları və cavabları gizlənib.

Tarixi mövzuda tarixin özünün problemləri ilə çıxış etmək heç də əsərin müasirlik keyfiyyətlərinin aşağı düşməsi demək deyildir. Çünki hər bir müasir zaman əslində hansısa tarixi zamanın sanki tərs üzünə çevrilmiş qatıdır. Alman filosofu Artur Şopenhauerin sözləri ilə ifadə etsək, “tarix özunu elə aparır ki, sanki hər dəfə nəsə yeni bir şeydən danışır. Əslində isə o, əvvəldən axıra ayrı-ayrı adlar altında, ayrı-ayrı qabıqlarda eyni hadisələrdən bəhs edir”.

Ədəbiyyatın gücü tarixin yaratdıqlarını mənalandırmaqda, ona bədii don geyindirməkdədir. Bəzən isə biz bunun əksini müşahidə edirik. Tarixə bədii forma vermək əvəzinə bədii məzmuna tarixi forma verilir. Odur ki, yalnız bədii sözun tələb və meyarları ilə yaranan tarixi-bədii əsərlər qarşı tərəfin – tarixçilərin narazılığına səbəb olur.

Z. Bünyadov, Ə. Rəhimovla birlikdə “Tarixi həqiqətlər… Yoxsa təhriflər?” adlı məqaləsində yazırdı: “Tarixə müraciət heç də tarixi həqiqətləri təhrif etmək, ağa qara qaraya ağ demək deyil. Elə əsər yaratmaq lazımdır ki, oxucu buradakı hadisənin tarixi fakt olduğuna inansın. Necə ki, böyük M.F.Axundov yarımsəhifəlik tarixi məlumat əsasında “Aldanmış kəvakib” kimi gözəl bir povest yaratdı. Yaxud Ə. Haqverdiyev “Ağa Məhəmməd şah Qacar” faciəsini tarixi mənbələr əsasında qələmə aldığı üçün oxucunu çaşdırmır.

Yenə tarixçi E. Əlibəyzadə “Ədəbi əsərdə tarixi həqiqətlərə qarşı” adlı məqaləsində Cəlal Bərgüşadın “Sıyrılmış qılınc” romanı ilə bağlı yazır: “Babək gördüyü işin bəşəriliyi mənasında dünyanın ən böyük tarixi şəxsiyyətlərindəndir. Buna görə də onun haqqında yazan istər sənətkar, istərsə də tədqiqatçı son dərəcə ehtiyatlı və dəqiq olmağa, bir an da məsuliyyət hissini unutmamağa çalışmalıdır. Babək haqqında ağlına nə gəldi uydurmaq olmaz”.

Tarixçi Ə. Rəhimov da “Bədii həqiqət, tarixi həqiqət” məqaləsində bu məsələyə toxunaraq yazırdı: “Yazıçı tarixi hadisələri təfəkküründə genişləndirə bilər. Lakin bunu bədii təxəyyülün tarixi zorlaması mənasında başa düşmək lazım deyil”.

Tarixçilərin bu mövqeyini dəstəkləyir və düşünürük ki, ədəbiyyat ümumi ictimai həyatın bir parçasıdır və o, yalnız bədii zövqün tələbləri çərçivəsində yaranmamalı, elmi-ictimai fikrin bir hissəsinə çevrilməyi bacarmalıdır.

Bu məsələ ilə bağlı müxtəlif mövqelərdə müxtəlif münasibətlər yer alır. Daha çox “hücum” mövqeyindən çıxış edən tarixçilərə qarşı qələm əhli “özünümüdafiə” mövqeyini tutur:

Antik ədəbiyyatın böyük nümayəndəsi Lukan: “Şeirin və poetik əsərlərin vəzifələri və qanunları bir başqadır, tarixinki isə bir başqa. Orada (şeirdə) tam azadlıqdır və yeganə bir qanun vardır: şairin iradəsi. Çünki o, ilahi bir qüdsiyyətə malikdir və ilham pərisinin hakimiyyətinə tabedir”.

Böyük alman şairi Höte: “Şair üçün heç bir tarixi sima yoxdur. O, öz mənəvi dünyasını təsvir etmək istəyir və bu məqsədlə bəzi tarixi simaların adlarını əsərinə daxil etməklə onlara şərəf vermiş olur.”

Ardı “Ustad” jurnalının 13-cü sayında.

