Ədəbiyyatda təbiətə münasibət

Dünya ədəbiyyatmda ədəbi cərəyan və istiqamət çoxluğu Tendə e’tiraz doğurmurdu. Onun inamında cərəyanı milli bədii ehtiyac yara-dır. Teni çaşdıran ədəbiyyatşünaslann cərəyanların imkanlarını nəzər və onlan bir-birilərindən fərqləndirmələri idi. Ten cərəyanlar vahid ölçü ilə yanaşır, yaradıcıhğın inkişafmda cərəyanların və istiqamətlərin fərqli rolunu və tarixi əhəmiyyətini nəzərə almırdı. Tenin ədəbi-nəzəri fıkrə təsiri böyük idi. Təkcə Rusiyada jgni-tarixi cərəyanın N.S.Tixonravov, A.NQ.Pıpin, S.A.Vengerov, V.Şaxov və başqa nümayəndələri fəaliyyət göstərirdi. Bu ədəbiyyatşünaslar həm yazılı ədəbiyyatın mənşəyini, inkişaf və qarşılıqlı zənginləşməsini, həm də folkloru və tarixi abidələri öyrənir, elmi-tarixi dərkə ıaraq oyadır, incəsənəti, onun rənglərini, ifadə və təsvir üsullarını ugyata çəkir, “sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsini qəbul etmirdilər. Antiq nıədəni-tarixi metodun nümayəndələri sənətin tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə almır, incəsənəti mədəni dərk forması kimi təbliğ edirdilər:

Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri

Bir çox yazıçılar təbiət hadisəsini mexaniki yazırlar. Ola bilsin mexaniki yazılmış təbiət təsvirləri adamları bezdirir. Bizim ədəbiyyatda mexaniki yazilmış, mexanikliyi cəhənnəm, çox pis yazılmış təbiət təsvirləri çoxdu. O təsvirlər ki, nə hadisəylə bağlılığı var, nə də hisslərin qabarmasına xidmət edir. Bu kimi təbiət təsvirləri, təbiət təsvirləri deyil, sadəcə sinoptik xəbərləridi.
Bulvarda, saat qülləsinin yaxınlığında yerləşən çayxanada, açıq havada oturub çay içə -içə gənc və perspektivli bəstəkar Firudin Allahverdi ilə (Allah ondan həm bu dünyada, həm də o dünyada razı olsun) söhbət edirdik. Həmin çayxanada mürəbbəsiz çay verilmir, lakin sifətdən tanıdıqlarına, köhnə müştəriləri olduğumuza görə bizə güzəştə gedirlər. Allah onlardan razı olsun!

Biz elektrik kəşf olunmamışdan əvvəl və elektrik kəşf olunduqdan sonra yaradılan sənət nümunələri haqqında danışırdıq. Firudin bəy deyirdi ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında fikir yürüdərkən, söz deyərkən çox ehtiyatlı olmaq lazımdı. Bu günümüzdən o sənət nümunələrinə baxsaq, bu günümüzün şərtlərini əsas tutub o əsərlərə qiymət verməyə çalışsaq özümüzü dolaşdırarıq, səhvlər buraxarıq. Əsərləri, o əsərlərdəki mesajları, obrazların, qəhramanların hiss və həyacanları, davranışların başa düşmərik. O dövrün və bu günün şərtlərini mütləq nəzərə almaq lazımdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, elektrik kəşf olunmazdan əvvəl gün batanda həyat bitirdi. Adamların seçim imkanı az, vaxtları çox idi. Firudin bəy deyirdi ki, müasir insanın elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələrindən öyrənəcəyi çox az şey var.
Ümumiyyətlə elektrik kəşf olunmazdan əvvəl yaradılan sənət nümunələri haqqında danışarkən Firudin bəyin danışığında incə bir kinayə hiss edirdim. Firudin bəy dünyanı iki yerə bölmüşdü; Elektrikə qədər və elektrikdən sonra. Və elektrikli dünyanın sakini kimi elektriksiz dünyanın sakinlərinə qarşı eqosit bir münasibət nümayiş etdirirdi.
Mən isə deyirdim ki, hər bir kəşfin sənətə öz təsirini göstərməsi şəksizdir. Bir mobil telefonun kəşf olunması həyatımızda nə qədər dəyişikliklər etdi. Həyatımızda dəyişiklik varsa, sənətdə də dəyişiklik olmalıdır. Lakin bununla belə hər dövrün öz cəhaləti, öz avaraçılıqları, öz əyləncələri var. Sovet zamanında da nə qədər adam var idi, səhərdən axşama qədər domino çırpırdılar, nərd oynayırdılar. Kinoteatrlarda səviyyəli, ciddi filmlər göstərəndə tamasaçı az olurdu. Təzə hind filmi gələndə nə az nə çox düz bir həftə kinoteatra yaxın düşmək olmurdu. Bu günün də öz əyləncələri, öz avarçılıqları var. İnternet bəzilərinə öyrənmək üçün, bəzilərinə isə avaraçılıq üçün əlavə imkanlar, şanslar yaradıb. Elə adam var telefonuna əsərlər yükləyib yolda oxuyur, vaxtını səmərəli keçirir. Elə adamlar da var ki, telefonda bütün günü oyun oyanır. Bığlı-saqqalı yekə kişirlərdi kənardan balaca uşaq kimi görünürlər. Elə bil özlərinə oyuncaq tapıblar. İndi biz bütün günü telefonla oynayan, elektrkli dunyanın bu saqqalı uşaqlarını elektriksiz dünyanın fikir adamlarından, sənət adamlarından məsələn tutaq ki, Sokratdan, Aristotelden, Servantesden, Rotterdamlı Erazmdan necə üstün tuta bilərik. Axı doğurdan da bəşəriyyətin böyük bir hissəsi kəşflərə hazır və layiq deyil. Kəşflər, kəşflərə hazır və layiq olmayanların debilləşməsinə, avaraçılığına, hətta vəhşiliyin təkmilləşməsinə münbit şərait, fürsətlər yaradır. Hazır kəşflərə, inkişafa, tərəqqiyə sahib çıxan bu saqqalı uşaqlar ümumiyyətlə tarixdən, dünyanın bioqrafiyasından xəbərsizdirlər. Əlində son model telefon tutub, amma baş daş dövrünün başıdır. Ən son model Mersedes sürür, amma təfəkkür araba dövrünün təfəkkürüdü. Söhbət getdikcə ağırlaşırdı. Gördüm daha danışmaq imkanım yoxdu. Savadım və səviyyəm bu mövzuda danışmaq iqtidarında deyil. Boşboğazlıq etmək, söz xətrinə söz demək istəmədim. Dayandım. Susdum. Öz tərəfimdn mövzunu bağlanmış elan etdim. Elə bu anda Firudin bəy dedi:

“Ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır? Mən təbiət təsvirlərin oxumuram, ötürürəm. ” .

