DƏBİYYATŞÜNASLIQ ELMİNİN YARANMASI

pelə qərara gəlirdilər ki, ədəbiyyat bədii salnamədir, xalqın mənəvi^əişət tarixidir.

Dbiyyatşünaslıq elminin şöblri

Hazırda elmin inkişafı tam olaraq Qərb dünyasının adıyla bağlıdır. Şərq aləmində isə Yaponiya, Hindistan, Koreya və Çindən başqa digər ölkələrin elmi inkişafı isə demək olar ki, sıfır səviyyəsindədir. Amma Orta əsrlərin İslam-Şərq ölkələrində elə bir elmi-mədəni, həmçinin fəlsəfi intibah olmuşdu ki, onların yazdığı əsərlər və etdikləri kəşflər hazırkı Qərb elminin təməlini qoyub. Sizi həmin alimlər və onların dünyanı hələ də silkələyən və sonradan Qərb dünyasının oğurladığı kəşflərlə tanış edirik:

10. Fəxrəddin Razi

XII əsr görkəmli fars filosofu tibb elminin dühalarından biri olub. O, məntiq, riyaziyyat, astronomiya sahəsində bir sıra kəşflər edib. Əsas və oğurlanmış kəşfləri: cazibə qanunu (Sonradan İsaak Nyutonun adı ilə bağlanıb) insan orqanizmində qızılca və çiçək xəstəlikləri.

9. Qütbəddin Şirazi

XII əsrin böyük filosof, təbib və diplomatı olan Qütbəddin Şirazi 1263-cü ildə İranın Şiraz şəhərində anadan olub. Nəsirəddin Tusinin ən yaxın silahdaşlarından və tələbələrindən sayılan Qütbəddin Şirazinin Qərb elminə təkan vermiş ixtirası: göy qurşağının varlığı və onun elmi yöndən təsnifatı.

8. Ağ Şəmsəddin

XV əsrdə yaşamış alim Osmanlı imperiyasının mənəvi atası hesab olunurdu. Zamanının böyük övliyalarından və filosoflarından olan Ağ Şəmsəddin tibb və astronomiya sahəsində ən çətin kəşflərə imza atıb. O, əsasən mikrobu kəşf etməklə Qərb elminə səs salmışdı.

7. Ömər Xəyyam

Onu əsasən şair olaraq tanısaq da, Ömər Xəyyam böyük alim kimi də dünyaya səs salıb. Aşiqanə rübailəri və eşqə aid qəzəlləri onun yaradıcılığının ikinci planında yer alır. O, əslində çox böyük riyaziyyatçı və astronomdur. Dünya elminə təsir etmiş kəşfləri: həndəsədə Binom düsturu, səma cisimləri barədə helosentrik nəzəriyyə (Kopernikdən əvvəl)

6. Əl Fərabi

X əsrdə yaşayan türk əsilli filosof , riyaziyyatçıdır. Elmdə Aristoteldən sonra “İkinci müəllim” adını qazanıb. Onun dövlətçiliyə və məntiqə aid kəşfləri indi də Avropa elmi nəzəriyyəsində aktuallığını qoruyub saxlayır. Lakin o , modern fizikada səs tezlikləri və səs dalğalarının fiziki şərhini verən alim kimi daha çox yadda qalır.

Xİ əsrin böyük ensiklopedik alimi Qərbdə Averros kimi tanınır. Belə ki, onun tibb , fiqh, məntiq elmlərinə gətirdikləri yenilik Avropa alimlərinin bilik mənbəyinə çevrilib. O zamanında elə tibbi kəşflərə imza atıb ki, onları ancaq çağdaş texnologiya ilə yerinə yetirmək mümkün idi. Ən böyük kəşfi isə gözdəki torlu qişanın ixtirasıdır.

4. Mövlana Cəlaləddin Rumi

XII əsrin böyük övliyası , mövləvilik cərəyanının banisi olan Rumi hazırda dünya təfəkkür tərzinə təsir etmiş 5 böyük insan sırasındadır. O, fəlsəfə, psixologiya sahələrində elə kəşflərə imza atıb ki, Avropa ancaq XİX – XX əsrlərdə onları tətbiq edə bilib. Ziqmund Freydin psixoanalizini buna aid etmək olar.

3. Məhəmməd Əl Xarəzmi

IX əsrdə yaşamış alim dəqiq elmlər sahəsində əsil inqilab edib. Sıfır rəqəmindən istifadə onun adı ilə bağlıdır. Ali riyaziyyatın da təməl nöqtəsini o qoymuşdur. Etdiyi riyazi kəşflər və hesablamalar modern texnologiyanın təməl nöqtəsi sayılır.

2. Nəsirəddin Tusi

XIII əsrin dahi zəkası və Azərbaycan elminin bayraqdarı olan Tusi Avropanı indi də elmi nəzəriyyələrlə “təmin edir”. Həndəsə, cəbr, astronomiya və ali riyaziyyat sahəsində etdiyi kəşflər qərb elminin inkişaf səbəbi olub. Ən böyük kəşfi isə triqinometriyanın nəzəriyyəsidir.

1. İbn Sina

Nəinki Şərq, eləcə də dünya tibbinin atası sayılan İbn Sina Avropanı 700 ildir ki, özünə məftun etməklə məşğuldur. Avropada Avissena kimi tanınan alim “Şəfa“ kitabında yalnız hazırkı texnologiya ilə tətbiq edilən elmi kəşflərə imza atıb. Zəmanəsinin dahi təbibi adlandırılan İbn Sina müasir cərrahi metodların təməl nöqtəsini qoyub. Həmçinin daxili xəstəliklərin profilaktika və müalicəsi də onun adı ilə bağlıdır.