Ədəbiyyat janrları

Ədəbiyyatda hər yazı bir növ olaraq da bilinən ümumi bir kateqoriyaya aiddir. Biz janrların gündəlik həyatımızın digər hissələrini, məsələn filmlər və musiqini yaşadığımızı hiss edirik və hər bir halda, ayrı-ayrı janrlar, tərtib olunmaları baxımından ümumiyyətlə fərqli üslublara sahibdirlər. Ən təməl səviyyədə ədəbiyyat üçün mahiyyət etibarilə üç əsas janr var – şeir, nəsr və dram – hər biri daha da parçalana bilər və nəticədə hər biri üçün onlarla alt janr yaranır. Bəzi mənbələr yalnız iki janrdan bəhs edəcəkdir: bədii və qeyri-bədii, baxmayaraq ki, bir çox klassiklər bədii və bədii olmayanların həm şeir, həm dram, həm də nəsr altına düşə biləcəyini iddia edəcəklər.

Ədəbiyyatda bir janrın nə olduğu barədə çox mübahisələr olsa da, bu məqalənin məqsədləri üçün klassik üçü parçalayacağıq. Oradan, hər biri üçün bəzi alt janrları, o cümlədən bəzilərinin əsas janr kimi təsnif edilməli olduğuna inandıqlarını təsvir edəcəyik.

Şeir

Şeir şeirlərdə yazılmağa meylli və adətən bəstəyə ritmik və ölçülü bir yanaşma tətbiq edən yazı üslubudur. Səciyyəvi olaraq melodik tonu və yaradıcılıq dilindən tez-tez xəyali və simvolik xarakter daşıyan istifadəçilər tərəfindən emosional reaksiyalar doğurması ilə tanınır. “Şeir” sözü, Yunan dilində “poiesis” sözündəndir, əslində şeir düzəltməyə çevrilmək deməkdir. Şeir tipik olaraq, hər biri öz çətirlərinin altına düşən əlavə növlərə sahib olan hekayə və lirik olaraq iki əsas alt növə bölünür. Məsələn, povest poeziyasında balladalar və epik nağıllar, lirik poeziyalarda sonetlər, məzmurlar və hətta xalq mahnıları yer alır. Şeir bədii və ya bədii olmayan ola bilər.

Nəsr

Nəsr mahiyyətcə şeirdəki ayə və misralardan fərqli olaraq cümlə və abzas şəklində söhbət axını ilə uyğunlaşan yazılı mətn olaraq təyin olunur. Nəsr yazmaq ənənəvi poeziyada göründüyü kimi müəyyən bir temp və ya ritm deyil, ümumi qrammatik quruluş və təbii nitq axınından istifadə edir. Nesr bir janr olaraq həm bədii, həm də bədii olmayan əsərlər daxil olmaqla bir çox alt növə bölünə bilər. Nəsr nümunələri xəbərlərdən, tərcümeyi-hallardan və oçerklərdən romanlara, hekayələrə, tamaşalara və təmsillərə qədər ola bilər. Məqsəd, bədii ədəbiyyata və əsərin uzunluğuna qarşıdırsa, onu nəsr kimi təsnif edərkən nəzərə alınmır, əksinə söhbət növü olan yazı tərzi bu janrda işləyənlərdir.

Drama

Drama səhnədə oynanan və ənənəvi olaraq beş səhnədən ibarət teatr dialoqu kimi müəyyən edilir. Ümumiyyətlə komediya, melodrama, faciə və fars daxil olmaqla dörd alt növə bölünür. Bir çox hallarda dram əsərləri müəllifin yazı tərzindən asılı olaraq poeziya və nəsrlə üst-üstə düşəcəkdir. Bəzi dramatik əsərlər poetik tərzdə yazılıb, bəzilərində tamaşaçı ilə daha yaxşı əlaqədə olmaq üçün nəsrdə görünən daha rahat bir yazı üslubu istifadə olunur. Həm şeir, həm də nəsr kimi, dramlar bədii və ya qeyri-bədii ola bilər, əksəriyyəti qondarma və ya real həyatdan ilham alsa da, tam dəqiq deyil.