Onsuz da səhərdən əsəblərimə oynayırdı, bu sözlə lap məni cin atina mindirdi. Başqası desəydi yenə birtəhər udmaq, ötürmək olardı. Amma sənətlə məşğul olan bir adamın belə bir sözü dilinə gətirməsi böyük qəbahətdir. Yəqin onun kimi düşünənlər çoxdu. Elə isə fürsətdən istifadə edib, ədəbiyyatda təbiət təsvirləri nəyə lazımdır sualına imkanımız çərçivəsində, bacardığımız və ağlımız kəsən qədər cavab verək.
Əsərdə təbiət təsvirləri bir neçə səbəbdən yazıla bilər. Səbəblərdən biri odur ki, təbiət və təbiət hadisəsi birbaşa əsərin mövzusu ilə əlaqəlidir. Məsələn, qar yağıb, yollar bağlanıb və hansısa bir məkanın, kəndin, qəsəbənin şəhərlə, mərkəzlə əlaqəsi kəsilib. Yaxud duman aləmi bürüyüb adamlar çölün düzündə azıblar. Canların vahimə bürüyüb. Ya da möhkəm yağış yağıb maşın, araba, hətta inək yolda batıb qalıb. Burda gərək müəllif təbiət hadisəsin olduqca canlı, ətraflı yazsın.
Əks halda baş verən təbiət hadisəsinin insanlara təsiri, doğurduğu nəticələr, hadisələr inandırıcı görünməyəcək. Müəllif gərək göstərsin ki, doğurdan da möhkəm qar yağmışdı, yolllar da bağlanmışdı, etrafla bütün əlaqələr kəsilmişdi. Müəllif gərək göstərsin ki, aləmi qatı duman bürümüşdü. Elə bir duman ki, istəyirsən bıçaqla kəs, qaşıqla qarışdır. Ya da elə bir şaxta var idi ki, hekayənin qəhramanı donmuş əllərini qızdırmaq üçün yanındakı itin qarnın cırıb əlin itin qarnına soxmaq istəyirdi. Yaxud elə bir quraqlıq hökm sürüdü ki, adamlar bütün günü dua edib allahdan yağış istəyirdilər. Əgər bu quraqlıq canlı, inandırıcı təsvir olunmasa adamların elini göyə açıb allahdan yağış istəməkləri də oxucuya inandırıcı görünməyəcək.
Tutaq ki, müəllif hər hansı bir məkanda hökm sürən sakitliyi ifadə etmək istəyir. Bunu müxtəlif formalarda ifadə etmək olar. Məsələn, ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, yerə düşən qar dənələrinin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam damarlarında dövr edən qanın səsini eşidirdi. Qəbirstanlıqda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, qəbirlərdə çürüyən sümüklərin səsi eşidilirdi. Ətrafda elə bir sakitlik hökm sürürdü ki, adam öskürməyə qorxurdu. Baxır müəllifə, onun istedadına və üslubuna. Hadisələrin baş verdiyi məkandan da çox şey asılıdı. Məsələn, tutaq ki, payız fəslidir və bağı təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmek olar: Yarpaqlar seyrəldiyindən payızlıq meyvələr ağaclarda aydın görünürdü.
Tutaq ki, qarın yağmasını təsvir etmək istəyirsən. Belə təsvir etmek olar: «Uzuaşağı ələnən qar evlərin taxtapuşuna çatar-çatmaz burulur, bu evin damına düşməli olan qar başqa evin damına düşürdü” Bəh, bəh, bəh. Bu cürə gözəl təsvirlərin ləzzətin duymayan adam bədii təfəkkürünün olmamasını qəbul etmelidir.
Tutaq ki, axshamın düşməyin təsvir etmek istəyirsən. Belə təsvir etmek olar: „Günəş dirsəklərin üfüqə dayayıb yer üzünə tamaşa etməkdən həzz alırdı. Batıb getməyə ürəyi gəlmirdi” Bəh, bəh, bəh.
Bəzən əsərlərdə təbiət və təbiət hadisələrinin təsviri hisslərin daha da artmasını, qabarmasını, coşmasını göstərmək üçün lazım olur. Məsələn, adamın qanı qaradır, işləri düz gətirmir, bir tərəfdən də hava rütubətlidir, göy üzünü qara buludlar tutub. Yaxud insanın ovqatı əladır, hissləri coşub, elə bu zaman bir quş yaxınlıqdakı ağaca qonub başlayır cəh-cəh vurmağa. Biz nə qədər yağış görürük, amma bu yağışlardan bir neçəsi yaddaşımızda qalır. Niyə? Çünki o yağışlar yaddaşımzda qalır ki, həmin yağışlar konkret hadisəylə, günümüzlə bağlıdır. Fürsət düşmüşkən yaddaşımda qalmış yağışlardan birinin nə səbəbə yaddaışmda qaldığını yazmaq istərdim. Bir yaz günü Çavçavadze küçəsiylə yavaş-yavaş üzüyuxarı addımlayırdım. Heç hara tələsmirdim. Birdən çox bərk yağış yağmağa başladı. Elə bir yağış ki, tut ucundan çıx göyə. Otuz saniyə keçməmiş küçədə adam qalmadı. Hərə özün bir yerə soxdu. Taksi saxlayan kim, dayanacağa qaçan kim, kafelərə, mağazalara girən kim…Mən heç hara girmək istəmirdim. Yağışın altında gəzmək istəyirdim. Romantikliyim tutmuşdu. Bir dəqiqə sonra fikrimi dəyişdim. Gördüm yox bu yağış altında gəziləsi yağışlardan deyil. Balaca bir geyim mağazasına girdim. Dedim gəlmişkən özümə bir-iki futbolka da seçib alim. Bu mağazada maraqlı futbolkalar satırdılar. İki futbolka seçdim. Heç geyinib yoxlamadım. Böyük olmağının zərəri yoxdu, balaca olsaydı da kiməsə hədiyyə verəcəkdim. Futbolkanın pulun ödədim. Bir az artistlik edib çox mülayim bir səslə satıcıdan soruşdum: Yağış kəsənə qədər burda dayana bilərəm? Satıcı dedi: Əlbəttə, əlbəttə!. Bu zaman bir qız qaçıb mağazanın qapısı önündə dayandı. O, tamam islanmışdı. Satıcılar qızı içəri çağırdılar. Qız mağazaya girib satıcılara təşəkkürün bildirdi. Onun uzun qara qaşı, ağ sifəti, qara gözləri vardi. Boyu uzun, beli incə idi. Elə bil şərq şairlərinin qəzəllərindən çıxmışdı. İslanmağı onu daha da gözəlləşdirmişdi. Hələ onun yağışdan islanmağına reaksiyasi…Bu reaksiyalara dözmək nə qədər çətin idi. Heç bir igidin ürəyi bu hərəkətlərin qarşısında tab gətirə bilməzdi. Qız elə bil yağışdan islanmaqına təəcüblənmişdi, sanki hamı yağışdan islansa da bu islanlanmalı deyilmiş. Köynəyi islanıb bədəninə yapışmışdı. Saçlarının ucundakı yağış damlaları parıldayırdı. Gözəllik məndə depressiya yaradır. Gördüm daha bu gözəlliyə dözə bilmirəm. Elə bil üreyimi məngənə arasına qoyub sıxırdılar. Çıxdım bayıra. Dedim bu ağır işgəncədənsə sətəlcəm olub ölmək daha yaxşıdı. Bir neçe gün o gözəlliyin yaratdığı depressiyadan çıxa bilmədim. Belə anları yazmaq da əzabdır, yazmamaq da.
Təbiətin hisslərlə, hisslərin tebiətlə əlaqəsinin gözəl nümunələrinə Yanusari Kavabatinin, Buninin, Şoloxovun, Paustovskinin əsərlərində tez-tez rast gəlinir…
Bir çox yazıçılar təbiət hadisəsini mexaniki yazırlar. Ola bilsin mexaniki yazılmış təbiət təsvirləri adamları bezdirir. Bizim ədəbiyyatda mexaniki yazilmış, mexanikliyi cəhənnəm, çox pis yazılmış təbiət təsvirləri çoxdu. O təsvirlər ki, nə hadisəylə bağlılığı var, nə də hisslərin qabarmasına xidmət edir. Bu kimi təbiət təsvirləri, təbiət təsvirləri deyil, sadəcə sinoptik xəbərləridi.