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ ELMİNİN YARANMASI

Nə qədim yunan, nə Roma ədəbi-estetik fikri, nə də söz sənəti erkən orta əsrlər və İntibah mərhələsində müstəqil sahəni – ədəbiyyatşünaslığı yarada bilmədi. Sadəcə müxtəlif dövrlərin elmi və ədəbi şəxsiyyətləri ədəbiyyatşünaslığın müəyyən məqamları, müəyyən istiqamətləri haqqında söz demiş, bu elmin təşəkkülünə özül hazırlamışlar. Çin mütəfəkkiri Konfutsinin nəzəri-estetik irsində gözəlliyə və faciəyə, bunların incəsənətdə təzahür müxləlifliyinə geniş yer verilmişdir. Hind alimləri – Vamayana risalələrində elmi şüurla bədii idrakın vəhdətini əsaslandırmağa, poeziyanın səciyyəvi xüsusiyyətlərini açmağa, şərh etməyə çalışmışlar. Hindlilərin “Naşyaşastra” risaləsi isə bədii-estetik dərk, duyum və canlandırma əsas elmi şərh problemi olmuşdur. Əbü-Nəsr Məhəmməd Fərabi “Şeir sənətinin qanunnu haqqında risalə”, “Böyük musiqi kitabı” və “Poetikaya şərhlər” əsərində poeziyanın və incəsənət növlərinin, xüsusən musiqinin müəyyən nəzəri prinsiplərini müəyyənləşdirmək istəmiş, şeirin ölçü və janrlarından, musiqi yaradıcılığının forma və üsullarından danışmış, musiqi haqqında nəzəri elmi şöbələrə ayırmışdır. Yusif Xoylu şeirin məzmunla formanın birliyindən yarandığını söyləmişdir. Xaqani insan haqqında düşünmüş, sənətkarları dünyaya – “bu aləmə”, “Eyvah Mədainə ibrətlə baxmağa”, yəni əsrin ziddiyyətlərindən yazmağa çağırmışdır. Nizami bədii yaradıcılığı həyata çəkmək istəmiş, “çalış ki xalqının işinə yara” – demişdir. Dünyanın özünəməxsusluğunu, xalqın milli-spesifik varlığını real ifadə etmək üçün Füzuli “ömrünü zamanla “əqli və nəqli, həkimi və həndəsi” elmlərini dərindən öyrənməyə səy etmişdir”. Xətib Təbrizi ədəbiyyatın ictimai-siyasi həyatda rolunu təsirinin genişliyini duymuş, onun bu və ya digər xalqın tarixi yaddaşı, fikri-mənəvi varlığı olduğunu dərk etmişdir; incəsənətin bütün şaxələrini bu yöndən dəyərləndirmişdir. “Ərəblər şeiri özlərinin salnaməsi edərək, onunla ləyaqət və mənsubiyyətlərini qoruyur, günlərini və tərifəlayiq məziyyətlərini hifz edir, şan-şövkətli dövrlə birləşdirir, olub-keçmiş zamanlarını xatirələrdə yaşadır, düşmənlərlə apardığı müharibələrin yaddaşlarda saxlanılmasına nail olur, etiqadlarını nəsildən-nəslə ötürürlər”. Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında, poetik qanunların müəyyənləşməsində bir fasiləsizlik, mükəmməl bir qanunauyğunluq olmuşdur. İbn-v₃idun “Əl-müqəddimə” risaləsində bədii əsərin məzmun özünəməx-._üSjviğunu, sənətkarın xalq həyatını vo real varlığı necə ifadə edə bil-_9Sjni osas almış, bə’zi vəznli və qafiyəli şs’rlərdə fəlsəfi, əxlaqi-Hidaktik Fıkir axarı tapmışdır. Xətib Təbrizi şe’ri gercəkliyin aynası, _real bodii ifadəsi adlandırılmış, sənət adamlarmı hoyatda və yaradıcı-jjqda hiss olunmaz gözəllikləri dərindən duyan şəxsiyyətlər kimi qiy-jfl^tlondirmişdir.” Bütün bunlarla yanaşı, odobiyyatşünaslığın elrni _oSası kec, XVIII əsrdə qoyulmuşdur. XVIII əsrdə filosofların və bodii yaradıcılığın ideya-estetik mahiyyətini öyrənən ədiblərin bir qismi, xüsusən İohan Herder (1744-1803) ilk dəfə ədəbiyyatın özünəməxsus-luğunu və qanunauyğun tarixi inkişafmı xalqın milli spesifik varlığm-dan, onun Fıkri-mə’nəvi aləminin genişliyindən, iqtisadi-siyasi və mə-dəni həyatından ayırmırdı. Herderə görə, bu və ya digər ölkənin tobii şəraiti, xalqm varlığı və adət-ən’onəsi, mə’nəviyyatı, psixologiyası və dilinin xüsusiyyətləri milli-bədii ehtiyacdan, bədii istək və zövqdən, milli ruhdan ayn deyildir. Çox tez, iyirmi beş yaşı tamam olanda Her-der (“Tənqid ormanı”) yetkin və kamil zövqdon danışmış, yaradıcılı-qda gözəlliyin təzahürünü axtarmışdır. Müşahidə və təəssürat, incəsə-nətin inkişafı onda belə bir fikir oyatmışdır ki, yaradıcılıqda estetikliy-in və ideya dərinliyinin, zövqün tələbini oxşayan gözəlliyin olması va-cib şərt, qanunauyğunluqdur. Lakin ayrı-ayrı xalqlarda bədii tə’sir və gözəllik anlayışı, kamil estetik zövq eyni vaxtda, eyni dövrdə yaran-mannşdır. Tarixin bütün parçalarında xalqlar, siniflər və ictimai qrup-‘ar, ədəbi şəxsiyyotlər bir-birlərindən zövq və istək, bədii qiymətlondirə bilnıək müxtolifliyinə göro fərqlənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bir xalq klassisizm, romantizm, realizm, tənqidi realizm və sentimentalizmdən tez, digəri isə gec istifadə etmişdir. Antik, qotik, barokko və başqa üslublar me’marlıq və heykəltəraşlığa, poeziya, nəsr və dramaturgiy-ya evni dorwv-t^ t- Azorbaycanda klassisizm dramaturgiyas ı yayılmamış, burada sentfl mentalizm və naturalizm də bədii-tarixi həqiqot səviyyəsinə qalxma- I mış, özünün ən’əno və təcrübəsini yarada bilməmişdir. Çünki belə bj_r mürəkkəb prosesdə tarixi-milli şərait, milli zövq və adət-ən’ənə mə’nəviyyat, xarakter və düşüncə milli ədəbi prosesin fərdi qanuna-1 uyğunluqlarınm həllində əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumiyyətlə, Şərq j xalqları ədəbiyyatlarının tədqiqi zamanı bu cəhot genişliyi vo dərinliyi ilə nəzərə alınmahdır.