Janr və Subgenre Mübahisəsi

Bu üç əsas növün xaricində, “ədəbiyyatın janrları” üçün onlayn bir araşdırma aparsanız, mövcud olan hər hansı bir sıra əsas janrları iddia edən onlarla ziddiyyətli hesabata rast gələcəksiniz. Tez-tez janrın nəyi təşkil etdiyinə dair mübahisələr olur, lakin əksər hallarda janrla mövzu arasındakı fərqin səhv anlaşılması var. Mövzunun təkcə ədəbiyyatda deyil, hər ikisi də kitablara əsaslanan və ya onlardan ilham aldığı filmlərdə və hətta oyunlarda bir janr kimi qəbul edilməsi yaygındır. Bu mövzular bioqrafiya, iş, bədii ədəbiyyat, tarix, sirr, komediya, romantik və trilleri əhatə edə bilər. Mövzulara yemək bişirmə, özünə kömək, pəhriz və fitness, din və daha çox şey daxil ola bilər.

Ancaq mövzular və alt növlər tez-tez qarışdırıla bilər. Hər nə qədər fərqli fikirlər olduğu və mütəmadi olaraq yeniləri yaradıldığı üçün, həqiqətən, neçə alt növün və ya mövzunun mövcud olduğunu müəyyənləşdirmək çətin ola bilər. Məsələn, gənc yetkin yazılar getdikcə populyarlaşır və bəziləri onu nəsrin alt növü kimi təsnif edir.

Janr və mövzu arasındakı fərq, əksər hallarda ətrafımızdakı dünya tərəfindən pozulur. Bir kitab mağazasını və ya kitabxananı son dəfə ziyarət etdiyiniz vaxtı düşünün. Çox güman ki, kitablar hissələrə bölünmüşdür – bədii və qeyri-bədii ədəbiyyatlar – və ayrıca özünə kömək, tarixi, elmi fantastika və digərləri kimi kitab tiplərinə görə kateqoriyalara ayrılmışdır. Bir çox insan bu mövzu kateqoriyalaşmalarının janr olduğunu düşünür və nəticədə bu gün ortaq dil mövzu mövzusu olaraq təsadüfi bir janr istifadəsinə keçmişdir.

Müasir Ədəbiyyat: Tarix, Xüsusiyyətlər, Müəlliflər və Əsərlər

Themüasir ədəbiyyat Çağdaş Çağın başlanğıcından (1793-cü ildə Fransız İnqilabı ilə başlayan dövr) günümüzə qədər inkişaf etmiş müəyyən spesifik xüsusiyyətləri olan yazılı təzahürləri əhatə edir, Müasir Çağda (yüzillər arasında) inkişaf edən ədəbiyyata deyil XV və XVIII).

Bəziləri müasir ədəbiyyatın başlanğıcını on yeddinci əsrdə, 1616-cı ildə dünya ədəbiyyatının ən böyük iki təmsilçisinin vəfatı ilə qoyur: Miguel de Servantes y Saavedra və William Shakespeare. O zaman deyilir ki, bu müəlliflərin əsərləri öz orijinallığına görə bu ədəbi dövrün əsasını qoydu.

Tarix

Əsrlər keçdikcə Aralıq dənizi ətrafında baş verən fərqli müstəmləkəçiliklər və istilalar, bu uluların və yazı yazarkən öz üslublarını nümayiş etdirən digər mükəmməl yazarların əsərlərinin yayılmasına, əvvəlki ədəbi təzahürlərə tökülməsinə yol verdi.

İngiltərə və İspaniyadan yayılmışdılar, hər yeni limanda həvəsli yazıçıları həvəsləndirirdilər. Dünyanın fərdi baxışı daha çox gücə sahib oldu, dünya ədəbiyyatının klassikinə çevrilmiş əsərlər yaratdı, eyni zamanda sahib olduqları təsviri zənginlik səbəbi ilə müraciət etmək üçün tarixi bir mənbəyi təmsil etdi.

Buradan belə çıxır ki, müasir ədəbiyyat müəyyən bir xronologiyaya deyil, ədəbi əsərlərin estetikliyinə və məzmununa (mövzulara, əhatəsinə və presedentlərə qarşı çıxmasına) cavab verir. Buna görə də, planetin hər hissəsində, müasir ədəbiyyatın istehsal tarixi baxımından fərqli bir başlanğıc hiss oluna bilər.

Yazıçıları şərtləndirən istehsal kontekstinə görə əsərlər ortaya çıxdı. Fərdi, iqtisadi, tarixi və siyasi vəziyyət fərqli janrlarda fərqli mətnlərin hazırlanmasında həlledici rol oynadı.