Məsələn, ədəbiyyatımızda bu cürə başlayan hekayələr kalandır: gün çıxmışdı, günün şuaları adamın gözünü qamaşdırırdı. Bəşir kişi əlini gözünün üstünə tutub təpələrə baxdı…Yaqış yağırdı. Xosrov kişi əlində balta yağışa baxırdı… Bu təsvirin heç nəyə aidiyyatı yoxdu. Sonra Bəşir kişi gedib bostanda qarpız yığır. Xosrov kişi də sobanın qıraqında oturub çay içir. Cəmilə bulvarda gəzirdi. Dalğalar sahilə yaxınlaşıb geriyə qayıdırdılar… Mizoppa dənizə baxırdı. Yağış yağırdı… Külək əsirdi. Heç nə, eşidiblər ki, hekayədə təbiət təsvirləri olmalıdı oturub belə quru, dəxilsiz təsvirlər yazıblar. Belə təbiət təsvirlərin oxuyanda bir yaşlı tanışımın sözlərin xatırlayıram. Adam deyirdi ki, vallah mənim qadına zada ehtiyacım yoxdu, prosta eşitmişəm qadınla olmaq lazımdı, mən də oluram.

Ədəbiyyatda təbiətə münasibət

LAYİHƏ

· · · MÖVZU · · ·

“Qədim və orta əsrlər dövrü ədəbiyyatında insan və təbiət”
(ən yaxşı məruzənin müəyyənləşdirilməsi üzrə müsabiqə)

1. “Qədim və orta dövr ədəbiyyatında insana verilən dəyər” mövzusunda məruzənin hazırlanması.
2. “Qədim və orta dövr ədəbiyyatında təbiətə münasibət” mövzusunda məruzənin hazırlanması.
3. Kiçik qrupların yaradılması, qrup üzvləri arasında iş bölgüsünün aparılması.
4. Münsiflərin seçilməsi və təlimatlandırılması.
5. Aparıcıların seçilməsi və müsabiqənin proqramının hazırlanması.

II YARIMİL

LAYİHƏ

· · · MÖVZU · · ·

“Tənqidi realizm və romantizm dövrü ədəbiyyatında
ictimai ziddiyyətlərin və nöqsanların təsviri”
(ədəbi-bədii gecə)

1. “Dövrün ictimai ziddiyyətləri və nöqsanları bədii ədəbiyyatda” mövzusunda elektron təqdimatların hazırlanması.
2. Dövrün tənqidi ruhlu bədii əsərləri üzrə çəkilmiş filmlərin əsasında hazırlanmış videosüjetə baxış və rəy mübadiləsi.
3. Kiçik qrupların yaradılması, qrup üzvləri arasında iş bölgüsünün aparılması.
4. Aparıcıların seçilməsi, proqramın hazırlanması.