“Qədim incəsənət tarixi” kitabının müəllifi İohan Vingelman söz | sənətindən, yaradıcılıqda fikrin və gözəlliyin təzahüründən müli-tarixi ı və spesifik yaradıcılıq kimi danışırdı. Vingelman fəlsəfəsini, bədiJ estetik görüşləri və konsepsiyasını bəşəriyyətin ədəbiyyat tarixini öy-J rənməyə, ümumi ədəbiyyat tarixi yaratmağa yönəldirdi. O, yaradıcılı- j qda gercəkliyin rəngbərəngliyini axtarır və bildirirdi ki, incəsənətl dünyagörüşə, fikir, düşüncə, mə’nəviyyat və psixologiyaya tə’sir gö- j stərməli, insanda arzu və inam oyatmalı, onu gözəlliyə, həyatı hərtə-I rəfli duymağa istiqamətlondirməlidir. Bədii tə’sir və gözəllik Herderləj Helvetsinin əsərlərində də qanunauyğunluqdur, təsvirdə duyulan, hiss ! olunan, təzə meyl, həvəs və arzu oyadan amildir. “Qədim incosənət tarixi” kitabında İohan Vinkelman antik incə-| sənətin inkişaf müxtəliflik və zəngiliyin, tarixi-ictimai səboblərini aç-J mağa, xalqlara mükəmməl yunan bədii modelini – ədəbi ən’ənə və təc-j rübəsini ümumiləşmiş şəkildə göstərməyə çahşırdı. Vingelman qodimj Yunanıstanda incəsənətin inkişafını dövrlə, ictimai-siyasi şəraitlo, I ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq fəaliyyəti və xalqın ədəbiyyatı duyması və qiymətləndirilməsi ilo əlaqələndirirdi. Görünür, antik ədəbiyyatı “nümunə hesab edənlər” ədəbi inkişafın şumer mərhələsindən xəborsiz olmuşlar. Bu səbəbdən də onlar miladdan öncə bə’zi poetik qanun və| odəbi meyllərin, sənətin xalq həyatına bağlılığının ilk təzahürünü antik yunan ədəbiyyatmda axtarmışlar; nəzərə almamışlar ki, Şumer modə-niyyəti təkcə yunan ədəbiyyatma yox, həm də dini süjet, rəvayət və sə-rgüzəştlərə, bütövlükdə “Bibliya”ya tə’sir göstərmişdir. Şumerlərin epik söyləmələrində – dastan və poemalarında, ürik mənzumə, himn və ağılarında bədii boyalar həyatdan ahnmış, Urukun “divarlarını ucal”danların xalqla əlaqəsi göstərilmiş, Engüdü insanların əhatosində formalaşmışdır”Döyüşlərdə silahının tayı-bərabəri” olmayan tarixi şəxsiyyətin -ojjqamısın “təbili səslənəndə” Uruk ərənləri sof-səf düzülmüş, onlar güclorini və milli torpağa sədaqətlorini yağılara qarşı vuruşlarda gö-stormişlər; şumerlər, xüsusən dastan və poemalarında kainat, yaranış, _ailə-nıoişət, sevgi, əxlaq və mə’nəviyyat haqqmda mülahizələr yiirütmüş, flkirlər söylomişlər. “Slavyan ölkələrində sənətkarların bir qisnıi yaradıcılıqda “həyat-həqiqot” axtarır, dialektikanı yeniliyin -“jnqilabm cəbr elmi” adlandırır. “Rus ədəbiyyatı xalq həyatının gü-_Zaüsü olmahdır” – fikrini amala çevirir, əsil iste’dadların “yaratdıqları j,_əqiqətdir, canlıdır, insanidir, gözəldir; onun bədii görüşü təbiətin özü kimi aydm və düzgündür” (I.S.Turgenev) – deyir və “sənət sənət üçündür” anlayışına qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar sənətkarın za-nıanın ideya-estetik tələbləri səviyyəsində daynamasını, fərdi iste’dadm conıiyyotin əhəmiyyəlli hadisolərinə istiqamətlonməsini yaradıcıhğın vacib problemi hesab edirdilər. İ.S.Turgencv bildirdi ki, osərə məzmun – ideya verən həyatdır, sənətkarın iste’dadı, bədii düşüncosinin geniş-liyi, estetik qayəsinin müasirliyi vo rənglərinin aydınhğıdır. Dobrolyu-bov bildirdi ki, sənətkar “cəmiyyətin canlı sirlərini duymalı, müasirliy-in tozahürlərini görməli vo bunları həyati ideyaya və fasiləsiz horəkət edən obrazlara çevirməyi bacarmalıdır. V.Q.BcIinski ədobiyyatda cə-miyyotin bütün tobəqələrinin, onlann ictimai-siyasi və iqtisadi müba-rizələrinin, düşüncə və monafe ayrıhqlarının “nalural tosvirini” görmok istəyirdi: “bizim osr şüur əsridir, mühakimələr və refleksiya əsridir. Ona göro refleksiya (düşünco, mühakimo) zəmanəmizin şe’rinin qanu-ni ünsürüdür.” N.Q.Çernışevski idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almış, “sənətin vəzifəsi həqiqəti əks etdirməkdir” – demişdir. Nekrasov isə “xalq mə’nəviyyatı, xalq həyatı haqqında və xalq üçün yazılan əsərlori” daha çox qiymətləndirmişdir. D.Didro bədii ədəbiyyatın predmetinə, onun oyadacağı tə’sirə özünün fərdi ədəbi təcrübəsindən çıxış edib qiymət vermişdir; demişdir ki, sənotdo gözəlin, fəlsəfədə həqiqətin nıənbəi hoyatdır. Həqiqətlə gözəi arasında ülvi bir əlaqə vardır. Sənət-kar bu əlaqəni təbiətdə tapmalı, real həqiqəti iste’dadla bədii həqiqətə Çevirməlidir.

V.Q.Belinskinin, onun sələf və xələflorinin estetikasında həqiqət s adəcə Aristotelin “Poetika”smda əsaslandırılan “kerçəkliyi təqlid” deyildir, burada həqiqət xalqm fikir və arzusunun, onun bu gününün, keemişinin və gələcoyinin tosviridir.

On doqquzuncu yüzilliyin ortalarından yazıçı-fil₀ M.F.Axundov ədəbiyyata obyektiv qanunauyğunluq, xalq həyatnı real, aydın ifadəsi kimi yanaşmış, onun tərbiyəvi rolunu düzgün nj_v mətləndirmiş, estetikanı və ədəbi tənqidi aynca elm sahəsi kimi $t rənmişdir.

M.F.Axundovun lə’limində ədəbiyyat cəmiyyətin həyatı, tarixi i« kişafı, xalqın özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Ədəbiyyatda xalqın zövqfi və ruhu, istək və arzusu, milli xüsusiyyət və psixologiyası, dövrün ka-loriti yaşayır. “Qoribəlıyi və yeniliyi” olanda söz sənəti “zehnə cila verjr və ağlı cövhərləndirir, insanın “əxlaqını yaxşılaşdı”rır, cəmiyyətjjj mə’nəvi, iqtisadi-siyasi əsasına, sinif və təbəqələrə tə’sir göstərir.

M.F.Axundovun estetikasında əsas bədii ölçü “məzmun səhihliyi” və “ifadə gözəlliyidir”, bunlarm bir-birini tamamlanmasıdır, ideyanın ictimai marağı ödəməsi, dövrün tələblərinə cavab verə bilməsidir.

Mükəmməl fəlsəfı sistem yaradan, mütləq idealizmin foralaşması-nı başa çatdıran HegeJ incəsənətdə tarixilliyi, bədii yaradıcılığm bütün komponentlərini vəhdətdə və inkişafda öyrənmək prinsipini dorinləş-dirmiş, əsərin hissi-fikri bütövlüyünü, obrazın reallığmı, yazıçının fər-di üslub olması anlayışlarını əsaslandırılmış, həyatı hərtərəfli, dinamik bədii dərkin mümkünlüyünə inam oyatmışdır. Bu alimin estetik tə’limində simvolik, klassik və romantik sənətlər bir-birini əvəz edə bi-lən, bir-biri ilə daxili rabitədə inkişaf tapan tarixi silsilələrdir. Simvolik sənət, bu alimin inammda Şərq xalqlarmın həyatı və yaşayışı, Şərqin təbii gözəlliyinin təkrarsızhğı, şərqlilərin dünyaya baxışları, gerçəkliyi duyumları və bədii təfəkkürləri üçün daha səciyyəvidir. Buna görə də Hegel “Avesta”da Zərdüştün əqidə-dini inamında ruhi “tozahürloı’b” təbiət hadisələri arasında eyniyyət tapır və zərdüştlüyü tobiot dini, dualist səciyyəli, etik tə’limli naturalist din adlandırır.

Bütün sonətlərə, xüsusən Şərq simvolik sonətinə Hegelin münasi-bəti ziddiyyətlidir: bir tərəfdon o, simvolik sənətdə dərin məzmun tapmır, digər tərəfdən isə bu sənəti sirli-sehirli, müəmmalı, müoyyən mə’nada qapalı məzmunlu, forması məzmununu tamamlayan son^ adlandınr; sufi-panteist bədii dərk tipinin sənətə məhduduluq gətif’ diyini, çox hallarda Şərq şe’rində real gerçokliyə dini-fantastik isliq 3 ‘ motdən yanaşıldığını söyloyir. “Şərq təfəkkür üslubu Avropa tofokküf üslubundan daha şairanədir.” Şərqlilərin şe’rinə “insani hisslorin azad. xoşbəxt intimliyi və səmimiliyi xasdır” – deyir.