Bu, bu ədəbi dövrdə ona daha çox həyat verən fərqli nüanslarla müxtəlif hərəkatların doğulmasına imkan verdi.

Müasir ədəbiyyat daxilindəki əsas hərəkətlər

Ədəbi romantizm

Bu ədəbi cərəyan 18-ci əsrin sonunda inkişaf etdi və əsas standart olaraq həyatın fərqli tərəflərində olma azadlığına sahib oldu.

Neoklassizizmə qarşı çıxmaq və insana siyasi, bədii və fərdi azadlığına imkan verəcək və şeyləri qavrayışına uyğun yaşamaq üçün lazımlı alətləri vermək üçün dünyaya gəldi. Bundan əlavə, ağlı həyatın təməli olaraq rədd etdi və xəyalpərəst və fərdi hissləri yazılı istehsalda prioritet olaraq qoydu.

Romantizm cəmiyyətlərdəki struktur dəyişikliklərinə yer verməyə başladıqda, onun törəmələri sayılan bir sıra cərəyanlara yol verdi. Bunlar və əhəmiyyəti aşağıda təqdim olunur.

Ədəbi Parnasiyaçılıq

Bu ədəbi cərəyan on doqquzuncu əsrin əvvəllərində yaranmış və “sənət naminə sənət” in əsas şərtidir.

Ədəbi simvolizm

Bu ədəbi cərəyan 19 və 20-ci əsrlər arasında inkişaf etmişdir. Varlığı tutan zəncirlərin təlqin kimi təsnif etdiyi təkrar öyrənmənin həmkarı kimi meydana çıxdı. Həm də ümumi reallığın varlıqların fərdi qavrayışının məcmusu olduğuna işarə edərək obyektivliyə qarşı çıxdı.

Ədəbi tənəzzül

Bu hərəkat Parnasiyaçılığın tərəf müqabili olaraq anadan olub, 19-20-ci əsrlər arasında inkişaf edib. “Sənət sənət naminə” ilə əlaqəli bütün estetik qavrayışı darmadağın etdi, yalançı mənəviyyata laqeydlik göstərdi.

İnsan zehninin ən qaranlıq nöqtələrində, varlıq həssaslığında köklənən sərbəst bir ədəbi istehsal təqdim etdi.

Ədəbi realizm

Ədəbi realizm, romantizmə qarşı bir müxalifət olaraq ortaya çıxdı, kobud hesab edildi və şəxsiyyətlərlə yükləndi. Bundan əlavə, hörmətsizliyə və özü ilə gətirdiyi ehtimal edilən azadlığa qarşı bir iyrənclik təqdim etdi.

Ədəbi realizm sırf təsvir xarakteri daşıyırdı və solun siyasi mövqelərində və ideallarında yerləşmişdi. Onun yanaşması əvvəllər həddindən artıq idi. Dini və kütləvi hökmranlığı dogmalar vasitəsi ilə təmsil edən hər şeyə insan vicdanının həbsxanaları hesab edərək açıq bir müxalifət göstərdi.

Ən çox təmsil olunan ədəbi ifadə üsulları arasında psixoloji roman və sosial roman da var. Bunlarda fərdlərin həqiqətləri subyektiv baxımdan necə bağladığı və bunların mürəkkəb birgəyaşayış müqavilələri yolu ilə cəmiyyətlərə və onların qaydalarına necə yer verdikləri diqqətlə nəzərdən keçirilir.

Realist cərəyan daxilində janr romanlarının olması da çox yayılmışdır. Bunlar eyni göstərişləri yerinə yetirir, yalnız təsvir etdikləri reallıqların həm məkan, həm də mədəni olaraq yaxşı müəyyən edilmiş mühitlərə tabe olmalarıdır.

Naturalizm

Naturalizm realizmin bir nəticəsidir. Cəmiyyətlərin həyatında hər gün təqdim olunan şəkillərə ağıl və səs verirdi. Vandalizmi, fahişəliyi, yoxsulluğu, tərk edilmiş uşaqları və bəzi məqamlardan danışmaq üçün cinayətlərin qarşısında təşkilatların səssizliyini çox ətraflı izah etdi.

Dini qurumlara kökündən hücum edir və doktrinaları və kütləvi idarəçiliyi ilə problemin bir hissəsi kimi ifşa edir. Bu hərəkat ekstremistdir, bayrağı bayraqlama, cəmiyyətin yaralarını yaxşılaşdırmağa və ya çürüməyə yönəltmək üçün ifşa edir.