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ ELMİNİN YARANMASI

Nə qədim yunan, nə Roma ədəbi-estetik fikri, nə də söz sənəti erkən orta əsrlər və İntibah mərhələsində müstəqil sahəni – ədəbiyyatşünaslığı yarada bilmədi. Sadəcə müxtəlif dövrlərin elmi və ədəbi şəxsiyyətləri ədəbiyyatşünaslığın müəyyən məqamları, müəyyən istiqamətləri haqqında söz demiş, bu elmin təşəkkülünə özül hazırlamışlar. Çin mütəfəkkiri Konfutsinin nəzəri-estetik irsində gözəlliyə və faciəyə, bunların incəsənətdə təzahür müxləlifliyinə geniş yer verilmişdir. Hind alimləri – Vamayana risalələrində elmi şüurla bədii idrakın vəhdətini əsaslandırmağa, poeziyanın səciyyəvi xüsusiyyətlərini açmağa, şərh etməyə çalışmışlar. Hindlilərin “Naşyaşastra” risaləsi isə bədii-estetik dərk, duyum və canlandırma əsas elmi şərh problemi olmuşdur. Əbü-Nəsr Məhəmməd Fərabi “Şeir sənətinin qanunnu haqqında risalə”, “Böyük musiqi kitabı” və “Poetikaya şərhlər” əsərində poeziyanın və incəsənət növlərinin, xüsusən musiqinin müəyyən nəzəri prinsiplərini müəyyənləşdirmək istəmiş, şeirin ölçü və janrlarından, musiqi yaradıcılığının forma və üsullarından danışmış, musiqi haqqında nəzəri elmi şöbələrə ayırmışdır. Yusif Xoylu şeirin məzmunla formanın birliyindən yarandığını söyləmişdir. Xaqani insan haqqında düşünmüş, sənətkarları dünyaya – “bu aləmə”, “Eyvah Mədainə ibrətlə baxmağa”, yəni əsrin ziddiyyətlərindən yazmağa çağırmışdır. Nizami bədii yaradıcılığı həyata çəkmək istəmiş, “çalış ki xalqının işinə yara” – demişdir. Dünyanın özünəməxsusluğunu, xalqın milli-spesifik varlığını real ifadə etmək üçün Füzuli “ömrünü zamanla “əqli və nəqli, həkimi və həndəsi” elmlərini dərindən öyrənməyə səy etmişdir”. Xətib Təbrizi ədəbiyyatın ictimai-siyasi həyatda rolunu təsirinin genişliyini duymuş, onun bu və ya digər xalqın tarixi yaddaşı, fikri-mənəvi varlığı olduğunu dərk etmişdir; incəsənətin bütün şaxələrini bu yöndən dəyərləndirmişdir. “Ərəblər şeiri özlərinin salnaməsi edərək, onunla ləyaqət və mənsubiyyətlərini qoruyur, günlərini və tərifəlayiq məziyyətlərini hifz edir, şan-şövkətli dövrlə birləşdirir, olub-keçmiş zamanlarını xatirələrdə yaşadır, düşmənlərlə apardığı müharibələrin yaddaşlarda saxlanılmasına nail olur, etiqadlarını nəsildən-nəslə ötürürlər”. Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında, poetik qanunların müəyyənləşməsində bir fasiləsizlik, mükəmməl bir qanunauyğunluq olmuşdur. İbn-v₃idun “Əl-müqəddimə” risaləsində bədii əsərin məzmun özünəməx-._üSjviğunu, sənətkarın xalq həyatını vo real varlığı necə ifadə edə bil-_9Sjni osas almış, bə’zi vəznli və qafiyəli şs’rlərdə fəlsəfi, əxlaqi-Hidaktik Fıkir axarı tapmışdır. Xətib Təbrizi şe’ri gercəkliyin aynası, _real bodii ifadəsi adlandırılmış, sənət adamlarmı hoyatda və yaradıcı-jjqda hiss olunmaz gözəllikləri dərindən duyan şəxsiyyətlər kimi qiy-jfl^tlondirmişdir.” Bütün bunlarla yanaşı, odobiyyatşünaslığın elrni _oSası kec, XVIII əsrdə qoyulmuşdur. XVIII əsrdə filosofların və bodii yaradıcılığın ideya-estetik mahiyyətini öyrənən ədiblərin bir qismi, xüsusən İohan Herder (1744-1803) ilk dəfə ədəbiyyatın özünəməxsus-luğunu və qanunauyğun tarixi inkişafmı xalqın milli spesifik varlığm-dan, onun Fıkri-mə’nəvi aləminin genişliyindən, iqtisadi-siyasi və mə-dəni həyatından ayırmırdı. Herderə görə, bu və ya digər ölkənin tobii şəraiti, xalqm varlığı və adət-ən’onəsi, mə’nəviyyatı, psixologiyası və dilinin xüsusiyyətləri milli-bədii ehtiyacdan, bədii istək və zövqdən, milli ruhdan ayn deyildir. Çox tez, iyirmi beş yaşı tamam olanda Her-der (“Tənqid ormanı”) yetkin və kamil zövqdon danışmış, yaradıcılı-qda gözəlliyin təzahürünü axtarmışdır. Müşahidə və təəssürat, incəsə-nətin inkişafı onda belə bir fikir oyatmışdır ki, yaradıcılıqda estetikliy-in və ideya dərinliyinin, zövqün tələbini oxşayan gözəlliyin olması va-cib şərt, qanunauyğunluqdur. Lakin ayrı-ayrı xalqlarda bədii tə’sir və gözəllik anlayışı, kamil estetik zövq eyni vaxtda, eyni dövrdə yaran-mannşdır. Tarixin bütün parçalarında xalqlar, siniflər və ictimai qrup-‘ar, ədəbi şəxsiyyotlər bir-birlərindən zövq və istək, bədii qiymətlondirə bilnıək müxtolifliyinə göro fərqlənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bir xalq klassisizm, romantizm, realizm, tənqidi realizm və sentimentalizmdən tez, digəri isə gec istifadə etmişdir. Antik, qotik, barokko və başqa üslublar me’marlıq və heykəltəraşlığa, poeziya, nəsr və dramaturgiy-ya evni dorwv-t^ t- Azorbaycanda klassisizm dramaturgiyas ı yayılmamış, burada sentfl mentalizm və naturalizm də bədii-tarixi həqiqot səviyyəsinə qalxma- I mış, özünün ən’əno və təcrübəsini yarada bilməmişdir. Çünki belə bj_r mürəkkəb prosesdə tarixi-milli şərait, milli zövq və adət-ən’ənə mə’nəviyyat, xarakter və düşüncə milli ədəbi prosesin fərdi qanuna-1 uyğunluqlarınm həllində əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumiyyətlə, Şərq j xalqları ədəbiyyatlarının tədqiqi zamanı bu cəhot genişliyi vo dərinliyi ilə nəzərə alınmahdır.

“Qədim incəsənət tarixi” kitabının müəllifi İohan Vingelman söz | sənətindən, yaradıcılıqda fikrin və gözəlliyin təzahüründən müli-tarixi ı və spesifik yaradıcılıq kimi danışırdı. Vingelman fəlsəfəsini, bədiJ estetik görüşləri və konsepsiyasını bəşəriyyətin ədəbiyyat tarixini öy-J rənməyə, ümumi ədəbiyyat tarixi yaratmağa yönəldirdi. O, yaradıcılı- j qda gercəkliyin rəngbərəngliyini axtarır və bildirirdi ki, incəsənətl dünyagörüşə, fikir, düşüncə, mə’nəviyyat və psixologiyaya tə’sir gö- j stərməli, insanda arzu və inam oyatmalı, onu gözəlliyə, həyatı hərtə-I rəfli duymağa istiqamətlondirməlidir. Bədii tə’sir və gözəllik Herderləj Helvetsinin əsərlərində də qanunauyğunluqdur, təsvirdə duyulan, hiss ! olunan, təzə meyl, həvəs və arzu oyadan amildir. “Qədim incosənət tarixi” kitabında İohan Vinkelman antik incə-| sənətin inkişaf müxtəliflik və zəngiliyin, tarixi-ictimai səboblərini aç-J mağa, xalqlara mükəmməl yunan bədii modelini – ədəbi ən’ənə və təc-j rübəsini ümumiləşmiş şəkildə göstərməyə çahşırdı. Vingelman qodimj Yunanıstanda incəsənətin inkişafını dövrlə, ictimai-siyasi şəraitlo, I ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq fəaliyyəti və xalqın ədəbiyyatı duyması və qiymətləndirilməsi ilo əlaqələndirirdi. Görünür, antik ədəbiyyatı “nümunə hesab edənlər” ədəbi inkişafın şumer mərhələsindən xəborsiz olmuşlar. Bu səbəbdən də onlar miladdan öncə bə’zi poetik qanun və| odəbi meyllərin, sənətin xalq həyatına bağlılığının ilk təzahürünü antik yunan ədəbiyyatmda axtarmışlar; nəzərə almamışlar ki, Şumer modə-niyyəti təkcə yunan ədəbiyyatma yox, həm də dini süjet, rəvayət və sə-rgüzəştlərə, bütövlükdə “Bibliya”ya tə’sir göstərmişdir. Şumerlərin epik söyləmələrində – dastan və poemalarında, ürik mənzumə, himn və ağılarında bədii boyalar həyatdan ahnmış, Urukun “divarlarını ucal”danların xalqla əlaqəsi göstərilmiş, Engüdü insanların əhatosində formalaşmışdır”Döyüşlərdə silahının tayı-bərabəri” olmayan tarixi şəxsiyyətin -ojjqamısın “təbili səslənəndə” Uruk ərənləri sof-səf düzülmüş, onlar güclorini və milli torpağa sədaqətlorini yağılara qarşı vuruşlarda gö-stormişlər; şumerlər, xüsusən dastan və poemalarında kainat, yaranış, _ailə-nıoişət, sevgi, əxlaq və mə’nəviyyat haqqmda mülahizələr yiirütmüş, flkirlər söylomişlər. “Slavyan ölkələrində sənətkarların bir qisnıi yaradıcılıqda “həyat-həqiqot” axtarır, dialektikanı yeniliyin -“jnqilabm cəbr elmi” adlandırır. “Rus ədəbiyyatı xalq həyatının gü-_Zaüsü olmahdır” – fikrini amala çevirir, əsil iste’dadların “yaratdıqları j,_əqiqətdir, canlıdır, insanidir, gözəldir; onun bədii görüşü təbiətin özü kimi aydm və düzgündür” (I.S.Turgenev) – deyir və “sənət sənət üçündür” anlayışına qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar sənətkarın za-nıanın ideya-estetik tələbləri səviyyəsində daynamasını, fərdi iste’dadm conıiyyotin əhəmiyyəlli hadisolərinə istiqamətlonməsini yaradıcıhğın vacib problemi hesab edirdilər. İ.S.Turgencv bildirdi ki, osərə məzmun – ideya verən həyatdır, sənətkarın iste’dadı, bədii düşüncosinin geniş-liyi, estetik qayəsinin müasirliyi vo rənglərinin aydınhğıdır. Dobrolyu-bov bildirdi ki, sənətkar “cəmiyyətin canlı sirlərini duymalı, müasirliy-in tozahürlərini görməli vo bunları həyati ideyaya və fasiləsiz horəkət edən obrazlara çevirməyi bacarmalıdır. V.Q.BcIinski ədobiyyatda cə-miyyotin bütün tobəqələrinin, onlann ictimai-siyasi və iqtisadi müba-rizələrinin, düşüncə və monafe ayrıhqlarının “nalural tosvirini” görmok istəyirdi: “bizim osr şüur əsridir, mühakimələr və refleksiya əsridir. Ona göro refleksiya (düşünco, mühakimo) zəmanəmizin şe’rinin qanu-ni ünsürüdür.” N.Q.Çernışevski idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almış, “sənətin vəzifəsi həqiqəti əks etdirməkdir” – demişdir. Nekrasov isə “xalq mə’nəviyyatı, xalq həyatı haqqında və xalq üçün yazılan əsərlori” daha çox qiymətləndirmişdir. D.Didro bədii ədəbiyyatın predmetinə, onun oyadacağı tə’sirə özünün fərdi ədəbi təcrübəsindən çıxış edib qiymət vermişdir; demişdir ki, sənotdo gözəlin, fəlsəfədə həqiqətin nıənbəi hoyatdır. Həqiqətlə gözəi arasında ülvi bir əlaqə vardır. Sənət-kar bu əlaqəni təbiətdə tapmalı, real həqiqəti iste’dadla bədii həqiqətə Çevirməlidir.