Hegelin əsərlərində (“Tarixin fəlsəfəsi”, “Fəlsəfənin tarixi”, “Fəlsə-_el_nılərinin ensiklopediyası”, “Ruhun fenomonologiyası”, “Estetika mühazirələr”) Şərq fəlsəfəsinə və Şərq bəclii mədoniyyətinə baxış, başqa-başqa istiqamətlərdəndir. “Əgər birinci halda filoso-fuıi ir ə n sürdüyü fikirlər başlıca olaraq onun “ruhun öz inkişafı” barə- j ₃ to’limi və ümumi konsepsiyası ilə şərtlənirsə. ikinci halda dərin po-_tjk fohmi, mükəmməl analitik qabiliyyəti, sənəti bütün gözəlliyi və incoliyi ilə anlaması bu və ya başqa şəkildə fılosofun sərt, rasionalist _sxenıinin çərçivəsini genişbndirir və bə’zən naqafil, heç də dünyag-Örüşündən bilavasitə doğmayan realist nəticələrə gətirib çıxarır”. püzdür, mütləq idealizm, “mütləq ideya” və “dünya ruhu” Hegelin fəlsəfəsi – estetik konsepsiyasının mahiyyoti, mə’na-məzmunu idi. Buna görə də sonralar tələbəsi, radikal burjuaziyamn ideoloqu Feyerbax “Hegel fəlsəfəsinin tənqidinə dair” və “Xristiamığın mahiyyəti” əsərlə-rini yazmış və özünün materialist görüşlərini ifadə etmişdir. Lakin bunlar ədəbiyyatşünashğın yaranmasında və ədəbi-nəzəri fıkrin inki-şafmda Hegelin rolunu azaltmamışdır. Onun yaradıcılığının mütəroq-qi istiqaməti ədəbi-estetik vo fəlsəfi fikrin inkişafmda böyük hadisə idi. Hegel bədii yaradıcıhqda mə’na-mündəricəni, məzmunla formanın həmişə zənginləşməsini, söz sənətində ən’ənənin, yaradıcılıq axtarışla-rınm, düşüncə və mə’nəviyyatın, vərdiş və münasibətin ifadəsini tap-masını xalqdan və xalqın tarixi inkaşafmdan ayrımamışdır. Ancaq nə Hegel, nə də Vinkelmanla Helvetsi cəmiyyətin qanunauyğun tarixi in-kişafına görə, onu aydm dərk edə bilmirdilər. Ədəbi-tarixi proses haq-qında da onların görüş və anlayışları ziddiyyətli idi. Belə çətin pro-Memlərin realist dərkinə müəyyən qədər Herder yaxınlaşırdı. Herder x alq nəğmələrini, şifahi şe’r nümunələrini, əsatiı və ofsanələri toplayır, sistemloşdirir, çap etdirir, ədəbiyyatın yaranma və inkişaf tarixinə °hyektiv yanaşırdı. O, xalq mahnılarına xalqın bədii-fəlsəfı təfəkkürü, Xa lqın fıkir vo düşüncəsinin, mədəni və iqtisadi-siyasi həyatının tosviri ^mi baxırdı. Xalq həyatını, xalqın milli-mə’nəvi bütövlüyünün forma-‘ a §nıasını yazılı və şifahi ədobiyyatsız təsəvvür edə bilmirdi. Oxucula- r ‘ n ı inandırırdı ki, Homerin yaradıcılığı təkcə ümumbəşəri bədii qa- nu n və nümunə deyildir, həm do antik yunanların özlərinə məxsus ar-^arı, fikir və düşüncələri, həyat və gözəllik anlayışları, mahnılarda və canl ı epik təsvirlərdə ifadə olunan hiss və duyğulandır. Herder ona dal inanırdı ki, xalqların ədəbiyyat tarixini yaratmaq, sistemləşdirmək vgl ümumiləşdirmək istəyən şəxs cəmiyyətin həyatını, onun qanunauyğu_n inkişafını bilməlidir, “bəşər tarixinin filosofu” olmahdır.

Herderin məntiqində incəsənətin ideya-bədii xüsusiyyətlərini, mjj li-estetik təbiətini duymaq, onun mahiyyətini dərk etmək, antik yunan | bədii zövqünü roma bədii təfəkküründən, bunları da İntibah və ortj əsrlərin bədii üsullarından ayrımaq, fərqləndirmək azdır, başlıca şərjj və vəzifə onu ictimai-siyasi mühitlə, xalqın varlığı ilə vəhdətdə, qanu-j nauyğun milli-bədii, tarixi-inkişaf kimi öyrənməkdir. Bu mə’nada,] Herder dünya mədəniyyəti, dünya bədii fikri tarixində ilk ədəbiyyatä şünasdır, bədii yaradıcıhğm ilk tarixçisidir, filosofların söz sənətiniJ əsas problemləri ilə məşğul olmaq ən’ənələrinə son qoyan, bədii yara-1 dıcılığın öyrənilməsini yeni mərhələyə – elmi filoloji mərhələyə salan qüdrətli şəxsiyyətdir.

Bcləliklə də, XVIII əsrin sonu – Fransa burjua inqilabı, ingilis iqtiM sadi çevriliş və ingilis burjuaziyasınm hakimiyyətə gəlməsi AvropaiM hərəkətə gətirdi. Elmi fəlsəfi yaradıcılığın, ədəbi-estetik fikrin inkişan gurlaşdı, söz sənətinin həyata müdaxiləsindo realist sistem, ardıcılhql və çoxcəhətlilik yarandı. Ədəbiyyat tarixində və bədii yaradıcılıqda yeni dövr – sosial dərk dövrü başlandı. Bu da sənətşünaslığın və ədsll biyyatşünaslığm yaranması ilə nəticələndi. İncəsonətin obyektiv ide«| list dərk nəzəriyyəsi özünün formalaşma dövrünü başa çatdırdı.” İngilis igtimai-siyasi quruluşu klassisizmə qarşı təzə ədəbi məktəb sentimentalizmi yaratdı və Avropada klassisizmin ən’ənə və tə’siri xeylj zəifiədi.
Mühazirə 4

XIX VƏ XX ƏSRLƏRDƏ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQDA CƏRƏYANLAR