Ədəbi modernizm

Ədəbi modernizmin kökü Latın Amerikasında baş verir. 19-cu əsrin sonlarında yaranmışdır. Əsas yanaşması, tarixi anda yaşananlar haqqında danışmağa çalışır, ancaq müəyyən bir mədəniyyətə aid olma duyğusunu tökür.

Bu cərəyan üçün insan, sahib olduğu bütün bilikləri özünə aid edən universal bir mövzu olur. Bu ədəbi cərəyan romantizmin tətbiq etdiyi estetikanı və ondan irəli gələn hər şeyi pozmağa çalışırdı. Düşüncə inqilabı səmimi şimal idi.

Ədəbi avanqard

Ədəbi avanqard həm də modernizmin tərəf müqabili kimi meydana çıxdı və reallıqların yaradıcısı kimi varlıqdan başlayaraq yeniliyə yönəldi. Əlavə olaraq, ədəbi istehsal məsələsində sonsuz imkanlar dünyası olaraq xəyalpərəstliyi yüksəldir.

Ədəbi avanqard cəmiyyəti öz təməllərindən yeniləməyə, dogmalara son qoymağa, təhriklərə son qoymağa və şəxsin özü üçün özü üçün şeylərin özəyi, varlığın səbəbi kimi bahis etməyə çalışır.

Çıxışında ifadə azadlığına və sistemin fərdləri məruz qoyduğu adi parametrlərin pozulmasına işarə edir.

Avanqardın təsiri elə oldu ki, dünyada bir sıra alternativ ədəbi hərəkatlara səbəb oldu. 20-ci əsrin əvvəllərindəki ünsiyyət rahatlığı və nəqliyyatdakı irəliləyişlər, fikirlərin bərabərlik olmadan yaradıcı bir coşğunluq yaradaraq təyyarə boyunca yayılmasını artırdı.

Nəticədə öncüllər aşağıda təqdim olunur:

Ədəbi impressionizm

Bu ədəbi cərəyan özlüyündə avanqarddan qaynaqlanmırdı, əksinə avanqardın səbəbkarı idi, yerini konsolidasiyaya verdi. Bu hərəkata avanqard qarşı çıxdı, baxmayaraq ki, bu hərəkatdan çıxışlarının ifadə və zənginliyini əldə etdiklərini etiraf etdilər.

Ədəbi ekspressionizm

İyirminci əsrə aid olan bu ədəbi hərəkat, cəmiyyətlərin qoyduğu bütün düyün və bağlardan insanları təmin etmək üçün gerçəkliyi bildiyimiz kimi yenidən qurmağı şərt qoyur.

Səslərə, rənglərə və hərəkətlərə işarə edən məktubların sənətlərin qalan hissəsi ilə əlaqəsini təklif etdi. Fobiya və əzabları kimi varlığın ən daxili düşüncələrinin mümkün olan ən böyük təzahürünü – ən etibarlıını – əldə etmək üçün perspektivləri birləşdirməyə çalışdı.

Ədəbi kubizm

20-ci əsrdə anadan olan Ədəbi Kübizm, mümkünsüzlüyü, antaqonist təkliflərin birliyini, oxucunu gerçəkliyi sual altına alan mətn strukturlarının yaradılmasını yaradır.

Bu meyl, bilinçaltı qavrayışına, hər bir insanın özünəməxsus dünyasında gözlərin arxasında şeylərin necə baş verdiyinə bahisdir.

Ədəbi futurizm

Futurizm keçmişi qırıb yeniliklərə sitayiş etməyə çalışır. Maşın – və qabaqcılların ardınca gedən vəhşi gerçək sıçrayışları əhatə edən hər şey diqqət və ibadət mərkəzidir.

Sözlərində millətçilik və hərəkata xüsusi vurğu edilir, yeni və gələcəkdən bəhs edir, heç vaxt baş verənlərdən, geriliyin nə demək olduğu barədə heç vaxt danışmırlar.

Ədəbi ultraizm

Ədəbi ultraizm modernist təkliflərə qətiyyətlə qarşı çıxmağa yönəlib. Sərbəst şerin istifadəsini təqdim edir və birbaşa kreativizm və dadaizmlə əlaqələndirir, varlığa məktublar vasitəsi ilə yaradıcı hər şeyə qadirdir.