V.Q.Belinskinin, onun sələf və xələflorinin estetikasında həqiqət s adəcə Aristotelin “Poetika”smda əsaslandırılan “kerçəkliyi təqlid” deyildir, burada həqiqət xalqm fikir və arzusunun, onun bu gününün, keemişinin və gələcoyinin tosviridir.

On doqquzuncu yüzilliyin ortalarından yazıçı-fil₀ M.F.Axundov ədəbiyyata obyektiv qanunauyğunluq, xalq həyatnı real, aydın ifadəsi kimi yanaşmış, onun tərbiyəvi rolunu düzgün nj_v mətləndirmiş, estetikanı və ədəbi tənqidi aynca elm sahəsi kimi $t rənmişdir.

M.F.Axundovun lə’limində ədəbiyyat cəmiyyətin həyatı, tarixi i« kişafı, xalqın özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Ədəbiyyatda xalqın zövqfi və ruhu, istək və arzusu, milli xüsusiyyət və psixologiyası, dövrün ka-loriti yaşayır. “Qoribəlıyi və yeniliyi” olanda söz sənəti “zehnə cila verjr və ağlı cövhərləndirir, insanın “əxlaqını yaxşılaşdı”rır, cəmiyyətjjj mə’nəvi, iqtisadi-siyasi əsasına, sinif və təbəqələrə tə’sir göstərir.

M.F.Axundovun estetikasında əsas bədii ölçü “məzmun səhihliyi” və “ifadə gözəlliyidir”, bunlarm bir-birini tamamlanmasıdır, ideyanın ictimai marağı ödəməsi, dövrün tələblərinə cavab verə bilməsidir.

Mükəmməl fəlsəfı sistem yaradan, mütləq idealizmin foralaşması-nı başa çatdıran HegeJ incəsənətdə tarixilliyi, bədii yaradıcılığm bütün komponentlərini vəhdətdə və inkişafda öyrənmək prinsipini dorinləş-dirmiş, əsərin hissi-fikri bütövlüyünü, obrazın reallığmı, yazıçının fər-di üslub olması anlayışlarını əsaslandırılmış, həyatı hərtərəfli, dinamik bədii dərkin mümkünlüyünə inam oyatmışdır. Bu alimin estetik tə’limində simvolik, klassik və romantik sənətlər bir-birini əvəz edə bi-lən, bir-biri ilə daxili rabitədə inkişaf tapan tarixi silsilələrdir. Simvolik sənət, bu alimin inammda Şərq xalqlarmın həyatı və yaşayışı, Şərqin təbii gözəlliyinin təkrarsızhğı, şərqlilərin dünyaya baxışları, gerçəkliyi duyumları və bədii təfəkkürləri üçün daha səciyyəvidir. Buna görə də Hegel “Avesta”da Zərdüştün əqidə-dini inamında ruhi “tozahürloı’b” təbiət hadisələri arasında eyniyyət tapır və zərdüştlüyü tobiot dini, dualist səciyyəli, etik tə’limli naturalist din adlandırır.

Bütün sonətlərə, xüsusən Şərq simvolik sonətinə Hegelin münasi-bəti ziddiyyətlidir: bir tərəfdon o, simvolik sənətdə dərin məzmun tapmır, digər tərəfdən isə bu sənəti sirli-sehirli, müəmmalı, müoyyən mə’nada qapalı məzmunlu, forması məzmununu tamamlayan son^ adlandınr; sufi-panteist bədii dərk tipinin sənətə məhduduluq gətif’ diyini, çox hallarda Şərq şe’rində real gerçokliyə dini-fantastik isliq 3 ‘ motdən yanaşıldığını söyloyir. “Şərq təfəkkür üslubu Avropa tofokküf üslubundan daha şairanədir.” Şərqlilərin şe’rinə “insani hisslorin azad. xoşbəxt intimliyi və səmimiliyi xasdır” – deyir.