XIX əsrin əvvələrindən ədəbiyyat qarışılıqlı əlaqə, qarışılıqlı təsir və zənginləşmə prosesində inkişaf edirdi. Bir xalq digər xalqın həyatı, məişəti və incəsənəti ilə maraqlanır, biri digərinin mədəni və iqtisadi nailiyyətlərindən öyrənməyə ehtiyac duyurdu. Çünki Avropada, eləcə də Azərbaycanda və Şərqin bəzi ölkələrində bədii nəsr, poeziya, dramaturgiya və publisistika reaiist-naturalist, romantik-sentimental axarda hərtərəfli inkişaf tapır, tərcümə yaradıcıhğın spesifik sahəsinə çevrilirdi. Ədəbi-nəzəri fikirlə yalnız tənqidçi-ədəbiyyatşünaslar yox, həm də ayrı-ayrı sənət adamları məşğul olurdular. V.Hüqo, V.Q.Belinski, O.Balzak, A.S.Puşkin, Valter Skot, N.Q.Çernışevski, M.F.Axundov, N.A.Dobrolyubov və başqaları ədəbi-tənqidi, elmi-nəzəri əsərlər yazır, poetik qanunların və ədəbiyyatşünaslığın müəyyən tərəf və istiqamətlərinin müəyyənləşməsində ciddi rol oynayırdılar. Eyni zamanda, mürtəce ədəbi-estetik fikirdə böhran, birtərəflilik güclənir; milli-azadlıq hərəkatlarının ənənə və təcrübəsi, dünya realistlərinin yaradıcılığı təhrif olunurdu. Bəzi nəzəriyyəçilər elə bilirdilər ki, ədəbiyyat öz fərdi daxili immanent qanunları ilə, sosial-tarixi şəraitdən asılı olmayaraq inkişaf tapır; onun əsasında ən ibtidai hind miflərinin ünsür və əlamətləri axtarılırdı. Miflərin məzmun-mahiyyəti isə dinlərsiz təsəvvür olunmurdu. İncəsənəti varlıqdan ayıran konsepsiyalar, yeni burjua ədəbiyyatşünaslıq istiqamət və cərəyanları yaranır, pozivitizm fəlsəfəsi və onun çərçivəsi daxilində yaranan praqmatizm təlimi bədii yaradıcılığı təsiri altında saxlamağa çalışırdı. Mürtəce fəlsəfə bunları – kapitalizmin ümumi böhranı, insanın, elmin və dövrün özünün böhranı hesab edirdi.

Pozivitizm XIX əsrin ortalarından Fransada təşəkkül tapmış, Avropa ölkələrində geniş yayılmışdır. Bu cərəyan bədii dərk və düşüncəni həyatdan, ictimai-siyasi mübarizədən ayırır, idrakın təhlil və qiymətləndirmək imkanlarını təsvirçiliklə əvəz edirdi. Pozivitizmin estetik prinsiplərini ümumiləşdirən, sistemə salan “Fəlsəfi pozivitizm kursu” əsərinin müəllifi Oqusta Kont (1798-1857) olmuşdur. Elə cərəyanın adı da buradan – Oqusta Kontun kitabından götürülmüşdür.

Antifəlsəfi təlim, “ideya cərəyanı” – pozivitizm fəlsəfəni fəlsəfəyə qarşı qoymuş, onu elmlərin içində əritmək, həzm etmək istəmişdir. Buna görə də pozitivistlər elmlə fəlsəfə delemasında üstünlüyü elmə vermişlər. Onlar müasirlərini inandırmaq istəmişlər ki: “Elmin özü fəlsəfədir, onun nə fəlsəfəyə, nə də fəlsəfənin şaxələrinə ehtiyacı yoxdur”.

Öz inkişafmda kantizm, maxizm və neopozitivizm mərhələləıinj keçirən fəlsəfi bir sistem – pozivitizm müsbət, dəyərli və qiymətli anlamlarından götürülmıış və həmişə emperik mə’lumatlara əsaslanmışdır.

Fəlsəfədə, ədəbiyyatşünashq və bədii yaradıcılıqda pozivitizmj xalqııı, ya da xalqların mə’nəvi aləmi ilə bağlı olan sahələrin izahınaf daha çox meyl göstərirdi. Qrim qardaşları – Yakob (1785-1863) və Vil-helm (1786-1859) ağız ədəbiyyatınm toplanmasına və nəşrinə peşəkafl filoloji münasibət bəsləyir, xüsusən Yakob Qrim Alman dilinin xüsu-j siyyətlərini tarixən müqayisədə öyrənirdi. Onun “Uşaq və ailə nağılla-J rı” toplusu geniş yayılmış, Avropada xalq ədəbiyyatma maraq oyatj mışdır.

“Alman mifologiyası” Idtabının müəllirı Yakob Qıim HerderinJ Vinkelman və Helvetsmin yaradıcılığı ilə tanış idi. Ancaq o, ədəbi-j nəzəri fikri birtərəfli, dünyagörünüşün məhdudluğuna uyğun mənim-j sənilmişdi. Bu da Yakob Qrimi folkloru qanunauyğun tarixi inkişafj) xalq həyatının ifadəsi kimi öyrənməyə qoymurdu.

Qrim qardaşiarı təhlildə müqayisəyə, estetik görüşdə romantL konsepsiyaya əsaslanırdılar: elə bilirdilər ki, yaradıcılığın əsası mifdir,; süjet keçici və kəzəridir; xalqlar bir-birinə oxşayııiar, bir-birlərinə qo-hunıdular, bir-birlərindən hazır süjet və motiv götürürlər. Onlar müqayisəni janrlarm hamısına aid edir, süjet və məzmunda əsatir vä törəməlik xüsusiyyətləri axtarırdılar; qardaşlar deyirdilər ki, yayılqanj bir formanı – nağılı müqəddəs e’tiqad – Allaha inam yaratmışdır vj nağıl təşəkkülü dövründə allah haqqmda süjet – əsatir idi. Bunlar XIX əsrin ikinci yarısmda Almaniyada mifoloji nəzəriyyəsinin yaranmasına səbəb oldu.

Mifoloji nəzəriyyə ədəbiyyatm müqayisəli, folklorla vəhdətdə öy-rənilməsinə maraq oyatdı. Lakin bu nəzəriyyə yaradıcılığm rolunu, janrların tarixi inkişafmı, bədii idrakın həyatı ifadə imkanlarınm ge- l nişliyini əsaslandıra bilmirdi, ədəbiyyatı varlıqdan, xalqm ən’ənə və’ düşüncəsindən ayınrdı.

İsveç psixoloqu K.Q.Yunqun (1875-1961) mifoloji nəzəriyyəyə yanaşmaq üsulu orijinal, psixoloji axarda idi. /Vncaq onun anlayışın-da, ədəbi əlaqə, qarşıhqlı tə’sir və məzmun-süjet oxşarlığı, xalqlann iq-tisadi-siyasi və mədəni münasibətləri vacib deyildir. Yunq ədəbiyyatda oxşar ədəbi proseslərdən danışanda bir cəhəti – psixoloji təsəvvürdə erkən proobrazların yaranmasını nəzərdə tuturdu. Onun fikrincə, belə obrazlar arxaik tiplərdir, ədəbiyyatın sonrakı inkişaf mərhələləri bu tiplərə daha ciddi yanaşır, onları reallaşdınr və yeni məzmunla ta-mamlayır. Yunq pozivitizmə əsaslanır və folklorun şəkillərini insan iradəsindən, fərdi yaradıcılıqdan kənarda düşünürdü.