Ədəbi Dadaizm

Ədəbi Dadaizm Birinci Dünya Müharibəsi nəticəsində ortaya çıxdı. Burjuaziyaya və onun sosial gerçəkliklərə qarşı apatiyasına çox qarşı idi.

Çıxışı absurd və məntiqsizdir, oxucunu qeyri-müəyyən vəziyyətə gətirən yarımçıq sonlarla qarışıqdır. Bu, onları yaradanlar üçün məna daşıdığı ehtimal edilən səs və sözlərin sıradan çıxmış şəkildə istifadəsini təqdim edir və məna hər bir insanın başa düşmək istədikləri ilə verilir.

Ədəbi kreativizm

Bədii yaradıcılıqda insan Tanrının yerini alır. Yazıçı qüdrətlidir və söz həqiqətlərin başlanğıcı və sonudur.

Ədəbi sürrealizm

Ədəbi sürrealizm Dadaizmdən qaynaqlanır və Ziqmund Freydin araşdırmalarına əsaslanır. Məktublar vasitəsilə insanın şüuraltındakı yaxınlıqlar və yuxu məkanlarının bütün gerçəkliyi ortaya çıxır.

Bu tendensiya, mövzular baxımından ən mənzərəli, eyni zamanda yazıçının iç üzlərini açaraq ən açıq olanlarından biri oldu.

xüsusiyyətləri

Reallıqdan qaçın

Bu, oxucular üçün gerçəklikdən qaçış, bəzən çöldə meydana gələn xoşagəlməz hisslərdən mücərrəd olmağa imkan verən bir növ ədəbi təhlükəsiz davranış kimi təqdim olunur.

Mövzu tək bir mədəniyyətə görə deyil

Mövzu bütöv bir parçaya deyil, bütövdür. Bu, onun universallığını və qədim zamanlardan bəri hökm sürən vergi mədəni sxemlərinin dağılmasını göstərir.

İfadə azadlığını müdafiə edin

Lirik natiqin dili nə əvvəlcədən, nə də indidən heç bir reallığı təqdim etmədən və ya tabe etdirmədən təqdim edilə bilər. Buna görə, mövzunu bənzərsiz xüsusiyyətlərə, bölünməz bir varlığa, bütövlükdə bütöv hala gətirən unikallığı müdafiə edir.

Sosial həqiqətləri sərt şəkildə ortaya qoyun

Dini və təlqin edici elementləri təmsil edən hər şeyə qarşı çıxmaq kimi sosial tənqid də güclü tərəflərindən biridir. Anarxik bir cərəyan səviyyəsində bir mükəmməllikdir, yeniliklərə, təkamülə yol vermək üçün əvvəlki şeydən ayrılır.

Reallıqları fərdin özündən dəyişdirməyə çalışır

Reallıqları dəyişdirməyə, eyni zamanda subyektivliyi və sosial müstəvidə təsirini göstərməyə çalışır. Cəmiyyətin necə fərd yaratmadığını, əksinə fərdlərin cəmiyyətləri formalaşdırdığını ortaya qoyur. Mövzu mövzunun mərkəzidir, gerçəkləri yenidən yaradır.

Müasir dövrdən və ədəbi modernizmdən fərqlidir

“Müasir ədəbiyyat” terminlərini “Müasir dövr” və ya “ədəbi modernizm” ilə qarışdırmaq olmaz. Birincisi, bu məqaləyə aid olan, onu meydana gətirən müəlliflərin əvvəllər qaldırdıqları xüsusiyyətləri əsərlərində göstərdikləri ədəbi dövrdür.

Modernizm, öz növbəsində, modernist ədəbiyyat daxilindəki bir hərəkətdir; yəni bir kainat içindəki bir təzahürdür. Digər tərəfdən, Müasir Çağ, ümumdünya tarixinə görə, XV-XVIII əsrlər arasında baş verən insanlığın üçüncü tarixi dövrüdür.

Görkəmli müəlliflər və onların əsas əsərləri

Miguel de Servantes və Saavedra

İspan yazıçısı, 16-cı əsr (1547-1616). William Shakespeare ilə yanaşı, müasir ədəbiyyatın atalarından biri sayılır.

Oynayır

– La Manchanın Dahi Gentleman Don Quijote (1605).

– Nümunəvi romanlar (1613).

– Dahi cəngavər Don Kixot de la Mança (1615).

William Shakespeare

İngilis yazıçısı, 16-cı əsr (1564-1616), müasir ədəbiyyatın atalarından biri sayılır.