Hegelin əsərlərində (“Tarixin fəlsəfəsi”, “Fəlsəfənin tarixi”, “Fəlsə-_el_nılərinin ensiklopediyası”, “Ruhun fenomonologiyası”, “Estetika mühazirələr”) Şərq fəlsəfəsinə və Şərq bəclii mədoniyyətinə baxış, başqa-başqa istiqamətlərdəndir. “Əgər birinci halda filoso-fuıi ir ə n sürdüyü fikirlər başlıca olaraq onun “ruhun öz inkişafı” barə- j ₃ to’limi və ümumi konsepsiyası ilə şərtlənirsə. ikinci halda dərin po-_tjk fohmi, mükəmməl analitik qabiliyyəti, sənəti bütün gözəlliyi və incoliyi ilə anlaması bu və ya başqa şəkildə fılosofun sərt, rasionalist _sxenıinin çərçivəsini genişbndirir və bə’zən naqafil, heç də dünyag-Örüşündən bilavasitə doğmayan realist nəticələrə gətirib çıxarır”. püzdür, mütləq idealizm, “mütləq ideya” və “dünya ruhu” Hegelin fəlsəfəsi – estetik konsepsiyasının mahiyyoti, mə’na-məzmunu idi. Buna görə də sonralar tələbəsi, radikal burjuaziyamn ideoloqu Feyerbax “Hegel fəlsəfəsinin tənqidinə dair” və “Xristiamığın mahiyyəti” əsərlə-rini yazmış və özünün materialist görüşlərini ifadə etmişdir. Lakin bunlar ədəbiyyatşünashğın yaranmasında və ədəbi-nəzəri fıkrin inki-şafmda Hegelin rolunu azaltmamışdır. Onun yaradıcılığının mütəroq-qi istiqaməti ədəbi-estetik vo fəlsəfi fikrin inkişafmda böyük hadisə idi. Hegel bədii yaradıcıhqda mə’na-mündəricəni, məzmunla formanın həmişə zənginləşməsini, söz sənətində ən’ənənin, yaradıcılıq axtarışla-rınm, düşüncə və mə’nəviyyatın, vərdiş və münasibətin ifadəsini tap-masını xalqdan və xalqın tarixi inkaşafmdan ayrımamışdır. Ancaq nə Hegel, nə də Vinkelmanla Helvetsi cəmiyyətin qanunauyğun tarixi in-kişafına görə, onu aydm dərk edə bilmirdilər. Ədəbi-tarixi proses haq-qında da onların görüş və anlayışları ziddiyyətli idi. Belə çətin pro-Memlərin realist dərkinə müəyyən qədər Herder yaxınlaşırdı. Herder x alq nəğmələrini, şifahi şe’r nümunələrini, əsatiı və ofsanələri toplayır, sistemloşdirir, çap etdirir, ədəbiyyatın yaranma və inkişaf tarixinə °hyektiv yanaşırdı. O, xalq mahnılarına xalqın bədii-fəlsəfı təfəkkürü, Xa lqın fıkir vo düşüncəsinin, mədəni və iqtisadi-siyasi həyatının tosviri ^mi baxırdı. Xalq həyatını, xalqın milli-mə’nəvi bütövlüyünün forma-‘ a §nıasını yazılı və şifahi ədobiyyatsız təsəvvür edə bilmirdi. Oxucula- r ‘ n ı inandırırdı ki, Homerin yaradıcılığı təkcə ümumbəşəri bədii qa- nu n və nümunə deyildir, həm do antik yunanların özlərinə məxsus ar-^arı, fikir və düşüncələri, həyat və gözəllik anlayışları, mahnılarda və canl ı epik təsvirlərdə ifadə olunan hiss və duyğulandır. Herder ona dal inanırdı ki, xalqların ədəbiyyat tarixini yaratmaq, sistemləşdirmək vgl ümumiləşdirmək istəyən şəxs cəmiyyətin həyatını, onun qanunauyğu_n inkişafını bilməlidir, “bəşər tarixinin filosofu” olmahdır.

Herderin məntiqində incəsənətin ideya-bədii xüsusiyyətlərini, mjj li-estetik təbiətini duymaq, onun mahiyyətini dərk etmək, antik yunan | bədii zövqünü roma bədii təfəkküründən, bunları da İntibah və ortj əsrlərin bədii üsullarından ayrımaq, fərqləndirmək azdır, başlıca şərjj və vəzifə onu ictimai-siyasi mühitlə, xalqın varlığı ilə vəhdətdə, qanu-j nauyğun milli-bədii, tarixi-inkişaf kimi öyrənməkdir. Bu mə’nada,] Herder dünya mədəniyyəti, dünya bədii fikri tarixində ilk ədəbiyyatä şünasdır, bədii yaradıcıhğm ilk tarixçisidir, filosofların söz sənətiniJ əsas problemləri ilə məşğul olmaq ən’ənələrinə son qoyan, bədii yara-1 dıcılığın öyrənilməsini yeni mərhələyə – elmi filoloji mərhələyə salan qüdrətli şəxsiyyətdir.

Bcləliklə də, XVIII əsrin sonu – Fransa burjua inqilabı, ingilis iqtiM sadi çevriliş və ingilis burjuaziyasınm hakimiyyətə gəlməsi AvropaiM hərəkətə gətirdi. Elmi fəlsəfi yaradıcılığın, ədəbi-estetik fikrin inkişan gurlaşdı, söz sənətinin həyata müdaxiləsindo realist sistem, ardıcılhql və çoxcəhətlilik yarandı. Ədəbiyyat tarixində və bədii yaradıcılıqda yeni dövr – sosial dərk dövrü başlandı. Bu da sənətşünaslığın və ədsll biyyatşünaslığm yaranması ilə nəticələndi. İncəsonətin obyektiv ide«| list dərk nəzəriyyəsi özünün formalaşma dövrünü başa çatdırdı.” İngilis igtimai-siyasi quruluşu klassisizmə qarşı təzə ədəbi məktəb sentimentalizmi yaratdı və Avropada klassisizmin ən’ənə və tə’siri xeylj zəifiədi.
Mühazirə 4

XIX VƏ XX ƏSRLƏRDƏ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA CƏRƏYANLAR