Mədəni-tarixi istiqamət mifoloji nəzəriyyə ilə bir dövrdə, XIX əs-rin ortalarında, Fransada yaranmışdır. İlk dəfə onun prinsiplərini İp-polit Ten (1828-1893) hazırlamışdır. Cavan yaşlarından Hegelin “Este- t ika”sını öyrənən Ten tarixçi və sənətşünas, fransız pozivitisti idi. “İngilis ədəbiyyatı tarixi” və “Sənət fəlsəfosı” kitabları göstərir ki, tenin yaradıcılığa münasibəti ziddiyyəlli olınuşdur. Bir tərəfdən, Tenin inanıında ədəbi şəxsiyyət həyatı natural, eyni ilə göstərmir, səciyy_ƏVj hadisəni təsadüfı əhvalatlardan ayınr, onu müəyyən məqsədə – ideal_a yönəldir; əsərdə obraz müəyyənliyi ilə fərqlənir və aydın hərəkət yol_u seçir. Ona görə ki, sənət həyatı, xalqın tarixini dərk və müəyyən üsuj.J larla ifadə vasitəsidir. Ten onu da təsdiq edirdi ki, sənətin varlığı, inki-şafı və zənginləşməsi şəraitdən, cəmiyyətin həyatından asılıdır və filo-! sof-estet bunları nəzərə almalı, ədəbiyyatı real bədii faktlarla, varlıql_a vəhdətdə, “ürəyin və əsrin psixologiyası ilə bərabər duymalı, mənim-J səməli və ümumiləşdirməlidir. Təbii elmlərin üsul və metodlarını ədobi hadisələrə tətbiq edən, estetika və ədəbiyyatsünaslıq elmi hələ təzodir, lakin özünün tarixi doqmatik xarakterindən fərqlidir – deyən Ten, o biri tərofdən, ədəbiyyatm predmctini müəyyənləşdirmək istəyəndj Hegeldən tə’sirlənir, Hegeli tamamlayırdı: bildirirdi ki, sənətkar həyatJ ümumiləşdirmə yolu ilə təsvir edir, amma müəyyən bir məqsədj müəyyən bir estetik amal uğrunda mübarizə aparmır. çünki ədəbiyya-3 tın predmeti həyat yox, insanın xarakteri, mə’nəvi-psixoloji aləmidirJ Ten həyat və cəmiyyəl hadisələrində müxtəliflik və bənzərsizlik axtal rır, hadisə və əhvalatlarm hamısmın eyni mə’na və əhəmiyyətə, eyni esl tetikliyə malik olmadığını söyləyir və ədəbiyyatşünashqda subyektivä konsepsiya ilə barışmırdı. Eyni zamanda, bu nəzəriyyəçinin yaradıcıl hğında müəyyən bir vəziyyətin dəyişməsi mə’nəvi-psixoloji aləmin dj dəyişməsinə səbəb olur və insanlarm mövqeyini onların psixologiyası! müəyyən edir. Tenin incəsənətin tarixini, sənətkarın fərdi üsullarını öyrənənlərdən tələbi dəqiqlik, konkretlik və sərrastlıq idi. Ancaq Ten ədəbiyyatşünasm imkanlarını məhdudlaşdırır, diqqəti ideya-estetik vəziyyətdən yaymdırırdı: qeyd edirdi ki, ədəbiyyatşünas ədəbiyyatın mə’nasını, sənətkarın qüsurlarını duymalı və mənimsəməlidir. Tarixil bədii faktları, onları doğuran səbəbləri, hadisələrin əlaqə və münasibə-J tini araşdırmalıdır. Amma bədii-cstetik keyfiyyət, ideyanm kamilliyi və tərbiyəvi əhəmiyyəti onun funksiyasına aid olmamahdır.

İppolit Ten bə’zən yaradıcıhğın ictimai-siyasi, bəşəri motivlərin-dən danışırdı. Ancaq alim həmişə bu mövqedə dayana bilmirdi. O, bə-şəriliyə bioloji istiqamətdən yanaşır, tarixi inkişafın səbəbini bədii’ ideya və ictimai psixologiya ilə əlaqoləndirirdi.

Dünya ədəbiyyatmda ədəbi cərəyan və istiqamət çoxluğu Tendə e’tiraz doğurmurdu. Onun inamında cərəyanı milli bədii ehtiyac yara-dır. Teni çaşdıran ədəbiyyatşünaslann cərəyanların imkanlarını nəzər və onlan bir-birilərindən fərqləndirmələri idi. Ten cərəyanlar vahid ölçü ilə yanaşır, yaradıcıhğın inkişafmda cərəyanların və istiqamətlərin fərqli rolunu və tarixi əhəmiyyətini nəzərə almırdı. Tenin ədəbi-nəzəri fıkrə təsiri böyük idi. Təkcə Rusiyada jgni-tarixi cərəyanın N.S.Tixonravov, A.NQ.Pıpin, S.A.Vengerov, V.Şaxov və başqa nümayəndələri fəaliyyət göstərirdi. Bu ədəbiyyatşünaslar həm yazılı ədəbiyyatın mənşəyini, inkişaf və qarşılıqlı zənginləşməsini, həm də folkloru və tarixi abidələri öyrənir, elmi-tarixi dərkə ıaraq oyadır, incəsənəti, onun rənglərini, ifadə və təsvir üsullarını ugyata çəkir, “sənət sənət üçündür” nəzəriyyəsini qəbul etmirdilər. Antiq nıədəni-tarixi metodun nümayəndələri sənətin tərbiyəvi əhəmiyyətini nəzərə almır, incəsənəti mədəni dərk forması kimi təbliğ edirdilər:

pelə qərara gəlirdilər ki, ədəbiyyat bədii salnamədir, xalqın mənəvi^əişət tarixidir.

Rus mədəni-tarixi məktəbinin nümayəndələri yaxın müasirlərini, xüsusən rus inqilabçı-demokratlan – Belinski, Çernışevski, Dobrolyu-bov və Gertseni tənqid edirdilər. Onların estetikliyi, idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almalannı, bədii yaradıcıhqda tarixilik prinsipini unutmalarını bəyənmirdilər. Bildirirdilər ki, rus tənqidçiləri klassiklə-rin nsərlərindən danışır, fərdi yaradıcılığı təhlil edirlər, lakin şifahi odobiyyat, onun xüsusiyyət və tə’siri, tarixi abidələr, onların nəsillərdə oyatdığı maraq unudulur, qiymətləndirilmir.

XIX əsrin ikinci yarısında yaranan müqayisəli-tarixi metod az-çox mifoloji nəzəriyyəyə bənzəyirdi. Elmi-nəzəri ədəbiyyatda müqayisəli-tarixi metod iqtibas nəzəriyyəsi, ya da komparativizm adlanır. Kom-parativizmin üsullarını və estetik prinsiplərini alman sanskritoloqu Teodor Benfey (1809-1881) müəyyənləşdirmişdir. O, qədim hind dillə-ri mütəxəssisi idi və Hind-Avropa mədəniyyətini yaradıcı mənimsə-mişdi. Bu alim hind abidəsi “Pançantra”nı əsas almış, onun strukturu- n u bir sıra əsərlərin, o sıradan “Stefanit və İxnilat”, “Kəlilə və Dimnə” ‘lə müqayisə etmişdir; qərara gəlmişdir ki, qədim Hind və digər Şərq x alqlarınm əsatir, əfsanə, rəvayət və nağıllarının süjeti “Gəzəri”, keçici V ə tə’sirli olmuş, zaman-zaman Avropa bədii mədəniyyətinə keçmişdir. Kəlib və Dimnə”nin alman dilinə tərcüməsinin müqəddiməsini də ‘eodor Benfey yazmış və abidənin tez-tez dəyişdirilməsinin və yayıl-^ a sınm səbəblərini izah etməyə çalışmışdır

Dbiyyatşünaslıq elminin şöblri

Əkrəm Cəfər 1905-ci il mayın 5-də Azərbaycanın ucqar bir guşəsində – Lahıcda anadan olmuşdur. Atası tacir Hacı Səftər, anası Mixək xanım idi. Şərqin bir çox müqəddəs yerlərini ziyarət edən Hacı Səftər oğlunu comərd və kəramətli görmək istəyirdi. Ona görə də ərəbcə bu sözlərin mənasını verən Əkrəm adını seçir. İllər keçəcək və Hacı Səftər öz gümanında yanılmayacaqdı.