Oynayır

– Romeo və Culyetta (1595).

Théophile Gautier

19-cu əsrin Fransız yazıçısı və fotoqrafı (1811-1872), Parnassyalığa mənsub idi.

Oynayır

– Fortunio və ya L’Eldorado (1837).

– Jean et Jeannette (1850).

– Le Capitaine Fracasse (1863).

Jean Moréas

19-cu əsrdə şeirə meylli bir Yunan yazıçısı (1856-1910) idi. Simvolikaya aid idi.

Oynayır

– Sirtlərin dənizi (1884).

Paul Marie Verlaine

XIX əsrin Fransız yazıçısı (1844-1896), tənəzzül cərəyanının qurucusu idi.

Oynayır

Honoré de Balzac

18-ci əsrin sonunda (1799 -1850) anadan olan Paris yazıçısı, realizm cərəyanına mənsub idi.

Oynayır

– Vadidə zanbaq (1836).

– əmisi oğlu Bette (1846).

Émile Édouard Charles Antoine Zola

Daha yaxşı Émile Zola kimi tanınan 19. əsr Fransız yazıçısı (1840-1902). Təbiətçilik axınına aid idi.

Oynayır

– Ninona nağıllar (1864).

– Rougon-un taleyi (1871).

Ruben Dario

19. əsrin Nikaraqua şairi (1867-1916), modernizmin qurucusu idi.

Oynayır

– Payız şeiri və digər şeirlər (1910).

Marcel proust

19. əsrin Fransız yazıçısı (1871-1922), Empresyonizmə mənsub idi.

Oynayır

– Katedrallərin ölümü (1904).

– itirilmiş vaxt axtarışında (1913).

– Məhbus (1925, ölümündən sonra iş).

Franz kafka

19. əsrin Avstriya-Macar yazıçısı (1883-1924), ekspressionizmə mənsub idi.

Oynayır

– Cəzaçəkmə müəssisəsində (1919).

Kostrowicki-dən Wilhelm Albert Włodzimierz Apolinary

19-cu əsrin Fransız yazıçısı (1880-1918), Guillaume Apollinaire olaraq bilinir. Kubizmə aid idi.

Oynayır

– Ən yaxşı və ya Orpheusun görüşməsi (1911).

Filippo Tommaso Marinetti

19. əsrin İtalyan şairi (1876-1944), Futurizmə mənsub idi.

Oynayır

– Futurizm manifesti (1909).

– Mafarka il futurista (1910).

– Zang Tumb Tumb (1914).

Hugo topu

19. əsrin Alman şairi (1886-1927), Dadaizmə mənsub idi.

Oynayır

– Die Nase des Michelangelo (1911).

– Fassung als: Die Folgen der Reformation (1924).

– Die Flucht aus der Zeit (1927).

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo

On doqquzuncu əsrin sonlarında Argentinalı şair (1899-1986), daha çox Jorge Luis Borges kimi tanınan İspaniyada ultraizmin qurucularından biri idi.

Oynayır

– Buenos Ayresin coşğunluğu (1923).

– San Martín Notebook (1929).

André Breton

19. əsrin Fransız yazıçısı (1896-1966), sürrealizmə mənsub idi.

Oynayır

– itirilmiş addımlar (1924).

Vicente García Huidobro Fernández

Kreasyonizmin qurucusu olan daha çox Vicente Huidobro kimi tanınan 19. əsrin Çili şairi (1893-1948).

Oynayır

– Göy titrəməsi (1931).

İstinadlar

1. Edwards, J. (2004). Jurnalistika və ədəbiyyat. İspaniya: Nişan. Lainsignia.org saytından bərpa edildi
2. Müasir ədəbiyyat qaydaları 400 il əvvəl yazılmışdır. (2016). Ekvador: Teleqraf. Qurtarıldı: eltelegrafo.com.ec
3. Oleza Simón, J. (2010). Müasir və çağdaş ədəbiyyat və klassik teatr irsi. İspaniya: Otri. Qurtarıldı: otriuv.es
4. García, J. (2016). Müasir ədəbiyyatın ataları. İspaniya: İndi həftəlik. Nowsemanal.es saytından bərpa edildi
5. Müasir ədəbiyyat. (2011). (n) a: Yaradıcı ədəbiyyat. Qurtarıldı: literaturecreativa.wordpress.com