XIX əsrin əvvələrindən ədəbiyyat qarışılıqlı əlaqə, qarışılıqlı təsir və zənginləşmə prosesində inkişaf edirdi. Bir xalq digər xalqın həyatı, məişəti və incəsənəti ilə maraqlanır, biri digərinin mədəni və iqtisadi nailiyyətlərindən öyrənməyə ehtiyac duyurdu. Çünki Avropada, eləcə də Azərbaycanda və Şərqin bəzi ölkələrində bədii nəsr, poeziya, dramaturgiya və publisistika reaiist-naturalist, romantik-sentimental axarda hərtərəfli inkişaf tapır, tərcümə yaradıcıhğın spesifik sahəsinə çevrilirdi. Ədəbi-nəzəri fikirlə yalnız tənqidçi-ədəbiyyatşünaslar yox, həm də ayrı-ayrı sənət adamları məşğul olurdular. V.Hüqo, V.Q.Belinski, O.Balzak, A.S.Puşkin, Valter Skot, N.Q.Çernışevski, M.F.Axundov, N.A.Dobrolyubov və başqaları ədəbi-tənqidi, elmi-nəzəri əsərlər yazır, poetik qanunların və ədəbiyyatşünaslığın müəyyən tərəf və istiqamətlərinin müəyyənləşməsində ciddi rol oynayırdılar. Eyni zamanda, mürtəce ədəbi-estetik fikirdə böhran, birtərəflilik güclənir; milli-azadlıq hərəkatlarının ənənə və təcrübəsi, dünya realistlərinin yaradıcılığı təhrif olunurdu. Bəzi nəzəriyyəçilər elə bilirdilər ki, ədəbiyyat öz fərdi daxili immanent qanunları ilə, sosial-tarixi şəraitdən asılı olmayaraq inkişaf tapır; onun əsasında ən ibtidai hind miflərinin ünsür və əlamətləri axtarılırdı. Miflərin məzmun-mahiyyəti isə dinlərsiz təsəvvür olunmurdu. İncəsənəti varlıqdan ayıran konsepsiyalar, yeni burjua ədəbiyyatşünaslıq istiqamət və cərəyanları yaranır, pozivitizm fəlsəfəsi və onun çərçivəsi daxilində yaranan praqmatizm təlimi bədii yaradıcılığı təsiri altında saxlamağa çalışırdı. Mürtəce fəlsəfə bunları – kapitalizmin ümumi böhranı, insanın, elmin və dövrün özünün böhranı hesab edirdi.

Pozivitizm XIX əsrin ortalarından Fransada təşəkkül tapmış, Avropa ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu cərəyan bədii dərk və düşüncəni həyatdan, ictimai-siyasi mübarizədən ayırır, idrakın təhlil və qiymətləndirmək imkanlarını təsvirçiliklə əvəz edirdi. Pozivitizmin estetik prinsiplərini ümumiləşdirən, sistemə salan “Fəlsəfi pozivitizm kursu” əsərinin müəllifi Oqusta Kont (1798-1857) olmuşdur. Elə cərəyanın adı da buradan – Oqusta Kontun kitabından götürülmüşdür.

Antifəlsəfi təlim, “ideya cərəyanı” – pozivitizm fəlsəfəni fəlsəfəyə qarşı qoymuş, onu elmlərin içində əritmək, həzm etmək istəmişdir. Buna görə də pozitivistlər elmlə fəlsəfə delemasında üstünlüyü elmə vermişlər. Onlar müasirlərini inandırmaq istəmişlər ki: “Elmin özü fəlsəfədir, onun nə fəlsəfəyə, nə də fəlsəfənin şaxələrinə ehtiyacı yoxdur”.

Öz inkişafmda kantizm, maxizm və neopozitivizm mərhələləıinj keçirən fəlsəfi bir sistem – pozivitizm müsbət, dəyərli və qiymətli anlamlarından götürülmıış və həmişə emperik mə’lumatlara əsaslanmışdır.

Fəlsəfədə, ədəbiyyatşünashq və bədii yaradıcılıqda pozivitizmj xalqııı, ya da xalqların mə’nəvi aləmi ilə bağlı olan sahələrin izahınaf daha çox meyl göstərirdi. Qrim qardaşları – Yakob (1785-1863) və Vil-helm (1786-1859) ağız ədəbiyyatınm toplanmasına və nəşrinə peşəkafl filoloji münasibət bəsləyir, xüsusən Yakob Qrim Alman dilinin xüsu-j siyyətlərini tarixən müqayisədə öyrənirdi. Onun “Uşaq və ailə nağılla-J rı” toplusu geniş yayılmış, Avropada xalq ədəbiyyatma maraq oyatj mışdır.

“Alman mifologiyası” Idtabının müəllirı Yakob Qıim HerderinJ Vinkelman və Helvetsmin yaradıcılığı ilə tanış idi. Ancaq o, ədəbi-j nəzəri fikri birtərəfli, dünyagörünüşün məhdudluğuna uyğun mənim-j sənilmişdi. Bu da Yakob Qrimi folkloru qanunauyğun tarixi inkişafj) xalq həyatının ifadəsi kimi öyrənməyə qoymurdu.

Qrim qardaşiarı təhlildə müqayisəyə, estetik görüşdə romantL konsepsiyaya əsaslanırdılar: elə bilirdilər ki, yaradıcılığın əsası mifdir,; süjet keçici və kəzəridir; xalqlar bir-birinə oxşayııiar, bir-birlərinə qo-hunıdular, bir-birlərindən hazır süjet və motiv götürürlər. Onlar müqayisəni janrlarm hamısına aid edir, süjet və məzmunda əsatir vä törəməlik xüsusiyyətləri axtarırdılar; qardaşlar deyirdilər ki, yayılqanj bir formanı – nağılı müqəddəs e’tiqad – Allaha inam yaratmışdır vj nağıl təşəkkülü dövründə allah haqqmda süjet – əsatir idi. Bunlar XIX əsrin ikinci yarısmda Almaniyada mifoloji nəzəriyyəsinin yaranmasına səbəb oldu.

Mifoloji nəzəriyyə ədəbiyyatm müqayisəli, folklorla vəhdətdə öy-rənilməsinə maraq oyatdı. Lakin bu nəzəriyyə yaradıcılığm rolunu, janrların tarixi inkişafmı, bədii idrakın həyatı ifadə imkanlarınm ge- l nişliyini əsaslandıra bilmirdi, ədəbiyyatı varlıqdan, xalqm ən’ənə və’ düşüncəsindən ayınrdı.

İsveç psixoloqu K.Q.Yunqun (1875-1961) mifoloji nəzəriyyəyə yanaşmaq üsulu orijinal, psixoloji axarda idi. /Vncaq onun anlayışın-da, ədəbi əlaqə, qarşıhqlı tə’sir və məzmun-süjet oxşarlığı, xalqlann iq-tisadi-siyasi və mədəni münasibətləri vacib deyildir. Yunq ədəbiyyatda oxşar ədəbi proseslərdən danışanda bir cəhəti – psixoloji təsəvvürdə erkən proobrazların yaranmasını nəzərdə tuturdu. Onun fikrincə, belə obrazlar arxaik tiplərdir, ədəbiyyatın sonrakı inkişaf mərhələləri bu tiplərə daha ciddi yanaşır, onları reallaşdınr və yeni məzmunla ta-mamlayır. Yunq pozivitizmə əsaslanır və folklorun şəkillərini insan iradəsindən, fərdi yaradıcılıqdan kənarda düşünürdü.