Lahıc Şirvanın qədim və tanınmış ticarət mərkəzi, həm də elmə, maarifə meyilli ocaqlarından biri idi. Əkrəm 1920-ci ilə qədər Lahıcdakı mollaxanada təhsil alır, burada “Quran”ı tamam-kamal başa vurur, ərəb və fars dillərini öyrənir, “Bustan”ı, “Gülüstan”ı əməlli-başlı mənimsəyir.

1920-ci ildə Lahıcdan Bakıya gəlir və darülmüəllimin pansionuna daxil olur. Tale ona çoxlarına müyəssər olmayan iti zehin, yaddaş və başlıcası, istedad vermişdi. Elə bir istedad ki, Ə.Cəfər bəlkə bütün ömrü boyu, hansı şəraitdə olursa-olsun, o nadir sərvəti qoruya bildi və 12 il sürgün həyatında da onu ruhdan düşməyə qoymadı.

Beşillik təhsil dövründə Ə.Cəfər yorulmaq bilmədən klassik və müasir türk poeziyasını, Azərbaycan ədəbiyyatını öyrənir, Füzuli, Nəsimi, Əbdülhəq Hamid, Tofiq Fikrət yaradıcılığına vaqif olur. Burada ona dərs deyən Hüseyn Cavid klassik poeziyanı bir həyat şirəsi kimi onun qanına, ruhuna yayır.

Təhsil illərində ən çox dostluq etdiyi, Azərbaycanın istedadlı şairi Mikayıl Müşfiq olur. İllər keçəcək, qocaman Əkrəm Cəfər cavan Müşfiqi belə yad edəcəkdi: “O zaman “Qubernator bağı”nda Belinski adına uşaq kitabxanası vardı. Burada cümə günləri “Çocuqlar sabahı” keçirilirdi. Məktəblilər hər cümə günü buraya yığışıb bədii çıxışlar edirdilər. Mən də “Çocuqlar sabahı”na gedirdim, çıxış edən uşaqlara tamaşa edirdim. Uşaqlar arasında bir əsmər oğlan gözə dəyirdi. Onun şeir oxuması mənə çox xoş gəlirdi. Həmin oğlanın özünəməxsus pafosu, əl-qol, baş və mimika hərəkətləri mənə xüsusi təsir bağışlayırdı. Bir dəfə yığıncaqdan sonra bir-birimizə yaxınlaşdıq, tanış olduq. Mən də o zaman şeirə bərk aludə idim. Bizi bir-birimizə bağlayan, sevdirən şeirə məhəbbətimiz idi.

1922-1923-cü ilin dərsləri başlanmışdı. Bir gün həmin əsmər oğlanı – Mikayılı darülmüəllimin dəhlizində gördüm. Gözəl bir sevinc ruhumuzu qapladı. Mikayıl da darülmüəlliminə oxumağa girmişdi. O gündən biz artıq sadəcə tanış deyil, iki yaxın, səmimi dost idik”.

Sonrakı illərdə də bu dostluq davam edir. Bu dostluq sonradan unudulmaz xatirəyə çevriləcək bir fotoda əks olunacaq. Ə.Cəfər Lahıcdan Bakıya gələndə anasının bağışladığı kəhrəba boyunbağını satıb Sabir bağının sağ küncündəki fotodükanda Müşfiqlə şəkil çəkdirəcəkdi.

Darülmüəllimini bitirdikdən sonra Ə.Cəfər iki il Lənkəranda, iki il Qazaxda müəllim işləyir, mətbuatda şeir və məqalələrlə çıxış edir.

Oğlu Sokratın (o, atasının yolunu davam etdirir, alimdir) çox səliqə ilə tərtib etdiyi “Şəxsi dəftər”ə, Ə.Cəfərin 1923-1991-ci illər yaradıcılığını və onun haqqında yazılanları əks etdirən mənbələrin siyahısına baxıram. 1923-cü ildən 1931-ci ilə qədər Ə.Cəfər əsasən mətbuatda şeirləri ilə çıxış etmişdir. “Bir xəyal”, “Rəsmin”, “Çadralı qadın”, “Şərq qadını və işıq”, “Gələcəyə”, “Şeir”, “Zövq içində təhəssür”, “Burjuy dilənçi”, “Lokomotiv”, “Böyük şəhər”, “Hüseyn Cavidə açıq məktub”.

Bəlkə də Ə.Cəfər şeirlə çox ciddi məşğul olsaydı, indi onun şairliyindən söz açardıq. Ancaq Əkrəm Cəfər şeir-poeziya yolunu deyil, elm yolunu seçdi.

Ədəbi mühitdə az-çox tanınan, sevilən, gələcəyin gözəl şairləri ilə dostluq edən Ə.Cəfər 1929-cu ildə S.Vurğun və O.Sarıvəlli ilə birlikdə Moskvaya oxumağa gedir. Bu getməklə 9 il Moskvada qalır, amma Azərbaycanla əlaqəni üzmür. Moskva Dövlət Universitetinin Dil-ədəbiyyat fakültəsini bitirən Ə.Cəfəri son dərəcə çalışqan olduğu və əla oxuduğu üçün elə həmin universitetdə müəllim kimi saxlayırlar. Ə.Cəfər eyni zamanda daha dörd institutda dərs deyir. Akademik N.Marrın tələbəsi olan Əkrəm Cəfər həmin illərdə dilçiliyin müxtəlif problemləri ilə bağlı bir sıra məqalələr yazıb çap etdirir, Kremldə məsul işdə çalışır, SSRİ hökumətinin qanun və sərəncamlarını Azərbaycan dilinə tərcümə edir və eyni zamanda, həmin buraxılışların redaktoru olur. Sonra onu Bakıya çağırır və ADU-nun Ümumi dilçilik kafedrasına müdir təyin edirlər. Ə.Cəfər bu zaman Moskvada müvəffəqiyyətlə namizədlik dissertasiyası (“XX əsr Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf mərhələləri – 1905-1936-cı illər”) müdafiə etmişdi.

Bakıya qayıdandan sonra Ə.Cəfərin elmi fəaliyyəti bütünlüklə dilçilik istiqamətinə yönəlir, o, bir sıra dərsliklər hazırlayır, eyni zamanda, Moskvada başladığı işi davam etdirir; ədəbiyyat ensiklopediyası üçün Azərbaycan, türk və digər Şərq sənətkarlarının həyat və yaradıcılıq yolunu əks etdirən yığcam məqalələr yazır. Ancaq şübhəsiz ki, onun ən böyük arzusu əruz vəzni haqqında sanballı bir əsər yaratmaq idi. Bu fikri ona müəllimi Hüseyn Cavid təlqin etmişdi.

Arzuları böyük idi. Ancaq.

1942-ci ildə universitetdə, dərsin şirin yerində auditoriyaya bir neçə “məlum” və o zaman hamının gözlədiyi silahlı adam daxil oldu.

– Siz bizimlə getməlisiniz, Əkrəm müəllim.

Məhkəməsiz-filansız onu pantürkizmdə, panislamizmdə və Kirill əlifbasına qarşı çıxmaqda günahlandırıb 7 il həbs cəzası kəsirlər.

Sonralar 1989-cu ildə Əkrəm Cəfər xatirələrinin birində yazırdı: “Stalin dövründə yalnız insanları deyil, elmi də, sənəti də zorlayırdılar. Bu dövrdə Stalin haqqında şeir yazmayan şairi “xalq düşməni” sayırdılar. Sən necə şairsən ki, xalqların atası haqqında “məhəbbət” ifadə etmirsən? Özü də onun haqqında cəmi bir, iki, beş şeir deyil, bir kitab”.

1942-1949-cu illərdə Ə.Cəfər Rusiyanın bir çox şəhərlərində və Orta Asiyada sürgün həyatı keçirir. Qeyd etdiyimiz kimi, Tanrı ona ağıl və istedad vermişdi. Həmin 7 ildə Əkrəm Cəfər çox sürətlə Orta Asiya xalqlarının bir çox dillərini öyrənir, hətta türkmənlərə onların dilində “Quran”ı aydın və sadə dildə başa salırdı.

1949-cu ildə sürgün həyatı başa çatır, amma Stalin rejimi hələ sarsılmamışdı və Ə.Cəfər daha 5 il Türkmənistanda yaşamalı olur. Nəhayət, “ellər atası”nın ölümündən sonra, 1954-cü ildə bəraət alıb Azərbaycana qayıdır.

Əkrəm Cəfər sanki üstündən 12 il keçməsinə baxmayaraq, hər şeyi “unudur” (əslində heç nəyi unutmamışdı). Dərhal illər boyu ürəyində yaşatdığı bir arzunu həyata keçirməyə başlayır. Azərbaycan poeziyasında minillik tarixi olan əruz şeirinin elmi baxımdan bünövrə daşlarını hörür. Təfsilata varmadan deyə bilərik ki, 1977-ci ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən çap olunan “Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu” (ərəb, fars, tacik, türk və özbək əruzları ilə müqayisədə) Ə.Cəfərin şah əsəridir. Bu, elə bir kitabdır ki, klassik poeziya araşdırıcıları onsuz keçinə bilməz. Bu, elə bir kitabdır ki, Yaxın və Orta Şərq filologiyasında bir neçə xalqın əruzu ilk dəfə olaraq müqayisəli üsulla tədqiq olunur. Oxucu və araşdırıcı məhz bu kitab vasitəsilə Yaxın və Orta Şərq poeziyasında işlənən əruz vəzninin bütün qayda-qanunlarını öyrənir. Oğlu Sokrat Cəfər atasının xatirəsinə həsr etdiyi məqalədə yazır ki, bu əvəzsiz tədqiqatın bir nüsxəsi İngiltərə kraliçası Yelizavetanın xahişi ilə Londona göndərilərək Bodlean kitabxanasında saxlanılır.

Ə.Cəfər müasir dünya şərqşünaslığında etiraf olunmuş şəxsiyyət idi. Onun arxivində dünyanın bir çox görkəmli alimləri ilə yazışmaları var.

Ancaq Ə.Cəfər təkcə əruzşünaslığın əsasını qoymaqla kifayətlənməmiş, bir sıra görkəmli klassiklərin (Ö.Xəyyam, Füzuli, H.Cavid və b.) əsərlərinin elmi-tənqidi mətninin hazırlanmasında böyük zəhmət çəkmiş, klassik ədəbiyyatla bağlı xeyli məqalə yazmışdır. Bu məqalələrin bir qismi “Yandım avazeyi-eşqinlə sənin” (2010) kitabında toplanmışdır ki, bunlar dahi M.Füzuliylə bağlı araşdırmalardır. Bu yazılar Füzuli sənətinin müxtəlif məsələlərini əhatə edir. Bir qismi şairin əsərlərinin vəzni, bir qismi sənətkarın həyatı və yaşadığı mühitlə, dövrlə bağlıdır. Bir qismi də Füzuli əsərlərinin müxtəlif illərdə nəşr olunmuş cildlərinə yazılmış müqəddimələrdir. Maraqlı görünər deyə Əkrəm Cəfərin Füzuli sənəti ilə bağlı məqalələrindən bəzi fikirləri oxuculara çatdırırıq: “Dahi şairimizlə bizim aramızda dörd əsrdən artıq zaman məsafəsinə baxmayaraq, o bu gün də bizimlə danışır, həyatımızın bir sıra sahələrində mübarizələrimizdə iştirak edir. O deyir: “Unutma ki, həqiqət həmişə qalib gəlmiş, haqsızları cəzalandırmışdır”.

Füzuli öz dövründən və yurdundan haqlı olaraq şikayət edir:

Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər.

Sakinəm hər yerdə kim, yox etibarım zərrəcə.

O, cəmiyyətdə ədalətli hakimin olmamasını xalq üçün ən böyük dərd, ən böyük müşkül saymışdır:

Nə mövcud olmaya əsbabi-dünyadan deyil müşkül,

Bu müşküldür ki, mövcud olmaya bir hakimi-adil.

Hakim odur ki, onun olmaya zatında təmə,

Hakim odur ki, onun olmaya felində riya.

. Şərqşünaslığın ən qabaqcıl nümayəndəsi Hammer Purqştaldan başlamış Köprülü Fuada qədər yekdilliklə Füzulini dünya poeziyası klassiklərinin birinciləri, ən böyükləri sırasına salmışlar. Alimlər öz yerində, şairin ölməz əsərləri də bu fikri təsdiq edir. O əsərlər əsrlərlə parlamış, getdikcə işıqları daha da artmış və davam etməkdədir.

Bir xatirə: 80-ci illərin sonlarında Əkrəm Cəfərdən müsahibə almaq niyyətilə yanına getdim. Məqsədim bu idi ki, onun həyatı, yaradıcılığı və böyük sənətkarlarla (H.Cavid, S.Vurğun, M.Müşfiq və b.) görüşləri barədə yazı hazırlayım. Təxminən yüz sual hazırlamışdım. Görüşdük. Ancaq bu görüşün əvvəli bir imtahana bənzədi. Məndən soruşdu ki, sən heç olmasa Füzulidən bir qəzəl bilirsənmi? Dedim ki, Əkrəm müəllim, nəinki bir, onlarca qəzəlini bilirəm və imkanım daxilində o qəzəlləri şərh eləməyə də hazıram. Bu “sınaqdan” keçəndən sonra üzü güldü. Və yalnız bir-iki sualıma cavab verdi. Bir saatlıq görüşdə o bir-iki sualı o qədər ətraflı cavablandırdı ki, heyrətə gəldim. Səməd Vurğunun vaxtilə əruz elminin banisi haqqında dediyi “Addımlayan akademiya” ifadəsini yadıma saldım.

filologiya elmləri doktoru