Mədəni-tarixi istiqamət mifoloji nəzəriyyə ilə bir dövrdə, XIX əs-rin ortalarında, Fransada yaranmışdır. İlk dəfə onun prinsiplərini İp-polit Ten (1828-1893) hazırlamışdır. Cavan yaşlarından Hegelin “Este- t ika”sını öyrənən Ten tarixçi və sənətşünas, fransız pozivitisti idi. “İngilis ədəbiyyatı tarixi” və “Sənət fəlsəfosı” kitabları göstərir ki, tenin yaradıcılığa münasibəti ziddiyyəlli olınuşdur. Bir tərəfdən, Tenin inanıında ədəbi şəxsiyyət həyatı natural, eyni ilə göstərmir, səciyy_ƏVj hadisəni təsadüfı əhvalatlardan ayınr, onu müəyyən məqsədə – ideal_a yönəldir; əsərdə obraz müəyyənliyi ilə fərqlənir və aydın hərəkət yol_u seçir. Ona görə ki, sənət həyatı, xalqın tarixini dərk və müəyyən üsuj.J larla ifadə vasitəsidir. Ten onu da təsdiq edirdi ki, sənətin varlığı, inki-şafı və zənginləşməsi şəraitdən, cəmiyyətin həyatından asılıdır və filo-! sof-estet bunları nəzərə almalı, ədəbiyyatı real bədii faktlarla, varlıql_a vəhdətdə, “ürəyin və əsrin psixologiyası ilə bərabər duymalı, mənim-J səməli və ümumiləşdirməlidir. Təbii elmlərin üsul və metodlarını ədobi hadisələrə tətbiq edən, estetika və ədəbiyyatsünaslıq elmi hələ təzodir, lakin özünün tarixi doqmatik xarakterindən fərqlidir – deyən Ten, o biri tərofdən, ədəbiyyatm predmctini müəyyənləşdirmək istəyəndj Hegeldən tə’sirlənir, Hegeli tamamlayırdı: bildirirdi ki, sənətkar həyatJ ümumiləşdirmə yolu ilə təsvir edir, amma müəyyən bir məqsədj müəyyən bir estetik amal uğrunda mübarizə aparmır. çünki ədəbiyya-3 tın predmeti həyat yox, insanın xarakteri, mə’nəvi-psixoloji aləmidirJ Ten həyat və cəmiyyəl hadisələrində müxtəliflik və bənzərsizlik axtal rır, hadisə və əhvalatlarm hamısmın eyni mə’na və əhəmiyyətə, eyni esl tetikliyə malik olmadığını söyləyir və ədəbiyyatşünashqda subyektivä konsepsiya ilə barışmırdı. Eyni zamanda, bu nəzəriyyəçinin yaradıcıl hğında müəyyən bir vəziyyətin dəyişməsi mə’nəvi-psixoloji aləmin dj dəyişməsinə səbəb olur və insanlarm mövqeyini onların psixologiyası! müəyyən edir. Tenin incəsənətin tarixini, sənətkarın fərdi üsullarını öyrənənlərdən tələbi dəqiqlik, konkretlik və sərrastlıq idi. Ancaq Ten ədəbiyyatşünasm imkanlarını məhdudlaşdırır, diqqəti ideya-estetik vəziyyətdən yaymdırırdı: qeyd edirdi ki, ədəbiyyatşünas ədəbiyyatın mə’nasını, sənətkarın qüsurlarını duymalı və mənimsəməlidir. Tarixil bədii faktları, onları doğuran səbəbləri, hadisələrin əlaqə və münasibə-J tini araşdırmalıdır. Amma bədii-cstetik keyfiyyət, ideyanm kamilliyi və tərbiyəvi əhəmiyyəti onun funksiyasına aid olmamahdır.

İppolit Ten bə’zən yaradıcıhğın ictimai-siyasi, bəşəri motivlərin-dən danışırdı. Ancaq alim həmişə bu mövqedə dayana bilmirdi. O, bə-şəriliyə bioloji istiqamətdən yanaşır, tarixi inkişafın səbəbini bədii’ ideya və ictimai psixologiya ilə əlaqoləndirirdi.

Dünya ədəbiyyatmda ədəbi cərəyan və istiqamət çoxluğu Tendə e’tiraz doğurmurdu. Onun inamında cərəyanı milli bədii ehtiyac yara-dır. Teni çaşdıran ədəbiyyatşünaslann cərəyanların imkanlarını nəzər və onlan bir-birilərindən fərqləndirmələri idi. Ten cərəyanlar vahid ölçü ilə yanaşır, yaradıcıhğın inkişafmda cərəyanların və istiqamətlərin fərqli rolunu və tarixi əhəmiyyətini nəzərə almırdı. Tenin ədəbi-nəzəri fıkrə təsiri böyük idi. Təkcə Rusiyada jgni-tarixi cərəyanın N.S.Tixonravov, A.NQ.Pıpin, S.A.Vengerov, V.Şaxov və başqa nümayəndələri fəaliyyət göstərirdi. Bu ədəbiyyatşünaslar həm yazılı ədəbiyyatın mənşəyini, inkişaf və qarşılıqlı zənginləşməsini, həm də folkloru və tarixi abidələri öyrənir, elmi-tarixi dərkə ıaraq oyadır, incəsənəti, onun rənglərini, ifadə və təsvir üsullarını ugyata çəkir, “sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsini qəbul etmirdilər. Antiq nıədəni-tarixi metodun nümayəndələri sənətin tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə almır, incəsənəti mədəni dərk forması kimi təbliğ edirdilər:

pelə qərara gəlirdilər ki, ədəbiyyat bədii salnamədir, xalqın mənəvi^əişət tarixidir.

Rus mədəni-tarixi məktəbinin nümayəndələri yaxın müasirlərini, xüsusən rus inqilabçı-demokratlan – Belinski, Çernışevski, Dobrolyu-bov və Gertseni tənqid edirdilər. Onların estetikliyi, idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almalannı, bədii yaradıcıhqda tarixilik prinsipini unutmalarını bəyənmirdilər. Bildirirdilər ki, rus tənqidçiləri klassiklə-rin nsərlərindən danışır, fərdi yaradıcılığı təhlil edirlər, lakin şifahi odobiyyat, onun xüsusiyyət və tə’siri, tarixi abidələr, onların nəsillərdə oyatdığı maraq unudulur, qiymətləndirilmir.

XIX əsrin ikinci yarısında yaranan müqayisəli-tarixi metod az-çox mifoloji nəzəriyyəyə bənzəyirdi. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda müqayisəli-tarixi metod iqtibas nəzəriyyəsi, ya da komparativizm adlanır. Kom-parativizmin üsullarını və estetik prinsiplərini alman sanskritoloqu Teodor Benfey (1809-1881) müəyyənləşdirmişdir. O, qədim hind dillə-ri mütəxəssisi idi və Hind-Avropa mədəniyyətini yaradıcı mənimsə-mişdi. Bu alim hind abidəsi “Pançantra”nı əsas almış, onun strukturu- n u bir sıra əsərlərin, o sıradan “Stefanit və İxnilat”, “Kəlilə və Dimnə” ‘lə müqayisə etmişdir; qərara gəlmişdir ki, qədim Hind və digər Şərq x alqlarınm əsatir, əfsanə, rəvayət və nağıllarının süjeti “Gəzəri”, keçici V ə tə’sirli olmuş, zaman-zaman Avropa bədii mədəniyyətinə keçmişdir. Kəlib və Dimnə”nin alman dilinə tərcüməsinin müqəddiməsini də ‘eodor Benfey yazmış və abidənin tez-tez dəyişdirilməsinin və yayıl-^ a sınm səbəblərini izah etməyə çalışmışdır